Rijkere Dijken

RIJKERE DIJKEN Het ontwerpend onderzoek naar sterke alternatieven op de traditionele dijkverzwaringen.

p. 5

Voorwoord In Nederland moeten de komende jaren 99 dijken effectief verzwaard worden.

Deze dijkverzwaring dreigt echter op een traditionele manier te gebeuren.

De vraag die wij als ruimtelijke ontwerpers stellen is waarom een dijk niet meer kan zijn dan een controleerbare, uitbreidbare, goedwerkende waterkering. Kan er bij het verzwaringsproces niet ook ingespeeld worden op sociale, ruimtelijke, ecologische, economische en/of maatschappelijke ontwikkelingen?

Het doel van ons ontwerpend onderzoek Rijkere Dijken is een sterk alternatief te bieden voor de huidige traditionele gedachte van monotone dijkverzwaringen.

Amsterdam, juli 2013 Architect Dingeman Deijs Landschapsarchitect Steven Delva

p. 6

p. 7

Inhoudsopgave

6

Voorwoord

8

Inhoudsopgave

10

Leeswijzer

12

1. Geschiedenis en ontwikkeling van de dijk

13 15 17 19 21 23

46

3. Rijkere Dijken

NL voor de dijkenbouw Wat is een dijk?

Dijken vroeger / lokale dijkenbouw Dijken nu Ontwikkelingen Organisatie

47 49 57 83 93 103 115

6x ontwerpend onderzoek 01. Energie dijk 02. Holle dijk 03. Migratie dijk 04. Bevaarbare dijk 05. Bewegende dijk 06. Sedimentatie dijk

28

2. Opgave

128

4. Raad van advies

29 30 31 33 34 35 39 41 43

Nederland zonder dijken Overstromingen in Nederland Krantenartikels Dijkverzwaringsopgave Huidige ontwerpprincipes Huidige dijkconcepten Ontwikkelingen Concept Kansrijke opgaven

132

5. Slotwoord

134

6. Bijlagen

139

Colofon

p. 8

p. 9

Leeswijzer Kijkend naar de ontwikkelingen van de dijkenbouw in de Nederlandse geschiedenis, zien we de laatste jaren dat de archetypische vorm van de dijk wordt losgelaten. Overgangen tussen grootse rivieren of zee en hun achterlanden worden minder sterk. De vele uitgevoerde of in nog ontwikkeling zijnde plannen zijn daar een voorbeeld van. De lange strakke dijken van Nederland vervagen en gaan op in het omliggende landschap. De archetypische vorm van de dijk moet het hierbij afleggen.

Het ontwerpend onderzoek Rijkere Dijken laat zien dat werken met de archetypische vorm van de dijk loont. Het verzwaart en transformeert de oer-Hollandse dijk op doordachte plekken tot ware rijkere dijken. Het zijn vooruitstrevende, toekomstgerichte ontwerpen die de erfgoedwaarde van de lange scherpe lijnen in het landschap weten te waarderen en te versterken, terug te brengen of te behouden.

De naar voren geschoven ontwerpen van Rijkere Dijken liggen in verschillende landschappelijke en stedelijke contexten, ze behoren tot de familie van de hoofdwaterkeringen binnen Nederland en gaan verder dan de door het rijk vooropgestelde 50 jaar dienst.

Het doel van ons onderzoek was niet om concrete plannen te presenteren, maar inspirerende, doordachte en realistische ideeën naar voren te schuiven over hoe op gerichte plekken anders om te gaan met dijkverzwaringen.

Tijdens het onderzoek en de workshops met technische bureaus is er door een waterschap reeds een rijkere dijk opgepakt. Het ontwerp werd volledig doorgerekend op financiële, economische en technische haalbaarheid en... goed bevonden.

Ons streven was om van het ontwerpend onderzoek meer te maken dan een naslagwerk met een aantal slimme ideeën. Het onderzoek gaat bewust het proces van realistisch ontwerpen aan met de betrokken partijen en de potentiële opdrachtgevers om te komen tot uitvoerbare rijkere dijken. Dit werk laat zien dat ontwerpend onderzoek kan leiden tot concrete planvorming.

Wordt vervolgd.

methodiek van het ontwerpend onderzoek `Rijkere Dijken` p. 10

1.

Geschiedenis en ontwikkeling dijk

Al eeuwen lang zoekt de mens naar plekken om te wonen en om daar ideale leefomstandigheden te creëren. Hoger gelegen delen van het landschap werden opgezocht, waar men nederzettingen stichtte, wat nog steeds de grondslag vormt van vele oude dorpen. Al vanaf het jaar 700 voor Christus werden door de mens, met name in Noord-Nederland hogere plekken in het landschap gecreëerd. Een dergelijke plek, terp of wierde genoemd, kon uitgroeien tot een grote nederzetting, waar men beschermd was tegen het water. Nederland heeft daarmee een diep gewortelde geschiedenis van leven met het water.

Vanaf 1100 na Christus is men gestart met het droogleggen van grote stukken land door de aanleg van dijken. Deze dijken werden met de op die plek voorhanden materialen aangelegd, wat dan ook resulteerde in een grote diversiteit van typen dijken. Door de aanleg van dijken kon men grote stukken ‘nieuw’ land bewerken en gebruiken voor het telen van gewassen.

Maar de dijken konden niet altijd voorkomen dat sommige gebieden toch overstroomden, met als gevolg de grote overstromingen van 1421, 1916 en 1953. Met de standaardisatie van de dijken door de oprichting van Rijkswaterstaat, de aanleg van de Afsluitdijk en de Deltawerken is een grote brug geslagen in de Nederlandse strijd tegen het water.

Inmiddels heeft de Nederlandse geschiedenis van dijkenbouw geleid tot het winnen van 6.300 km2 land, maar liefst 18 procent van Nederland. En tot organisaties die continu waken over de veiligheid van onze dijken en ons beschermen tegen het water.

p. 12

Geschiedenis en ontwikkeling dijk Nl voor de dijkenbouw Ontstaan huidig Nederland.

< 1000 open zeesysteem met terpen

Âą 1300 bedijkt gebied

geografische ligging NL (onder zeeniveau)

p. 13

2012 bedijkt gebied

Nederland zonder dijken

p. 14

Geschiedenis en ontwikkeling dijk Wat is een dijk?

Een dijk is een door mensen aangelegde waterkering, die het achterliggende land beschermt tegen overstromingen.

Binnen Nederland zijn bestuurlijk gezien twee typen dijken: de primaire waterkeringen en de regionale waterkeringen, die veelal secundaire waterkeringen worden genoemd. De primaire waterkeringen beschermen tegen het buitenwater, het water dat oncontroleerbaar kan stijgen zoals op zee, de grote rivieren, het Markermeer en het IJsselmeer. Nederland heeft 3.585 kilometer aan primaire waterkeringen. De regionale waterkeringen beschermen ons tegen het binnenwater in meren, boezems en kanalen.

de archetypische vorm van de dijk

p. 15

p. 16

Geschiedenis en ontwikkeling dijk Dijken vroeger / lokale dijkenbouw Veel variatie in dijktypen.

Dijken zijn locatiespecifiek doordat materialen die voorhanden zijn in de dijken worden verwerkt.

> 1798 - diversiteit in dijken binnen Nederland

p. 17

eerste dijken ± 1000 n.Chr.

plaggendijk

experimentele dijken ± 1300 - 1700

wierdijk 01

wierdijk 02

wierdijk 03

wierdijk 04

palendijk

p. 18

Geschiedenis en ontwikkeling dijk Dijken nu

Dijken worden gestandaardiseerd, de dijkhoogten worden op nationaal niveau bepaald. Weinig variatie in dijktypen, generieke dijken.

2.

1.

3.

4.

1 Noordzeedijk 2 Waddenzeedijk 3 IJsselmeerdijk 4 Rivierdijk

< 1798 - standaardisering van dijken binnen Nederland

p. 19

hoogte- breedte ontwikkeling van de dijken door de eeuwen heen

oorspronkelijke kruinhoogte

wettelijk vastgelegde kruinhoogte na Zuiderzeewerken

wettelijk vastgelegde kruinhoogte na Deltawerken

kruinhoogte noordzeedijken na Deltacommissie

p. 20

Geschiedenis en ontwikkeling dijk Ontwikkelingen

< 1798 historische dijk

> 1798 Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat

p. 21

Veel variatie in dijktypen.

Dijken zijn locatiespecifiek doordat materialen die voorhanden zijn in de dijken worden verwerkt.

Dijken worden gestandaardiseerd.

De dijkhoogten worden op nationaal niveau bepaald.

Weinig variatie in dijktypen.

Generieke dijken.

p. 22

Geschiedenis en ontwikkeling dijk Organisatie Sinds de oprichting van Rijkswaterstaat in 1798 is de dijkenbouw in Nederland geprofessionaliseerd. Rijkswaterstaat en de 26 Waterschappen beheren en waarborgen de kwaliteit en veilingheid van de Nederlandse Dijken.

26 waterschappen

dijkringen en veiligheidsnormen

primaire waterkeringen (dijken) Rijkswaterstaat

p. 23

Rijkswaterstaat heeft zeggenschap over de het water van grote rivieren, verschillende wateren en primaire waterkeringen met aan beide kanten water.

Naast Rijkswaterstaat hebben de waterschappen de verantwoordelijkheid voor de overige primaire waterkeringen en regionale wateren/waterkeringen.

Waterschappen zijn decentrale overheden en staan onder verantwoording van de provincies. Zij krijgen geen financiering van het rijk en heffen daarom hun waterschapsheffing, waarbij iedereen meebetaalt aan de waterveiligheid van Nederland. De grenzen van het werkgebied van de waterschappen zijn provincie-overschrijdend en zijn vastgelegd per stroomgebied. In totaal zijn er 26 waterschappen waarvan er zes ook wel hoogheemraadschap genoemd worden, in geval het waterschap aan zee ligt. Het waterschap is verplicht elke vijf jaar al zijn dijken en kustwerken te toetsen op de kwaliteit en de veiligheid ervan. Voldoet een dijk niet, dan moet die versterkt worden door het verantwoordelijke waterschap.

De kwaliteit en daarmee de dimensionering van de dijken wordt getoetst en bepaald op basis van overstromingskansen, waarbij Nederland verdeeld is in vier zones. Noord- en Zuid-Holland hebben de laagste overstromingskans, namelijk eens per 10.000 jaar. De grootste overstromingskans heeft het rivierengebied, eens per 1250 jaar.

Momenteel is met de komst van de nieuwe Waterwet (2009) een ontwikkeling in de professionalisering van de dijkenbouw gaande, waarmee de rol van het waterschap in de Nederlandse waterhuishouding verandert. De waterschappen zullen de rol van een regionale waterautoriteit gaan innemen, en dus meer verantwoordelijkheden krijgen. Wordt de dijkverzwaring nu volledig gefinancierd door Rijkswaterstaat, in de nieuwe situatie zal deze kostenpost 50 procent door het rijk en 50 procent door de waterschappen betaald worden. Met deze verandering zullen de waterschappen niet meer onder de provincies vallen, maar zullen ze rechtstreeks met Rijkswaterstaat de waterveiligheid waarborgen.

Een nieuw wetsvoorstel dat nu in de Eerste Kamer ter goedkeuring ligt, is de verhoging van de periodieke toetsing van vijf naar twaalf jaar.

p. 24

Geschiedenis en ontwikkeling dijk Organisatie

< 2009

p. 25

> 2009

p. 26

2. Opgave Zeespiegelstijgingen en verhoogde rivierafvoeringen noodzaken tot een verbetering van het huidige systeem van waterkeringen in Nederland.

Momenteel zijn er 99 dijkversterkingprojecten in Nederland die uitgaan van verbreding en/of verhoging van bestaande dijken door middel van een nieuw toe te voegen grondlichaam. Hierbij moet bestaande bebouwing vaak wijken voor de dijkversterking.

De hoofdwaterkeringen hebben behalve een waterkerende functie ook een impact op het functioneren van de directe omgeving. De directe omgeving kan een stad, een recreatiegebied, een bijzonder landschap, infrastructuur of agrarisch land zijn. Wij zijn van mening dat hiermee tegenwoordig te weinig rekening wordt gehouden in de voorbereidingen voor het uitvoeren van dijkverzwaringen.

Maar de hamvraag blijft: Kan een dijk meer zijn dan een waterkerend element?

Kunnen we, op gerichte plaatsen, verder denken dan het gangbare?

Kunnen we de krachten van het al aanwezige benutten om tot nieuwe betekenisvolle dijkverzwaringen te komen? En dit op een sociale, ecologische, economische, ruimtelijk en technisch duurzame manier?

p. 28

Opgave Nederland zonder dijken

kaart van Nederland indien er geen dijken zouden zijn

p. 29

Opgave Overstromingen in Nederland Na de oprichting van Rijkswaterstaat in 1798 is een sterke afname van het aantal overstromingen in het rivierengebied te zien. Hierdoor zijn bij de nieuwe dijken minder afwijkingen in vorm waarneembaar dan bij de oude dijken.

Na de Deltawerken (opgeleverd in 1986) is een sterke afname te zien van het aantal overstromingen vanuit zee.

overstromingen vanuit zee

overstromingen rivieren

zeespiegelstijging

p. 30

Opgave Krantenartikels

Bron: de Volkskrant

p. 31

p. 32

Opgave Dijkverzwaringsopgave In Nederland zullen de komende jaren 99 primaire dijken verzwaard moeten worden.

Nederland en zijn 99 te verzwaren primaire dijken

p. 33

Opgave Huidige ontwerpprincipes

hoog water

overslag

afschuiven

piping p. 34

Opgave Huidige dijkconcepten Van oudsher wordt er bij de aanleg van dijken vooral op de hoogte gelet.

Nieuwere inzichten geven aan dat de kwaliteit niet zozeer af te lezen is aan de hoogte maar aan de breedte van de dijk. De breedte is belangrijker om overstromingen tegen te gaan en te voorkomen dat de dijken breken. Het is vooral de erosie, de verzwakking die uiteindelijk het begeven van de dijk veroorzaakt.

Een antwoord op deze probleemstelling zijn de vele vormen van zogenoemde klimaatdijken. Dat zijn alle vormen van verbrede dijken. Door de extra breedte is er geen gevaar meer voor een doorbraak en wordt het achterland beschermd.

Deze ingrepen die de basisfunctie van dijken versterken zijn uitermate belangrijk.

Aanvullende functies bij klimaatdijken zijn echter beperkt tot wat er extra op kan plaatsvinden (park, wonen, landbouw). Het gevolg is dat de karakteristieke vorm van de dijk niet gehandhaafd blijft en de originele dijk niet meer zichtbaar is.

voorbeeld van een `Klimaatdijk`

p. 35

p. 36

Opgave Huidige dijkconcepten

kunstrif (surfen)

rijke dijken (Deltares)

kunstrif (duiken)

schorbuffer

luwtedam (H+N+S)

palenbos (Deltares, Rijkswaterstaat)

westkeetshaven Zwijndrecht

sumida river Tokyo

buriganga river Dhake

hafencity Hamburg

Katwijk

p. 37

baggerdijk (Redscape)

Kustboulevard Cleveleys

sawadijk

Drift Park Rhyl

trapdijk Rotterdam

trippledijk

Sanghai

overloopdijk

terpdijk

ara river Japan

p. 38

Opgave Ontwikkelingen

< 1798 historische dijk

> 1798 Rijkswaterstaat

Rijkswaterstaat

> 2010 Waterschappen Waterschap

Waterschap

Waterschap

Waterschap

Waterschap

Waterschap

Waterschap

Waterschap

Rijkere Dijken

p. 39

Veel variatie in dijktypen.

Dijken zijn locatiespecifiek doordat materialen die voorhanden zijn in de dijken worden verwerkt.

Dijken worden gestandaardiseerd.

De dijkhoogten worden op nationaal niveau bepaald.

Weinig variatie in dijktypen.

Generieke dijken.

Herschikking organisatie Waterschappen worden deels opdrachtgever van de dijkverzwaringen.

Locatie specifiek Een oplossing voor een gedegen duurzame waterveiligheid en een oplossing van maatschappelijke vraagstukken over en om de dijk.

p. 40

Opgave Concept Rijkere Dijken Rijkere dijken bieden niet alleen een oplossing voor een duurzame waterveiligheid, maar dragen ook bij aan een oplossing van maatschappelijke vraagstukken over en rond de dijk.

Ons ontwerpend onderzoek laat zien dat er naast een degelijke dijkverzwaring ook ruimte is voor rijkere dijken en dat deze aan een vraag voldoen. Op specifieke plaatsen in het dichtbebouwde Nederland kan een rijkere dijk bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit, betaalbaarheid, sociale oplossingen en ecologische en economische kansen.

Uitgangspunt is dat de karakteristieke vorm van de dijk wordt gewaarborgd.

Het doel van ons ontwerpend onderzoek is verder te gaan dan gangbare oplossingen en antwoord te geven op actuele vraagstukken.

dijkverzwaring p. 41

uitbreidbaarheid

functies

beheersbaarheid

integratie omgeving

ruimtebeslag

technisch ontwerp

vorm

p. 42

Opgave Kansrijke opgaven Actuele kansrijke opgaven in Nederland.

Elke betreffende locatie heeft een specifiek, lokaal vraagstuk.

kansrijke plekken voor Rijkere Dijken p. 43

p. 44

3. Rijkere Dijken De hoofdwaterkeringen hebben, zoals gezegd, behalve een waterkerende functie ook een impact op het functioneren van de directe omgeving.

Waterkeringen in een klein intensief land als Nederland dienen daarom ook getoetst en beoordeeld te worden op hun functionele, ruimtelijke kwaliteit. Dat betekent dat een dijk ook wordt gewogen op zijn ruimtelijke impact. Tevens wordt het fysieke beslag dat een dijk op de ruimte legt en de barrièrewerking die hij naar zijn omgeving heeft, getoetst.

Aan de hand van de noodzakelijke dijkverbreding of -verhoging hebben we zes locaties gekozen en daarvoor dijktypologieĂŤn ontwikkeld. Bij elke typologie is een functie gekozen waaraan op de betreffende locatie behoefte is. De verschillende types zijn in samenwerking met civiel technici, een geohydroloog en een waterdeskundige onderzocht op technische, ecologische, economische en sociale aspecten.

Dit ontwerpend onderzoek heeft geleid tot zes verschillende nieuwe rijkere dijken. Deze zijn ontwikkeld op gerichte, specifieke landschappen door heel Nederland met elk zijn specifieke vraagstuk.

Rijkere dijken die context en techniek met elkaar verbinden.

p. 46

Rijkere dijken 6x Ontwerpend onderzoek Locatie van de, voor het onderzoek, geselecteerde dijkverzwaringen.

3.

4.

1.

6.

5.

2.

2.

1. Energie dijk - Nieuw Lekkerland 2. Holle dijk - Vlissingen en Kop van het Land 3. Migratie dijk - Lauwersoog 4. Bevaarbare dijk - Uitdam 5. Bewegende dijk - Dordrecht 6. Sedimentatie dijk - Tiel locaties voor de Rijkere Dijken p. 47

1. energie

?

2. verstedelijking + herstructurering

3. vismigratie

4. en 5. ruimtegebrek

6. sedimentatie transport tbv bevaarbare rivieren

p. 48

01

Energie dijk

locatie

p. 49

dijkverzwaring

energie

p. 50

01 Energie dijk Nieuw Lekkerland Locatie: Nieuw Lekkerland is een dorp in Zuid-Holland, gelegen in de Alblasserwaard. Nieuw Lekkerland bevindt zich ten zuiden van de rivier de Lek, ten oosten zijn de bekende Kinderdijkse molens gelegen.

Dijkverzwaring: De huidige dijkverzwaring betreft het verbreden van de huidige dijk langs de Lek. Het concept energiedijk vormt een belangrijke toevoeging hierop. De dijkverzwaring wordt zo ontworpen dat de dijk de generator vormt van natuurlijke energieproductie.

Resultaat: Een rijkere dijk laten ontstaan uit de context. De dijk als basis van de natuurlijke duurzame energieproductie. Koppeling van een actuele vraagstuk van dijkverzwaring en natuurlijke energieproductie.

huidige dijk

Nieuw Lekkerland

p. 51

1.

2.

3.

4.

1. Lek 2. energie dijk 3. Nieuw Lekkerland 4. Kinderdijk (molens)

toekomst van de dijk volgens standaard principen

voorstel rijkere dijken: energie dijk

p. 52

01 Energie dijk Uitwerking Een waterkrachtsysteem dat duurzame energie kan opwekken in langzaam stromende wateren. (VIVACE) In de rivieren is het mogelijk om energie op te wekken bij lage stroomsnelheden vanaf 1,0 m/s.

Voor de locatie Nieuw Lekkerland kan per jaar 1.500.000 kWh gewonnen worden wat gelijk staat aan het energieverbruik van 400 huishoudens.

400 huishoudens

p. 53

1.

3.

2.

1. boxen met cilinders staan op de bodem van de rivier 2. als het water langs de cilinders loopt zorgt dat voor vortices die de cilinders op en neer bewegen.

3. de cilinders bewegen een magneet door een metalen spoel waardoor elektrische stroom wordt opgewekt.

p. 54

p. 55

p. 56

02

Holle dijk

locatie

p. 57

dijkverzwaring

woning werken parkeren uitzichtpunt museale ruimte cafĂŠ/ ontmoetingsplek kano-verhuur

overnachting/ hotel restaurant fietsverhuur

p. 58

02 Holle dijk Vlissingen Locatie: Het Eiland in Vlissingen is een relatief smalle strook land tussen de Vlissingse Stadhavens en de Westerschelde.

Dijkverzwaring: de dijken (zeewering) rondom Vlissingen zullen de komende jaren versterkt worden wat tot complexe opgaven kan leiden vanwege de vele aangelegen bebouwingen. De opgave betreft het schuiven van programma door de te slopen bouwvolumes te integreren in het nieuwe dijklichaam.

Resultaat: Contextuele vraagstukken als basis voor een rijkere dijk. De nieuwe woonvorm betreft een staande woning in de dijk, met een bijzondere ruimtelijke kwaliteit. Er wordt dubbel ruimtegebruik gegenereerd door dijkverzwaring en woningen te combineren.

huidige dijk

Vlissingen

p. 59

2.

1.

1. Noordzee 2. woningen

toekomst van de dijk volgens standaard principen

voorstel rijkere dijken: holle dijk

p. 60

02 Holle dijk Uitwerking Boven in de dijk, staande in de woning, wordt de dynamische Westerschelde en het voorbijgaan van de reusachtige zeecontainer schepen ervaren. Op de begane grond en eerste verdieping wordt gewerkt en geslapen met uitzicht op de Vlissingse Stadhavens.

1. wonen 2. slapen 3. werken

p. 61

1.

2.

3.

p. 62

02 Holle dijk Uitwerking

begane grond werken

1e verdieping slapen

p. 63

buitendijks

binnendijks

2e verdieping wonen

p. 64

02 Holle dijk Schuiven met budgetten Er wordt geschoven met budgetten en tijd. Het huidige plan gaat uit van een dijkverzwaring in de vorm van een nieuw te voegen grondlichaam die voor een periode 50 jaar veilig zijn. De holle dijk is een alternatief die een zekerheid biedt voor 100 jaar.

te slopen woningen en dijkverzwaring

p. 65

02 Holle dijk Schuiven met programma Het bestaande programma (woningen) binnendijks, dat gesloopt gaat worden, wordt geĂŻntegreerd in het nieuwe dijklichaam.

woningen geĂŻntegreerd in dijkverzwaring

p. 66

p. 67

p. 68

02 Holle dijk Kop van het land Locatie: Kop van â&#x20AC;&#x2DC;t Land is een buurtschap in de gemeente Dordrecht, in de provincie Zuid-Holland. Het ligt aan de Nieuwe Merwede en heeft een pontveer naar de Biesbosch.

Dijkverzwaring: de dijken rondom Dordrecht zullen komende jaren versterkt moeten worden wat tot complexe opgaven kan leiden vanwege de vele aangelegen dijkwoningen. De opgave betreft het schuiven van programma door de te slopen bouwvolumes te integreren in het nieuwe dijklichaam.

Resultaat: Contextuele vraagstukken als basis voor een rijkere dijk. De nieuwe publieke ruimte in de holle dijk heeft een bijzondere ruimtelijke kwaliteit en genereert dubbel ruimtegebruik.

huidige dijk

Kop van het Land

p. 69

2.

1.

1. Nieuwe Merwede 2. Kop van het Land

toekomst van de dijk volgens standaard principen

voorstel rijkere dijken: holle dijk p. 70

02 Holle dijk Uitwerking Boven op de dijk, staande op het ruwe asfalt, ervaar je het dynamische weidse getijdenlandschap. Een spiltrap in de cirkelvormige entree begeleidt je van boven op de dijk tot in de dijk. Vanuit de dijk spot je de vele watervogels op de zandplaten of bewonder je het nieuwe onderwaterleven van het Nationaal Park de Biesbosch.

1. kwelscherm 2. kwelgaatjes 3. lichtcirkels 4. publieke ruimte

doorsnede A-A p. 71

3.

4.

2.

1.

p. 72

vloed eb

02 Holle dijk Uitwerking

1.

a

2.

0.6m -P

8.

5.

3.

a

7.

4.

1. kano/ fietsenverhuur 2. huiskamercafe 3. restaurant 4. hotelkamer 5. publieke ruimte 6. panoramaraam 7. kazemat (binnendijks) 8. kazemat (buitendijks), vogelobservatorium

plattegrond kop -1 p. 73

6.

a

4.

3.4m +P

P=0

3.

a

2.

1.

1. hellingbaan amfibievoertuig 2. lichtcirkels 3. uitstapplaats amfibievoertuig 4. entree

plattegrond kop 0 p. 74

02 Holle dijk Schuiven met budgetten Er wordt geschoven met budgetten en tijd. Het huidige plan gaat uit van kostbare damwanden en kunstwerken die voor een periode van 50 jaar veilig zijn. De holle dijk is een alternatief die een zekerheid biedt voor 100 jaar.

1.

1.

2.

2.

dijkverzwaring `Dijk van een Kop` - rijkere dijk

dijkverzwaring `Dijk van een Kop` - reguliere methode

1. damwand 2. civieltechnisch kunstwerk veilig voor 50 jaar

1. rijkere dijk 2. toekomstige verbreding dijk veilig voor 100 jaar

p. 75

02 Holle dijk Schuiven met programma Het bestaande programma (restaurant, overnachtingsplek en huiskamer cafĂŠ) dat moet wijken voor de dijkversterking binnendijks wordt geĂŻntegreerd aan de binnenzijde van het nieuwe dijklichaam. Verder wordt er nog een kano- en fietsenverhuur toegevoegd.

positie programma - toekomst

positie programma - huidig

p. 76

p. 77

p. 78

p. 79

p. 80

02 Holle dijk Landscraper Nederland was de wereldleider op het gebied van dijken bouwen en deltatechnologie. Kunnen we deze positie terug winnen door verder te durven denken dan de traditionele dijkopbouw. Durven we het land te zijn van de land-scrapers. Een volume die bestaan uit een combinatie van de volgende componenten: landschap – natuur – waterkering – architectuur – techniek en cultuur.

het icoon van Nederland: de landscraper

p. 81

p. 82

03

Migratie dijk

locatie

p. 83

dijkverzwaring

vismigratie

p. 84

03 Migratie dijk Lauwersoog Locatie: Lauwersoog is een dorp in de provincie Groningen, gelegen tussen de Waddenzee en Lauwersmeer. Het Lauwersmeer, een voormalig estuarium wordt nu afgesloten door een dijk en vormt een migratie barrière.

Doel: Nederland wordt continu beschermd tegen het water. Deze permanente bescherming leidt tot een grote hoeveelheid ‘watereilanden’: van elkaar afgesloten rivieren, kanalen, sloten en plassen. Deze worden van elkaar gescheiden door dammen, stuwen, sluizen en dijken. Dijkverzwaring koppelen met het creëren van een blijvende ecologische verbinding.

Resultaat: Context als aanleiding om te kiezen voor een rijkere dijk. Integreren van onderzoeksstation en toeristische attractie in de dijk.

huidige dijk

Lauwersoog p. 85

1.

2.

3.

1. Waddenzee 2. migratie dijk 3. Lauwersmeer

toekomst van de dijk volgens standaard principen

voorstel rijkere dijken: migratie dijk p. 86

03 Migratie dijk Uitwerking Sinds vijftien jaar wordt er actief gewerkt aan mogelijkheden om knelpunten op te heffen en de vismigratie tussen deze watereilanden te bevorderen. Het integreren van de vishevel met een dijkverzwaring, maakt een boeiende plek.

Een plek met mogelijkheden voor een onderzoekscentrum en een toeristisch attractie. De vishevel trekt door middel van een zoetwater lokstroom de vissen aan. Met een vacuĂźm pomp worden ze door de dijk heen gepompt.

6.

3.

2.

3.

1.

4.

1. Waddenzee 2. opvangbak 3. pomp 4. lokstroom (zoet water) 5. Lauwersmeer 6. glazen strook

p. 87

5.

p. 88

03 Migratie dijk Uitwerking

huidige vismigratie bij sluis

migratie dijk

p. 89

Onderdeel van de migratieproblematiek zijn de overgangen voor zoet-zout migrerende vissoorten. Deze overgangen komen met name voor in de kustgebieden van de Waddenzee en in Zeeland. Met de komst van de sluizen zijn vele estuaria met hun geleidelijke zoet naar zout overgangen verdwenen, terwijl deze geleidelijke overgangen van groot belang zijn voor vissoorten als zalm, elft, fint, zeeforel, steur en prikken.

Een veelgebruikte oplossing tegen de abrupte overgangen is het voor de vismigratie vriendelijk bedienen van de sluizen, waarbij de sluizen bij bepaalde waterstanden op een kier komen te staan, waardoor zout water naar binnen kan stromen. Een nadeel van deze ingreep is dat landinwaarts zout water naar binnen treedt en de vaak visonvriendelijke oplossingen bij de sluizen.

Met de ‘migratiedijk’ willen we een stevig alternatief bieden. Het voorstel is om op gerichte plekken de migratiemogelijkheid te creëren in combinatie met de geplande dijkverzwaringsopgaven.

Gezien de problematiek van de zoutindringing landinwaarts bij het aanpassen van de sluisbediening, stellen we voor om de overgang van zoet naar zout water niet landinwaarts, maar buitendijks aan te brengen. De mogelijkheid bestaat daarbij om op strategische punten een vishevel aan te brengen in de te verzwaren dijk.

Een vishevel is een pompsysteem waarbij er een zoetwater lokstroom van het binnendijks gebied naar het buitendijks gebied wordt gepompt waardoor vissen aangetrokken worden. Buitendijks is een bak aanwezig waar de vissen in zwemmen en door middel van een vacuümpomp door de dijk heen worden gepompt, naar het binnendijks gebied.

Om buitendijks te kunnen voorzien in een goed functionerende lokstroom wordt nabij sluizen ook wel een luwte in het water aangebracht door middel van basalt. In combinatie met de dijkverzwaringsopgave zou het mogelijk moeten zijn om door middel van een landschappelijke ingreep een luwte in het water vorm te geven.

Door integratie van de vismigratieproblematiek en de dijkverzwaringsopgaven ontstaan er nieuwe kwaliteiten, waarbij er geen zoutindringing meer landinwaarts plaatsvindt en de sluizen geen aangepast beheer meer behoeven.

Een typische vorm van een rijkere dijk ontstaat.

p. 90

p. 91

p. 92

04

Bevaarbare dijk

locatie

p. 93

dijkverzwaring infra boten uitzichtpunt fietsroute

p. 94

04 Bevaarbare dijk Uitdam Locatie: Uitdam is een dorp in de provincie Noord-Holland, gelegen aan het Markermeer. Het dorp kent een bijzondere ligging, begrenst door een binnendijks gelegen water en buitendijks het Markermeer Dijkverzwaring: het huidige voorstel voor de dijkverzwaring schopt tegen het zere been van de bewoners. De bestaande dijkwoningen verliezen hun kwaliteit doordat deze na de verzwaring niet langer uitkijken over het Markermeer. De opgave is een nieuwe dijk in te passen in het landelijk gebied en tevens het waarborgen van de huidige woonkwaliteiten.

Resultaat: Context als aanleiding om te kiezen voor een rijkere dijk. Een nieuwe dijk als nieuwe verbinding met Marken en als noodzakelijke dijkverzwaring. De nieuwe dijk breekt de golfslag waardoor de huidige dijk blijft voldoen

huidige dijk

Uitdam

p. 95

3.

2.

1.

1. Markermeer 2. bevaarbare dijk 3. Uitdam

toekomst van de dijk volgens standaard principen

voorstel rijkere dijken: bevaarbare dijk

p. 96

04 Bevaarbare dijk Uitwerking

3.

2.

1.

4.

1. Uitdam 2. Gouwzee 3. Marken 4. Markermeer

bestaand

p. 97

voorstel

p. 98

04 Bevaarbare dijk Schuiven met de dijk Het huidige plan gaat uit van een kostbare nieuwe dijk vlak achter de bestaande dijk. De bestaande dijk wordt vervolgens afgegraven. De aan de dijk grenzende woningen verliezen hun achtertuin en uitzicht over het Markermeer.

De bevaarbare dijk is een alternatief waarbij een nieuwe route wordt gecreĂŤerd naar het oude eiland Marken. De dijk gelegen op 700 meter buitendijks houdt de golven tegen en is op een plek bevaarbaar waardoor de jachthaven van Uitdam blijft functioneren. De huidige dijk blijft bestaan en het uitzicht over het Markermeer blijft behouden.

700 m

perspectief (700m vanaf Uitdam)

p. 99

verbinding

p. 100

p. 101

p. 102

05

Bewegende dijk

locatie

p. 103

dijkverzwaring

opheffen visuele barriere

p. 104

05 Bewegende dijk Dordrecht Locatie: De Voorstraat is een winkelstraat en dijk in de Zuid-Hollandse stad Dordrecht. De straat met een lengte van 1,2 km is deel van de hoogwaterkering in zuidwest-Nederland. De Voorstraat als zeedijk is nog even hoog gelegen als een eeuw terug, en wordt momenteel door vloedschotten tegen het water beschermt tot 3,60 m NAP. Dijkverzwaring: Een functionele dijk passend in verstedelijkt gebied biedt de oplossing voor de huidige tijdelijke vloedschotten.

Resultaat: Opheffen van visuele barrière. CreÍren van ruimtelijke kwaliteit en beschermd wonen aan het water. De beweegbare dijk als onderdeel van de stedelijke rand. Een dijk met uiterst beperkt ruimtebeslag, verborgen in de straat stijgt automatisch mee met een stijgend waterpeil.

huidige dijk (vloedschotten)

Dordrecht

p. 105

1.

3.

2.

3.

1. Merwede 2. Dordrecht 3. bewegende dijk

bewegende dijk (laagwater)

bewegende dijk (hoogwater)

p. 106

05 Bewegende dijk Dordrecht

p. 107

bewegende dijk

p. 108

05 Bewegende dijk Uitwerking in stegen Bij een stijgend waterpeil komt het water door inlaten in de koker. Omdat de elementen een lager gewicht hebben dan water komen ze vanzelf omhoog.

Als het water blijft stijgen vult het element zich met water. Zo bereikt de kering zijn maximale hoogte. De bewegende dijk is gesitueerd in de stegen en bij alle voordeuren van de Voorstraat.

laagwater

p. 109

hoogwater

p. 110

05 Bewegende dijk Uitwerking bij voordeuren

laagwater

p. 111

hoogwater

p. 112

p. 113

p. 114

06

Sedimentatie dijk

locatie

p. 115

dijkverzwaring zand uitzichtpunt fietsroute vogelspotplek wandelroute kanoroute

visplek zwemplaatsen

p. 116

06 Sedimentatie dijk Tiel Locatie: De stad Tiel is gelegen aan de rivier de Waal. Ten zuiden van Tiel ligt een oude rivier arm van de Waal.

Doel: Via de rivieren komen voortdurend grote hoeveelheden sediment Nederland binnen. Daarnaast heeft de rivier de kracht om sediment uit te sluiten. Het vele sediment vindt zijn weg tot in de Noordzee of blijft achter in het Haringvliet, waarbij een overschot aan sediment ontstaat. De opgave een zelfgroeiende dijkverzwaring door middel van het natuurlijk proces van sedimentatie.

Resultaat: Door de sturing van het sediment wordt de winterdijk op een natuurlijke manier aangeheeld, waarbij een bijzonder zandlandschap ontstaat.

Nieuwe recreatieve functies op de aangelengde dijken. Ontstaan van dynamische zandlandschappen met hoge ecologische potenties.

huidige dijk

Tiel

p. 117

3.

1.

2.

4.

1 Tiel 2. rijsdam 3. langsdam 4. Waal

toekomst van de dijk volgens standaard principen

voorstel rijkere dijken: sedimentatie dijk

p. 118

06 Sedimentatie dijk Uitwerking

huidige sedimentatie in de rivieren binnen Nederland

1.

2.

1. sedimentatie overschotten 2. sedimentatie tekorten p. 119

Via de rivieren komen voortdurend grote hoeveelheden sediment Nederland binnen, gemiddeld ongeveer 500.000m3 per jaar. In Nederland stijgt deze hoeveelheid jaarlijks door erosie in de Nederlandse rivieren. Het vele sediment vindt zijn weg tot in de Noordzee of blijft achter in het Haringvliet.

Door de daling van de rivierbodem door erosie ontstaat het probleem dat autonome bodemdaling genoemd wordt. Door het uitslijten van de rivier door erosie, daalt de rivierbodem en dus het waterniveau. In de Nederlandse rivierbodem bevinden zich op een aantal plekken vast lagen die niet eroderen.

Op de plekken met een vaste laag daalt de bodem niet waardoor die steeds ondieper wordende plekken een probleem vormen voor de scheepvaart.

In Oost- en Midden-Nederland is er een sedimenttekort en in West-Nederland een sedimentoverschot, omdat hier de snelheid van de rivier is afgenomen en een deel van het sediment achterblijft.

Het probleem van autonome bodemdaling wordt nu verminderd doordat Rijkswaterstaat veel baggerwerkzaamheden uitvoert, waarbij ondiepe delen verdiept worden en het gewonnen sediment teruggestort wordt in de diepe delen stroomopwaarts. Een steeds terugkerende actie zonder blijvend resultaat.

Bij de sedimentatiedijk stellen we voor om in het midden van Nederland sedimentbuffers te maken, waar het passerende sediment achter kan blijven.

De buffers worden gepositioneerd in de buitenbocht van de rivier. Door stroomopwaarts een langsdam te plaatsen in de binnenbocht van de rivier kan plaatselijk de stroomsnelheid worden verhoogd. Op het punt waar de stroming het snelst is, in de buitenbocht van de rivier zal een nevengeul komen.

Het snelstromende water met sediment stroomt de nevengeul in, waar de snelheid door rijsdammen wordt vertraagd en het sediment dus kan bezinken.

Het doorvoeren van deze maatregelen schept voorwaarden voor een dynamisch zandlandschap op een natuurlijk groeiende waterkering.

p. 120

06 Sedimentatie dijk Uitwerking

2013

2025

2050

p. 121

p. 122

p. 123

p. 124

Zes typologieĂŤn

kjid eitatnemides

Rijkere dijken

kjideigrene energie dijk kjid erabraaveb

kjid erabraaveb

kjidelloh /kjidnoow holle dijk kjidelloh /kjidnoow

kjideitargim kjideitargim migratie dijk

p. 125

kjidelloh /kjidnoow kjidelloh /kjidnoow

kjid erabraaveb bevaarbare dijk

kjideitargim kjideitargim

kjidelloh /kjidnoow

kjid ednegeweb bewegende dijk kjid ednegeweb

kjideitargim

kjid eitatnemides kjid eitatnemides sedimentatie dijk

p. 126

4. Raad van advies Gedreven personen uit organisaties met grote kennis op het gebied van civiel-techniek, duurzaamheid en kostenramingen hebben ons gesterkt in het ontwerpend onderzoek. Zij vormden de Raad van advies, zorgden voor specifieke kennisuitwisseling en hebben deelgenomen aan de workshops.

Voor ons ontwerpend onderzoek werd hiermee onmiddellijk draagvlak gecreĂŤerd binnen organisaties die daadwerkelijk inbreng hebben in de uitwerking van de talloze op til zijnde dijkverzwaringen. Het uitdragen van het ontwerpend onderzoek start niet na de beĂŤindiging van het onderzoek, maar heeft in het onderzoeksproces al draagvlak gecreĂŤerd bij de belangrijkste spelers in de dijkenbouw van Nederland.

p. 128

p. 129

Rijkere dijken Raad van advies Leon Nieuwland/ Projectleider waterkeringen/ Waterschap Hollandse Delta financieel haalbaar, haalbaarheid bij uitvoering Meindert van Dijk/ Beleidsmedewerker waterkeringen/ Waterschap Hollandse Delta beheer, onderhoud en ontwerp van waterkeringen Roelof Stuurman / Geohydroloog / Deltares waterprocessen, ecologie en hydrologie Ellen Kelder/ Gemeente Dordrecht/ Rijkswaterstaat Marlien Oderkerk, projectleider Dura Vermeer financieel en maatschappelijk Hermjan Barneveld/ HKV Lijn in Water Gemeente Vlissingen

Workshops `Rijkere Dijken`

p. 130

p. 131

5. Slotwoord Rijkere dijken biedt een sterk alternatief voor de huidige traditionele gedachte van monotone dijkverzwaringen. Het doel was om verder te gaan dan gangbare oplossingen en antwoord te geven op actuele vraagstukken.

Het ontwerpend onderzoek laat zien dat werken met de archetypische vorm van de dijk loont. Het verzwaart en transformeert de oer-Hollandse dijk op doordachte plekken tot ware rijkere dijken. Het zijn vooruitstrevende, toekomstgerichte ontwerpen die de erfgoedwaarde van de lange scherpe lijnen in het landschap weten te waarderen en te versterken, terug te brengen of te behouden.

Het is bewust het proces van realistisch ontwerpen aangegaan met de betrokken partijen en de potentiĂŤle opdrachtgevers en is gekomen komen tot uitvoerbare rijkere dijken. Dit werk laat zien dat ontwerpend onderzoek kan leiden tot concrete planvorming.

Rijkere dijken draagt bij aan de Nederlandse kennisontwikkeling met betrekking tot het ruimtelijk ontwerp van het Nederlandse landschap.

p. 132

p. 133

6. Bijlagen

p. 134

Holle dijk Kengetallen Locatie: Kop van het Land Schuiven met budgetten Er wordt geschoven met budgetten en tijd. Het huidige plan gaat uit van kostbare damwanden en kunstwerken die voor een periode van 50 jaar veilig zijn.

De holle dijk is een alternatief die een zekerheid biedt voor 100 jaar.

Schuiven met programma Het bestaande programma (restaurant, overnachtingsplek en huiskamer cafĂŠ) dat moet wijken voor de dijkversterking binnendijks wordt geĂŻntegreerd aan de binnenzijde van het nieuwe dijklichaam. Verder wordt er nog een kano- en fietsenverhuur toegevoegd.

p. 135

kopen en slopen van woning

€ 350.000

dijkversterking in grond

€ 4000/ m

damwandscherm/ kunstwerk

€ 8.000/ m

holle dijk

€ 15.000/ m

p. 136

Holle dijk Rekenvoorbeeld

Rekenvoorbeeld 1 4 woningen kopen en slopen

€ 350.000 x 4 = € 1.400.000

100 m dijkversterking in grond

€ 4.000 x 100 = € 400.000 T = 50

= € 1.800.000

Rekenvoorbeeld 2 100 m damwandscherm

€ 8.000 x 100 = € 800.000

100 m kunstwerk

€ 8.000 x 100 = € 800.000

= € 1.600.000

T = 50

Rijkere Dijk Rijkere Dijk (holle dijk) 100 m dijkversterking in grond

€ 4.000 x 100 = € 400.000

holle dijk

€ 15.000 x 100 = € 1.500.000

= € 1.900.000 T = 100

p. 137

dijkversterking in grond/ kopen en slopen van woningen

damwandscherm/ kunstwerk

dijkversterking binnenzijde dijk en holle dijk aan buitenzijde, woningen worden geĂŻntegreerd aan de binnenzijde van het nieuwe dijklichaam

p. 138

Colofon

NL Groenhoedenveem 12A 1019 BL Amsterdam +31618117246 info@dingemandeijs.nl www.dingemandeijs.nl

Hoogte Kadijk 71 1018 BE Amsterdam +31202209078 +31611196 331 info@delva.la www.delva.la

p. 139

p. 140