Welk vogeltje zingt daar?

Sonogram van de roep van een grote gele kwikstaart

Welk vogeltje zingt daar? Vogels waarnemen via geluid

Tekst, foto’s en geluid: Dirk-Jan Saaltink

Het waarnemen van vogels is vooral een visuele aangelegenheid. De term ‘vogels kijken’ is een stuk beter ingeburgerd dan ‘vogels luisteren’. Ook de vele vogelgidsen zijn gericht op beelden van vogels in plaats van geluiden. Menig cabaretier heeft grappen gemaakt over de tekstuele beschrijving van vogelgeluiden uit vogelgidsen. De tijden zijn echter veranderd en de intrede van digitale mogelijkheden heeft het luisteren naar en herkennen van vogels een stuk eenvoudiger gemaakt. D

Het was zo rond 1990, als 9- of 10-jarige had ik 25 gulden gespaard voor mijn eerste vogelgids: de Thieme ‘Vogelgids In Kleur’ van Jurgen Nocolai. Lange tijd is dat mijn enige referentiekader geweest als zelfstandig vogelaar. Een paar jaar later kwam er een 8x30 porro kijker bij, wat betekende dat ik met de foto’s uit de gids beter kon plaatsen wat ik in het bos zag rondvliegen. Verdere kennis heb ik toen opgebouwd door mee te gaan met vogelexcursies. Uiteraard zijn dat soort excursies met een goede vogelaar waardevolle bronnen van informatie, maar achteraf bezien kende mijn autodidactische lesmethode een vrij beperkte input. De opgedane vogelkennis bestond voornamelijk uit beelden en de kennis van vogelgeluiden was veel minder goed ontwikkeld. Vogelen op basis van zicht gaat me dus nog redelijk af, maar qua vogelgeluiden heb ik nog veel te leren. Een tijdje terug kwam de veldgids ‘Vogelzang’ van Dick de Vos uit. In combinatie met de app ‘BirdSounds Europe’ bood dat een nieuwe uitdaging om bij te leren. Theorie alleen is echter niet genoeg, het maken van velduren blijft een belangrijk element in het leren over vogels. Waar een fotocamera met telelens het mogelijk maakt om soorten achteraf nog eens goed te bekijken is dat met vogelgeluiden toch wat lastiger. Er zijn tegenwoordige aardige apps om vogelgeluiden mee op te nemen en zelfs te determineren (bijvoorbeeld BirdNET van The Cornell Lab of Ornithology). Echter, de microfoon van een gemiddelde smartphone is niet optimaal voor het opnemen van vogelgeluiden. Een beetje wind verstoort de opname snel en geluiden verder weg vallen snel buiten het bereik.

Geluiden opnemen Om toch wat meer vogelgeluiden te pakken te krijgen ben ik gaan kijken naar een niet al te dure, maar toch redelijke goede manier om vogelgeluiden op te nemen. Daarbij kwam ik uit op de Zoom H5 recorder met een SSH-6 shotgun microfoon. Met een dergelijke microfoon is het mogelijk om gericht vogels op te nemen. Uit de eerste opnamen bleek al snel dat ook hier een leercurve nodig is om tot goede resultaten te komen. Eerste leerpuntje: hoewel het een compacte recorder is voor in de hand, hoor je elke beweging als gekraak terug in de opname, dus is een statief waar de recorder op kan worden geklikt handig. Een ander belangrijk leerpuntje: net als bij het fotograferen van vogels is het handig om toch redelijk dicht in de buurt van de bron te komen voor goede opnamen. Hoe verder weg, hoe kleiner het verschil tussen het geluid van de vogel en achtergrond geluid. Over achtergrondgeluiden gesproken, door te gaan zoeken naar goede opnames valt opeens op hoe veel geluiden er zijn in onze buitenlucht. Binnen de bebouwde kom? Er is bijna altijd wel iemand met een bladblazer, cirkelzaag of grasmaaier in de weer. Maar ook in het buitengebied is het nooit echt stil. Het geruis van drukke asfaltwegen draagt ver, net als het geluid van ronkende tractoren en vliegtuigen. Dan heb ik de wind nog niet eens benoemd, zodra er een zuchtje wind staat is er een constante ruis van gebladerte. Mooie, stille dagen waarop de vogels uit volle borst zingen zijn het meest ideaal voor het maken van goede opnamen. Gelukkig is er veel te redden met een computer en goede software. Zelf gebruik ik daar het open source programma Audacity voor. Uiteraard bied dit programma heel veel opties die je lang niet allemaal nodig hebt, maar al doende leert men wat werkt en wat niet werkt. Highpass filter, Loudness normalisation en Ruisreductie zijn toch wel erg handig om een opname beter te maken. Je kunt ook heel makkelijk de goede stukjes uit de opname

knippen en naar een MP3 bestandje exporteren. Erg handig bij het delen van de geluiden op waarneming.nl of Xeno-Canto. Ook kun je de opnames visualiseren door middel van een sonogram. Door opnames te beluisteren terwijl je naar het sonogram kijkt leer je de verschillende vogels ook op het sonogram herkennen.

Een sonogram met daarop een herkenbare roep van een meesachtige. Door de QR-code naast het sonogram te scannen, ga je naar de website Xeno-Canto waar je het bijbehorende geluid kunt beluisteren.

QR code Genoeg droge stof, uiteraard draait het om genieten van geluiden. Dat is lastig vanaf droog papier, maar gelukkig is er internet en zijn er QR-codes. Niet die voor corona, maar met een link naar een adres op internet. Als je deze QR-blokken scant met je telefoon (via een QRscanner app) kun je een aantal hieronder beschreven geluidsopnames beluisteren.

Bosuil Een van mijn eerste goed gelukte opnames betrof een bosuil. In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, hoefde ik daarvoor niet in het holst van de nacht het bos in. Ik lag lekker in mijn warme bed toen ik in de buurt een bosuil hoorde roepen. Uiteraard ben ik meteen uit bed gestapt, naar zolder gerend, de recorder gepakt en het zolderraam open gezet. Hoewel de bosuil wel een eindje verderop in de buurt zat te roepen, is het om 2 uur in de nacht gelukkig erg stil op straat. Ook was er geen wind zodat er nauwelijks achtergrond geluiden en ruis in de opname zaten. Een beetje schuiven en klikken in Audacity gaf een aardig resultaat. Dergelijke successen geven de burger moed.

Spotvogel Een andere goed gelukte opname betreft een spotvogel langs de Gouderakse Tiendweg in polder Middelblok. In het voorjaar is de spotvogel een algemene vogel in de polder en de mannetjes zingen volop. Op een rustige zomeravond, zonder wind met de recorder op een statief, is het heerlijk zitten op een afstandje. Spotvogels zijn fantastische imitators en het ontdekken van imitaties van andere soorten is een zeer leuke oefening. Raad je de soorten in deze opname?

Zanglijster Een ander prettig onderwerp is de zang van de zanglijster. Deze opname heb ik gemaakt in het bosje naast de Vogelplas nabij Gouderak. In de ochtend en avonduren kiezen de mannetjes zanglijster een hoge zitpost en laten dan hun kenmerkende zang horen. Ze kunnen dit behoorlijk lang volhouden. Bij dat soort lange opnames is het fijn als er zo min mogelijk achtergrond geluiden zijn. Een toeterende auto of overvliegend vliegtuig is al voldoende om de opname te verpesten. Bos- of struikrietzanger Het voordeel van opnames is ook dat je ze kunt terugluisteren. Wat heb ik eigenlijk gehoord? Zeker bij meer ingewikkelde soorten is dat erg handig. Zo zat er afgelopen zomer ter hoogte van Waddinxveen een struikrietzanger langs de A12. Die had ik nog nooit eerder gezien of gehoord, dus dat leek me een ideale gelegenheid om daar met de recorder heen te fietsen. Maar ja, waar zit ie nu? Dat je niet altijd op medevogelaars kunt afgaan bleek wel bij mijn eerste poging. Drie andere vogelaars wisten zeker dat we de struikrietzanger hadden waargenomen. De vogel was ook goed op de recorder terechtgekomen en de storende A12 had ik nog redelijk weg kunnen filteren. Toch kon ik niet ontdekken waarom de vogel op de opname niet ‘gewoon’ een bosrietzanger was. Validatie op waarneming.nl bevestigde dit vermoeden. Dan toch nog maar eens proberen. Bij de tweede poging was het wel raak. De struikrietzanger zingt langzamer dan de bosrietzanger. Oordeel zelf, hoor je het verschil?

Links: een zingende bosrietzanger en rechts de zang van een struikrietzanger

Vogeltrek Het hoeft niet altijd voor de mooie opnames te zijn, het opnemen van geluiden is ook handig om overtrekkende vogels te registreren. De recorder op een zondagochtend tijdens de vogeltrek voor 2,5 uur in een Goudse achtertuin laten staan levert best leuke waarnemingen op zoals keep, veldleeuwerik, boomleeuwerik, appelvink en zwarte mees. Bij goed weer (geen regen of andere nattigheid) kun je de recorder ook een nachtje buiten laten staan. Nieuwe batterijen aan het begin van de nacht is wel wenselijk, want de recorder staat met gemak 8 uur op te nemen. Via de sonogram zijn potentieel interessante geluiden eenvoudig op te sporen. In het figuur hieronder zijn de sonogrammen van twee verschillende roepjes samen gebracht. De linker is van een boomleeuwerik, de rechter van een veldleeuwerik. De drie horizontale strepen in het sonogram betreffen een sirene van een voorbij rijdende ambulance.

Een sonogram met daarop een herkenbare roep van een boomleeuwerik (links) en daarna een veldleeuwerik (rechts). De drie horizontale strepen zijn van een voorbij rijdende ambulance.

Al met al voegt het gebruik van een digitale geluidsrecorder een nieuwe dimensie toe aan het waarnemen van vogels. Het vraagt de ontwikkeling van nieuwe vaardigheden en met enige vasthoudendheid en doorzettingsvermogen lukt het steeds beter om mooie opnames te maken. Daardoor neemt ook de kennis van geluiden toe en herken je beter de geluiden die je buiten hoort. D