Monica Bjermeland
63 måtar å elske deg på Roman
Samlaget Oslo 2019
© Det Norske Samlaget 2019 www.samlaget.no Omslag: Laila Mjøs Førtrykk: Type-it AS Skrift: 11/14,5 pkt Sabon Papir: 80 g Munken Print Cream 1,8 Trykkeri: ScandBook AB, Falun Printed in Sweden ISBN 978-82-521-9914-7
Denne boka er trykt på miljøvennleg papir.
When you’re in the middle of a story, it isn’t a story at all, but only a confusion; a dark roaring, a blindness, a wreckage of shattered glass and splintered wood; like a house in a whirlwind, or else a boat crushed by the iceberg or swept over the rapids, and all aboard powerless to stop it. It’s only afterwards that it becomes anything like a story at all, when you’re telling it, to yourself, or to someone else. Margaret Atwood, Alias Grace
Til Ingrid
Søndag
Eg vaknar av at Maria ligg og syng til bamsen sin. «Lille Petter Edderkopp». Eg får ikkje synge den til ho lenger. Ho er for stor, seier ho. Bamsen er tydelegvis passe liten. Ho syng sakte og lågt for å ikkje vekkje meg, men rørslene hennar får madrassen til å gynge. Ho daskar kosedyret på kvar «hatt», kan hende på hovudet, kan hende på magen. Eg spionerer på ho med lukka auge, så det er vanskeleg å seie. Kvar gong dunkar i alle fall olbogen hennar borti haka mi. Det er mørkt i rommet, men eg veit ikkje om det er fordi det framleis er natt, eller fordi vi har gode blendingsgardiner. Eg ligg heilt stille, pustar tungt, pustar yogapusten min. Den lyse, runde stemma hennar fyller rommet og natta. Ho skiftar til «Ja, vi elsker», og no kjennest det som ho viftar med bamsen som med eit flagg, voggar han opp og ned, fram og attende. Ho har sunge denne songen sidan tidleg i mai, i over fire månader. Om eg berre ligg her musestille, kan det hende ho trur det enno er midt på natta, og syng seg i søvn att. Vi har ein lang dag framfor oss. 11
Ho sovnar ikkje. I staden snur ho seg mot meg, kryp inntil ansiktet mitt, så tett inntil at eg kjenner lukta av såpa eg skumma ho inn med før ho la seg. Økologisk olivensåpe frå ein helsekostbutikk på Storosenteret. Huda hennar er så sart. – Mamma? Er du vaken, mamma? Det er som om ho veit at eg er vaken, som om ho kjenner medvitet mitt på kroppen sin, endå eg nesten held pusten her eg ligg, som om ho vil fortelje meg at ho har ein eigen vilje. – Eg er svolten, seier ho med sutrete stemme. Eg tviheld på spele-død-posisjonen, nektar å gi opp håpet om ein halvtime ekstra i varmen under dyna. Kva kan klokka vere? Eg lyttar etter tidsspor, vil ikkje sjekke telefonen, vil ikkje avsløre meg for ho riktig enno. Ein nabo vaklar seg inn porten. Eit hikk. Eit hikk til. Eg synest eg kjenner lukta av ein chilisausdynka kebab heilt hit. Elles ingenting. Ingen surklande kaffimaskiner, inga rørsle i vassrøyra, ingen subbande søndagsføter over meg. Ein bygard utan blod i årene. Ei kvinne går rundt om natta her og delvis ropar, delvis diskuterer heftig på eit anna språk med einkvan ho ser føre seg. Nokon frå fortida si, kan hende, eller nokon inni seg. Kroppen hennar ber på bilete han har vanskar med å plassere, stemningar frå der ho budde før ho kom hit. Døden fekk ikkje tak i ho der ho kom ifrå. No må ho leve resten av livet på ein framand stad utan folk som veit det ho veit. Kvinna er ikkje ute på dagtid, det er som om natta stemmer betre overeins med røyndommen hennar. Eg la 12
meg først då skrika hennar slutta, klokka to, eller var det så seint som tre? Det kjennest i alle fall som om det er lenge til kyrkjeklokkene byrjar ringje. Maria legg nasen sin inntil min. Ein fuktig nase. Nasen til ein frisk hund. Nasen til ein snørrunge. – Mamma, eg veit at du er vaken. Eg vil stå opp! Eg legg ho bestemt inntil meg og kviskrar at det er natt enno, vi må sove litt til. Ho lurer på kvifor eg kviskrar, Lille Lam er vaken alt. Han vakna for lenge sidan, og han er også svolten. Ho legg den slitne lammebamsen, som ein gong var kvit, inni armkroken min og baskar seg bort til vindauget. Ei søt olivenlukt dansar etter ho. Lyden av rullegardina som smell i vindaugslista, sender støytar gjennom beinmergen. Ute er det skymt. Maria kikkar merksamt ut av vindauget, ser etter venene sine Tikk og Takk. To byduer som besøkte ho på brannbalkongen for nokre veker sidan, ein kveld den heimsøkte kvinna byrja den nattlege byvandringa si tidleg og eg måtte forklare at det var slik dei song der ho kom ifrå, om lag slik vi syng «Hode, skulder, kne og tå». Vi ser kan hende litt rare ut for folk som ikkje kjenner songen og dansen frå før, prøvde eg meg, men Maria forstod ikkje samanhengen. Ho var uansett mest oppteken av duene. Dei to fuglane førte ein lang samtale med Lille Lam, kunne ho fortelje, og brått var det eg som ikkje forstod. No ser ho fuglane overalt i byen, anten saman eller kvar for seg. Når berre éi due dukkar opp, lurer ho veldig på kven av dei det er. Tikk? Eller Takk? For Maria er duene personar. For meg er dei berre duer, like som ein13
egga tvillingar, men ho klarer alltid å skilje dei frå kvarandre, i alle fall etter å ha studert dei litt. – Eg trur Tikk har vore her! Eg reiser meg halvvegs opp i senga og ser etter beviset, lurer på korleis ho kan vere så sikker. Vi hadde ein undulat ein gong. Pan kalla vi han, men i ettertid ser eg at han burde heitt Føniks. Han var grøn, gul og oransje. Ein typisk morgon då vi var seint ute til kontoret og barnehagen og måtte skunde oss, var Maria så uheldig å slå til undulaten med kjøkkendøra, så han fall om og døydde. Han flaug alltid etter ho. Pan låg på likstrå i ei rosa papirkiste resten av dagen, og så gravla vi han i blomebedet inntil den grøne murveggen i Åsengata om kvelden. Vi snakka om han kvar dag i vekene som kom, heilt til vi kjøpte oss ein ny fugl. Ein travel morgon våren etter stoppa Maria utanfor oppgangen vår og ropte: – Sjå, mamma, der er Pan! Ho peika på blomebedet. Inne ved veggen der vi hadde gravlagt han, i eit hav av vårerteknappar, stod no ein kraftig, høg stilk med ein stor blome eg aldri har sett maken til, verken der eller i andre bed, verken før eller sidan. Han likna ein enorm tulipan og bar fargene grøn, gul og oransje. Maria var så sikker i si sak at eg blei litt sikker, eg også. Vi gjekk bort og tok eit ordentleg farvel med Pan. Etter den morgonen såg vi aldri blomen igjen. – Ja, han var her, seier ho på innpust, like bestemt om Tikk sitt nattlege besøk. Eg har pakka ferdig kofferten vår, ein liten havblå som rommar maks 20 kilo, slik at vi ikkje blir stoppa på 14
innanlandsflyginga der nede. Vi skal ikkje ha med oss så mykje uansett, og ikkje skal vi shoppe, takk og pris. Det var Halvor, fetteren min på morsida, som hjelpte meg med naudpass til Maria. Halvor den gode, sonen til tanta mi som flytta til Skien då ho var nitten, ein av dei få slektningane eg har att. Første gongen eg såg familien hans, som eg kan hugse, var i gravferda til mamma, og etter det heldt vi sporadisk kontakt til eg flytta austover. No ser vi kvarandre jamleg. Eg ringde Halvor etter at eg hadde sett ein film han hadde anbefalt meg, Stories we tell av den kanadiske filmskaparen Sarah Polley. – Du må sjå han! Då eg såg dokumentaren, gret eg, av løgnene Sarah hadde vakse opp med, av korleis sanninga om opphavet hennar endeleg fekk piple fram mange år etter, i minna kvar og ein av slektningane hennar delte i filmen. Vage, famlande minne som samla gav eit riss av ein heilskap. Mora hadde hatt ein affære mange år før ho døydde, men ikkje sagt noko til nokon. Dei hadde alltid tulla med at Sarah ikkje likna på dei andre syskena sine. Då Sarah oppsøkte den biologiske far sin i vaksen alder, i prosessen med å lage dokumentaren, var det han, ein filmskapar han også, som ville ta grep om forteljinga. Han ville definere sanninga for ho, sanninga om hennar historie. Men sanninga hans passa ikkje med hennar. Sanninga hans var at han hadde vore mora sin store kjærleik, medan Sarahs store farskjærleik var stefaren, forteljarstemma i dokumentaren. Filmen fyrte meg opp. Eg fekk ein akutt trong til å gjere det same: intervjue familien min om mi historie, det vil 15
seie dei som er att, det vil seie slekta på farssida mi. Eg måtte med andre ord reise til eit land eg visste at Reidar, far til Maria, ville nekte meg å ta ho med til. Eg måtte til Tyrkia. Det er nøyaktig ei veke sidan eg såg filmen. Halvor kom innom meg dagen etter og henta kopien av førarkortet til Reidar. Eg fann det i Nav-bunken. Han etterlikna handskrifta så godt han kunne, og forsegla fullmakta med eit stempel. Halvor jobbar hos byfuten. Han stilte meg ingen spørsmål, hadde ingen innvendingar, ikkje som han delte med meg, i alle fall. Han skaffa meg det eg trong, og leverte det fredag morgon. Same dagen tok eg med Maria til Grønland politistasjon på ein drop-in-time. Minutt seinare stod eg der med det oransje naudpasset i hendene. Eg fortel Maria at ho ikkje skal i barnehagen i dag. – Det er fridag! Det er ikkje noko nytt med dette. Kvar helg må eg opplyse om kvifor ho ikkje skal i barnehagen. Evna hennar til å kople saman gjentakande hendingar med realistiske forventingar om tid og stad er ikkje så treffsikker enno. Kvar laurdag og kvar søndag ser ho like forundra ut. – Kva dag er det, då? spør ho. – Søndag. Men søndag betyr ikkje berre fri frå barnehagen. Somme helger betyr søndag fri frå meg. – Skal eg til pappa i dag? Ho klamrar seg og bamsen til låret mitt. – Eg vil vere med deg ! 16
Eg kjenner stikket i magen, men forsikrar ho venleg om at dette er mammahelg med påfølgjande mammaveke. Ho roar seg med det og smattar vidare på leverposteiskiva. Eg går ut frå at far hennar må gjennom same prosedyre på sine helger, men eg veit ikkje. Vi snakkar ikkje saman. Vi sender kvarandre e-postar med profesjonell distanse frå kjenslene våre. Om alt. Etter råd frå familievernkontoret, dei som vernar familiar mot å snakke saman. Hugs å ta på ho ullklede i dag – det er berre tre gradar ute. Venleg helsing Reidar. Eg fekk e-posten halv åtte førre onsdag, midt i morgonkaoset, men las ikkje meldinga før klokka halv ti, etter at eg hadde levert ho i barnehagen og kome meg på kontoret etter store forseinkingar i busstrafikken. Eg måtte springe vidare til eit møte og fekk dermed ein ny e-post frå Reidar like etter der han lurte på kvifor eg ikkje hadde kledd på ungen vår ordentlege klede – prøver eg å ta livet av ho? Han hadde vore i barnehagen og sjekka. Han gjer slikt. Dette nærmar seg omsorgssvikt, heldt han fram i e-posten han hadde skrive med profesjonell distanse til kjenslene sine. Han ramsa opp alle gongane eg hadde teke på ho for lite klede, for mykje klede, skitne klede eller holete klede. Då eg endeleg fekk tid til å svare, svarte eg at Yr hadde meldt 11 gradar i løpet av dagen, noko som resulterte i ein ny, endå lengre e-post frå han. Ja då, eg burde sjekka den faktiske gradstokken før vi gjekk ut, heldt eg fram nokre e-postar seinare, men eg gløymde det i farten. Ho slo seg vrang då eg bad ho pusse tennene nede 17
også, kunne eg ha skrive, men av erfaring visste eg at det ikkje ville hjelpt. Det ville redusert den profesjonelle distansen frå kjenslene våre ytterlegare. – Vi skal på søndagstur! seier eg entusiastisk og blir lønt med glade kvin og ein ny runde med den nasjonalromantiske godlåten. Eg synest eg ser luftmolekyla i skinet frå gatelykta utanfor stovevindauget, men det dryp ikkje. Støvlane får bli att heime, vi treng dei uansett ikkje der nede. Der vi skal, kjem vi ikkje til å trenge Yr heller, verken til vurderingar om ull/ikkje-ull eller skotøy. I sørlege Tyrkia varmar sola til langt utpå hausten. Maria kjem til å ha det for varmt, eg kjem til å ha det akkurat passe. Ho er meir varmevrang enn eg. Meir norsk også, biologisk sett. Vi er av ureint blod begge to, bastardar, men det skal vi ikkje bry oss om. Vi skal la det ureine blodet pumpe kring i kroppane våre medan vi et opp skivene med leverpostei, pakkar tannkostane, forsikrar oss om at det raude passet, det oransje naudpasset og Lille Lam alle er med i den vesle skinnveska som heng over skuldra mi, medan vi tek på oss haustskor og allvêrsjakker, spring etter 11-trikken, sit baklengs på toget ut til Gardermoen, kjøper overprisa bagettar med ost og skinke til flyturen, skaffar Lonely Planets reisehandbok om Tyrkia i bokhandelen, tek til høgre for utanlandsreiser etter sikkerheitskontrollen, snopar i taxfreebutikken og trekkjer sitronlukta frå sprayflaskene til kabinpersonalet langt ned i lungene då vi endeleg set oss ned i dei raude flyseta. 18
Klokka er 09:15. Første stopp er Istanbul. Tre dansarar prydar framsida på reisehandboka: ein med raud drakt, ein med kvit drakt og ein med svart drakt. Dei snurrar og snurrar, snurrar rundt, rundt og rundt på eit champagnefarga parkettgolv til dei nesten ramlar ut av ramma på boka. Biletet er for uklart til at eg kan sjå kva kjønn dei har. Skjørta deira løftar seg, hakene deira har stolt avstand frå halsen, armane held dei rett ut til sida medan dei gjer piruettane sine. På hovudet har dei høge, brune hattar som ser ut som gravstøtter. Flyet ryggar. Flyvertinnene tek fram oksygenmaskene og gjer sikkerheitsrutinen sin, først på sitt eige språk, så på nesten uforståeleg engelsk. Maria har teke på seg øyreklokkene mine, opna bamsemumsen og byrja på serien om den tsjekkiske moldvarpen for hundrede gong. Eg slår opp på side 391 i reisehandboka. Today, Antakya is home to a mixture of faiths – Sunni, Alevi and Orthodox Christian – and has a cosmopolitan and civilized air.