Versnippering en ontsnippering en relevantie voor biodiversiteit

Versnippering en ontsnippering en relevantie voor biodiversiteit

Joris Everaert (INBO) Opleiding Biodiversiteit voor MER-deskundigen fauna & flora.

Brussel, 17 januari 2017

Overzicht

• Wat is versnippering?

• Versnippering in Vlaanderen • Ontsnippering in Vlaanderen • Data & tools voor effectberekening en -beoordeling

Versnippering van natuur : definitie

Opsplitsing van leefgebieden van soorten in kleinere, meer geïsoleerde snippers/fragmenten die gescheiden worden door barrières.

Versnippering van natuur : oorzaken

Versnippering van natuur - Transport HSL – E19 (Antwerpen –> Nederland)

• Fysische aanwezigheid van transportinfrastructuur verandert de natuurlijke processen en habitats • Nu: > 150.000 km

Versnippering van natuur - Bebouwing

• Bebouwing (bewoning, industrie, recreatie,...) is naast verkeersinfrastructuur één van de voornaamste oorzaken • Groeiende verstedelijking en lintbebouwing (1980: 9,9% - 2005: 27 % …. 2050 : 41 % ?)

Versnippering van natuur - Landbouw

• Grondgebruik "op zich" kan versnipperend werken: – Uitgestrekte akkergronden zonder geleidingselementen vormen een onoverbrugbare barrière voor veel soorten.

– Uitdunnen en verdwijnen van perceelrandbegroeiingen  verdwijning geleidende- en habitatfunctie voor soorten.

– Monocultuur (en/of gebruik pesticiden) verlaagt ook de soortendiversiteit.

Versnippering van natuur : effecten

& verzuring, eutrofiĂŤring, verdroging

Versnippering van natuur : effecten Voorbeeld: transportinfrastructuur

incl. verzuring & eutrofiĂŤring

Versnippering van natuur : effecten Ruimtebeslag (biotoopverlies)

Versnippering van natuur : effecten Barrière

Versnippering van natuur : effecten Barrière B

 Prioriteitenatlas Ontsnippering (2001)  Ontsnipperingstool (2016)

Versnippering van natuur : effecten Barrière : vismigratieknelpunten

!

!! !! ! ! !

! ! ! !!

! !

! ! !!!! ! ! ! ! !!!!!! ! !!! !

!!

!

!

!

!

! !! !! !

!!

!

! !!! ! ! ! !

!

!! !!!! ! !! !

!! !

!

! !!! !!

!

! !! !

!

! !!! !!!! !!!

!

! !

!

!

!

! !! ! !!!! ! ! ! ! ! ! !!!! !!!! !! ! ! !! ! ! ! ! ! ! !!!!!! !!!!!! !!! !! ! !!!!!! ! ! ! !!! ! ! !! !!!!!! !

! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! ! ! !

!! !!

!

!

!

! !

! !

! !!! !!!!! !! ! !!! !!

!! !! !! !! ! ! ! !!! !!!!! ! !!!!! !! !! !!! ! !!! ! ! !!

! !! ! !! ! ! !! !! ! ! ! ! ! ! !

!! !! !!! ! ! ! ! ! ! ! ! !!!!! ! !! ! ! ! ! !! !! !! !! !! ! ! ! ! ! !! ! !!! ! ! ! ! ! !! ! ! ! ! !! ! !!

Totale lengte waterlopen : 20.000 km Prioritaire waterlopen voor vismigratie : 3.000 km + 800 op te lossen knelpunten (ďƒ Vismigratiedatabank)

! !

!! !! !! !! !!!!! ! ! ! ! ! !! !

!

!

!!

!

! !!! !!! ! !! ! ! ! !! ! ! ! ! !! !!!!! !!! !!

! ! !! ! ! !! !! !! ! ! ! !!!! !!!! ! !! ! !!!! ! ! !! ! ! !! !! ! ! ! !! ! ! !

! !

!

! !!

! !

! !

! !!!

!

!

!

! ! !!!!! ! ! !! !! ! ! ! ! ! ! ! !! !! ! ! !

! !! !

! !!!

!!!

! !! !!! !! !! !

!! ! !!!!!!!! !!!! !! !! ! ! !! ! !

! ! ! ! !!

!

!

!!

!

!!

!

! !! ! !! !! ! !! ! ! ! ! ! !! ! !! !! !! ! !

!

!! ! ! !

! !! ! !! ! ! !!! !!! ! !! !!! ! ! !! ! ! !! !!! !!! ! !! !!!

! !!!!!

! !!!!! !! !!!! !!! !! ! ! !!

! !!

! ! !!!!!!!!!!! !

Versnippering van natuur : effecten Verstoring door geluid

Versnippering van natuur : effecten Verstoring door licht, beweging en objecten

Versnippering van natuur : effecten Verontreiniging, verzuring, eutrofiĂŤring & verdroging

NO2

Versnippering van natuur : effecten Fragmentatie : doorsnijding van leefgebied

Versnippering van natuur : effecten Fragmentatie : doorsnijding van leefgebied

Gebieden met hoge biologische waarde (natuurgebieden)

Versnippering van natuur : impact

& verzuring, eutrofiĂŤring, verdroging

Versnippering van natuur : impact • Eilandtheorie (MacArthur en Wilson, 1967) : – Hoe groter het eiland, hoe hoger het soortenaantal – Hoe meer geïsoleerd, hoe kleiner het aantal soorten

 Metapopulatie-theorie: Metapopulatie = groep ruimtelijk gescheiden subpopulaties, die een bepaalde interactie vertonen.

– Richt zich op de ‘levensvatbaarheid’.

– Afh. van populatiegrootte en bereikbaarheid.

• Kans op voorkomen van soorten in leefgebieden: – Oppervlakte van het leefgebied – Kwaliteit van het leefgebied – Isolatie van het leefgebied

Versnippering van natuur : impact Verlies van biodiversiteit

Versnippering van natuur : impact Verkeersslachtoffers

Versnippering van natuur : impact Verkeersslachtoffers

Versnippering van natuur : beleid

& verzuring, eutrofiĂŤring, verdroging

O N T S N I P P E R I N G

Ontsnippering van natuur : principes in beleid VERMIJDEN

versnippering

MITIGEREN

COMPENSEREN

Ontsnippering van natuur : methodes Vergroten

Verbinden

Verbeteren

Ontsnippering van natuur : instrumenten • Mogelijke instrumenten : • • • • • • • • • • •

Natura 2000 (europees beleid) Ruimtelijk Structuurplan (ruimtelijke ordening) Natuur- en Bosstructuur Vlaanderen (natuurbeleid) Sanering vismigratieknelpunten (waterbeleid) Beheerovereenkomsten (landbouwbeleid) Regionale landschappen Samenwerkingsovereenkomst met lokale overheden Aankoop natuurreservaten (vereniging) Scenario’s (onderzoek  beleid) Ontsnipperingstool (onderzoek  beleid) Natuurtechnische milieubouw (mobiliteitbeleid)

Ontsnippering van natuur : instrumenten Scenario-analyse 2017

verweven

2030

ongewijzigd beleid

scheiden

Ontsnippering van natuur : instrumenten Scenario-analyse verweven

3 2 1 0 -1 -2 -3 2005

2010

2015

2020

2025

2030

Ontsnippering van natuur : instrumenten Scenario-analyse scheiden

3 2 1 0 -1 -2 -3 2005

2010

2015

2020

2025

2030

Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten • Versnippering door transportinfrastructuur is complex • Moeilijk om op korte termijn conclusies te trekken m.b.t. impact op natuur en milderende maatregelen.  Nood aan ‘pragmatische’ instrumenten op niveau Vlaanderen, die bij de planning een ‘mogelijke’ impact al globaal kunnen aangeven: • •

Kwetsbaarheid ecotopen voor verdroging, verzuring & eutrofiëring?

Waar ontsnipperen?  Meest prioritair & nuttig?

 Ecotoopkwetsbaarheidskaarten (update 2016, in prep.)  Prioriteitenatlas Ontsnippering (2001)  Ontsnipperingstool (2016) upgrade

Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool Doelstellingen & vragen voor de toekomst • Waar liggen de belangrijkste knelpunten van versnippering van leefgebieden door transportinfrastructuur in Vlaanderen ?

• Welke knelpunt locaties prioritair aanpakken vanuit het beleid ? ! per soort, per soortengroep of combinatie van soortengroepen.

• Ook veranderingen in de tijd (scenario’s) kunnen berekenen.

• Snelle en gemakkelijke updates, op basis van nieuwe kennis (potentiële leefgebied kaarten).

Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool Dynamisch model, op basis van ‘constrained cellular automata’ RuimteModel Vlaanderen Financiering van het project - AWV, LNE, ANB - INBO (1/2 VTE ondersteuning)

Analyse van naastliggende rastercelllen

Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool De tool combineert verschillende GIS data & criteria op niveau Vlaanderen: -

potentieel leefgebied kaarten 21 soorten incl. actuele verspreiding + landgebruikkaart (= extra info over doorlaatbaarheid omgeving)

-

Transportinfrastructuur kaarten + huidige ontsnipperingsmaatregelen incl. criteria voor actieradius van soorten, mate van barrière of ontsnippering,‌

-

Kaart van bebouwde oppervlakte (%)

Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool Potentieel leefgebied soortkaarten en actuele verspreiding (incl. slachtoffers) Europees en Vlaams prioritaire soorten, gevoelig voor versnippering, en enkele overige (verkeersveiligheid). Ook goed voor ‘meeliftende’ soorten.

Soortgroepen

Soorten

grote landgebonden zoogdieren

ree, everzwijn

kleine landgebonden zoogdieren

das, boommarter, bunzing, rode eekhoorn

micro landgebonden zoogdieren

dwergmuis, hazelmuis

reptielen

gladde slang, levendbarende hagedis, hazelworm

amfibieën

vuursalamander, knoflookpad, rugstreeppad, poelkikker, heikikker, vroedmeesterpad, boomkikker, kamsalamander

water gebonden zoogdieren

waterspitsmuis, otter

rood = EU richtlijnsoort

Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnipperingstool Prioritaire punten ontsnippering: vb. van deelrun resultaat voor alle soortgroepen samen

Prioriteit

Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Natuurtechnische milieubouw: ecoverbindingen

Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Natuurtechnische milieubouw: bestaande ecoverbindingen

Ontsnippering van natuur : instrumenten Ontsnippering van natuur : instrumenten Natuurtechnische milieubouw: herstel + natuurontwikkeling en -verbinding Herstel (“weg is weg�)

Versterken en verbinden

Versnippering/ontsnippering Data & tools voor effectberekening en -beoordeling – – – – –

M.E.R. richtlijnenboek Biodiversiteit (dienst MER).

BWK en 2016 update ecotoopkwetsbaarheidskaarten.

Ruimtelijke plannen, Rode Lijsten, INBO rapporten,..

(Actuele) verspreidingsgegevens.

Potentieel leefgebied kaarten (EU & Vlaams prioritaire soorten, incl. criteria actieradius afstanden, min. leefgebiedgrootte).

– Vismigratiedatabank & Ontsnipperingstool, ..

– Expertsystemen voor bepalen van leefbaarheid populaties:

LSVI en genetische criteria als onderdeel van beoordelingskader voor de gunstige staat voor instandhouding van lokale populaties, METAPHOR, LARCH, Least-Cost modellering,..

– Vademecums, leidraden en studies natuurtechniek (LNE) – Leidraad faunavoorzieningen bij infrastructuur (NL),..

– …

MAAR: vaak expertenoordeel nodig, op basis van gebiedsgebonden analyse met soms extra veldmetingen. ______ = referenties/links zie volgende pagina

Versnippering/ontsnippering Data & tools: enkele nieuwe referenties en links –

Vriens & Peymen (2017, in prep). Ecotoopkwetsbaarheidskaarten voor Vlaanderen 2016 – versie 2.

Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek; No. INBO.R…... Instituut voor Natuuren Bosonderzoek.

–

Maes et al. (2015). Afbakenen van potentiële leefgebieden voor Europese en Vlaamse prioritaire soorten in het kader van de voortoets: versie 2.0. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek; No. INBO.R.2015.10201559. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek .

Maes et al. (2016). Afbakenen van potentiële leefgebiedenkaarten voor een selectie van habitattypische en Europese en Vlaamse prioritaire diersoorten. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek; No. INBO.R.2016.11534907. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek.

–

–

Geoloket ecotoopkwetsbaarheidskaarten voor verdroging, verzuring, eutrofiëring (online in 2017); Geoloket potentiële leefgebied kaarten van soorten; Vismigratiedatabank; Risicoatlassen windturbines vs. vogels & vleermuizen. https://www.inbo.be/nl/over-inbo/dienstverlening/databanken

–

Ontsnipperingstool (voorlopig intern binnen AWV, LNE, ANB, INBO): van der Meulen et al. (2016)

–

Vademecums, leidraden en studies natuurtechniek (LNE), o.a. * Vademecums wegen & waterlopen; * Leidraad ecologisch bermbeheer; * Monitoring- en andere studies. https://www.lne.be/vademecums-leidraden-en-studies-natuurtechniek

–

Wansink et al. (2013). Leidraad Faunavoorzieningen bij Infrastructuur. Rijkswaterstaat, Dienst Water, Verkeer en Leefomgeving, Delft / ProRail, Utrecht. http://www.mjpo.nl/nieuws-publicaties/publicaties/leidraden-en-richtlijnen/

Misschien moeten we leren om de bestaande wegen te gebruiken‌..

Joris Everaert OT Soortendiversiteit Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) joris.everaert@inbo.be