Kjønn og ukjønn

Dødeboka ferdig_a 20.01.14 15.45 Side 6

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 1

Kristin Fridtun

Kjønn og ukjønn Ordhistoriske essay

Samlaget Oslo 

Dødeboka ferdig_a 20.01.14 15.45 Side 6

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 3

Til Ida

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 4

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 5

Innhald Inn i krysselden  To i spann  Det ligg i slekta  «det Snørliv-piinte Kiøn»  Preposisjonskjønn eller ukjønn?  Notar  Litteratur 

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 6

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 7

Inn i krysselden Å slå opp i ei ordbok minner lite om ekstremsport.

Nesten heile lekamen kan halda seg fullstendig i ro, gjerne innandørs, medan hender og augo gjer nokre små, innøvde rørsler. Alt av tungt og vågeleg arbeid fell på hugen: Han skal eigna til seg dei nye opplysningane, eller prøva å nagla bortgløymd kunnskap til minnet på nytt. Det er òg han som må ta støyten dersom ordbokartikkelen inneheld uventa informasjon som snur om på det du trudde eller heldt for visst. Då kavar hugen i villreie nokre sekund før han skundsamt tek til å ommøblera. Likevel er det særs få ordbokbrukarar som reknar med å få den innarbeidde tenkjemåten sin endevendt på det viset. Dei skal berre sjekka noko, ein skrivemåte, eit bøyingsmønster, ei ordtyding – eit eller anna smått som hugen skal plukka opp og leggja i dei fint oppstilte skuffene han har for slike ting. Men ein sjeldsynt gong hender det altså at han i staden må riva ned heile skuffeseksjonen og byggja alt opp på nytt.

Ei slik innvertes rasering sette inn på meg då eg for nokre år sidan slo opp ordet kyn (kjønn) i Norsk Ordbog av Ivar Aasen. Eg kom til ein kortfatta artikkel som strekte seg over nokre få liner. Alt såg fint og greitt ut, augo sveipte over tekststykket, ei stutt utgreiing om

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 8

   

uttale og tydingar. Heilt til sist hadde Aasen skote inn ein ørliten merknad: «Ordet er lidet brugeligt.» Det gjev oss fylgjande scene: Ivar Aasen, det vidgjetne flogvitet som betre enn nokon annan visste opp ned og bak fram på det norske målet på -talet, fortel ope og liketil at ordet kjønn er lite i bruk.

I møte med denne opplysninga rykte hugen til med slik kraft at den fint ordna tankerekkja mi vart kasta veggimellom og broten opp, dei lause bitane vimsa mållaust ikring før dei seig ned, som lette fjom i ei snøkule, og medan alt dette stod på, eller fordi det stod på, visste eg at eg var midt i ein skilsetjande augneblink.

Me kunne godt ha sagt at dette var å overreagera kraftig, om det ikkje var for at eg i forkant av denne hendinga hadde lege i langvarig strid med nettopp ordet kjønn. Me gjekk ikkje særleg godt i lag, noko eg forstod allereie på barneskulen. No i ettertid er det vanskeleg å seia presist kva kjønn og eg var usamde om, men om me tenkjer oss at den elles hjelpsame barnelærdomen hadde eit stort hòl, og at eg på eit eller anna vis forsvann i dette hòlet, er me på sporet av noko. For det høyrer med til barnelærdomen at me deler folk og dyr inn i kjønn: gut–jente, okse–ku, hane–høne. Det høyrer òg med til barnelærdomen at det finst to kjønn: han–ho, mann–dame (eg har enno til gode å høyra ein unge bruka ordet kvinne). Derimot høyrer det ikkje med til gjengs barnelærdom at det er mogleg å kjenna seg som båe kjønna, eller ingen av kjønna, eller noko anna. I alle fall var ikkje dette vanleg kunnskap blant ungar i Østerdalen på -talet. Ut frå det eg hadde lært om verda, var eg ein kav uforståeleg, umogleg, utenkjeleg skapning.

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 9

   

Medelevane mine sansa òg at noko uvanleg var på ferde. Ein dag me hadde uteskule, det kan ha vore i femteklasse, sat to klassekameratar og eg på ein brøytekant og kvilte etter ei økt på skeisebana. Ei av dei sa: «Kristin, du er liksom gut utanpå og jente inni, du.» Eg skjøna kva ho sikta til, men eg skjøna òg at ho ikkje skjøna nokon ting. Kva meinte ho med utanpå? Og inni? Var inni under kleda, eller var det under huda?

Ho kunne vel like gjerne ha sagt at eg var jente utanpå og gut inni? Sant å seia hadde eg inga kjensle av å vera kløyvd i to, og eg var i alle fall ikkje fanga i min eigen eller nokon andre sin kropp.

Av uforklårlege grunnar treivst eg best når eg fekk gå i same skor og klede som gutane. Og det fekk eg.

Stundom måtte eg vera med mor på ein liten runde i jenteavdelinga, men me gjekk som regel ut att med noko frå guteavdelinga. Det var eit spørsmål om trivsel, ikkje utkledning. Når eg hadde såkalla guteklede, var eg påkledd og fin. Utkledd var eg berre når eg av ein eller annan grunn måtte gå i typiske jenteklede, då kjende eg meg framand og dum, og eg var overtydd om at alle andre kunne sjå kor gale det var. Det er heilt umogleg for meg å seia korleis og kvifor det vart slik.

Eg veit berre at når eg var gutete kledd, var eg MEG. Alt anna var u-meg, og det drog med seg ei kjensle av skodespel, både andsynes meg sjølv og andre.

Kjensla femnde meir enn berre klede, men eg skjøna snøgt at desse tøystykka hadde ei særskild kraft.

Dei gongene eg fekk slengjeord og kommentarar, var det kleda som var hovudårsaka. Kva skulle det elles vore? Eg hadde langt hår, ofte i hestehale eller hårband,

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 10

   

eg var stort sett i lag med jenter, og det var ikkje uvanleg at eg hoppa paradis eller strikk eller skreiv i skuledagbøker i friminutta, slik dei andre jentene gjorde.

Kanskje hadde eg eit gutete kroppsspråk, men det var ikkje kroppsspråket klassekameratane hengde seg opp i. Dei sa heller: Dersom du skal vera med oss etter skulen, må du ha på deg jentebukse.

I slike tilfelle gav eg etter og gjorde som dei sa, då fekk eg ros («Det var betre, ja!» «Så fin du er!»), men etter nokre dagar var eg tilbake i gamalt gjenge. Eg ville heller gjera det som kjendest rett, og få nokre kommentarar av og til, enn å mistrivast støtt. Så fekk eg berre finna meg i å vera lite omsverma. Eg hadde enno ikkje oppdaga at den dragnaden eg kjende mot visse jenter, var rein og skir forelsking, og eg var då visseleg forelska i gutar òg. Til liks med dei andre jentene spurde eg stundom gutar om dei ville vera saman med meg, og til liks med dei andre jentene fekk eg som oftast nei. Det drygaste avslaget kom på ein overnattingstur i sjetteklasse. Eg hadde spurt ein av dei aller kulaste gutane, men i staden for å svara «ja» eller «nei», sa han: «Nei, fy faen, eg er ikkje homo heller!»

Eg heldt maska og skjemta det bort, men eg var varm i heile kroppen lenge etterpå, av skam og sinne, utan å vita kva eller kven eg skulle vera sint på. Guten var sjølvsagt ein vondskapsfull tosk, han hadde ikkje trunge å påpeika at eg var gutete, det visste eg godt frå før. Men kvifor var eg slik? Og kvifor var ingen av dei andre jentene slik? Skulle eg leva sånn resten av livet?

Det var ein grufull tanke. Eg ynskte nesten at eg hadde ei klår førestilling om at eg var gut, då kunne eg ha sagt

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 11

   

det til mor og far, så hadde det vel ordna seg på noko vis. Men eg hadde ikkje ei klår førestilling om noko som helst, alt var tåke, eg skjøna ingenting – bortsett frå at det vart feil same kva eg gjorde. Ikkje var eg gut, og ikkje kunne eg reknast som jente heller.

Denne tidlege kjensla av å ufriviljug bryta med noko heilt grunnleggjande, var framfor alt ordlaus. Språket hadde openbert ikkje teke høgd for slike grensetilfelle.

Men ordet kjønn fanst, og kjønn var innblanda i dette: På innfult vis greidde kjønn å kopla seg til det ømme, ordlause punktet mitt, og nærkontakt med kjønn verka som ei påminning om at noko var hakkande gale med meg.

Di eldre eg vart, di oftare dukka ordet opp. Skulle eg laga meg profil på ein nettstad, delta i ei spørjeundersøking eller kjøpa flybillett frå Trondheim til Oslo, måtte eg kryssa av for «kjønn». Var det verkeleg naudsynt? I reint sjølvforsvar kunne eg fresa som ei villkatte når ordet nærma seg – eit på alle måtar fåfengt strev.

Kjønn var uråd å sleppa frå. Då eg som ung vaksen slo opp i ordboka til Ivar Aasen og las merknaden hans, var det denne tanken som skaut fram: Enn å leva eit heilt liv utan å koma i kontakt med dette ordet!

Lat oss så vida ut synskrinsen og spørja kva verknad denne opplysninga – «ordet er lidet brugeligt» – har på ein moderne norsk språkbrukar som ikkje fell inn i kategorien kjenslevar filologtranse. Har ho nokon verknad i det heile? Førebels kan eg ikkje slå i bordet med utførleg feltarbeid og store tal, men på grunnlag av dei stikkprøvene eg har gjort, blant både skeive og streite, kan me seia at testpersonane hovudsakleg skil seg i to grupper: Somme synest det er artig informa-

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 12

   

sjon og får eit nyfike skin i augo, andre trekkjer på skuldrene og påpeikar at det korkje er nytt eller særmerkt at eit ord har ulik frekvens til ulike tider. Roleg og avbalansert seier dei at ord som var vanlege før, er sjeldsynte no, og motsett. Ofte vil dei òg leggja til at slikt er «naturleg».

I dette tilfellet er det likevel påkravt med noko meir tankearbeid, og jamvel ei viss særhandsaming, for kjønn er ikkje kven som helst. Kjønn har den tvilsame æra av å vera samnemning for dei hovudkategoriane me deler folk og dei fleste andre skapningar inn i.

Dimed er kjønn språkleg samlingspunkt for ei mengd normer og førestillingar som grip beint inn i livet og livsførsla vår, ei snelle der tallause rettesnorer møtest og viklar seg saman. Frå ein slik synsstad kunne me kanskje venta at kjønn stadig vart fikla med, eller i alle fall fekk finkjemt ordtrådane sine.

Men nei: Kjønn er eit ord me fyrst og fremst brukar.

Mykje. Allereie i Norsk frekvensordbok frå , som rangerer dei   vanlegaste orda frå norske aviser, er kjønn trygt inne: Det kjem på plass nummer . Eit søk i mediearkivet Atekst viser at i  var kjønn nytta over   gonger berre i papir- og nettavisene. Om me lèt alle hemningar fara og googlar kjønn, får me (i skrivande stund) drygt ti millionar treff.

Denne kvilelause bruken ser ikkje ut til å plaga oss i nemnande grad. Tvert imot ter han seg ofte som ein svævande dur, ikkje heilt ulikt ein bånsull. Til og med eg, som i lang tid drogst med ein barnsleg trass mot kjønn, vart etter kvart sløva og send inn i ein fredfull døs, og i denne døsande tilstanden slo eg opp i ord-

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 13

   

boka til Aasen. Me må altså sjå føre oss at eg låg og slumra til den jamne summinga av kjønnskvotering, kjønnsroller, kjønnsdebatt, kjønnsforsking, kjønnsperspektiv, kjønnssjukdom, kjønnsdiskriminering, kjønnsbalanse, kjønnskamp, kjønnsdelt arbeidsmarknad, kjønnsfordeling, kjønnsnøytral verneplikt – og just då sneik Ivar Aasen seg usett inn, trykte på stoppknappen og la rommet i ei øyredøyvande stille før han triumferande kunngjorde med si sprokne røyst: Kjønn er lite i bruk!

Kva i all verda har hendt med dette ordet? Spørsmålet har gnege i bakhovudet heilt sidan Aasen vekte meg av dvalen, som ei dragande og like fullt skremmeleg freisting. Kjønn er visseleg eit spanande ord med ei forvitneleg historie, men korleis skulle eg skriva om kjønn utan å plumpa uti eit av dei mange blauthòla som emnet KJØNN synest å vera omgjeve av? Kunne eg halda meg strengt til ordet og bruka det som klopp over hengjemyra? Denne tvikande innstillinga veikna og forsvann etter kvart som eg forsona meg med å vera kjønnspøbel i det ikkje-tekstlege livet. Å skriva om kjønn kunne umogleg vera verre enn å støyta mot og baksa med kjønnsnormene kvar einaste dag, ein aktivitet eg som homo og transperson er godt kjend med, og som kvart år tek livet av folk i same båten. Mot denne bakgrunnen hadde det vore beint fram fjollete om eg, som har kome nokså velberga frå ymse kjønnsflokar, skulle lata meg skremma frå å pirka litt i ordet kjønn.

Jamvel om Aasens merknad om frekvens kan seiast å vera årsaka til og drivfjøra i denne vesle granskinga, skal me òg ta mangt anna i augnesyn. Det er vel ingen grunn

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 14

   

til å byrja saumfaringa på -talet, når ordet hadde eit minst like spanande liv i mellomalderen, og dessutan ættar frå ei av dei gjævaste ordrøtene i indoeuropeisk?

Og korleis ser framtida ut for kjønn, no som gender (og genus) vert fagna av fleire og fleire? Men før me tek til med desse tidsreisene, skal me kasta augo på stoda her og no og freista sirkla inn den vesle luringen kjønn.

••• Me har alt slege fast at kjønn ikkje er vant med å verta ransaka. Det er i grunnen underleg: Her har me eit ord som stadig svingar seg i avisspaltene, kommentarfelta, tidsskriftene og bøkene, for ikkje å gløyma fjernsynsog radiosendingane, paneldebattane, klasseromma og møteromma – og så slepp det så lett unna? Det er så ein i veike augneblinkar fell i tankar om overnaturlege krefter og huldrehattar. Ordet får i alle fall mykje merksemd og inga merksemd på ei og same tid. Det står urørleg midt i krysselden, men får ikkje så mykje som eit streifsår. Med krysseld meiner eg offentlege ordskifte om kjønn: Der er det sjeldan trygt eller triveleg å opphalda seg – med mindre du er ordet kjønn, då.

Dette underet er det ikkje heilt lett å gjera greie for.

Det at den jamlege bruken verkar sløvande, er inga fullnøyande forklåring åleine. Me skal til dømes ikkje gløyma at kjønn er eit arveord, kav norsk. Dimed er det innhylla i ein eim av kumøk og røykstove, eller me kan tona det ned til heimelukt: Ho er der, men ho er ikkje kjennande for dei som bur der. Andre heimar angar annleis, og her skil den greske og latinske ordheimen

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 15

   

seg ut som særskilt velluktande. Om norske politikarar vil te seg fram som danna og kunnskapsrike menneske med vid horisont, greier dei gjerne ut om grunntydinga til ord som politikk og demokrati. Kvifor gjer dei ikkje det same med ord som samfunn (‘å finna saman, samkome’) og trygd (‘truskap, tryggleik’)? Sameleis vert litteraturstudentar jamt påminte at tekst tyder ‘vev’, ironi tyder ‘tilskaping, forstilling’, lyrikk kjem av lyre og så frametter. Slik sett er det meir sannsynleg at ein norsk kjønnsforskar set seg inn i etymologien til gender og genus enn til kjønn.

Den siste påstanden er litt urettvis, til dømes har Elsa Almås og Esben Esther Pirelli Benestad skrive eit eige og svært interessant kapittel i boka Kjønn i bevegelse () om ord som har med kjønn og seksualitet å gjera. Dei har mellom anna gått gjennom ei rekkje norske, svenske og danske bøker i sexologi og psykologi, og lett fjetra opplyser dei at ordet kjønn/kön/køn ikkje er oppført åleine i stikkordlistene eller står som eige oppslagsord i leksikona dei har undersøkt: Ordet står berre i samansetjingar som kjønnskromosom, kjønnsdysfori, kjønnsvorter, kjønnsidentitet og fleire.

Som dei skriv: «Ordet kjønn begynner å få en mystisk status. Hva er egentlig dette prefikset som kan forbindes med både vorter og identitet?» Der har me nok ei tredje årsak til at ordet helst vert spart for kritiske augnekast: Kjønn fyk friksjonsfritt hit og dit, føyer seg lett, smett inn som førefeste i allslags ord. Slikt er lettvint for oss språkbrukarar, kanskje så lettvint at det avlar språkleg latskap, men det hindrar oss òg frå å plukka opp ordet og setja det i spenn under

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 16

   

lupa: Det glepp om me prøver å halda det fast, det er som å fanga fisk med nevane.

Folk som skriv og redigerer ordbøker, står dimed andsynes ei uløyseleg oppgåve. I ordbøkene må kjønn vera med, og ikkje berre med grammatiske opplysningar, men jamvel med stutthogne og råkande definisjonar. Då har ordbokforfattarane eit par gagnlege rømmingsvegar. Éi løysing er å gjera det heile så konsentrert og fallgruvelaust som råd er, slik det mellom anna er gjort i Bokmålsordboka og Nynorskordboka.

Slår me opp kjønn her, vert me fyrst møtte av fylgjande tørre og tekniske uttyding: ‘sum av fysiologiske eigenskapar hos individ som produserer same slag kjønnsceller.’ Lenger ned får me òg vita at kjønn kan tyda ‘kjønnsorgan’ og ‘gruppe av individ (organismar) som anten har hankjønns- eller hokjønnseigenskapar’, i tillegg kjem ein merknad om grammatisk kjønn. Trass i at det er særs urimeleg, barnsleg og uvitskapleg å jamføra lengda på ulike artiklar, kan me merka oss at relativt enkle saker som mynt og teppe har fått om lag like lang artikkel som kjønn.

Norsk Ordbok (Ordbok over det norske folkemålet og det nynorske skriftmålet) er eit heilt anna verk enn dei to førnemnde, og kjønn er òg handsama litt annleis.

Fleire tydingar er oppførte, uttydingane er noko meir jordnære, dessutan får me ei rekkje sitat som viser korleis ordet er nytta i ulike samanhengar. Det same gjeld Norsk Riksmålsordbok. Atter andre ordbøker, som Cappelens Norsk ordbok, tyder ut kjønn slik: «) biologisk kjønn, seksus ) språkv. grammatisk kjønn, genus». I Medisinsk ordbok () og Norsk medisinsk ordbok

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 17

   

() er stoda den same som i oppslagsverka Elsa Almås og Esben Esther Pirelli Benestad undersøkte: Kjønn står ikkje som eige oppslagsord. Slik ordbokgransking kunne me ha halde fram med i all æve, men kva ordbøkene seier, gjer lite frå eller til. Svært få slår opp kjønn i ordbøkene, for alle veit då kva det er?

Stoda er vel snarare at alle veit kva det er så lenge ingen spør dei kva det er. Eller at dei veit at dei ikkje veit, og dimed vil skånast for spørsmål som berrlegg for andre at dei ikkje veit. Når denne uvissa ein sjeldan gong kjem for dagen, er det nokre som morar seg: dei av oss som heile livet har baska med dei rådande oppfatningane om kva kjønn er.

Eg røynde det sist på ein sumarleir for «kjønnsskeiv» ungdom, folk som på ymse vis bryt med dei hevdvunne kjønnsnormene og kjønnskategoriane. På storskjerm i møterommet sette nokon på eit filmklipp, der ein person med mikrofon og ein med kamera stoppar folk på gata i London og spør venleg og oppriktig om intervjuobjektet er kar eller kvinne. Vedkomande ler godt, sperrar opp augo eller viser på andre måtar at dette er det merkelegaste og mest toskete spørsmålet dei nokon gong har fått, og svarar brennvisst «eg er kvinne» eller «eg er mann». Denne sjølvtrygge mina renn snøgt av når dei vert spurde kva som gjer at dei er mann/kvinne, eller korleis dei veit at dei er det. Famlande nemner dei at dei har slikt og slikt kjønnsorgan (høg lått i forsamlinga, der det blant anna sat ti–femten menn utan penis), at dei er far eller mor (lått på nytt – det finst kvinner som er fedrar), at det er samansett og at dei ikkje veit heilt. Eit av intervjuobjekta sa noko

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 18

   

slikt som: Eg er mann fordi eg er fortald at eg er det.

(Her braut salen ut i applaus.)

Med denne vesle avsveiven har me fått stadfest at ja, kjønn er jammen innfløkt. Korleis kan det då ha seg at me kastar kjønn ikring oss utan nemnande vanskar eller varsemd? Nokre vil kanskje svara at når kjønn aldri er tema i kjønnsdebattane våre, er det fordi me diskuterer kjønn, ikkje kjønn: Det er fenomenet (og alt det dreg etter seg: likestillingspolitikk, diskriminering, seksualisert reklame osb.) som er innvikla, ikkje ordet – dei to er åtskilde.

Ja, det var det, då. Er det eit skilje her? Fullt så enkelt kan det ikkje vera. I så fall slit eg med å forklåra korleis synet av ordet kjønn kunne – og framleis kan – senda meg tvert inn i motløysa, kvervla opp gamalt grums og i verste fall eggja meg til å laga usaklege, sjølvopptekne og beiske tankerekkjer, som «ja ja, de må berre halda fram med dette evinnelege kjønnspjattet, mann og kvinne bla-bla, det skil ikkje meg, for eg er tydelegvis ikkje noko kjønn!?». (Men eg er altså fullblods feminist.) Slike kjensleborne koplingar tyder likevel ikkje at kjønn og kjønn er éin graut. Kanskje me skal seia det slik: Eit eller anna ligg imellom tingen og ordet og hindrar dei frå å flyta heilt saman. For som Karin Moe har påpeika: «Du kan ikkje køyra i ordet ‘bil’.» Kjønn og kjønn er opplagt ikkje det same, men fullstendig fråkopla er dei heller ikkje. Då hadde kjønn hatt lita eller inga meining. Her må vera noko som på krokete vis både skil og bind saman, mestsom ein sikksakksaum, ei broten line som går snart hit, snart dit, hakkar og hektar likevel i hop. Eller me kan stø oss til

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 19

   

Ferdinand de Saussure: Det eine finst ikkje utan det andre, som framsida og baksida på eit ark. Med andre ord er me komne til det punktet der me lyt spørja: Korleis er kjønn og kjønn, teikn og ting, uttrykk og innhald kopla saman?

Hjernen vil helst byksa inn på ein snarveg og svara: «Ha! Elementært: Me har ein ting, og så set me namn på han.» Dersom hjernen har vore i kontakt med kjønnsteoretiske tekster, og har hatt glede av det, kan han straks leggja imot: «Å nei, du, her finst ikkje nokon ‘ting’! Kjønn er ikkje ein konstant, avgrensa, sjølvstendig storleik som var her på førehand og har vore her til alle tider, og som me set ord på om lag slik me set merkelapp på jolegåva til tante Olga.» Konklusjonen kan få håra til å reisa seg: Kjønn er blitt til. Og ikkje nok med det: Det heiter seg at framvoksteren av kjønn har bore til i – og er utenkjeleg utan – språket. I så fall vert snarvegforklåringa snudd på hovudet: Me har ikkje ein ting og set namn på han, det er snarare slik at me har eit ord og puttar masse greier oppi det. Meir velformulert skriv Michel Foucault at «begrepet ‘kjønn’ [har] gjort det mulig å regruppere anatomiske elementer, biologiske funksjoner, atferdsmåter, sansefornemmelser og nytelser til en kunstig enhet». Foucault nytta visseleg ikkje ordet kjønn, men sexe.

Bodskapen er like fullt den same: Her er tale om ei samansett førestilling som er blitt til, ulike bitar er sameina i eitt omgrep, i éi språkleg form – som tvillaust er godt handverk, for dette omgrepet har fått eit skin av noko konstant, grunnleggjande, samansveisa.

Truleg var det dette skinet som råka intervjuobjekta i

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 20

   

filmklippet og fekk dei til å flira ovmodig eller fnysa i sjokk og vantru, men då dei vart tvinga til å pirka i denne skinande einskapen, gjekk heile stasen opp i liminga.

For ordens skuld: Målet her er ikkje å avgjera om Foucault og åndsfrendane har rett i at kjønn er vorte til på noko vis, og minst av alt skal me slå fast kva kjønn «eigentleg» er. Mange har vigt seg til den kunsten, men det synest umogleg å leggja fram eit fullnøyande svar – i den grad det er noko poeng. Sjølv har eg i snart  år kava med å finna ut kva kjønn eg er, så eg er i alle fall dårleg skikka til å koma med ein eintydig fasit.

Endå kan eg ikkje fri meg frå å tenkja at Foucault valde eit godt spor: I staden for å freista definera eller avdekkja eit objekt, syner han at det som kjem fram ved slik avdekking, er noko som ter seg i kraft av dei reiskapane og framgangsmåtane me avdekkjer det med.

Det er vanskeleg å vera usamd i det. Både lek og lærd forstår at ein metode (eig. ‘det å fylgja ein viss veg mot eit mål’) ikkje berre er eit middel som får oss til å sjå betre, men noko som òg er med på å avgjera kva me finn. Det er fylgjeleg tale om eit kjent faktum, men så snart det kjem frå nokon – særleg ein humanist! – som granskar og skriv om kjønn, fell det lett for somme å avfeia det tvert som reinspikka tøv. For å avslutta dette vesle kjepphestrittet på meir kultivert vis, vil eg fritt skyta inn ei setning Atle Kittang skreiv til forsvar for Freud: «Er det ikkje fare for at ein slik spontant avvisande reaksjon nektar å sjå at det Freud ‘naivt’ undrar seg over og ser behov for å forklare, nettopp gjeld kva opphavet kan vere til den type fenomen vi oppfattar

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 21

   

som ein slags ‘menneskeleg natur’ vi ikkje treng å forklare?» ••• Medan det ikkje er heilt ufarleg å meina at kjønn er blitt til, er det motsette tilfellet med ordet kjønn: Alle er rørande samde om at det må ha kome til. Presist når og korleis veit ingen, men ordet var godt innarbeidt i norrønt, og me finn det mellom anna i Den eldre Edda.

Endå er det liten grunn til å pusta letta ut og tenkja at me no har eit fast haldepunkt, at kjønn er den same gamle. Ordet har vore gjennom store omskifte, og dei er på alle måtar menneskeskapte.

Lat oss så plukka opp den tråden som nyst sprella ut or hendene våre: Korleis er kjønn og kjønn kopla i hop? Her kan me godt venda oss til teiknlæra eller semiotikken, utan at me skal vildra oss altfor langt inn i dette svært lite konsensusprega fagfeltet – eller i hugtakande språkteori i det heile. I fyrste omgang held det at me lagar ei flengje i det tåkesløret som vanen umerkeleg spilar ut.

Anten me no føretrekkjer den todelte modellen til Ferdinand de Saussure eller den tredelte modellen til Charles Sanders Peirce (eller ikkje har høyrt om nokon av dei), og anten me meiner at røynda vert skapt i og gjennom språket, eller at det finst ei røynd utanfor språket (eller noko midt imellom), står det fast at det ikkje er noka direkte kopling mellom ordet og tingen.

Me lyt særleg ha heilt klårt føre oss at ordet ikkje ER tingen: Me kan som nemnt ikkje køyra nokon stad i ordet bil, og ordet hund kan korkje bjeffa eller bita. For

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 22

   

vaksne læt dette rimeleg, for mange ungar læt det klin kokos. Det tek temmeleg lang tid før born greier å skilja ordet og det ordet viser til. Dersom me spør ––-åringar om katt og mus kunne ha bytt nemning, så katt vart kalla mus og mus vart kalla katt, er sjansen stor for at dei ser rart på oss og seier tvert nei. Og bed me om grunngjeving, får me kanskje til svar at «musa er mykje mindre enn katten» eller at «katten likar å eta mus». Stutt sagt: For ungane er det langt frå vilkårleg at katt heiter katt og mus heiter mus, dei oppfattar gjerne ord og ting som eitt og det same.

Ved nærmare ettersyn viser det seg at koplinga mellom ordet og det ordet viser til, nettopp er vilkårleg: Det er ikkje noko naturgjeve og beinveges samband her. Om me skal føra prov for påstanden, er det lettast å nemna at ulike språk har ulike ord for same «ting» (t.d. vegg og wall), utan at me kan seia at det eine ordet er rettare enn det andre. Me kan òg vera samde om at det ikkje er noko særskilt ved uttalen eller skrivemåten av ordet vegg som knyter det til fenomenet vegg – det er i det heile vanskeleg å sjå at ordet vegg har noko som helst veggaktig over seg. (Om me gjev tanken frie taumar, kan me sjølvsagt mumla noko om at g-ljoden krev at luftstraumen vert blokkert, noko som samsvarar med ein av eigenskapane til ein vegg, men då har me gått langt utanfor løypa, dessutan krev g-ljoden at blokkeringa vert snøgt fjerna.)

Pirkar me endå meir, ser me at det heller ikkje er noka beinveges kopling mellom skriftteikna våre og ljoden dei viser til: Korkje v, e eller g liknar det grann på v-, e- eller g-ljoden. Når ordet vegg og bokstavane

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 23

   

likevel tyder noko særskilt for oss, er ikkje det fastsett positivt ved at desse byggjesteinane har eller er noko særs «i seg sjølv», men negativt ved at dei skil seg frå andre byggjesteinar i systemet. Ordet vegg skil seg frå legg. Og vegg skil seg frå golv. Og g skil seg frå j. Og så bortetter.

For ein morsmålsbrukar er det mesta umogleg å sansa og skjøna at desse koplingane er vilkårlege: Me lærer snøgt å oppfatta dei som sjølvsagde og naturlege.

Det er ikkje så underleg, sidan språket var der før oss.

Me vert så å seia fødde inn i det, eignar til oss noko som alt finst, ein arv frå fortida, ferdig strukturert, språket berre «er der» og det «er sånn», innslaget av slump vert usynleg. Her lyt me òg ta med i rekninga at når ei kopling fyrst har fått feste i språket, er ho ikkje plent vilkårleg lenger. Ho kan verta endra, slik det engelske ordet gay tidlegare vart omsett til norsk med lystig eller glad, medan me i dag som oftast set om til homofil eller skeiv, men endringa er i ymis grad bunden av historia til ordet.

Om me tek pirkinga vår endå eit steg vidare, kjem handa brått inn i dette kvefsebolet: tilhøvet mellom orda og verda. Svimlande, ja visst, men i vårt daglege tankeliv verkar tilhøvet temmeleg greitt, jamfør snarvegen eg nemnde tidlegare: Det fell lett å tenkja at «ord er namn på ting», «orda speglar (ting i) verda», «orda står for noko», «ord er merkelappar». Denne svært utbreidde synsmåten kan me kanskje forklåra med at språklæring i mangt går ut på å læra kva ting «heiter», men det er snautt grunn nok til å halda fast ved han.

Somme av orda våre er substantiv som viser til noko

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 24

   

handfast (stol, låve, katt), men ei rekkje substantiv peikar mot noko langt meir uhandgripeleg (veke, fridom, glede). Me kan òg nemna funksjonsord eller grammatiske ord som ikkje viser til noko særs «ute i verda», som eller, fordi, som og at.

Dessutan: Seier me at orda er namn eller merkelappar på ting, seier me indirekte at det fanst fiks ferdige ting og fenomen i verda lenge før me kom og «sette ord på dei». Saussure mæler imot: «If words had the job of representing concepts fixed in advance, one would be able to find exact equivalents for them as between one language and another. But this is not the case.» Ulike språk kategoriserer røynda ulikt, så ho kan ikkje vera fullt ut ordna på førehand. Eit anna spørsmål er korleis me skal forklåra at det finst ord og ordlag for slikt som – så vidt me veit – ikkje finst i røynda, som einhyrningar og flygande teppe. Det held fylgjeleg ikkje å seia at språket speglar (e.l.) røynda: Språket – og språkbrukarane – er med på å skapa og forma henne, anten me tolkar tilhøvet mellom språket og røynda slik eller slik.

Dimed er me attende der me byrja: Ordet er ikkje tingen, på same måte som kartet ikkje er terrenget, og ordet tek oss ikkje direkte til tingen heller. Galdhøpiggen er eit av få ord som viser til eit «unikt objekt» i verda (stadnamn kan med ein viss rett kallast merkelappar), men ordet Galdhøpiggen er likevel ikkje eit  meter høgt fjell me kan stiga opp på, og det som dukkar opp i hovudet når me seier og tenkjer ordet, er ikkje fjellet sjølv, men ei førestilling av fjellet. Når me likevel plar seia at ord har eit innhald, har me i minne at dette innhaldet er eit bilete, ein mental konstruk-

Kjønn og ukjønn ferdig_A 13.08.15 12:54 Side 25

   

sjon, av noko som eventuelt finst utanfor ordet.

No kunne me ha klive opp i endå høgare luftlag, men lat oss stogga her og nyta utsynet. Dersom det er slik at ordet ikkje er tingen, at sambandet mellom uttrykksside og innhaldsside i utgangspunktet er vilkårleg, at ord ikkje speglar ei fiks ferdig og velordna røynd – kva har me då å halda oss til? Simsalabim: konvensjonar (av lat. convenire ‘koma saman, koma overeins’). Det er langt frå heile svaret, men mykje av svaret: Eit ord tyder det det gjer fordi me saman går med på at det skal gjera det. Så er det mangt anna me må ta omsyn til, som kontekst, sjanger, medium: Det skil mykje om kjønn er nytta i ein debatt om kvotering, i ein artikkel om kjønnsteori, i ei erotisk novelle, i ei førelesing i tysk grammatikk. Eitt ord kan i grunnen vera mange ulike teikn, ved at det har same uttrykksside, men ulike innhaldssider. Fylgjeleg sit ikkje meininga fast i ordet – me må tolka oss fram til henne i kvart einskilt tilfelle.

••• Etter denne konklusjonen ligg det nær å tenkja: Så mykje styr for så lite krut? Dette visste me då frå før!

No hadde eg heller ikkje som mål å påpeika at konvensjonar finst og verkar inn på oss sjølve og språket, for det veit me godt, men å minna om kor sterkt dei verkar inn, for det er lettare å gløyma. Nærskylde konvensjonar har det med å hekta seg saman i system, eller kodar, som verkar innanfor visse område, og som kan endra seg over tid, men som har det sams at dei ofte er usynlege for dei som har lært kodane.

Her er det freistande å ta fargekodar som døme.