LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 1
1
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 3
Morten Bjerga
Lars O. Bru og havet Roman
Samlaget Oslo 2017
3
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 5
Men Israels Børn gik paa det Tørre midt igjennem Havet, og Vandet var dem en Mur paa deres høire og paa deres venstre Side. Exodus 14,29
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 6
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 7
kapittel 1
Torsdag 19. mai 1949 Lars Olsen Bru held seg fast i rekka. Ho dirrar, ja, heile båten dirrar. Det er den dampdrivne motoren der nede i maskinrommet, dei to stempla som slår og slår, og bronsepropellen som vispar seg gjennom sjøen. DS Øybuen har nettopp lagt ut frå Slakthuskaien i Stavanger i sør og går nord. Held åtte–ni knop. Skjer seg gjennom dei rolege dønningane som kjem frå storhavet i vest. Lars har vore i byen og kjøpt seg svart dress. Vanlegvis sender han dotter si til byen når det skal gjerast innkjøp. Denne gongen har han tatt turen sjølv. Vore hjå konfeksjonshandlar Rolfsen og eigenhendig henta dressen han utan heilt å vita kvifor fekk målt opp og bestilt for ei tid sidan. Han berre står der ved rekka, utan å ta seg eit drøs med styrmannen, slik han plar, eller ta seg ein tur opp på brua og helsa på kapteinen. Utan å ta seg det vanlege kvarteret inne i salongen for å kvila dei vonde beina sine. Nei, ikkje denne gongen. Han står heller der han er, aleine, i tankar, og med den eine handa på rekka, stokken sin i den andre, og med den nye dressen innpakka i brunt papir liggande ved den eine pullerten på båtdekket. Han frys. Prøver å lukka byfrakken igjen så godt han 7
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 8
kan. På babord kviler fastlandet. Det ligg naust der inne, rydningar, lauvskog som strekker seg mot lyset. Rett fram, mot nordaust, snaue halvtimen unna, ligg øya hans, Bru. Han entrar landgangen og står endeleg på dampskipskaien heime på øya. Blir ståande, støttar seg til stokken. Auga finn, av gammal vane, landhandelen, huset hans, som ligg mot vest, nokre hundre meter lenger inne. Det kvitmåla huset ligg og lyser i ei treklynge og har vårgrøn dyrka mark på kvar side. I ytterkant av markene slynger steingardar seg innover, oppover og vidare nordvest mot den andre sida av den litle øya. Så lar han blikket vandra vidare, til dei få, men forblåsne høgdene som er her, på hellingar og skråningar som bind saman det høge med det låge, og på dei bølgande flatene som strekker seg bedageleg nedover mot svaberg, rullestein og tare. På gards- og våningshusa som ein opp gjennom åra har plassert her. Ja, på bjørkene som lenar seg inntil kvarandre og veks her, på seljetrea, på rognene, på lågmælte buskar og kratt, og på ein og annan einer som ein så vidt kan skimta, aleine og høgreist, i utmarka bakanfor og utanfor dei handlagde steingardane. Dette er øya hans. Verda hans. Han smiler og trekker inn den kalde, men gode vårlufta før han går langs den langstrekte betongkaien og vidare på grusvegen innover mot huset. På baksida ligg den låge, steinhellelagde trappa, ved sida av den store apalen som har stått her i årevis. Han legg handa på dørklinka og opnar inngangsdøra. Inne i gangen ser han raskt til venstre, opp trappene som 8
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 9
fører til andre etasjen, så mot den kvite kjøkkendøra, til høgre. Han lyttar. Går vidare og kjem inn i kvardagsstova. Får lagt frå seg den brune pakka han ber på. Får hengt frå seg den tunge frakken på ein stol. Kjenner seg trøytt. Han ser mot senga som står der og lokkar, men nøler. Opnar heller den doble døra inn til bestestova, som ligg vegg i vegg med kvardagsstova. Står i døropninga og ser inn. Det står ein skrivepult der inne, trekt ut frå veggen og vend mot dei to store vindaugsglasa ned mot dampskipskaien han nettopp kom frå. På bordplata, i ettermiddagslyset som bryt seg gjennom dei broderte gardinene, ligg det ei bok. Han nikkar. Lukkar forsiktig døra og går tilbake, til senga. Først skal han kvila etter den slitsame byturen, så blir det vel noko kveldsmat, før nattesøvnen han treng før dagen i morgon.
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 10
kapittel 2
Fredag 20. mai 1949 Lars har hatt ei vond natt. Vridd seg og vridd seg. Han har høyrt stemmer. Dører som har blitt opna og lukka. Måkeskrik. Kyr. Men mest av alt er det alle luktene som har halde han vaken. Sigar. Dieselolje. Vivendel. Hav. Har han sove i det heile? Det får ikkje hjelpa. Opp må han likevel. Det er tid for bokettersyn og sluttoppgjer. Han skal lesa om livet sitt, nedskrivingane han endeleg fekk på plass sist haust, mens regn og vind i villskap piska øya hans rein. Han er klar. Sit der glattbarbert i finstova. Har fått på seg den nye dressen og nystroken, kvit skjorte og vest. Og har nettopp knytt på seg eit svart slips. Han plukkar opp skriveboka som ligg på skrivepulten rett framfor han. Rettar seg opp i ryggen. Reinskar halsen. Blar om og les. Det første eg kan minnast frå garden til far, var at han heldt på å dyrka opp ei myr i utmarka. Det var ikkje mange som tok på slikt då. Grannekona sa ho skulle eta det rått, det han Ola hausta der, men det har vore køyrt mange lass med korn, høy, poteter og kålrot or den myra.
10
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 11
Lars stoppar opp. – Malena, roper han. Han føler seg i overraskande godt slag. Han må ha sove litt likevel. Sove, vakna, vridd seg, lytta og kjent på lukter. Trøytt, men på same tid merkeleg oppglødd, klar til å fordjupa seg i sildeføring, gaffelsegl som blafrar i nordvesten, poteter. Børre, bror hans. Elen. Det som ein gong var. – Malena, roper han, høgare denne gongen. Endeleg ser han henne i kjøkkendøra. Malena, dotter hans. Ho som alltid er der for han. Ho som kjem når han roper. Ho som … – Eg står midt oppi noko, seier ho, – kva vil du? – Eg startar med historia om ho Borghilde som skulle eta alt det far dyrka i utmarka. Kva trur du? – Ja, opna historia di slik, du, seier ho. – Det eine er sikkert like godt som det andre. Han nikkar fråverande. Løftar forsiktig skriveboka han les i, lar henne ligga og kvila i handa, som om han prøver å kjenna om ho inneheld ord og formuleringar som øydelegg den fine balansen mellom det han har skrive, og det som har vore. Dotter hans prøver å stiltra seg ut døra. – Vent litt, seier Lars. – Dei lydane i natt. Luktene. Veit du noko? spør han. – Kva meiner du? – Luktene, seier han. – Du har drøymt, seier ho. – Kan ein drøyma lukter? – Ja visst kan ein drøyma lukter. Og høyra lydar. Det er slik det er når ein ikkje gir slepp på det gamle. Ein drøymer, innbiller seg ting. 11
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 12
Han sit der med den hårlause skallen sin. Kraftige augnebryn. Tinningar med svakt dunkande årer. Brillestenger som snor seg rundt øyra. Ser på henne. – Ein rotar. Blandar det som er, med det som har vore. Blandar draum og det verkelege livet, seier ho. Lars er taus. Tenker. – Du har vel rett, seier han. Ho vender seg mot døra. – Før du går. – Ja? Ho tar seg saman, vender kroppen tilbake og er der for far sin. – Før du går, seier han, – kva skal eg kalla alle desse minna mine? – Er det mest høgtid med erindringar? Han tenker seg om. – Eller er det livsbetraktningar eg held på med? Dottera smiler trøytt. – Eller memoarar? Eller kva med oppteikningar? Eller nedskrivingar? undrar han. Ho ser han er i ei anna verd. – Erindringar, seier ho. – Kall skribleria dine for erindringar, du. Ho lukkar døra forsiktig etter seg. Far blei ikkje gammal. Han døydde i 1890 i sitt 63de år, og då var eg i det 21te året. Me var ni sysken, eg var den eldste. Stilla er det han hugsar best frå dagen då far hans døydde. Det er sein september, og Ola i Bru, ein av pilarane, 12
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 13
har sjukna hen og vandra. Ein har visst det i lang tid, eit par månader, at det ber beine vegen. Ein har sendt sine bøner og klager oppover til himlane, og ein har tenkt sitt når pilaren berre har blitt verre. Ei sein laurdagsnatt, i dei første timane inn i søndagen, er det over. Utan dramatikk, men med ei slags ralling, som kjem frå ein stad langt der inne, ein stad der far hans er mutters aleine, før han andar ut. Så dette fråværet av lyd. På andre sida av husveggen er det like dørgande stilt. Spegelblankt hav og så stilt at hulkinga hans må ha bore midtfjords. Han hugsar at det var verdas undergang, men likevel ein lette. Det er 60 år sidan, men han hugsar. At han sjølv og dei to brørne hans, Jakob på seksten og Børre på tretten, allereie i veker hadde gått, kvar for seg, og rydda, slått gras gardalangs og flikka på det dei såg, alt for å gjera klart til dagen som ville komma, dagen då fiskar, skipsreiar og gardbrukar Ola Larsen Bru skulle gravleggast og venta på det som er etterpå. Dei førte han av garde tidleg om morgonen den fjerde oktober, den påfølgande laurdagen. Frå støa rett nedanfor heimehuset, forbi Lineholmane, over Askje-sundet og på land. Så frå støa på vestsida av Mosterøya og oppover i terrenget til kyrkja, Askje-kyrkja. Dei kjente vegen. Det var kyrkjevegen, vegen til staden ein både blei døypt, konfirmerte seg, gifta seg og til slutt blei graven ned. Det var like stilt. Dei store kreftene hadde halde pusten heile veka, trass i oktober og ein vinter som stod klar til å hiva seg over land og folk. Dei brukte færingane. Han visste at det var slik far 13
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 14
ville ha det. Han sat ved det eine åreparet, Jakob, eldste bror hans, ved det andre. I tillegg mor deira, sittande taus i bakstamnen. Kista, basta og bunden, låg aleine og svart i eigen båt, som dei drog etter seg. Han sat på den fremre tofta og såg alt. Høyrde alt og tok alt innover seg. Dei vaksne systrene hans, Kirsten og Kristina, og småsyskena var med i den eine av dei tre–fire andre båtane i følget. På heimeøya, langs leia, stod det folk nede ved nausta. Tause og med bøygde hovud. Å, i alt det stille hugsar han framleis lyden av åretaka, av måkeskrika, av den ropande einsemda til mora. Kyrkjeklokkene begynte å ringa allereie før dei var i land på kyrkjeøya, og eit par timar seinare var det over. Han hugsar Peder og Ole Bertinus, småbrørne hans, som stod der attmed grava med tente stearinlys og ikkje heilt forstod kva som skjedde. Han hugsar den svarte jorda. Han hugsar gravaren frå ein av Mosterøy-gardane som stod og glodde openlyst og skamlaust på systrene hans. Han hugsar korleis han hadde tungt for å pusta. At blikket hans utan at han klarte å styra det, glei nedover, ned i det mørke. Lars legg skriveboka ned på bordet. – Det var du og eg, far, seier han, lågt. Stemma er fast nok. Likevel kjenner han at han må svelga, kremta og reinska halsen endå ein gong. Det er den seine våren. Kjente han ikkje på det i går då han stod ute på båtdekket og fraus? Det er mai med temperatursvingingane sine. Sol den eine dagen, så isande vind den neste. Styggvêret kom utpå ettermiddagen søndagen ei dryg veke etterpå. Då var det gudsteneste og jordfesting med 14
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 15
prest, slik at faren kunne fara med kyrkjeleg velsigning. Det kom dropar allereie då dei song den første salmen. Rett etter at presten hadde fått kasta dei nødvendige jordklumpane på grava, auste det ned, og dei sprang mellom gravsteinane og inn i den oppvarma kyrkja mens det stod på som verst. Etter å ha dyrka noko i den nemnde myra dyrka han opp ein stein- og runnehage på sørsida av øya Rohagen. Av dyrkinga blei det meir avling, helst havre. Eg kan minnast at dei treskte med tust, men far fekk seg treskjemaskin og hestevandring tidleg. Der måtte eg gå og køyra hesten. Det var kaldt for meg, men varmt for hesten. I 1884 bygde far ny løe. Då kom hestevandringa under tak. Lars smiler. Han lukkar auga. Legg hendene på brystet og kjenner varme og pulsslag, akkurat slik han kjente det då han la haustkalde hender på brystet til Napoleon, hesten, og varma seg. Han kjenner den ramme, gode lukta av dampande, sveittande hest. Han trekker pusten og pustar inn kornstøvet som dreiv gjennom lufta. Ja, han smiler, men hugsar på same tid smertene i leggane, kor vondt han hadde under føtene. Og han hugsar samtalane dei førte, han og Napoleon. At dei veksla blikk og nikka lett til kvarandre før dei starta. Det var helst han som snakka. – Så du har vore borti litt av kvart du, Napoleon? Han høyrer Napoleon prusta. – Kjempa ved Waterloo? Stått der i uniform og hatt tusenvis av menn i ryggen? 15
LOB og havet ferdig_A 15.06.17 14:31 Side 16
Meir prusting. – Vore keisar? – Blitt forvist til ei aud øy langt ute i Atlanteren? Jo då, visst hadde Napoleon det. Hesten stoppa opp av og til når dei snakka slik saman, for å understreka noko, eller tenka seg om. Vrinska til og med, eller stampa med den eine foten, når han var ueinig, eller for å komma til innimellom alt Lars hadde å spørja om. Så gjekk dei ei stund tause og tenkte begge to. Vandra rundt og rundt, treskte korn og sørgde for at dei og resten av familien hadde mat på bordet. Så bygde far hans løe. Det var i det året då dei to småsyskena hans døydde. Han var fjorten, Bertilde fem og litle Ole to. Han prøver å hugsa ansikta, men må gi opp. Han l ukkar auga. Nei, ansikta glir ut, glir saman, blir til ingenting. Men han hugsar kistene, dei to små trekassane som står ved sida av kvarandre i grava. Han høyrer jorda som lagar ein dump lyd når ho blir kasta ned og treffer loka. Han hugsar auga. Bertilde, som såg på han mens ho hosta, mens ho sakte, men sikkert blei tatt frå dei av denne difterismitten dei måtte passa seg slik for. Han hugsar at han grein. At han gjekk lange turar i marka. At han trudde at neste gong var det hans tur. At berre han fekk leva, skulle han ofra alt for å gjera seg fortent til livet.
16