Med berre nevane. Eit forsvar for praktisk arbeid

Siri Helle pĂĽ Samlaget Handle rett. Lure val i ein matbransje full av juks. 2014 Matmakt pĂĽ butikken. 2018

Siri Helle

Med berre nevane Eit forsvar for praktisk arbeid

Samlaget Oslo 2020

© Det Norske Samlaget 2020 www.samlaget.no Omslag: Johanne Hjorthol Foto omslag, framside: Frode Grimelid Foto bakside: Privat Førtrykk: Type-it AS, Trondheim Skrift: 10,7/14,6 pkt. Sabon Papir: 80 g Munken Print Cream, 1,8 Trykkeri: ScandBook AB, Falun Printed in Sweden ISBN 978-82-521-9665-8 Utgitt med støtte frå Det faglitterære fond og Fritt Ord.

Denne boka er trykt på miljøvennleg papir.

i nn h a l d in nle iin g: Der hendene mine lærer meg eit nytt syn på verda . .

7

k a p it t e l 1 : Der eg lærer meg å elske ei motorsag . . . . . . . . . . .

15

k a p it t e l 2 : Der eg får trua på at eg kan bygge eit pitte lite men veldig nyttig hus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

37

k a p it t e l 3 : Der eg klatrar i noko eg har laga sjølv . . . . . . . . . .

57

k a p it t e l 4 : Der eg plukkar byggematerialar i myra og flettar ein vegg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79

k a p it t e l 5 : Der eg lærer meg noko så spesielt at det ikkje eingong finst på YouTube . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

107

k a p it t e l 6 : Der eg sit i ro og ser pĂĽ fuglane . . . . . . . . . . . . . . .

129

e t t e ro r d : Der eg fĂĽr meg ny leikeplass og slĂĽr rot . . . . . . . . .

137

nota r: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

143

i nn l e i i ng :

Der hendene mine lĂŚrer meg eit nytt syn pĂĽ verda

Eigentleg er det altfor varmt i solsteiken. Altfor varmt til verneklede og høyrselsvern og ei motorvarm sag, for varmt for hoggestabben og øksa, sveitten renn og blandar seg med sagmuggen og barnålene frå grantreet eg jobbar med. Eg drikk og drikk vatn frå elva som renn forbi hytta eg jobbar ved, men vert aldri utyrst.

Likevel held eg fram.

Det er ikkje fordi eg må. Ingen betaler meg for å felle treet, kviste det, kappe det i høvelege bitar, kløyve bitane til vedkubbar og stable dei langs veggen bak den vesle straumlause hytta mi, hytta som ligg ein halvtimes gonge frå heimbygda mi Holmedal, ganske langt ute på kysten, men elles ganske midt i Sogn og Fjordane. Ingen ville klandra meg om eg lét vere, om eg i staden la meg på ein stein i elva med føtene uti vatnet, til dømes, eller gjorde det eg eigentleg burde: ha vore på jobb framfor dataskjermen.

Likevel er det éin ting eg veit heilt sikkert: Det er ingenting anna eg heller ville gjort. I det flyten slår inn i vedkløyvinga, når vedkubbane, øksa og eg finn rytmen, kan eg halde på kor lenge som helst. Arbeidet fyller kroppen, gjentakingane fyller hovudet, og akkurat no er det dette – å lage min eigen ved – som er sjølve meininga med livet.

9

Og så flyt tankane. Truleg var det ein gong medan eg stod der og hogg, kappa, kløyvde, eg skjøna at det er hender som er mitt utgangspunkt for å forstå verda.

I dei – og det dei kan og får gjere og ikkje gjere – finn eg glede og meistringskjensle. I dei kan eg oppsummere det aller meste som er rett og gale i samfunnet, tenker eg.

Dette er forteljinga om min veg attende til mine eigne hender. Om å kjenne seg heime på ei hytte, eit ynske om å skape, og eit fjernt ynske om å kunne reise ein bygning sjølv, på eiga hand, eit ynske som vart røyndom – i ein utedo.

Eg elskar å bygge ting. Lage ting. Produsere, skape, verkeleggjere. Og eg hatar å lage ting. Begge delar er like riktig. Skilnaden: meistringskjensla (og litt reiskapane). Ikkje nødvendigvis om eg får til det eg prøver på med ein gong, men om det kjennest som eg har nokon sjanse til å få det til etter kvart.

Og nett dei to tinga, at eg likar å lage ting, og at eg må jobbe for å få det til, skulle eg ynskje nokon hadde sagt til meg før. For som skuleflink jente var det sjølvsagt at eg skulle velje ei vidaregåande linje som opna døra til universitet. Så skulle eg gå der.

Slik vart det ikkje. Då eg var 28 år gamal, byrja eg i staden på ei praktisk agronomutdanning. Og der, blant mjølkekoppane som saug seg fast feil stader, geitene som ikkje respekterte meg, potetene eg spidda med greipet, og øksa som ikkje landa der eg ville, oppdaga eg kva eg hadde mangla i alle år: Eg hadde ikkje 10

brukt heile meg. Eg hadde gløymt kroppen. Gløymt hendene.

Det trur eg ikkje eg er aleine om, og difor handlar ikkje denne boka berre om meg. Arbeidarane – handverkarane – er naudsynte, og vi må slåst det vi kan for å halde på dei. Men for at vi verkeleg skal klare å sjå og verdsette jobben dei gjer, kan dei ikkje vere aleine om å ha praktisk forståing.

Ikkje alle kan vere handverkarar, ikkje alle kan ha ein praktisk jobb. Ikkje alle kan spikke sitt eige bestikk, produsere sin eigen mat eller bygge sin eigen utedo. Men etter sjølv å ha jobba praktisk, meiner eg alle må få høve til å bruke heile seg.

Kva skjer med kroppen når han ikkje lenger vert brukt til jamleg fysisk arbeid? Kva skjer med hendene våre, og kva skjer med samfunnet vi har brukt tid og krefter på å skape?

Ein gong var vi alle reipslagarar. Då flekte vi bork av lindetre om våren, la han i blaut over sommaren og laga lindebasttau av dei ferdig oppbløytte fibrane.

Vi kjende kvar millimeter av det ferdige produktet og visste kva det var godt for, og kor mykje arbeid som låg bakom. Difor tok vi òg vare på det, og difor var vi ikkje redde for å få heise borna våre opp i det. Vi leit på det vi kunne. I dag kan vi ikkje lenger – og lyt i staden lite på CE-merkinga.

Når vi ikkje lenger kan byte ein glidelås, lyt vi lite på billege bukser på butikken. Di færre dekk vi skiftar, di mindre veit vi om bilen som vi lit livet vårt på. Di færre som veit kor mykje arbeid som ligg bakom å skifte eit 11

vindauge eller dyrke ein blomkål, di vanskelegare vert det for snikkaren og bonden å få rettferdig betalt. Slik kunne eg halde på lenge.

For denne overgangen – at fleirtalet av oss har gått frå produsentar til konsumentar, frå skaparar til tenkarar, frå praktikarar til teoretikarar – er ei av dei største endringane i vårt moderne samfunn. Likevel snakkar vi ikkje særleg mykje om det.

Moderne vestlege menneske er opplærte til å handsame eitt spesialisert lønsarbeid, og elles kjøpe det vi treng for å leve. Ikkje berre er vi ikkje skapte for dette – dei fleste av oss vil ikkje eingong ha det slik.

Men vert vi på noko vis oppfordra til å utvikle dei nyttige, praktiske, kloke hendene våre? Vi gjev smarte unge menneske råd om å velje liv bak ein kontorpult, medan dei mindre skuleflinke kan få eit praktisk yrke.

Ingen er likevel fødd handverkar. Alle må lære. Og det å få lære – å gå frå å vere dårleg til å verte betre og til slutt god nok, å kunne eit handverk – det kan ikkje omtalast på nokon annan måte enn som noko heilt spesielt.

Meistringskjensla. Å få øksa til å treffe vedkubben der eg vil, ikkje berre éin gong, men kvar gong, gav meg ei meistringskjensle eg ikkje kan jamføre med så mykje anna.

Ja, eg meiner denne kjensla er så grunnleggande at ho på ingen måte kan reserverast dei som skal leve av ho.

Ho seier noko om ein trong som eit liv i kunnskapssamfunnet ikkje klarer å fylle for oss. Trongen som gjer at vi kjøper bøker om ved, bål og låvar, bryggar øl 12

og lærer oss å strikke. Skapartrongen, ein trong for ei oppgåve som gjev resultat utan ekstern anerkjenning.

På mange måtar er denne boka eit paradoks. Fordi eg som skriv ho, og som kjem til å hevde at vi alle må få høve til å bruke hendene til praktiske føremål, oppvurdere handarbeidet og dei manuelle yrka, eg tener sjølv pengane mine på å sitte framfor datamaskina og tenke og trykke. Som trettiåring fekk eg mi fyrste avisspalte – spalta «Frå matfatet» i avisa Dag og Tid, som eg framleis skriv – og sidan har det balla på seg.

Eg hadde mykje å seie og ein måte å formidle det på – å få nokon til å betale for å høyre om tankane, erfaringane og kunnskapen eg etter kvart fekk om mat, matproduksjon og primærnæringar, var relativt lett.

Med eitt var eg «noko i media».

Det alle ville verte for ti år sidan. Det er eg. Eg får betalt for å skrive og meine noko om ting og tang.

Sjølvsagt likar eg å skrive. Eg likar kjensla av å kunne skildre noko nøyaktig, noko skikkeleg komplekst og viktig, å kunne formidle kjensler til andre på ein måte som gjer at dei òg kan forstå, kanskje til og med vere ein del av mine opplevingar, tankar og meiningar. Eg likar kjensla av fingrane når dei fyk over tastaturet, somme gonger nesten fortare enn tankane.

Eg likar orda og å få delta i det offentlege ordskiftet.

Men jobben er ikkje det viktigaste eg gjer. Han lèt meg heller ikkje bruke heile meg.

For å bygge ein utedo, derimot – ein utedo det nok berre finst éin av i verda – måtte eg ta heile meg i bruk. Når så mykje meistringskjensle, erfaring, identitet, røter og ikkje minst glede, leik og moro kan bu 13

i det å bygge ein så liten og enkel bygning, kor mykje skaparglede finst det ikkje då i verda som berre treng at nokon brukar han?

Vi kan ikkje gå attende i historia, kan ikkje, bør ikkje og vil ikkje alle verte sjølvbergarar. Men vi kan ikkje, skal ikkje, bør ikkje, må ikkje alle miste kontakt med arbeidshendene våre heller.

kapittel 1:

Der eg lĂŚrer meg ĂĽ elske ei motorsag

Treet vil ikkje velte. Eg er heilt aleine på hytta, og det store treet som står nærast hytteveggen, vil ikkje ned.

Eg dreg alt eg kan, og slår inn alt eg har av kilar, men treet står like støtt. Og det verste av alt: Eg har vore så ivrig på å sikre at eg har kutta heile stammen, at eg har skore meg gjennom brytekanten. Kanten eg har sett att mellom felleskar og hovudskar, som treet skal knekke kontrollert langs for å ramle ned den vegen eg vil, har fått eit stort hòl. Midt innpå, heldigvis, men likevel: Treet står, men eg veit ikkje kor mykje det står på. Helvete.

Eg visste at det treet kom til å verte vanskeleg, at det ikkje kom til å velte heilt av seg sjølv. Til det var altfor mange av greinene på feil side av treet. Sitkagranene farfaren min samvitsfullt planta i etterkrigstida står no så tett at det ikkje er sollys eller plass til greiner midt i klynga. Greinene må vekse seg ut av skogen. Inn mot hytteveggane mine. Den vegen kan eg ikkje felle treet.

Difor har eg utsett det. Stått under trestammen, halde rundt han medan eg kika opp for å vurdere tyngdepunktet i treet. Vorte samd med meg sjølv om at det kunne vore verre, men det kunne jammen vore betre òg. I tillegg må eg nok innrømme at stammen 17

er den tjukkaste eg har vore borti her oppe. Kring ein halv meter i diameter, akkurat så tjukk at eg ikkje kan orsake meg med at sverdet på motorsaga er for kort.

Det skal gå heilt fint å felle treet. Eg må berre ikkje gjere noko feil.

Hytta mi er det mange framleis vil kalle ei ordentleg hytte. Kring 25 kvadratmeter stor, utan straum og utan innlagt vatn, og utan bilveg fram. Då farfaren min, Steinar Helle, fekk ho opp hit – til fjella bakom Holmedal, barndomsbygda mi ved Dalsfjorden – i byrjinga av femtiåra, låg ho verkeleg på fjellet òg. Med utsikt og slikt.

Det gjer ho ikkje lenger. Ho er meir som den vesle stova mormor og dei åtte ungane flyttar til ute i skogen.

Men ho er så fin. Dei to kilometrane og 300 høgdemetrane det er å gå frå vegen er akkurat nok til å få opp hjarterytmen og ned den mentale pulsen, men ikkje lenger enn at det meste går an å bere med seg opp. Vel framme ligg ho fint til ved ei elv som alltid er stor nok til å bade i, ofte akkurat for stor til å kome over, og full av det friskaste vatnet eg kan tenke meg.

Ho har ein svartomn som både kokar og held hytta varm, ein peis, heimebygde hyttemøblar, verdas trongaste kjøken og altfor mange gamle parafinlampar eg verken klarer å kaste eller bruke.

Eg arva hytta etter at far min døydde, men det gjekk mange år før eg forstod kva for ein skatt eg hadde fått.

Dei siste seks–sju åra er det likevel her eg har kjent meg aller mest heime. Kanskje heng det saman med at eg har eit prosjekt: Farfar planta trea, men han ville vore 18

samd med meg i at dei har fylt funksjonen sin no. Det er på tide å få dei vekk, få utsikta og sollyset attende.

Hytta mi er òg ein liten del av mitt vesle familiekapittel av industrihistoria. Farfar bygde ikkje hytta sjølv. Ho vart bygd som eit elevprosjekt på snikkarskulen som den gong låg i Holmedal.

Den ferdige hytta skulle sidan loddast ut i bygda, og eigentleg var det slett ikkje farfar som skulle ha ho, men ein annan. Så smelte Steinar Helle statuskortet i bordet. Farfar var fabrikkdirektør, og når fabrikkdirektøren ville ha hytta, vart det slik.

At farfar skulle verte fabrikkdirektør var langt frå skrive i stjernene. Eigentleg hadde han utvandra til Amerika. Noko av det tøffaste eg kunne syne venane mine då eg var lita, var den no plomberte pistolen han bar på seg då han jobba som sjauar på kaiene i Chicago i Al Capone-tida.

Farfar var i USA, men farmor var heime – ho jobba som lærar i Holmedal. Men ho skulle over, ho òg. Historia fortel at billetten var kjøpt og kofferten pakka då brevet kom: Krisa hadde råka Amerika, krakket, sjølvsagt. Steinar hadde mista jobben, ho måtte ikkje reise, han ville kome heim i staden. Slik vart det brevet det viktigaste brevet i mitt liv, for hadde det kome fram berre nokre dagar seinare, hadde farmor reist og truleg vorte verande, trass i krisa, og eg ville ikkje vorte fødd. Men det er ei anna historie.

For Steinar kom altså heim. Med tomme lommer og ingen jobb å gå til. Det same gjaldt broren Sigmund, som dreiv familiegarden i Holmedal. Myra heitte garden. Han var ikkje nok å leve av. Men på garden stod 19

ei smie, og far deira hadde vore bygdesmed og lært dei å smi.

Så då byrja dei med det. Å smi. Knivblad. Laga skaft og slirer. Selde. Lokalt fyrst. Så vart det mogleg med større marknader. Då pakka farfar sykkelveskene fulle av knivar, sette seg på setet og trakka i veg, over fjella og heilt til hovudstaden. Der selde han knivane for 40 øre stykket. Og salet gjekk godt. Lommeboka til farfar var full då han sykla heim att, så full at han unnte seg ei vertshusovernatting på toppen, oppe på høgfjellet, altså. Han la lommeboka under hovudputa – der skulle ho vel ligge trygt.

Neste morgon stod han opp, sette seg på sykkelen og trilla ned att frå fjellet. Vel nede ville han ha seg ein kopp kaffi og greip etter lommeboka – som ikkje var der. Ho låg framleis der han hadde lagt ho: under puta, oppe på fjellet. Då var det berre å trakke seg opp att og hente ho.

Med seg heim att hadde han òg ein ordre på 200 knivar. Jubelen skal ha stått i taket. Og historia er framleis god.

Både farfar og farmor var døde før eg vart fødd, så møte dei fekk eg aldri, men i slike historier var – er – dei likevel i nærleiken. Eg vaks opp med knivfabrikken, som då for lenge sidan var flytta ut av den vesle gardssmia og inn i det som ein gong hadde vore ein smørfabrikk i Holmedal. På det meste sysselsette fabrikken – som den gong som no produserer dei kjende Helle-knivane – over 100 personar.

Etter skulen gjekk eg gjerne dit, fyrst til kontoret til far min – Svein – som hadde teke over etter sin far og 20

vorte fabrikkdirektør, han òg. Der var det av og til ein sjokoladebit å få frå ei sigareske. Men mest spanande var det å få gå inn dei tunge dørene og ned i fabrikken.

Der inne var det raudglødande og varmt, men likevel reint, hugsar eg, det gneistra og støva og lukta, lukta stort sett stål – det er framleis lukta av barndom for meg – men òg treverk, der dei jobba med skafta, eller skinn og lêr i slireavdelinga. Linolje. Tobakk. Pulverkaffi. I hovudet mitt hadde karane som jobba der rutete skjorte, forklede av lêr og hud av lêr inne i hendene, hendene som kunne ta om lag kor som helst på dei etter kvart så kvasse knivblada utan å ta skade av det.

Tydelegast var likevel lyden. «Kadunk, kadunkdunk.»

Fallhammaren var plassert for seg sjølv i ein krok, men var sentrum i fabrikken for meg. «Kadunk, kadunk-dunk», sa han, om att og om matt, «kadunk, kadunk-dunk», slo seg ned i stålet han trefte, og ut av stålet kom knivbladet, firkanta og ubrukeleg, men prosessen var i gang.

Eg er fødd i 1982. Mykje har endra seg i Noreg berre i mi levetid. Fabrikklydar har forsvunne. 30 prosent av jobbane i fastlandsindustrien i Noreg (altså utanom oljen) er vekk. Berre halvparten så stor del av jobbane i Noreg er industrijobbar i dag som det året eg vart fødd. Same skjebne lid dei andre praktiske yrka: Av bønder er det att nærare ein tredjedel, av bergsverksarbeidarane om lag halvparten.

Nordmenn flest jobbar rett og slett ikkje i landbruk og fiskeri lenger. Ikkje jobbar vi på meieria, fiskemot21

taka, slakteria eller hermetikkfabrikkane lenger heller: Stadig færre hender er sysselsette i fabrikkane.

Men i neste ledd, der jobbar vi. I tertiærnæringane – sal og service, kommunikasjon og informasjon, rådgjeving og tenesteyting – der vert det stadig fleire jobbar. Dei verkelege jobbvinnarane er likevel å finne ein annan stad: I løpet av mi levetid har det vorte nærare dobbelt så mange jobbar innanfor informasjon og kommunikasjon, og meir enn dobbelt så mange i den offentlege forvaltninga.1 Nordmenn på jobb kontrollerer, korrigerer, planlegg og beskriv – men gjennomføringa overlèt vi i stor grad til andre.

Endringa gjeld likevel ikkje alle. Framleis jobbar 4500 nordmenn med tekstil-, kles- og lêrvareindustri, og talet på jobbar i bygg og anlegg er nær dobla sidan eg vart fødd.2 Kvar einaste dag, kvar einaste morgon, ja, før du i det heile er komen ut av senga, nyt du godt av at nokon framleis jobbar med hendene. Vi er heilt avhengige av at nokon har praktiske jobbar, bygger og lagar fysiske ting som skal stå rett opp og ned og vare eller brukast til dei er utslitne, eller etast opp eller noko heilt anna.

Vi kan verte så postindustrielle vi vil i samfunnet vårt, men alt det fysiske vi har kring oss – og som vi ikkje har laga sjølve – heng framleis uløyseleg saman med at nokon andre har laga det – sjølv om desse nokon har hatt stadig meir hjelp av ei eller fleire maskiner, er dei sistnemnde unnverlege: Det einaste vi ikkje kan ta ut av likninga «produksjon», er framleis mennesket.

22

Varme kjensler for kaldt stål Det er altfor mange år sidan sist, men no er eg her: heime i Holmedal, attende på knivfabrikken nede på kaia. Tida grip meg i same augneblinken eg opnar døra. Kjensla av denne døra – ho er tung, men glir lett – lukta, steinveggane, trappa kunne eg ha kjent att kor som helst.

Eg har kjensler for denne produksjonen. Eg kan ikkje gå inn hit på andre måtar enn som eitt hundre prosent subjektiv. Det er ikkje akkurat målet for journalistar og skribentar, men nett no gjer eg det med stoltheit. For eg er langt frå aleine om å ha kjensler for noko så kaldt og hardt som stål.

Det same har tremenningen min, Jan Steffen Helle.

– Eg har alltid vore industri, eg. Og det har alltid vore stål.

Han er ein ny generasjon, men på ein måte har han gått attende til ein gamal metode. Far min var fabrikkdirektør, men ikkje smed. Han var siviløkonom.

Han brann for handverket, kunnskapen og produktet – men lage det, det kunne han ikkje. Det kan heller ikkje bror min, Svein-Erik, som nyleg tok over direktørstolen.

Men Jan Steffen Helle, han kan. No er han produksjonssjef på fabrikken. Reisa hans attende til Holmedal og knivfabrikken byrja på ungdomsskulen, då ei omvising på yrkesskulen i nabobygda synte han vegen vidare. Vegen heitte plate og sveis og synte seg å vere riktig.

– Sidan eg hadde over gjennomsnittet gode karakterar på ungdomsskulen, vart det eit helvete heime. Men 23

eg følte med ein gong at eg var komen til noko eg treivst med, fortel Jan Steffen.

Det vart etter kvart fagbrev, sveiseteknisk fagskule, bustad i Bergen og jobb i oljeindustrien. Så flytta han heim og byrja i produksjonen på knivfabrikken, fyrst i ti prosent stilling. No har han vore gjennom dei aller fleste stasjonane og er klar for å ta ansvar i minst hundre prosent.

Ein hellekniv er ein brukskniv med blad i tre lags laminert stål, skaft i tre eller kombinasjonar av tre, lêr og bein og slire i lêr. Til kvar tid vert det produsert mellom tretti og førti ulike modellar med ulike bruksområde: foldeknivar, speidarknivar til born, fiskeknivar, spikkeknivar og jaktknivar. Mellom anna.

For alle sportsknivane dei produserer, handterer dagens nitten tilsette tre ulike handverk. Det er stål – knivblad vert stansa ut, herda, slipte og polerte. Treverk til skaft vert tørka, fresa, olja og pussa på fabrikken. Til slire trengst det lêr, og her òg byrjar fabrikken frå starten: Lêret vert sydd, pressa og tørka innomhus.

Jau, det må vere lov å vere stolt. Stolt av å vere industri med eitt bein i handverket – sjølv om knivblada ikkje er smidde for hand lenger (det tok tidleg slutt), er siste puss og form på både dei og skafta gjord for hand. Stolt av å ha overlevd i 86 år, å stå att som både einaste fabrikken i bygda (det var ein gong mange) og einaste komplette knivprodusenten i Noreg.

Stolt av å drive ein fabrikk som på ein måte kjennest som eit museum – sidan maskinparken i stor grad er anten femti år gamal og/eller heimeskrudd. Ein ver24

keleg god tilsett her er ein Petter Smart-type, for dette er på ingen måte eit museum – men ein produktiv og lønsam fabrikk.

Medan talet på tilsette har gått frå over 100 til 19, har produksjonen halde seg nokolunde på det jamne.

Sjølvsagt vil det seie fleire maskiner – den fyrste roboten kom allereie i 1989, og det har vorte fleire – men framleis er det umogleg å ta mennesket ut av likninga.

Eg er ikkje aleine om å synast det er noko spesielt å høyre fallhammaren gå, det er ikkje berre nostalgi, Jan Steffen synest òg det, og for han er det kvardag, framtid, inntekt, ansvar.

– Eg har ikkje gått inn her fordi eg følte eg måtte, seier Jan Steffen om å gå inn i ei familieverksemd.

– Men historia mi er jo ein grunn. Eg har gått inn her fordi eg på ein måte føler eg kjem heim. Du vert ikkje rik av det, men det er jo familie og bestefar og alt det der. Det er noko, altså. Eg kan ikkje forklare det. Det er eigentleg berre eit driv, gjerne.

Berre. Eller alt? Vi kan gå til statistikken og finne at di meir engasjerte vi er i jobben vi har, di betre yter vi. Eg treng likevel ikkje slik statistikk. Eg kan stå rett opp og ned akkurat her, om det no er i skaftavdelinga, der skaft vert tromla med linolje, fyrst i ein gamal sementblandar og så i eiketønner, eller oppe på kontoret der det er knivar overalt og framleis berre pulverkaffi å få, nett som då far min jobba her, og kjenne at om dette ikkje passar inn i Noreg i 2020, er det Noreg det er noko gale med og ikkje fabrikken, og det kan eg seie sjølv om eg ser skuggen av far min overalt, for eg er 25

ikkje aleine – folk, ungdommar kjem reisande langvegs frå for å kjøpe helleknivar der dei er laga, og instagramkontoen til den vesle, forgubba fabrikken har over 26 000 unge, hippe fylgjarar – industriromantikk er ikkje farleg, det er det som gjev oss røter, stål gjev oss røter fordi det lever og har plass og tek plass, og no skal eg attende til hytta i skogen på fjellet, med kniven i beltet, sjølvsagt, for der treng eg han, eg tek òg ekstra godt vare på han rett og slett fordi han betyr noko for meg.

Kvar gong eg brukar han, tenker eg på det. Så heldig går det an å vere.

Lita dame mot stort tre Eg lærte meg å bruke motorsaga på jordbruksskulen i Aurland, der eg byrja som 29-åring.

Eg gjekk der frå hausten 2011 til våren 2013 og kan framleis seie heilt sikkert at eg lærte meir på dei to åra enn eg har lært på dei 35 andre eg har levd til saman.

Det fyrste eg oppdaga, var likevel det motsette: kor lite eg kunne.

At det var i fjøset eg ville vere, oppdaga eg fort. Eg forelska meg i dei nysgjerrige geitenasane som snusa meg i andletet og prøvde å ta av meg skautet eg hadde på hovudet. I dei lange kutungene som raspa meg oppetter ryggen i det eg gjekk forbi fôrbrettet med kraftfôrbøtta. Sjølv på dei kaldaste, mørkaste vintermorgonane vert hendene raskt varme når dei legg seg kring eit mjukt, mjølkefylt jur. Dagen vert straks lys når ein kvikk og leiken geitekilling sprett sidelengs langs fjøsgolvet med alle fire bein i vêret.

26

Eg fann meg til rette i rutinane og gjentakinga.

I starten var eg klønete, svak og forsiktig, men om ein gjer noko ofte nok, vert det fort betring. Eg byrja å skjøne at det meste må – og kan – lærast, frå mengda høy på høygaffelen i kvart hiv til å kunne sette mjølkeorganet rett på spenetuppen til kua utan klønete fikling som slepper inn luft og kanskje skadelege bakteriar i mjølkesystemet. Det verka umogleg i starten, men for kvar dag vart det litt enklare, og meistringskjensla gjorde meg sterk både inni og utanpå.

Meistringskjensla eg alltid hadde trunge, utan å vere klar over det. For eg har alltid hatt uroa.

Eg kan hugse at eg sprang kring skulebygningane i friminutta på barneskulen for å verte kvitt all prikkinga det å sitte i ro ein heil skuletime hadde laga i kroppen min. Eg tvinga meg til det, for eg ville vere akkurat så flink som det var forventa av meg: Før eg var fem år gamal, tok mor mi meg i å korrigere ho når ho las høgt for meg. Eg las sjølv, nemleg. Sjølv kan eg hugse det fyrste eg las som ei forteljing i teikneseriebladet Bamse – Verdens sterkeste bjørn, der Krøsus Sork er sjørøvar. Bladet låg på salongbordet, som var fin ståhøgde for meg.

Eg forstod at eg hadde eit skarpt hovud. Det skulle brukast – eg var nok godt over gjennomsnittet lærevillig då eg byrja på skulen, og pløgde gjerne gjennom oppgåveboka i norsk ein god del fortare enn læraren skulle ynskje. Å tilfredsstille meg som fyrsteklassing fagleg var nok ei utfordring: Eg kjeda meg fort.

Noko av keisemda tok eg ut på dei same lærarane.

Eg fann lett ut kven eg kunne plage: Han som ikkje 27

våga å verte sint, kunne eg stikke i rumpa med passar.

Noko rann ut på medelevar: I løpet av barneskulen litt meir enn leikeslost eg med alle dei tre gutane i klassen min og han eine i klassen over.

Resten sprang, leika og klatra eg av meg. Så lenge det var lov å vere barnsleg klatreglad, og ei god stund etter òg, elska eg å klatre. I tre, i hamrar og skrentar.

Rett framom huset eg vaks opp i, er det to digre blodbøkar, der klatra eg med sykkelhjelm når mamma såg på. Alle andre stadar klatra eg minst like høgt utan.

Nedanfor huset grodde beitet igjen med greinete seljer – dei var alt turnutstyret eg trong. Grantrea i bakkant av beitemarka bak huset var klissete og tette, men samstundes lette å kome seg høgt opp i. Hamrane ned mot fjorden bratte og spanande.

Dette var òg meg som barn. Sjølv om denne aktiviteten på langt nær gav meg like mykje skryt som norskstilane mine eller alle dei engelske verba eg etter kvart kunne på rams, var det nok ein like viktig del av sjølvkjensla mi – og ein føresetnad for gode skuleresultat.

På ungdomsskulen vart radiusen større: Elva opp til hytta var den nye klatreparken. Kulpane i elva vart badebasseng – når vi ikkje sneik oss inn i bassenget på skulen på kveldstid, eller nytta nøkkelen til heimkunnskapssalen som vi hadde fått ansvar for, til å stele iskrem og bollar som fnisande vart fortærte altfor fort på jentedoen etterpå.

Mykje kreativitet fekk utløp i Holmedal Ungdomslag. Vi skreiv, sydde, sminka, øvde og gjennomførte revyar og andre små teateroppsettingar utan å ane kor heldige vi var.

28