ده‌ستوور ،ژمار‌ه ( ،)59چوارشه‌ممه2010/12/1 ،
i n f o @ d e s t u r. n e t
ئابوری
7
قۆخ و سێوی پشده‌ر قڕی تێكه‌وت هه‌موو به‌رهه‌مێكی كشتوكاڵی له‌پشده‌ر كه‌مبووه‌ته‌وه فه‌رمان چۆمانی سه‌رپه‌رشتیاران ی كه‌رت ی كشتوكاڵی له‌ده‌ڤه‌ری پشده‌ر رایده‌گه‌یه‌نن كه‌به‌رهه‌می كشتوكاڵی له‌ده‌ڤه‌ره‌كه‌یان له‌چه‌ند ساڵی رابردوودا زۆر دابه‌زیووه‌و كه‌می كردووه ،هۆكاره‌كه‌شی بۆ گۆڕانكاری ل ه كه‌رتی كشتوكاڵی ده‌گێڕنه‌وه. ع��ه‌ب��دول��ڕه‌زاق محه‌مه‌د ح��اج� ی جێگری ی ك��ش��ت��وك��اڵ� ی پ��ش��ده‌ر له ب���ه‌ڕێ���وه‌ب���ه‌ر لێدوانێكیدا ب��ۆ ده‌س��ت��وور ئ��ام��اژ‌ه ب�هوه ی خۆڵبارین و ی كاریگه‌ر ده‌كات كه به‌هۆ ره‌شه‌با ،له‌چاو سااڵن ی رابردوودا به‌رهه‌می كشتوكا ڵ ل ه ده‌ڤه‌ره‌كه‌یان به‌شێوه‌یه‌كی گشت ی كه‌میكردووه .وتی«به‌مه‌به‌ستی سه‌رژمێریكردن ی به‌رهه‌مه‌كانیان سه‌ردانی گونده‌كان ی پشده‌رمان ك��ردووه و بۆمان ده‌ركه‌وت وه‌ك سااڵنی پێشوو نهبووه». ی ئه‌مساڵ به‌شێوه‌یه‌كی ل�ه‌و به‌رهه‌مان ه ی «سااڵن گشتی دابه‌زیوه ،عه‌بدولڕه‌زاق وت ی ی سوتان ێ زۆر زۆر بوو ،به‌هۆ ی تر به‌رهه‌م ره‌ز و باخه‌كان به‌رهه‌مه‌ك ه زۆر دابه‌زیوه، هه‌رچه‌ند‌ه ب��اران زۆر ب��اری ،ب �ه‌اڵم په‌ڵ ه ی گه‌نمیش ی نه‌بوو ،بۆی ه به‌رهه‌م ی خۆ له‌كات كه‌مبوو». ی ی سنور ی 75گوند ی 2008به‌رهه‌م له‌ساڵ ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كه‌یان ك ه ل ه عه‌لو‌ه ی ێ ساغبووه‌ته‌و‌ه‌و فرۆشراوه ،نزیك ه قه‌اڵدز ی 2ملیۆن‌و 663396كیلۆ میو‌ه بووه، بڕ ی2 ی 2009ب ه 101گوند ،بڕ به‌اڵم له‌ساڵ ملیۆن و 586470كیلۆ ب��ووه به هه‌موو جۆركانی م��ی��وه‌وه .ب��ه‌وه‌ش به‌روبوومی كشتوكاڵی پشده‌ر له‌ساڵی 2009كه‌متر بووه له‌ساڵی .2008 ی وت �ه‌ك��ان��ی��ان ب��ۆ پ��ش��ت��ڕاس��ت��ك��ردن �هوه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی كشتوكاڵی قه‌اڵدزێ ئاماژه‌یان به‌و‌ه دا ك ه له‌ساڵی 2008ته‌نها به‌رهه‌می قۆخی 75گوندی سنووره‌ك ه 72914كیلۆ ی 2009ب ه 101گوند، بووه ،به‌اڵم ل ه ساڵ
50614كیلۆ قۆخ به‌رهه‌مهێنراوه .به‌وه‌ش ی یه‌ك ساڵدا 22هه‌زار‌و 300 ته‌نها ل ه ماو‌ه ی كیلۆ له‌و مێوه‌ی ه كه‌م بووه‌ته‌وه .جگ ه له‌و‌ه ل ه ساڵی 2010ه‌دا زیاتر كه‌مبوه‌وه‌ته‌وه. ی 11364كیلۆ سێو هه‌روه‌ها ل ه 2008نزیك ه ی 2009ب ه 101 به‌رهه‌م هێنراوه ،به‌اڵم له‌ساڵ گوند بڕی 4999كیلۆ سێو به‌رهه‌مهێنراوه. ی 6000هه‌زار كیلۆ ل ه ساڵێكدا به‌وه‌ش نزیك ه كه‌میكردووه. ی پشده‌ر سه‌رپه‌رشتیارانی كشتوكاڵی ناوچ ه ده‌ڵێن ئاماری ووردی ساڵی 2010ی��ان ل ه به‌رده‌ستدا نییه ،به‌اڵم به‌رهه‌می ساڵی 2010 زۆر كه‌متر بووه‌ته‌وه. ی ی پشده‌ر وت ی كشتوكاڵ ی به‌ڕێوه‌به‌ر جێگر ێ و هه‌ناریش ی تر «بۆ ئه‌مساڵ به‌رهه‌م خراپ ب��ووه ،هۆكاره‌كه‌شی گه‌ڕانده‌و‌ه بۆ ی‌و ره‌شه‌با و سوتان ،ك ه به‌شێك ل ه كه‌مئاو ی وشككردوون». داره‌كان ی به‌وه‌ش دا ك ه خه‌ڵك وه‌ك جاران ئاماژ‌ه ی نه‌داوه. ی كشتوكاڵ گرنگیان ب ه به‌رووبووم ی ل ه ئه‌مساڵدا ل ه ده‌ڤه‌ری پشده‌ر به‌رهه‌م ژێر خانوو‌ه پالستیكییه‌كان باش بوون. ی پالستكی هه‌ی ه و كه‌زیاتر له‌په‌نجا خانوو ی تایبه‌تیان بۆ دابینكردووه. فه‌رمانبه‌ر ی ی خاوه‌ن خانوو ی 2010ب ه 27جوتیار ساڵ ی 300ته‌ن ته‌مات ه و خه‌یار پالستیكی ،بڕ ی میوه‌كانیتریش به‌رهه‌م ههبووه ،سه‌رجه‌م ی راب��ردوو به‌رهه‌مه‌كه‌یان زۆر له‌چاو سااڵن ی ت�ه‌واو كهمبووه و ن�ه‌ت��وان��راوه ئامارێك ده‌ستبخرێت. ی ی توانا هاوكار ی «به‌پێ عه‌بدولڕه‌زاق وت ی جوتیاران ده‌ك�هی��ن و سه‌ما و ده‌رمان قڕكه‌رمان پێداون‌و كه‌لوپه‌لمان داونه‌تێ». ی قه‌ندیله، ی بنار ی ئه‌حمه‌د هاواڵتییه‌ك نه‌ب ی زیاتر ل ه 35دار گوێزه ،ده‌ڵێت خاوه‌ن ی گوێزه‌كان زۆر كه‌مبوو، ئه‌مسا ڵ به‌رهه‌م ی ی ئه‌وه‌ی ه ل ه سه‌ره‌تا به‌بڕوای ئه‌و هۆكاره‌ك ه هاوین ره‌شه‌با هاتوو‌ه و وه‌راندوویه‌تی.
به‌رهه‌می سێوی پشده‌ر له‌ساڵێکدا شه‌ش هه‌زار کیلۆ که‌میکردووه ی ل ه هه‌روه‌ها وتی«له‌به‌ر تۆپباران نه‌مانتوان ی داره‌كان بكه‌ین‌و چه‌ند ی خۆیدا خزمه‌ت كات دارێكیشمان فه‌وتان به‌و هۆیهوه». ئه‌و هاوواڵتیی ه وتی «سااڵن گوێزه‌كانم زۆر باشبوون‌و له‌گ ه ڵ براكانم كه‌چوار ماڵ بووین ی له‌خۆمان زیادبوون ،به‌اڵم ئه‌مسا ڵ به‌ش ی نه‌كردن». خۆشمان ی پشده‌ر، ی دارستان ی لێپرسراو محه‌مه‌د عه‌ل ی بنێشت‌و مازوو، ده‌ڵێت هه‌رچه‌ند‌ه به‌رهه‌م
«كه‌مبوونه‌وه‌ی به‌رهه‌می هه‌نگوین له كوردستان ()%80یه» فه‌رمان چۆمانی ی پ��ش��ده‌ر ل ه ب �ه‌ره �ه‌م��ی هه‌نگی ن��اوچ�� ه ئه‌مساڵدا به‌به‌راورد به‌سااڵنی پێشوو به‌پێی ی شاره‌زایانی هه‌نگ ل ه ناوچه‌ك ه %80 وت ه كه‌میكردووه ،هۆكاره‌كه‌شی بۆ گۆڕانی ك هش‌وهه‌وا ل ه مانگی پێنجی ساڵی رابردوو ده‌گێڕنه‌وه. ی به‌ش ی هه‌نگ عه‌ل ی حه‌مه ،ڕه‌سول لێپرسراو ل ه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌ت ی كشتوكاڵ ی پشده‌ر ،ده‌ڵێت ب ه گشت ی ل ه كوردستان و ل ه رۆژهه‌اڵتی كوردستاندا به‌رهه‌م ی هه‌نگوین له‌چاو ی كه‌میكردووه .وتی«ئێمه سااڵنیتر ل ه %80 رۆژان ه ك ه هه‌نگه‌وانان دێن سه‌ردانمان ده‌كه‌ن، ده‌پرسین لێیان ،هه‌ی ه ئه‌مسا ڵ به‌رهه‌م ی هه‌ر نهبووه و ك ه هه‌شیان بووبێت كهمبووه«. ی ئه‌و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه به‌پێ ی ئه‌و دیراسات ه ی هه‌نگوین ك��ردووی��ه‌ت��ی ،ك �ه‌م��ب��وون �هوه ی به‌كه‌شوهه‌واو‌ه هه‌یه ،چونكه په‌یوه‌ند ی گواڵن ی له‌سه‌ر شیل ه هه‌نگ به‌رهه‌مه‌ك ه ك���ۆده‌ك���ات���هوه و وت�ی «ئ���ه‌م���س���اڵ���ی���ش ك����ه‌ش����وه����ه‌وا گونجاو نه‌بوو، ل � ه س �ه‌ره‌ت��ای م��ان��گ� ی چ��وار ج������ه‌و زۆر خ��ۆش��ب��وو، ی گه‌رما پل ه ب��ه‌رزب��ۆوه و ل�����ه‌و ك��ات �ه‌ش��دا ی رشتن ی شیله ی رشت ،ك ه ماو‌ه گو ڵ شیل ه له‌الیه‌ن گوڵه‌و‌ه دیاریكراوه ،سه‌ره‌تا هه‌نگ ی خۆیكرد و هه‌نگوین ی كۆكرده‌وه ،به‌اڵم كار له‌مانگ ی پێنج هه‌نگ كور‌ه ده‌دات ،له‌و كاته‌شدا كه‌شوهه‌وا گۆڕا و بارانێك ی زۆر ی ل ه كه‌شوهه‌واش باری ،ئه‌و ئاڵوگۆڕ‌ه رووی����دا ،وای��ك��رد گ��و ڵ شیل هی نه‌مێنێ».
ی ی ده‌یكات و نایه‌نه‌و‌ه بۆ ال خه‌ڵك خۆ ی به‌وه‌دا ك ه زانیارییان ئه‌وان ،به‌اڵم ئاماژ‌ه ی م���ازووش ل �ه‌چ��او س��ااڵن الی�� ه ب�ه‌ره�ه‌م� ی ی «ده‌كرێت بڵێین به‌رهه‌م كه‌میكردووه ،وت ی راب��ردوو ،چونك ه بنێشت باشتر‌ه ل ه ساڵ ی ب ه سه‌ردا نه‌باریو‌ه و ئه‌مسا ڵ تائێستا باران لێیان خراپ نهبووه». به‌رهه‌می دانه‌وێڵه‌ش كه‌می كردووه به‌پێی ئاماره‌كانی به‌رهه‌می دانه‌وێڵه‌ش
رێنماییه‌كانی بانكی ناوه‌ندی عێراقى نرخی دۆالری به‌رزكرده‌وه رێبوار جه‌الل‌و محه‌مه‌د نه‌جیب
11هه‌زار هه‌نگ ل ه سنوری پشده‌ر هه‌یه هه‌روه‌ها روونیكرده‌وه كاتێك میر (مه‌لیكه) هه‌نگوین ده‌بین ێ هێلك ه ده‌رده‌ك���ات و ل ه ی رشت‌و مانگ ی چ��واردا هێلكه‌یه‌ك ی زۆر شانه‌كان قه‌ره‌باڵغ ب��وون ،ئه‌و به‌رهه‌م هی كۆیان كردبۆو‌ه خواردیانه‌و‌ه و شیله‌یتریان پ ێ كۆنه‌بۆوه ،تا ل ه مانگ ی حه‌وت هه‌ندێ شیله‌یان ده‌ستكه‌وت كه‌به‌ش ی خاوه‌نه‌كه‌شی نه‌ده‌كرد. ئه‌و پێیوای ه تا ك ه هۆكار ی ئاووهه‌وا كێش ه ب���ووه،
ئه‌گه‌رنا سووتان ی دارستانه‌كان كاریگه‌ری ی به‌رهه‌م ی ن�ه‌ب��ووه له‌سه‌ر كه‌مبوونه‌و‌ه هه‌نگوین. ی به‌ش ی هه‌نگ ل ه به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی لێپرسراو ی 11هه‌زار كشتوكاڵ ی پشده‌ر وت ی نزیك ه ی پشده‌ر هه‌ی ه و سااڵنه هه‌نگ ل ه سنوور ی ش �ه‌ش كیلۆ هه‌نگوینی النیكه‌م یه‌ك ه ی شه‌كری ههبووه .وت ی «به‌اڵم ئه‌مسا ڵ ئه‌و‌ه ی نهبووه». نه‌داوه‌ت ێ ئه‌و به‌رهه‌م ه محه‌مه‌د مه‌ال نه‌ب ی ك ه زیاتر ل ه 20ساڵ ه كاری هه‌نگه‌وان ی ده‌كات ،ده‌ڵێت ئه‌مسا ڵ هه‌نگوین زۆر كه‌میكردووه ،له‌چاو سااڵن ی رابردوو ،وتی «بۆ نمون ه پار ك ه هه‌نگه‌وانێك پێنج ته‌نی هه‌بووبێت ئه‌مسا ڵ ته‌نێك ی نهبووه». ئه‌و هه‌نگه‌وان ه وتی «له دۆڵ� ی باڵه‌یانی ی قه‌ندیل ،زیاتر ل ه 100هه‌نگه‌وان هه‌یه بنار ی به‌رهه‌میان ههبووه ل ه په‌نج هی و ئه‌وان ه ده‌ست ده‌ژمێردرێن ،خۆم ك ه 750هه‌نگم ی 10ته‌ن هه‌نگوینم هه‌ی ه ئه‌مسا ڵ نزیك ه ی ش�ه‌ك��رم پ��ێ��داون، ه �ه‌ب��ووه ،ل �ه‌ب �ه‌رئ �هوه كه‌شه‌كرم پێنه‌دابونای ه به‌رهه‌مه‌كه‌م به‌شی مێشه‌كان ی نه‌ده‌كرد». هه‌ر مێشێك ی ئه‌و 11كیلۆ هه‌نگی به‌رهه‌م هێناوه ،وتی«ه ی خه‌ڵك ی دوو تا س ێ كیلۆ هاتووه‌ته‌وه».
ئه‌مساڵ به‌شێوه‌یه‌كی زۆر ل ه ده‌ڤه‌ری پشده‌ر ی 2009 كه‌می ك��ردووه .به‌جۆرێك ل ه ساڵ زیاتر ل ه ( 8450ته‌ن گه‌نم‌و 2000ته‌ن جۆ) ههبووه ،به‌اڵم ئه‌مسا ڵ كه‌متر له( 7000ته‌ن گه‌نم‌و 1500ته‌ن جۆ) ههبووه. سااڵن ه 36ه �ه‌زار و 400دۆن��م زه‌وی ل ه سنووری پشده‌ر بۆ گه‌نم‌و جۆ‌و نیسك‌و نۆك ته‌رخان ده‌كرێت ،به‌اڵم به‌رهه‌می چه‌ند ساڵی رابردووی به‌پێی پێویست نییه.
به‌ڕێوه‌به‌ری بانكی هه‌رێم رایده‌گه‌یه‌نێت، ی نرخی دۆالری ئه‌مریكی ب�ه‌رزب��وون�هوه ل� ه ب��ازاڕه‌ك��ان��ی هه‌رێمی ك��وردس��ت��ان و عێراقدا په‌یوه‌ندی به‌چه‌ند رێنماییه‌كی نوێی بانكی ناوه‌ندی عێراقییه‌و‌ه هه‌یه. پێشبینیش ده‌كرێت نرخی دۆالر زیاتر له‌و‌ه به‌رزنه‌بێته‌وه. ئه‌دهه‌م كه‌ریم ـ به‌ڕێوه‌به‌ری بانكی ناوه‌ندی ی هه‌رێم ـ ل ه لێدوانێكیدا بۆ ده‌ستوور ئاماژ‌ه ب�ه‌وه‌دا ك ه رێنماییه‌كانی بانكی ناوه‌ندی هه‌رێم ،نرخی دۆالری ب�ه‌رزك��ردووه‌ت�هوه ی «بانكی ن��اوه‌ن��دی عێراق دۆالر و وت � ده‌فرۆشێت ه ئ �ه‌و بانكانه‌ی ك� ه داخلی موزایه‌د‌ه ده‌بن ،ئێستاش به‌هۆی ئه‌وه‌ی ته‌حویالت ههبووه و حه‌واڵ ه زۆربوو‌ه ئه‌و حه‌وااڵن ه ده‌بێت ب ه دۆالر بڕوات‌و به‌رامبه‌ر ئه‌و حه‌وااڵن ه دینار ده‌هات ه بانكه‌كان و دۆالریان له‌بانكی ناوه‌ندی ده‌كڕی». به‌پێی نوێترین رێنمایی بانكی ناوه‌ندی ی ك ه دۆالر ل ه بانكی عێراق ،ئه‌و بانكان ه ن��اوه‌ن��دی عێراقی ده‌ك���ڕن ،چه‌ند مه‌رج و رێنماییه‌كی نوێی بۆ دان��راوه ،له‌وان ه لێكۆڵینه‌وه‌كردن له‌و بانكان ه و هێنانی كۆپی زه‌ریب ه و هۆكاری وه‌رگرتن‌و كڕینی دۆالر ،ه�ه‌روه‌ه��ا پێشكه‌شكردنی چه‌ند رێنماییه‌كی تر. ئ�����ه‌ده�����ه‌م ك����ه‌ری����م ـ ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ری بانكی ناوه‌ندی هه‌رێم وت���ی «ئ��ه‌و ر ێنما ییا ن ه ك���اره‌ك���هی���ان قورستر كردووه، ئه‌وه‌ش بووه‌ته‌هۆی ی كڕینی ی رێ���ژ‌ه ئ���هوه دۆالر ل ه بانكی ناوه‌ندی عێراق كه‌مبێته‌و‌ه‌و ل ه بازاڕیش به‌ش ناكات ی و كه‌مبووه‌ته‌وه ،به‌و هۆیهوه نرخه‌ك ه به‌رزبووه‌ته‌وه».
شه‌ماڵ ئه‌حمه‌د ل ه نوسینگه‌ی له‌نیا ،بۆ ی دۆالر ل ه ب��ازاڕی دۆالره‌ك��هی گ��ۆڕن�هوه سلێمانی ب�ه‌ده‌س��ت��ووری وت «هۆكاری ی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ بانكی بورزبوونه‌وه‌ك ه م �ه‌رك �ه‌زی ع��ێ��راق ،كه‌حه‌واڵه‌ی دۆالری ب��ۆ چ��وار ن��م��ره ،ك�ه‌ده‌ك��ات� ه 400دینار ب�ه‌رزك��ردووه‌ت�هوه به‌هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی دۆالره‌و‌ه بانكی مه‌ركه‌زی دۆالری به‌رزكرده‌وه‌ته‌و‌ه ب ه حه‌واڵه ،وات ه دۆالر ب ه حه‌واڵ ه ده‌یفرۆشێت نه‌ك ب ه نه‌قد ئه‌وه‌ش هۆكاره‌كه‌یه‌تی». ی ب �ه‌وه‌ش��دا ك� ه ئێستا ش�ه‌م��اڵ ئ��ام��اژ‌ه ل �ه ب��ازاڕه‌ك��ان��دا ب��ه‌و ه��ۆی �هوه ح�ه‌واڵ� ه كه‌مده‌فروشرێت بۆ ده‌ره‌وه‌ی واڵت ،ئه‌وه‌ش به‌هۆی ئه‌وه‌ی ك ه دۆالر به‌رزده‌فرۆشرێت. 100دۆالری ئه‌مریكی ل � ه دوو رۆژی رابردوودا 1250دیناری عێراقی چووه‌سه‌ر و كاریگه‌ری له‌سه‌ر بازاڕ دروستكردووه. نرخی 100دۆالری ئه‌مریكی له بازاڕه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندا ل ه 118500دیناره‌و‌ه بۆ 119750دینار به‌رزبووه‌وه .هه‌روه‌ها ح �ه‌واڵ �ه‌ش ب��ۆ 600دی��ن��ار ل� ه هه‌ندێك شوێندا به‌رزبووه‌وه ،به‌اڵم رۆژێك دواتر دابه‌زیه‌وه‌ته‌و‌ه بۆ 400دیناری عێراقی. م��ح�ه‌م�ه‌د ع��وم �ه‌ر خ���اوه‌ن نوسینگه‌ی كڕین و فرۆشتنی دۆالر ل ه هه‌ولێر وتی «داب �ه‌ش��ك��ردن��ی م��وچ �هی فه‌رمانبه‌ران پێش واده‌ی خۆی له‌به‌ر جه‌ژن هۆكارێكی تری زیادبوونی ن������رخ������ی دۆالره».