LineNagellYlvisåker
Verdamismeltar.ÅlevemedklimaendringarpåSvalbard. 2020
Foxi.Sledehundeningenvilleha. 2022
LineNagellYlvisåker
AnnleislandetSvalbard
Smålivistorpolitikken
Samlaget
Oslo2023
©DetNorskeSamlaget2023
www.samlaget.no
Omslag:JohanneHjorthol
Kart:LineMonrad-Hansen
Førtrykk:Type-itAS,Trondheim
Skrift:10,7/13,6pkt.Sabon
Papir:70gHolmenBookCream2.0
Trykkeri:ScandBookAB,Falun
PrintedinSweden
ISBN978-82-340-1064-4
ForfattarenharfåttstøttefråDetfaglitterærefondogFrittOrd.
ForlagetharfåttstøttefråFrittOrd.
Dennebokaertryktpåmiljøvenlegpapir.Forord Oppdagingaavdetkjøligelandet, ogkvifordettevartnorsk Thailendarane Denstørsteminoriteten Asylsøkarane Åverafrifangeiisen Barentsburgblirpussaopp Familianesommåflyttaforåblinorske Til«JulenisseByen»fråKina Millionærensomvartheimlaus Russland-klagei100-årsgåve Barentsburg– Turismeviktigareenngruvedrift Svenskekokkensomvilleblinorsk Farveldemokratiogforskarensomikkjekunnebli Setbarnekonvensjonentilside Varisa Åveksaoppieinblindveg Barentsburg Demonstrasjonforytringsfridom Nykaldkrig Urofordemokratiet Klokkatikkar KrigenendrarSvalbard Etterord Korleisgjekkdetmedalle? Kjelder Takk 7 15 21 31 51 56 70 78 94 106 111 118 138 143 154 166 172 186 188 190 203 217
Innhaldsliste
Forord
24.februar2022lågegifosterstillingpåsovesofaen pågjesterommetmedcovid-krigikroppen.Eghosta såmykjeategvarjagautavsoverommet.Klokkavar femommorgonen,menegfekkikkjesova.Eggreip ettermobilenforåsettapåeilydbok.Menførstsjekka egnyhenda.Egklarteikkjeåtadeiinnogtrektedyna overhovudet.
RusslandbombaUkraina.Detvaruverkeleg,og hovudetmittdundra.Europavarikrig.Bakdeilukka augadukkabileteavdeirussiskeogukrainskekjenninganemineiLongyearbyenogdenrussiskenabobusetnadenBarentsburgopp.Novarlandadeirai krig.
Pådennetidahaddeegeithalvferdigbokprosjektmed arbeidstittelen«VerdaSvalbard»pådatamaskinami. Egvilleskriveomeinskildmenneskaidenstorepolitikken.Novartdetendåviktigare.
Svalbardsjuridiskestatuserheiltunik.Detfinst ingenstadiverdasomliknar.Svalbardtraktaten,som tråddeikrafti1925,slårfastatNoregharfullsuverenitetoverSvalbard,øyguppaernorsk.Menfolkog selskapfråallelandsomsignerertraktaten,kankoma
7
tilogdrivanæringpåøygruppapålikevilkår.Sålangt har44landsluttasegtil.
Somfølgeavtraktatengjeldikkjeutlendingslova. Ingentrengvisumellerløyvetilopphaldforåkomatil Svalbard.Allemåhapengartilåbrødføsegogeinstad åbu.Sosiallovgivingagjeldhellerikkje.Detfinstikkje nokooffentlegtryggleiksnett.Longyearbyenerikkje nokolivslaupssamfunn.Detfinstingenaldersheimar ellerhjelpåfåomeinblirskrøpelegogsjuk.
Svalbardliggsomeinbuffermidtispenningsfeltet mellomRusslandogUSA.KinaønskersegogsåfotfesteiArktisogvilhatilgangpåressursarnårisen smeltar.MålafornorskSvalbard-politikkharlegefast overlangtid:åsørgaforattraktatenbliretterlevd, åbevararoogstabilitetiområdetogåhaldanorske samfunnvedlag.
EgkomtilLongyearbyenførstegongenvåren2004 foråhapraksisiSvalbardpostenoganadåingen tingomdenneøygruppa.Eiavhendinganeegskulle skrivaom,vardenårlegekulturutvekslingamellomdennorskeogdenrussiskebusetnaden.Korpset Svalbardur,blandakoretogdansegruppaPolarleikfrå Longyearbyenskullehaldaførestillingikulturhuseti Barentsburg.
Atdetliggeinrussiskbusetnadpånorskjord,erdet mestsynlegeteiknetpåatSvalbardereitannleisland.
40kilometeriluftlinjefråLongyearbyenerdetmeste skrivemedkyrilliskebokstavar.Nestenallebyggogall infrastrukturereigdavdenrussiskestatengjennom kolgruveselskapetTrustArktikugol.
8
EgsettemeginniSysselmeisterenshelikopterog duraoverflatskurafjell,dalarogtundrasomnettopp haddetintfram.HelikopteretlandapåhelikopterbasenKappHeerlikeutanfordenrussiskebusetnaden.I1976publiserteJonMicheleteinartikkelserie iKlassekampenundertittelen«Sovjetiskmilitærbase påSvalbard?».Hanhaddevoreidensovjetiskebusetnadenogtekebileteavfirerussiskemilitærhelikopter påKappHeer.SeinarestadfestajournalistogforfattarBirgerAmundsenatbasenirealitetenvareisjølvstendigmilitæravdeling.Denhaddemellomannai oppgåveåtakontrolloverSvalbardlufthamnomdet skulleoppståeinkrigssituasjon.
Dåegdaltened,varberreeirussiskmaskinstasjonerther.ForholdetmellomNoregogRusslandhadde tint.Likevelkjendestdetsomeghaddereist40kilometerilengde,men50årtilbakeitid.Påhelikopterbasenvartmehentaaveinskrangletebussmedrussisk diskopåfullguffe.Ibyenlåglyseblå,grøne,guleog bruneslitnetrebygningarfrågjenreisingaetterandre verdskrigen.Målingaskalaavfleireplassar.Mange avbyggavarskakkeetteratpermafrostenibakken haddejobbameddei,ogvindaugevarknuste.Itilleggtiltrehusatronabrunetreetasjesmurblokkerfrå 1970-og1980-årassovjetarkitekturnærastfjellet. Attmeddei,someinfestning,liggdetrussiskegeneralkonsulatet.Murbygningenmedsinetreetasjarligg baksolidegjerdemeddetrussiskeflaggetblafrande ivinden.FråeingrasflekknedanfortorgetserLenin utoverGrønfjordenfråbystensin.
Etteratmehaddedrukketefråguleplastkoppar ogetekjeksogsmørbrød,speltekorpsetSvalbardur
9
seggjennomhovudgata.Kleddeiknalloransjekjeledressogmedgulgruvehjelmpåhovudetmarsjerte deipåbetongplatenesomdannavegen,forbiskulen, derunganevinkagjennomvindauget.Påkveldenvar kulturhussalenfyltavrussararogukrainarar.Koret fråLongyearbyensong«GubbenNoah».Publikum klappaogplystra.
Kvaerdetteforeinstad?tenkteegoglurtepå korleismenneskaidenrussiskebusetnadeneigentleg haddedet.
DåegkomtilbaketilOsloogstudiahausten2004, saknaegfjella,skiftinganeilyset,menneskaeghadde treftiLongyearbyen.Egvarfullavspørsmålomdette raresamfunnetsomvarsomeirussiskmatrjosjkadokke.Detvarsåmangelag.Såmykjeåpakkaut.Så mykjeåskjøna.Straksegvarferdigmedjournalisthøgskulen,reisteegtilbake.Detkjendestsomåkoma heim.Dåegkomhitpåbyrjingaav2000-talet,var Longyearbyenieibrytningstid.Egskjøntedetikkje sjølv,foreghaddeikkjeopplevdcompanytown-tida dågruveselskapetStoreNorskeeigdeheilebyen.Fram til1990varsågodtsomalleibyentilsetteigruveselskapet.Deivarnordmennsomvarkomneforeit eventyrmedgodlønogbustadgjennomjobben.Kring 1990bestemtestatensegforåopnaforprivateselskapogprivatebustaderiLongyearbyen.Busetnaden varteittrygtoggodtfamiliesamfunn.Meddeiprivate bedriftenekomdetnyearbeidsplassar.Sakte,mensikkertaukabådefolketaletogdelenikkje-norske.
StyresmaktenevilleatLongyearbyenskullelikna meirpånorskekommunar,ogbestemteatbyenskulle
10
fålokaldemokratifrå2002.OddEinarDørumvar justisministerdålokaldemokrativartvedteke.Under eitSvalbardbesøki2000sahanatdetikkjeerenkeltå bueinstadogsamstundesveraeitpolitiskverkemiddel.Deterviktigåhafleiretankarihovudetsamstundes:dengeopolitiskesituasjonen,omsyntilmiljøetog eitlevedyktigsamfunn.
I2007skreivegminførsteartikkelom«deninternasjonale»Longyearbyen.Dåvar16prosentavinnbyggaraneikkje-norske.Detvarnorskkursforvaksne iregiavLongyearbyenlokalstyre.Thailendaranevar denneststørstefolkegruppa.DeiheldtdentradisjonellelysfestenLoyKrathongforheilebyenmedei overflodavthaimat,kaker,lotteriogmjuk,grasiøs dans.Svenskaneheldtsvenskepartyipuben.
Frå2002til2022aukafolketaletiLongyearbyen fråkring1500til2500.Ijuni2022vardelenikkjenorskenær37prosent,ogdeikomfrå55land.Itakt medattaletpåikkje-norskeinnbyggararharaukaog deigeopolitiskespenninganeharblittstørre,harstyresmaktenebyrjaågjeralivetvanskelegareforfolk utannorskpass.Omogomigjenblirdetsagtfrå Osloatdeisomstyrer,vilsikrabustaderiLongyearbyenfor«norskefamiliar»,ogatdeiviltrygga «norskearbeidsplassar».Statenkjøperoppbustader ognæringseigedommarforåhakontrolloverkven somburogjobbarher.
Sommaren2022vedtokJustisdepartementetåfjerna ikkje-norskeinnbyggararsinretttilåstemmaved lokalvalet,omdeiikkjeharbuddminsttreåriFastlands-Noreg.Kringeintredelavbefolkningaharikkje
11
lengerlovtilåveramedpååbestemmaoversamfunnetdeiburi.Ettervedtaketkastafleirelokalpolitikarar innhandkleet.Einkallalokalstyreteitskindemokrati.
Detteereibokomeitheiltspesieltsamfunn,omlover ogreglarsomikkjegjeld,omkvadetgjermedmenneskasomharvaltåkalladetteheime,iallefallfor eistund.Ideinestekapitlafårdutreffathailandske SereeogDuangpornsomflyttatilLongyearbyenforå vaskaogtenapengar,slikatdotteraVarisakunnefåei betreframtid.AsylsøkarenOmidfekkikkjeopphald iNoreg.Noerhanfrifangeiishavet.Evelynkom fråkvitesandstrenderpåFilippinaneforåtenapengar.ILongyearbyenmøttehoeinnorskmann,fekktre barn,menkunneikkjesøkaomstatsborgarskap.
Dufårfølgajournalistkollegaenmin,amerikanske Mark,somgjekkfrååveramillionærtilålevaikonstantfryktforåbliutvistfråSvalbardtileitlivsom uteliggar.ThailandskeVarisahargåttnorskskule, blittnorskispråkogkultur,menharikkjeretttilå reisatilFastlands-Noreg.Kanbarnveksaopputan land?
SvenskeAndreasmedTaco-truckensøkeromnorsk statsborgarskapfordideterforkrungleteådrivafirma iLongyearbyenutan.SosialantropologenZdenkafrå Tsjekkiavartoverraskaoverdeistoreklasseskiljai denneveslebyen.Hokunneikkjelaunganesineveksa opppåeinplassderstyresmaktenefortaldeatdeiikkje varønskte.
Gjennompersonanefårdufølgautviklingaav Longyearby-samfunnetfrå1990-åraogframtilidag. Paralleltmedhistorienefrådennorskebusetnaden
12
skalegforteljakvasomharskjeddidetrussiskegruvesamfunnetBarentsburg.DufårblimedtilBarentsburg,derrussararogukrainararbuddesideomsidei tidaførRusslandgjekktilkrigmotUkraina.Dufår møtareiselivssjefenTimofej,somikkjevillestoppa medåkritiserastyresmakteneiKreml.Samanmed kollegaenJaroslavaforsøktehanåbyggabrumellomrussiskeognorskestyresmakter.Dufårogsåmøta ukrainskeJulia,somflyktafråLuhanskdåRussland startakrigføringaderi2014,oghamnaiBarentsburg.
Sjølvharegvaltåfåungarheridennordlegastetettstadeniverda.Kvaforeitsamfunnerdeteglètbarna mineveksaoppi?
Egharrunda40ogbyrjaråtainnovermegatdet ikkjefinstaldersheimellersjukeheimtilåtavarepå megnåregblirgamalellersjuk.Svalbarderheime, samstundeseregeinslagskorrespondentsomsersamfunnetutanfrå.Eitsamfunnsomerisåraskendring ategikkjeersikkerpåomeghengmed,ieiverdder spenninganemellomaustogvestaukar.
KvarerLongyearbyenogSvalbardpåveg?Kvavil eigentlegNoregmedøygruppaogosssomburher?
Burdenordmennflestsettaseginniannleislandet Svalbardogmeinanokoomframtidavårher?
Førdefårmøtaallemenneskaeghartreft,tekegdykk medpåeinsnarturinnomstarten.Kviforburdetfolk pådenneaudeisøyaidetheile?OgkviforvartSvalbardnorsk?
Oppdagingaavdetkjøligelandet, ogkvifordettevartnorsk
Detstartaheilttilfeldigeindagimai1596.Dåsigla dennederlandskeoppdagarenognavigatørenWillem BarentszutfråAmsterdamforåfinnaeinordlegsjørutetilKina.DetvartredjeåretpåradBarentsz søkteetterNordaustpassasjen.Dennegongenvalde haneiruterettmotNordpolen,menstøyttepådrivis. Isentvingaskipetaustover.10.juninåddeBarentzog mannskapetBjørnøya,somdeigavnamnetteråha kjempamoteinisbjørnisjøen.Deiheldtframnordovertildeimøtteiskanten,ogfølgdedensøraustover tildeistøyttepånyttlandvedomlag80gradernord.
Deiskildradetsom«…ikkjeannaennfjellogspisse berg,derforkallamedetSpitsbergen».
DetkanveraSvalbardvartoppdagafør,kanskje allereiei1194.Detåreterdetnemlegnedteikna«Svalbarðifundinn»iislandskeskrifter.NamnetSvalbard eravnorrøntopphavogtyderkjøligkantellerrand.
ILandnámabókfrå1200-taletstårdetatdeterfire døgnsseglasfråIslandtilSvalbard«nordihavsbotnen».
OmdetvardagensSvalbard,eindelavGrønland ellernokoannadeistøyttepå,erdetingensomveit.
15
Detsomersikkert,eratWillemBarentszlagakart derhanteiknainnBjørnøyaogdennordvestlegedelen avSpitsbergen.SjølvdøyddeBarentzunderekspedisjonen,menmannskapettokmedsegkartatilbaketil Nederland.Dervardetteiknainnkvalogsel.Ryktet omlandetmeddeistorenaturressursanespreiddeseg.
På1600-taletreistefolkfråEngland,Nederland, Tyskland,Spania,FrankrikeogDanmark-Noregtil Svalbardpåkvalfangst.Detvarsommarstasjonarpå landderfangstfolkkoktekvalspekktiloljeidigre omnar.Oljenvartbruktilamperogsåperogtilprepareringavtekstilarogskinn.Bardane,platenesomdannareinslagssilinneimunnenpåkvalen,bruktedei somspileriskjørtogparaplyar.Kvalrossvarogsåverdifullfangst,menetterkvartvarhavområdatømde.
Etterkvalfangaranefølgdepelsjegerane,somovervintrapåøyane.Nokrerussiskekjeldermeinerdet varfangstbusetnaderavrussiskefangstfolk,såkalla pomorar,påSvalbardallereiepå1500-talet.Detsom ersikkert,eratrussiskejegerardreivomfattandeaktivitetpåøygruppafråtidleg1700-tal.Kring1850ebba verksemdadeiraut,mennorskefangstfolkheldtfram medåskytaisbjørnogselogåsettaopprevefeller.
FørførsteverdskrigenvardetstorsemjeomatSvalbardskulleveraeit«terranullius»,eitingenmannslandderallehaddelikretttilådrivanæring.Mendå kollagaifjellavartoppdaga,ogmeddeistore,nye økonomiskemogelegheiter,vartdetnaudsyntmedei formforadministrasjon.
I1901komdenamerikanskeforretningsmannen
16
JohnM.LongyeartilSvalbardpåcruiseskipet«Auguste Victoria».Hanhøyrdeomkoletfangstmennenefyrte hyttenesinemed,ogatdetvarflustavsliktsvartgulli fjella.I1906etablerteLongyearTheArcticCoalCompany.Gruveselskapetbygdeheilårsbustader,jarnbane ogeitaubanesomfraktakoletfrågruveneiPlatåberget tillasteanleggetpåkaia.Hanbygdeeinleirforarbeidaraneogeinkraftstasjonsomgavlysogvarme.
Russiske,svenske,norske,britiskeognederlandske selskapvarogsåinteresserteiåhentautdeiverdifulle restanefrådeigamle,forkolaskogane.I1907tok
Noreginitiativtileininternasjonalkonferanseforå etableraeirettsordningforøygruppaogtilbaudsegå taadministrativeoppgåverforverdssamfunnet.ArgumentetvaratSvalbardlågnærastlandetvårt,ogat dettilkvartidvarmangenordmennsomdreivforskingogfangstogbrautkolher.Russlandgjordedet klartatdeiikkjekunneaksepteraatnokonlandfekk særrettar.Deivilleverarepresenterteialleeventuellejuridiskeogadministrativeorgan.OgsåSverigeog Tysklandvillehaeitordmedilaget.Førstijuni1914, ispenningalikeførførsteverdskrigen,vartdeninternasjonaleSpitsbergenkonferansenhalden.Nasjonane komikkjeframtilnokaløysingførkampanebraut laus.
EtterførsteverdskrigenbestemtenorskestyresmaktersegforåkrevjasuverenitetoverSvalbardsom erstatningfortapalandethaddelidd.Noreghadde haldesegnøytralt,menunderheilekrigenhadde Noregsikrakommunikasjons-ogforsyningslinjersjøvegen.Einvesentlegdelavhandelsflåtenhaddesokke, ogmangemenneskevardøde.Fleiremeintedeistod
17
igjeldtiloss.ItillegghaddealtsåNoregtilkvartid mykjefolkpåøygruppa.I1916haddeStoreNorske tekeovergruvedriftafråamerikanaraneiLongyearbyen.USAvareinsterkstøttespelarforNoreg.Dei ønskteeiordningsomkunnesikraeventuelleamerikanskeinteresser.Dåvardetformålstenlegågi Svalbardtileinliten,nøytralstat.Deiandreallierte varsamde.Sovjet-Russlanddeltokikkjepåmøtet.
Landethaddenokmedsineeignerevolusjonarog haddeikkjenokalegitimregjering.
IParisifebruar1920vartSvalbardtraktatensignert påvegneravstatsoverhovudainiland.
TraktatengavNoregfulloguinnskrenkasuverenitetoverSvalbard.Mensamstundesgirtraktatenfolk ogselskapfrålandasomharsignerthan,fritilgang tiløygruppa.Deiharlikretttilådrivajaktogfiske.
Folkogselskapfrådesselandakanogsådrivamaritim verksemdogindustri-,bergverks-oghandelsverksemd fullstendigpålikefotmednordmenn,sålengedeifølgerdeiloveneogforskriftenesomNoregset.
Norskprivatrett,strafferettognorsklovgivingom rettspleiegjeldforSvalbardnårikkjeannaerbestemt. Andrelovføresegnergjeldberrenårdetsærskilter fastsett.
Deisisteåraerstadigfleirenorskeloverblittinnførte.Styresmakteneharvurdertåsnupålovprinsippet,atallenorskeloverskalgjeldapåSvalbardom ikkjeannaerbestemt.Sidandetlettarevilkunnaføra tilatNoregregulererforholdpåøygruppapåeinmåte somstrirmottraktaten,hardeilatevera.
18
Ettertraktatenskalaltavskatt,avgifteroggebyrsom blirkravdinnpåSvalbard,komaøygruppatilgode. Avgifts-ogskattenivåetkanikkjeverahøgareenndet somtrengstforådriftaøygruppa.Skattesatsenerper idaglågareennhantrengåvera,mykjefordidetskal veraattraktivtfornordmennåbuogjobbaher.
RusslandharnokaldrivorenøgdmedatNoregfekk Svalbard,menSovjetunionenanerkjendetraktateni 1924.I1925vardetnødvendigelovverketpåplass,og traktatentoktilågjelda.
TiårseinaresignerteSovjetunionendokumentet. HeiltfråstartenharnorskSvalbard-politikkprøvdå finnabalansenmellomåveraeingodnaboogtydeleg forvaltarogåunngååtirradetstorenabolandet.
GjennomtraktatenharNoregforpliktasegtilå ikkjeopprettaellerginokonlovtilåbyggaflåtebase ellermilitæreinstallasjonarpåøyane.Svalbardskal ikkjenyttasttilkrigføring,menNoregkanhevdaog vernaomområdet.Kvargrensenegår,hargjennom tideneførttilspenningarogdiskusjonarmedSovjetog seinareRussland.
Svalbardtraktatenereinavsærsfåavtalarfråoppgjeret etterførsteverdskrigensomframleisblirfølgd.Traktatenerunikifolkerettssamanhengoghargjortøygruppatileinunikmultikulturellsmeltedigel.Norske styresmakterharvaltåikkjeskiljamellomfolksom kjemfråtraktatland,oglandsomikkjeharsignertavtalen.Allekanbusettasegherutanløyvetilopphald, samekvariverdadeikjemfrå.Mendeimåklara segsjølve.Svalbarderikkjeeitsmottholinntildet
19
norskevelferdssamfunnet.Nordmennharrettarknytte tilfastlandskommunensin.Ikkje-norskemåvendaseg tilheimlandet.
Noskaldufåmøtanokreavdeisomharvalteitliv lengstnord.