Kapel van den Hoek
Kapel van den Hoek Een publicatie van de gemeente i.s.m. de Heemkundige Kring Iddergem
Colofon ‘Kapel van den Hoek’ is een publicatie van het gemeentebestuur Denderleeuw in samenwerking met de Heemkundige Kring Iddergem, ter gelegenheid van de officiële inwijding van de nieuwe kapel tijdens Open Monumentendag op 11 september 2016. Publicatiedatum: september 2016 Oplage: 2000 exemplaren Redactie: afdeling Vrije Tijd Denderleeuw & Heemkundige Kring Iddergem Eindredactie: communicatiedienst Denderleeuw Vormgeving en drukwerk: ABC Drukkerij, Meerbeke (Ninove) Foto’s: Willy D’hoe, Heemkundige Kring Iddergem, Veerle Torrekens, Johan Duyck en Emile Meyermans D/2016/12.668/7
Contact Afdeling Vrije Tijd Stationsstraat 7, Denderleeuw 053 645 400 – vrijetijd@denderleeuw.be www.denderleeuw.be
Voorwoord Beste Iddergemnaar, Dat ons Tovenaarsdorp vasthoudt aan z’n eigenheid is alom gekend. Ook al voelen we ook hier de tand des tijds en verdwijnen er dingen, toch trachten we een stukje van ons verleden in stand te houden. Centraal in deze brochure staat het lokale religieuze erfgoed, een belangrijk deel van de Iddergemse geschiedenis waar we over blijven waken. De jongere generatie zegt ‘de Kapel van den Hoek’ of ‘de carré’ misschien nog weinig, maar voor vele inwoners zijn deze begrippen gemeengoed. Ruim honderd jaar geleden startte de bouw van de arbeiderswoningen in de Hoekstraat - in de Iddergemse volksmond beter bekend als ‘de carré’ - samen met de Heilige Johanneskapel. In de jaren ‘90 onderging de Hoekstraat een volledige gedaanteverwisseling. De oude kapel en woningen maakten plaats voor nieuwe huisvesting. Nu twintig jaar later staat er, op net dezelfde locatie, een nieuwe kapel. Deze brochure werd samengesteld naar aanleiding van de feestelijke inwijding van de ‘Kapel van den Hoek’ op zondag 11 september 2016. Duik onder in de geschiedenis van de oorspronkelijke Heilige Johanneskapel, de nis in de pachtershoeve, de verering van het Heilig Hart en de nieuwe Kapel van den Hoek. Deze mooi geïllustreerde brochure kwam mede tot stand dankzij de Heemkundige Kring Iddergem, de gemeentelijke Commissie Patrimonium en de diensten Vrije Tijd en Communicatie. Een woord van dank ook aan de familie Duyck, dhr. A. Sterck en E.H. Van Hauwert voor de inwijding van de kapel. Veel leesgenot! Jan De Nul Schepen voor Patrimonium & Erfgoed
Kapel van den Hoek
-1
“Waar men gaat langs Vlaamse wegen… komt men vaak kapelletjes tegen” Denderleeuw, Iddergem en Welle tellen samen niet minder dan twintig kapelletjes, herinneringen in het straatbeeld aan de Vlaamse volksdevotie en aanbidding van talrijke heiligen. Eén van die kapelletjes is de Heilige Johanneskapel, in de volksmond beter bekend als ‘de Kapel van den Hoek’, gelegen langs de Hoekstraat in het centrum van Iddergem. Anders dan je misschien zou vermoeden verwijst de benaming ‘van den Hoek’ niet naar de bouw op de hoek van een straat, maar wel naar het gehucht ‘Hoek’ iets verderop aan de Hoekstraat.
Pachtershof
Heilige Johanneskapel Carré met kleine arbeiderswoningen
Uitsnede uit het kadasterplan
2-
Kapel van den Hoek
Sint-Amanduskerk
HEILIGE JOHANNESKAPEL Bouw van een stenen kapel aan de ‘carré’ Tot het begin van de 20ste eeuw bouwde men in Iddergem naar aanleiding van elke processie een tijdelijke kapel in hout. In 1912 gaf René Eeman de opdracht om aan de Hoekstraat een kapel in steen te bouwen ter verering van de Heilige Johannes De Doper. Dit naast de arbeiderswoningen - beter bekend als ‘de carré’ - die hij op datzelfde moment liet optrekken. Eeman (°1858-†1940) was pachter en werd in 1897 eigenaar van het ‘pachtershof’, de hoeve tegenover het kapelletje.
Rouwprentje René Eeman.
De oudste vermelding van het pachtershof vinden we terug in 1456 in het archief van de abdij van Affligem. Het ‘Hof te Weyenbrouck’ was in handen van de abdij tot 1798. Want na de Franse Revolutie (1789) werden alle kerkgoederen openbaar verkocht. Het hof werd eigendom van ridder de Rasse de la Faillerie en werd verpacht aan Pieter Eeman. In 1891 nam René Eeman de pacht over van zijn vader en kocht het pachtershof enkele jaren later van barones Pauline de Rasse, dochter van de ridder. De Heilige Johanneskapel ‘van den Hoek’ was bij het overlijden van een buurtbewoner de plek waar mensen rozenkransen kwamen bidden. Tot op vandaag is de kapel een vaste halte tijdens de jaarlijkse sacramentsprocessie in juni.
Heilige Johanneskapel met op de achtergrond de Sint-Amanduskerk van Iddergem (1992)
Uiterst links een deel van de Heilige Johanneskapel met rechts de arbeiderswoningen Kapel van den Hoek -
3
ď‚ Tekeningen van de oude Heilige Johanneskapel (Veerle Torrekens)
4-
Kapel van den Hoek
ď‚‚ Heilige Johanneskapel (jaartal onbekend)
Kapel van den Hoek
-5
Johannes De Doper In de oorspronkelijke Iddergemse kapel stond een beeldengroep met Johannes de Doper die Jezus doopt in de Jordaan met behulp van een pareloester. Het beeld verwijst naar deze passage uit het Mattheus-evangelie 3:13:
Jezus kwam uit Galilea naar Johannes bij de Jordaan om zich door hem te laten dopen. Maar Johannes wilde hem tegenhouden. Hij zei: “Ik zou door u gedoopt moeten worden, en u komt naar mij?!” Jezus antwoordde: “Laat nu maar, want wij moeten gerechtigheid vervullen”. Toen liet Johannes hem begaan. Toen Jezus gedoopt was, kwam hij meteen uit het water. En zie, daar opende zich de hemel voor hem en hij zag de Geest van God als een duif neerdalen en op hem neerkomen. Er kwam een stem uit de hemel die zei: “Dit is mijn geliefde Zoon, in wie Ik vreugde vind”.
In de beeldengroep zit heel wat symboliek. Zo verwijst de pareloester waarmee Jezus gedoopt wordt naar zijn latere opstanding. Johannes De Doper is gekleed in een kameelharen mantel, die symbool staat voor zijn sobere en zelfs ascetische levenswijze. Wie aandachtig kijkt, ziet dat de staf in zijn hand - een typisch attribuut voor Johannes De Doper - verdwenen is. Meestal hing hier ook een banier aan met de spreuk “ecce agnus dei qui tollis peccata mundi” of “zie het Lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld”.
De Heilige Johannes De Doper is de patroonheilige van de kleermakers en wordt aangeroepen bij koorts, rugpijn en epilepsie. 24 juni is zijn naamdag.
6-
Kapel van den Hoek
ď‚„ Originele versie beeldengroep met Johannes De Doper
Kapel van den Hoek
-7
Neergang van de kapel Na de dood van RenĂŠ Eeman in 1940 werden zijn bezittingen verdeeld onder zijn kinderen. Zijn zoon, dochter en schoonzoon bleven op het pachterserf wonen en zetten de boerenstiel verder. De kapel zelf werd eigendom van zoon Kamiel, dochter Maria erfde de inboedel van de kapel. Zij zorgde voor het onderhoud van de kapel en de versiering tijdens processies. Na het overlijden van Kamiel kwam de kapel toe aan zijn neef Georges Eeman, zoon van de oud-gemeentesecretaris van Iddergem Achiel Eeman. Midden jaren ‘90 werden de arbeiderswoningen in de Hoekstraat afgebroken, waarbij ook de Heilige Johanneskapel tegen de vlakte ging.
8-
Kapel van den Hoek
Oorspronkelijke beeldengroep gered De beeldengroep van Johannes De Doper en Jezus die sinds 1912 in de kapel stond, kreeg gelukkig een nieuw onderdak: aan de overkant van de straat in een nis van het vroegere pachtershof, nu in handen van de familie Duyck. Ook de oorspronkelijke steen met de toewijzing van de kapel aan Johannes De Doper kreeg hier een plek. En zo bleven de restanten van het kapelletje, na meer dan honderd jaar, binnen dezelfde familie. Johan Duyck is namelijk een achterkleinkind van René en kleinzoon van Maria Eeman. Tot op vandaag bewaart de familie Duyck de volledige inboedel en alle versieringen van de oorspronkelijke kapel. Recent werd de beeldengroep van Johannes gerestaureerd door de schildersafdeling van Campus Glorieux in Oostakker. Daar beschikt men over oude verfpigmenten, zodat het beeld in zijn oude glorie hersteld kon worden.
Gerestaureerde beeldengroep Heilige Johannes De Doper
Naast de beeldengroep werd ook de oorspronkelijke steen met de toewijzing van de kapel aan Johannes De Doper herbruikt in de nis aan het Pachtershof Kapel van den Hoek - 9
ď‚ Nis naast hek Pachtershof met gerestaureerde beeldengroep Johannes De Doper
ď‚ Nieu we Kapel van den Hoek onderaan in het nieuwe wooncomplex
10 -
Kapel van den Hoek
KAPEL VAN DEN HOEK
De nieuwe Kapel van den Hoek net vóór de inrichting door de Heemkundige Kring Iddergem
Verrijzenis van een modern kapelletje Op de plaats waar vroeger de arbeiderswoningen en de oude kapel stonden, bouwde Sociale Huisvestingsmaatschappij Denderstreek vanaf de jaren ’90 in verschillende fases een wooncomplex met sociale huurappartementen en koopwoningen. In samenwerking met de Kerkfabriek Iddergem besloot de huisvestingsmaatschappij een nieuwe kapel te bouwen. Het nieuwe kapelletje verrees op precies dezelfde plaats als het oude, maar dan in een modern kleedje. Het werd namelijk geïntegreerd in het nieuwe wooncomplex onder één van de appartementen. Op Open Monumentendag, 11 september 2016, werd de nieuwe kapel ingewijd en feestelijk geopend, onder de naam ‘Kapel van den Hoek’.
Kapel van den Hoek
- 11
Nieuw beeld Aangezien de oorspronkelijke beeldengroep al een nieuwe thuis had gevonden bij de familie Duyck, ging de Heemkundige Kring Iddergem op zoek naar een ander beeld om de nieuwe kapel mee in te richten. Die eer valt te beurt aan het beeld van het Heilig Hart dat dateert uit 1934 en jarenlang in de tuin stond van het vroegere Maricolenklooster in de Kloosterstraat in Iddergem. Het klooster en de bijhorende school werden in 1908 gebouwd om een grotere groep meisjes onderwijs te kunnen geven. Het Heilig Hartbeeld werd tijdens de uitbreidingswerken aan de school in de tuin van het klooster geplaatst en bleef daar staan. In 1976 vertrokken de laatste zusters naar het hoofdklooster in Lede en in 1994 werden de gebouwen van de Maricolen afgebroken. Het Heilig Hart-beeld van de Maricolen is onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van Iddergem en krijgt, door de verhuis naar de Kapel van den Hoek, opnieuw een prominente plaats in het dorpsbeeld.
De zusters Maricolen in de kloostertuin voor het beeld van het Heilig Hart. De foto dateert van 1934-1938. Onderaan 2e van links staat zuster Godelieve (Clemence Baeyens, °1873 † 1938), Moeder Overste van het Maricolenklooster voor WO II.
12 -
Kapel van den Hoek
ď‚„ Beeld van het Heilig Hart uit de kloostertuin van de Maricolen
Kapel van den Hoek
- 13
Bond van het Heilig Hart Op heel wat openbare plaatsen in Vlaanderen, maar ook in vele huiskamers vind je nog een beeld of prent van Christus met de armen wijd gespreid en een geschilderd hart. Ze dateren meestal uit de jaren ’20 of ’30 van de vorige eeuw en getuigen van de toewijding van een parochie, gemeente of gezin aan het Heilig Hart. Heilig Hart-gebed
Historiek De Heilig Hartdevotie zou ontstaan zijn in de 17de eeuw, nadat de Franse religieuze Maria Alacoque visioenen kreeg waarin haar werd gevraagd een speciale eredienst op te richten rond het Heilig Hart. Mede door haar inspanningen als propagandiste kreeg de verering een plaats binnen de liturgie van de Rooms-Katholieke kerk. Onder invloed van het 1ste Vaticaans Concilie kreeg de Heilig Hartverering begin 20ste eeuw nieuwe impulsen: de verering moest persoonlijke vroomheid en naastenliefde stimuleren. Het Heilig Hart werd een symbool voor de katholieke sociale doctrine in de strijd tegen het opkomende socialisme. Met de oprichting van Heilig Hartbonden wilde de kerk het toenemend zondagsmisverzuim tegengaan en de arbeiders terugwinnen. Activiteiten Wie lid werd van de Bond van het Heilig Hart moest elke dag bidden en een Heilig Hartbeeld in huis hebben. De voornaamste activiteit van de bond in de parochies was de bondsmis, de gezamenlijke eucharistieviering met communie. Die had plaats op de eerste vrijdag of zondag van de maand. Voorafgaand was er zaterdagavond gelegenheid tot de biecht. Wie de mis bijwoonde kreeg een stempel op zijn ‘getrouwheidskaart’. Bij afwezigheid bezorgde de ijveraar(ster) een ‘herinneringskaart’. Belangrijke manifestaties, die door hun vaak massale karakter een grote indruk nalieten, waren de vlaggenwijdingen, de toewijding van de gemeente aan het Heilig Hart (dit was ook in Denderleeuw het geval) en de processies en bedevaarten. Heilig Hart- en Christus Koningfeesten brachten hele gemeenten op de been en huizen werden versierd met bloemen en teksten.
14 -
Kapel van den Hoek
Devotie in Iddergem De devotie voor het Heilig Hart in Iddergem was heel groot. Niet verwonderlijk dus dat ook Iddergem een eigen Bond van het Heilig Hart had. In het begin van de 20ste eeuw was zo’n 30% van alle mannen in Iddergem lid van deze bond. Meer zelfs, de Bond van het Heilig Hart telde het grootst aantal leden van alle Iddergemse verenigingen in die tijd. Vandaag kan je in Iddergem nog altijd stille getuigen vinden van de devotie in het begin van de 20ste eeuw. Glasraam Sint-Amanduskerk Één van de glasramen in de SintAmanduskerk van Iddergem is volledig gewijd aan het visioen dat aan de oorsprong lag van de symboliek rond het Heilig Hart. In het midden zie je Jezus met het Heilig Hart, rechts van hem zit de Heilige Maria Alacoque die in visioenen gevraagd werd een eredienst te starten voor het Heilig Hart van Jezus Christus. Ook de symbolische voorstelling van het hart omringd door vlammen, doornenkroon en kruis – kwam in de visioenen aan bod. Sindsdien wordt het Heilig Hart met deze symbolen voorgesteld, zoals je duidelijk kan zien bovenaan in het glasraam..
Glasraam rond visioen Heilig Hart in Sint-Amanduskerk Iddergem
Onderaan het glasraam is het Latijns opschrift “O Cor Amoris Victima” te lezen, wat zoveel wil zeggen als “O hart, slachtoffer der liefde”. Vervolgens lees je “DONO DEDIT ALPH. DEMAN - STAELS ANNO 1933”. Dit verwijst naar de familie Deman – Staels die het glasraam in 1933 aan de parochiekerk schonk. De familie woonde op ‘den Bakergem’, aan de linkerkant wanneer je uit de Bakergemveldbaan links de Steenweg indraait.
Beeld Sint-Amanduskerk Detail glasraam met opschrift
Kapel van den Hoek
- 15
Beeld Sint-Amanduskerk
Het beeld van Jezus met het Heilig Hart dateert uit de jaren ‘30 net als het glasraam rond het Heilig Hart in de Sint-Amanduskerk.
Doodsprentjes
Bij het overlijden van een Iddergems bondslid werd op het doodsprentje steevast verwezen naar het lidmaatschap van de Bond van het Heilig Hart. Vaak werd het logo en/of de naam vermeld.
16 -
Kapel van den Hoek
Grafzerken
Op de grafzerk van overleden bondsleden werd vaak het symbool van het Heilig Hart aangebracht. Op het Iddergemse kerkhof in de Kloosterstraat vind je er nog enkele terug.
Activiteitenkalenders
Om de maandelijkse activiteiten van de bond bekend te maken in het dorp, werd er een maandelijks briefje rondgedeeld. Een voorbeeld van een activiteitenbrief uit 1940.
Bronvermelding »» De Bonden van het Heilig Hart in het Bisdom Gent 1920-1945 (Leen Gabriels, uitgeverij DECOCK, Aartrijke, 1991) »» Symboliek in en rond de kerk van Iddergem (Kris Van der Perre, uitgave Heemkundige Kring Iddergem, 2003) »» De zusters Maricolen te Iddergem (Opgang en ondergang van een klooster en zijn school) »» KADOC Leuven
Heemkundige Kring Iddergem De Heemkundige Kring Iddergem is een politiek neutrale, niet-commerciële vereniging die zich als voornaamste doel heeft gesteld het heemkundig, militair en kerkelijk patrimonium van het dorp te inventariseren en te bewaren voor het nageslacht. De Heemkundige Kring Iddergem is in de eerste plaats te beschouwen als een studiegenootschap, maar is ook (mede-) organisator van evenementen in Iddergem. Ze werken ook nauw samen met de Commissie Patrimonium.
Contact Voorzitter Kris Van der Perre Hoogstraat 80, 9472 Iddergem 0484 71 49 32 – iddergem@hotmail.com Uitgaven van de Heemkundige Kring Iddergem »» Symboliek in en rond de kerk van Iddergem »» De zusters Maricolen te Iddergem (Opgang en ondergang van een klooster en zijn school) »» Bijdragen over Ereghem (Geschiedenis, toponiemen, straatnamen, dialect, …) »» Gezinsreconstructie Iddergem, Ene, Bakergem 1790 – 1903 »» Gezinsreconstructie Denderleeuw 1790 – 1905 »» Eregems Liekesboek (Volksliedjes genoteerd in Iddergem)
Meer info over Iddergem op www.facebook.com/HeemkundigeKringIddergem
Waar vroeger de oude Heilige Johanneskapel en de ‘carré’ stonden in de Hoekstraat in Iddergem, bouwde Sociale Huisvestingsmaatschappij Denderstreek vanaf de jaren ’90 een wooncomplex met sociale huurappartementen en koopwoningen. In samenwerking met de Kerkfabriek Iddergem besloot de huisvestingsmaatschappij een nieuwe kapel te bouwen op precies dezelfde plaats als de oude, maar dan in een modern kleedje. Deze brochure werd samengesteld naar aanleiding van de officiële inwijding van de nieuwe ‘Kapel van den Hoek’ tijdens Open Monumentendag op 11 september 2016.