Lyset-fra-fars-ansuikt

sørbø komplett versjon 33333:Layout 1 21.06.10 11.20 Side 1

Dette er ei personleg forteljing om gamle foreldre som døyr ein naturleg død og det triste i det mest naturlege. Korleis kan vi som born og etterlatne koma oss vidare og veksa på sorga?

Jan Inge Sørbø brukar historia om den siste tida til sin eigen far for å reflektera over kva det vil seia å ha andres liv i sine hender. Kva for eit ansvar har vi for å ta oss av gamle menneske som har mista talen og minnet, men ikkje menneskeverdet?

Han brukar religion og filosofi, poesi og musikk som grunnlag for kloke refleksjonar om sorgarbeid og kva foreldra våre betyr for oss når dei blir borte. Kva er eit menneske? Om ikkje eit vesen som lever i det å vera avhengig av andre?

ISBN 978-82-521-7619-3

Barndomsheimen på Bru, utsyn mot Utstein kloster. Foto: privat

JAN INGE SØRBØ LYSET FRÅ FARS ANSIKT

«Men det eg hugsar best frå dette, var augneblinken då døra gjekk opp, og han kom tumlande inn, ustø og ukjenneleg. Så snart dei andre kom til og tok seg av han, fór eg inn i eit mørkt rom for meg sjølv, og tenkte for alvor på kva det kunne bety om far skulle bli borte. Det var ein tanke som ikkje hadde plaga meg før; no såg eg brått kor forferdeleg det ville bli om han skulle døy frå oss. Og forstod, på ein sjokkarta måte, kor mykje han betydde for meg, kor trygt det var å ha ein far.»

Jan Inge Sørbø

LYSET FRÅ FARS ANSIKT Refleksjonar ved livets slutt

Jan Inge Sørbø (f. 1954) kjem frå Bru i Ryfylke og er litteraturvitar, forfattar og kritikar. Han arbeider som professor ved Høgskulen i Volda. Sørbø har ein allsidig forfattarskap bak seg som inneheld diktsamlingar, romanar og fagbøker. Han har mellom anna skrive kritikarroste biografiar om Alfred Hauge, Hans Skjervheim og Olav Aukrust og romanar baserte på liva til Alexander Kielland, Ludwig van Beethoven og Fartein Valen.

Lyset fra fars ansuikt ferdig.qxd:Betre død 1 korr.qxd

17-06-10

15:25

Side 2

Lyset fra fars ansuikt ferdig.qxd:Betre død 1 korr.qxd

Jan Inge Sørbø

Lyset frå fars ansikt Refleksjonar ved livets slutt

Samlaget Oslo

17-06-10

15:25

Side 3

Lyset fra fars ansuikt ferdig.qxd:Betre død 1 korr.qxd

17-06-10

© Det Norske Samlaget www.samlaget.no omslagsfoto: Hans Neleman/zefa/Corbis/Scanpix omslag: Asbjørn Jensen førtrykk: Samlaget skrift: Adobe Garamond 12/14 papir: 90 g Munken Print Cream 1.5 trykkeri: AIT Otta AS Printed in Norway isbn 978-82-521-7619-3

15:25

Side 4

Lyset fra fars ansuikt ferdig.qxd:Betre død 1 korr.qxd

Innhald Ein dag skal ferjene stoppa 7 Frå Vikevåg til Langemann 13 Kvar er det blitt av dei gamle? 20 Guds fúrete andlet 28 Den som er tru i smått 34 I ly av samtalen 50 Eit menneskeliv i hendene 70 Ögonblick som aldrig upphör 88 Kvart menneske er ein roman 99 Og i vår siste time 109 O Tot 116 Ut av portrettet 131 Kjelder 139

17-06-10

15:25

Side 5

Lyset fra fars ansuikt ferdig.qxd:Betre død 1 korr.qxd

17-06-10

15:25

Side 6

Lyset fra fars ansuikt ferdig.qxd:Betre død 1 korr.qxd

17-06-10

Ein dag skal ferjene stoppa Ein aprildag i 1993 kom eg heim etter ein liten tur ned i Volda sentrum. Det var ein heilt blank vårdag, framleis med snø på toppane og med fjorden lysande av himmelsk blåfarge. Ferjene laga små mønster i den stille overflata. Dotter mi kom inn frå terrassen og gav ein beskjed: Faster Torhild ringde. Farmor var visst blitt sjuk.

Mor var på denne tida sjukeheimspasient. Ho hadde mist mykje av minnet, og var etter kvart nokså ordlaus også. Men etter det vi visste, hadde ho ikkje så mange fysiske plager.

Eg hugsar reaksjonen min i det sekundet eg fekk beskjeden: Korleis kan alt halda fram som før, dersom det skjer noko med mor? Korleis kan ferjene halda fram med å kryssa fjorden, korleis kan sola skina i bakkane og borna springa ut i den varme våren? Det var noko som stoppa opp i meg sjølv. Eg var knapt førti år då dette skjedde, og sjølv om eg lenge hadde visst at det gjekk nedover med mor, var eg på ein måte uførebudd likevel. Eg levde i ei slags engsteleg uro for at noko kom til å skje; det var difor 7

15:25

Side 7

Lyset fra fars ansuikt ferdig.qxd:Betre død 1 korr.qxd

17-06-10

eg stokk slik. Eg heldt då på å skriva diktsamlinga Blåmalar og litt lakkerar. Og ut frå denne opplevinga av å bli konfrontert med ein vond telefonbeskjed, skreiv eg dette diktet:

vise i april Ein dag skal fuglane teia Kanskje ein dag i april Når fuglane jublar og lyset stig Fordi du ikkje er til Ein dag skal ferjene ankra Ein dag med det blankaste ver Og folk skal venta på kvar ein kai Fordi du ikkje er her Ein dag skal himmelen mørkna Ein dag med eit skimrande lys Og hender skal trivla og hjarte slå Du er borte. Og verda frys.

Det var berre eit førevarsel. Mor hadde truleg hatt eit lite drypp, eller kanskje eit svakt infarkt. Det var ikkje så lett å diagnostisera, fordi ho ikkje kunne forklara seg lenger. Men ho var på beina, og levde på sitt stillferdige vis, blid og vennleg som ho hadde vore.

Dei merka at ho var meir tungpusta enn før.

Ein månads tid seinare var det over. Fordi det var 8

15:25

Side 8

Lyset fra fars ansuikt ferdig.qxd:Betre død 1 korr.qxd

17-06-10

så liten dramatikk med den første telefonen, kom den seinare beskjeden nokså uventa. Eg sat på kontoret mitt ein føremiddag, og så ringde syster mi og fortalde at no var mor død. Det gjekk ei tid før eg tok det inn. Eg visste det var sant, men eg trudde ikkje på det likevel. Eg hugsar at eg skulle ha ei førelesing om etikk i det offentlege rommet. Eg gjekk og bar på noko som kjendest som ein enorm løyndom, og eg sa det ikkje til dei eg snakka til. Det var eit poeng for meg sjølv å kunna gjera kvardagslege ting framleis; men den indre verda var mykje sterkare enn den ytre, gjennom heile prosessen. Eg veit ikkje kva studentane fekk ut av førelesinga mi om Habermas sin teori om det offentlege rommet.

Det var blitt mai, og full forsommar. Vi måtte tinga billettar og reisa til Rogaland i gravferd.

Eit drygt tiår seinare var det far som låg på det siste. Han vart dramatisk sjuk i august, og det vart konstatert kreft i bukspyttkjertelen. Han hadde då alt hatt slag, og mangla eit knapt halvår på nitti. Etter at diagnosen var klar, låg han nokre veker, han korkje sov vanleg eller var heilt vaken, og vi visste at det nærma seg slutten. Eg fylte femti år då, og feira det i heimekommunen. Tidlegare på dagen var eg på sjukeheimen og såg han for siste gong. Han smilte svakt, og gav til syne at han kjende oss. Ein månad seinare ringde telefonen tidleg ein søndagsmorgon, og beskjeden eg hadde venta på, kom. No var han borte, det var slutt. Vi var blitt den eldste generasjonen.

9

15:25

Side 9

Lyset fra fars ansuikt ferdig.qxd:Betre død 1 korr.qxd

17-06-10

Det er karakteristisk for situasjonar som dette at ein presist hugsar detaljane omkring. Vi hadde nettopp sett i gang ein større reparasjon av kjøkkenet, og hadde flytta alt matstell ned i eit ørlite hybelkjøkken i kjellaretasjen. Der sat vi og åt frukost då telefonen ringde. Eg hadde snakka med søskena mine i dagane før, og visste kva veg det bar. Dagen før hadde eg vore på tur med koret mitt til Naustdal, med eit program der vi brukte nokre tekstar av Alfred Hauge, dels som song, dels til opplesing. Mellom anna song vi denne strofa, henta frå Det evige sekund (1970): Og når alt som er tid tek ende Må eg då i eit evig sekund Vera grøde blant førstegrøde Og du vera mat for min munn Det finst evige sekund, og det finst «ögonblick som aldrig upphör» med Göran Tunströms formulering.

På godt og vondt. Desse dramatiske beskjedane rissar seg inn, og sluttar på ein måte aldri. Det som er ikring dei, den blanke soldagen i mai, den våte haustdagen i oktober, det mørke kjøkkenet i kjellaren, og alt rotet som bygningsmennene laga i hovudetasjen, det er visuelle minne som høyrer saman med minna om bortgangen til mor og far. Den same Alfred Hauge fortalde ein gong ei trist historie om ein julekveld då hunden hans døydde, ein nitrist julekveld for ein inntrykksvár gut, og han fortalde det på eit 10

15:25

Side 10

Lyset fra fars ansuikt ferdig.qxd:Betre død 1 korr.qxd

17-06-10

førjulsarrangement for born. Så la han til: Er no dette noko å fortelja på ein julekveld, skulle ein ikkje då fortelja noko som er lyst og godt? Jau, det bør ein, svara Hauge, og la til med ei karakteristisk vending: Men minnet om hunden min var godt, og eit minne om det som var godt, blir eit godt minne.

Noko av det same skjer når ein ser tilbake over erfaringane med tap og sorg. Det eg har erfaring med, er foreldre som døyr i høg alder, det er ikkje «ond og brå død». Ein grur seg for at det skal skje. Men erfaringane med det er ikkje berre mørke. Når ein ser seg tilbake, litt på avstand, blir ein forbausa over kor mange glimt av lys det var i desse prosessane. Og di meir ein tek del i dei, di meir lys er det.

Det har å gjera med at minne om det som var godt, blir gode minne, sjølv om det handlar om å missa det gode. Men det handlar også om den veldige intensiteten det er i erfaringar med sorg og død.

Dette at minna om det er rissa inn med slik kraft; dette at ein når som helst kan kalla fram maisola over grøne marker, den dagen i 1993, og kulingen og regnet som slo mot oss den oktoberdagen i 2004. Det er eit merkeleg og viktig faktum dette, at i slike situasjonar er sansinga dobbelt så intens, og minna så klare.

Somme av desse minna tek eg fram her, fordi dei førte med seg tankar eg oppfatta som viktige, og røynsler som eg trur er allmenne. Det å oppleva at foreldra blir gamle og hjelpelause, og til sist døyr, det 11

15:25

Side 11

Lyset fra fars ansuikt ferdig.qxd:Betre død 1 korr.qxd

17-06-10

er noko vi opplever berre ein gong. Nettopp difor kan noko av det forteljast, for i ettertanken kan det finnast noko andre kan kjenna att.

Eg må leggja til nokre ord om korleis eg skriv om dette. Det er ein personleg tekst, om mi oppleving av desse hendingane, difor skriv eg om mi eiga rolle, og dei minna eg har. Det var mange andre omkring meg: min eigen familie, og søskena mine med deira familie. Dei hadde store roller i dette, ikkje minst dei søskena som budde nært far. Dei hadde fleire praktiske oppgåver og gjorde langt meir enn eg i denne prosessen. Det er eg klar over, og samarbeidet om desse tinga var eit av dei store lyspunkta i denne perioden. Når eg ikkje skriv om dei, er det fordi eg ikkje godt kan seia noko om kva dei tenkte og opplevde; det må eg henta ut frå meg sjølv.

Det er heller ikkje nokon biografi om far og mor eg skriv. Eg skriv om avslutninga, med nokre glimt bakover, for å forklara litt om kven dei var. Eg har freista å bruka episodar som på ei og same tid har lokal farge og personleg tone, og likevel er allmenne.

Eg har ikkje noko ynske om å ta eit oppgjer med foreldra mine. I den prosessen eg skriv om her, inngår det sjølvsagt vurderingar av kva eg vil føra vidare og kva eg er framand for av deira verdiar og praksis.

Men dei meir personlege oppgjera har ikkje noko her å gjera. Det vi var usamde om, let eg i hovudsaka liggja her.

15:25

Side 12