Szczepanowicz Barbara. Muzyka i taniec w Biblii

WYDAWNICTWO KSIÄ˜ĹťY SERCANĂ“W www.wydawnictwo.net.pl

,6%1

Muzyka i taniec w Biblii

Praktykę muzyczną czasów zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu z duşym trudem moşna porównać do tego, co rozumie się pod tym pojęciem w czasach nowoşytnych. Świat biblijny nie znał określenia sztuki muzycznej w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, dlatego w niniejszej publikacji zachowano duşą ostroşność w interpretowaniu pojęć muzycznych. Jej celem jest jedynie ukazanie muzyki i tańca świata biblijnego na podstawie cytatów z Pisma Świętego, które są dowodem na istnienie praktyki muzycznej i tanecznej zarówno w kulcie Starego i Nowego Testamentu, jak i w şyciu codziennym.

Barbara Szczepanowicz

W

Biblii jest zarówno wiele fragmentów traktujących o muzyce, jak i tekstów przeznaczonych do śpiewu, jednak muzyka jako taka dla autorów natchnionych nie stanowi przedmiotu szczególnej uwagi i osobnego tematu do rozwaşań. O śpiewie, grze na instrumentach muzycznych, pieśniach czy teş hymnach Biblia mówi niejako mimochodem, przy okazji innych spraw, na marginesie innych tematów.

Barbara Szczepanowicz

Muzyka i taniec w Biblii

Muzyka i taniec w Biblii

Barbara Szczepanowicz

Muzyka i taniec w Biblii

KONSULTACJA TEOLOGICZNO-BIBLIJNA:

prof. dr hab. o. Tomasz Dąbek OSB, UPJPII w Krakowie KOREKTA:

Joanna Matusiak Monika Ślizowska RYSUNKI:

Andrzej Ciepłucha PROJEKT OKŁADKI I DTP:

Andrzej Ciepłucha Klemens Knap

ISBN 978-83-7519-350-3 © 2016 Wydawnictwo Księży Sercanów ul. Saska 2, 30-715 Kraków tel./fax:12 290 52 98 e-mail: dehon@wydawnictwo.net.pl sprzedaz@wydawnictwo.net.pl www.wydawnictwo.net.pl Druk: Drukarnia SKLENIARZ, Kraków 2016

Wprowadzenie W

Biblii jest zarówno wiele fragmentów traktujących o muzyce, jak i tekstów przeznaczonych do śpiewu, jednak muzyka jako taka dla autorów natchnionych nie stanowi przedmiotu szczególnej uwagi i osobnego tematu do rozważań. O śpiewie, grze na instrumentach muzycznych, pieśniach czy też hymnach Biblia mówi niejako mimochodem, przy okazji innych spraw, na marginesie innych tematów.

Praktykę muzyczną czasów zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu z dużym trudem można porównać do tego, co rozumie się pod tym pojęciem w czasach nowożytnych. Świat biblijny nie znał określenia sztuki muzycznej w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, dlatego w niniejszej publikacji zachowano dużą ostrożność w interpretowaniu pojęć muzycznych. Jej celem jest jedynie ukazanie muzyki i tańca świata biblijnego na podstawie cytatów z Pisma Świętego, które są dowodem na istnienie praktyki muzycznej i tanecznej zarówno w kulcie Starego i Nowego Testamentu, jak i w życiu codziennym.

Człowiek pierwotny zaintrygowany prawdopodobnie przyjemnym dźwiękiem swojego łuku zauważył, że dźwięk ten zmienia się w zależności od długości cięciwy (krótsze brzmiały inaczej niż dłuż-

6

Wprowadzenie

sze). Przypuszczalnie harfa powstała na skutek usłyszanego dźwięku napiętej i wibrującej cięciwy po wystrzeleniu strzały z łuku.

Muzyka towarzyszyła człowiekowi od zawsze i prawdopodobnie od samego początku dzieliła się na sacrum i profanum. Muzyka sacrum była związana z wierzeniami, kultem. Wykonywano ją podczas oddawania czci bogom lub w czasie ważniejszych uroczystości.

Dostęp do niej mieli jedynie kapłani i osoby ważne w hierarchii społecznej. Muzyka sfery profanum była odbiciem ludzkich radości i smutków, wzorowała się głównie na dźwiękach przyrody. Towarzyszyła wszystkim świętom, na dworze królewskim była wykonywana dla rozrywki i przyjemności.

Muzyka pierwotna to nie melodia i akompaniament, ale jedna wielka sztuka improwizacji i ozdabiania kilku stałych i jednogłosowych melodii; to śpiew towarzyszący człowiekowi przy pracy i odpoczynku. Najwcześniejsza forma muzykowania przejawiała się w śpiewie połączonym z tupaniem i klaskaniem, z czasem dołączyły do tego instrumenty.

Pasterze długie godziny spędzane na pastwisku umilali sobie graniem i śpiewem. Muzyka koiła zwierzęta, gdy były niespokojne.

Wielu nagłym ucieczkom przestraszonych zwierząt udało się zapobiec dzięki grze na instrumencie lub śpiewaniu, czego przykłady występują w Biblii. Muzyka, śpiew, taniec i instrumenty muzyczne były przede wszystkim w służbie kultu, ale oprócz muzyki religijnej istniała muzyka świecka.

I Muzyka i śpiew A ja będę Cię wielbić na harfie – Twoją wierność, mój Boże!

Będę Ci grał na cytrze, Święty Izraela!

Ps 71,22

1 Muzyka w starożytności Muzyka łagodzi obyczaje.

Arystoteles

M

uzykę, poprzez jej uporządkowany charakter, łączono z ładem we wszechświecie. Głównym zadaniem muzyki starożytnej było uwielbienie Boga i budzenie w duszy człowieka oddania i wdzięczności dla Niego oraz kierowanie myśli do tego, co czyste, szlachetne oraz wzniosłe. Człowiek starał się, by w pieśniach po-

22

Czynele – Rzym

Czynele – Rzym

I. Muzyka i śpiew

1. Muzyka w starożytności

23

larne w Rzymie. Używali ich na wojnie i do ogłaszania różnych alarmów, np. podczas procesji weselnych z domu narzeczonej do domu pana młodego.

Dla Rzymian największe znaczenie miała muzyka wojskowa, która regulowała rytm dnia, pobudzała do walki i rozbrzmiewała na uroczystościach wojskowych. Czasem w celu zdezorientowania nieprzyjaciela wysyłano muzyków w inne miejsce, przekazując w ten sposób mylną informację o miejscu postoju wojska. Armia używała różnego rodzaju trąb i rogów wykonanych z brązu.

Należy jeszcze wspomnieć o popularnym na rzymskich ulicach muzykowaniu. Od I wieku przed Chr. zaczęło wzrastać znaczenie ulicznych śpiewaków, akrobatów i instrumentalistów grających na piszczałkach, kastanietach i tamburynach10. Instrumentem cieszącym się ogromną popularnością w Imperium Rzymskim były organy, których chętnie używano w cyrkach ze względu na ich donośny dźwięk.

Ciekawą postacią jest Neron, który uważał się za wszechstronnie uzdolnionego muzyka. Większość opowieści o jego muzykowaniu przekazuje, że śpiewał przy wtórze kitary. Cesarz próbował również swoich sił w grze na innych instrumentach. Po jego śmierci żaden z następców nie interesował się muzyką, aż do Hadriana, który zatrudnił na swym dworze greckiego muzyka z Krety o imieniu Mesomedes.

Izrael Muzyka w Izraelu ma długą, bo ponad trzytysięczną tradycję.

Miała przede wszystkim charakter sakralny i odgrywała zasadniczą rolę w kulcie religijnym (por. 2 Krn 29,25-30; 1 Krn 16,4-37; Syr 50,11-18; 1 Mch 4,54; 2 Mch 1,30). Już za czasów Mojżesza istniała zamknięta kasta śpiewaków i instrumentalistów z pokolenia Lewiego, którzy grali na trąbach w święta i podczas składania ofiar (por. Lb 10,10).

10

D. Szlagowska, Kultura muzyczna antyku, dz. cyt., s. 86-87.

24

Tamburino – Izrael

Tamburino – Grecja

I. Muzyka i śpiew

1. Muzyka w starożytności

25

Muzyka była rodzajem łącznika pomiędzy Bogiem a człowiekiem, ułatwiała zbliżenie do Stwórcy, stanowiła nieodłączny element procesji religijnych, była obecna przy przeniesieniu Arki Przymierza do Jerozolimy.

Szczyt jej rozwoju miał miejsce w czasach królów Dawida i Salomona. Dawid założył pierwszy zawodowy zespół muzyczny, który miał własne odrębne miejsce w świątyni i składał się z siedemnastu muzyków (ośmiu grało na harfach, sześciu na liGra na cymbałach rach i trzech na talerzach). Zespół ten wspomagało siedmiu kapłanów grających na trąbach oraz towarzyszyli mu śpiewacy świątynni. Za czasów Salomona powstała akademia kształcąca młodzież w zakresie muzyki religijnej oraz śpiewu. W okresie niewoli babilońskiej muzyka kultowa chwilowo obniżyła loty, ale pod panowaniem perskim znów nastąpił jej rozkwit.

Powiększono zespoły instrumentalistów i śpiewaków, a zawodowi muzycy zaczęli się zrzeszać w cechy11.

Muzyka biblijnego Izraela czerpała wiele z innych kultur, początkowo Mezopotamii, Egiptu, a potem Grecji. Żydzi unikali hałaśliwej muzyki, kojarzącej się im z kultami narodów, z którymi obcowali w czasie przesiedlenia. Główne wiadomości o kulturze muzycznej Izraela czerpiemy z Biblii. W Księdze Wyjścia czytamy, że po przejściu przez Morze Czerwone śpiewano pieśń dziękczynną. „Miriam prorokini, siostra Aarona, wzięła bębenek do ręki, a wszystkie kobiety szły za nią w pląsach i uderzały w bębenki” (Wj 15,20).

11

Tamże, s. 58.

36

Gra na cytrze

I. Muzyka i śpiew

2. Muzyka i śpiew w Starym Testamencie

37

Król Dawid gra na harfie

nych religiach, a także w judaizmie i później w chrześcijaństwie.

Oddawanie chwały Bogu za pomocą śpiewu przy akompaniamencie instrumentów stanowiło dla Izraelitów tak oczywistą kwestię, jak żyć albo nie żyć. Teksty religijne były zazwyczaj śpiewane, a nie odczytywane13.

Słowa „śpiew” i „śpiewać” występują w Starym Testamencie trzysta dziewięć razy, a w Nowym Testamencie trzydzieści sześć razy. Po kartach Starego Testamentu rozsiane są liczne śpiewane modlitwy, wśród których wyróżnia się Księga Psalmów. Jej teksty dowodzą, że śpiewem wyrażano dziękczynienie, postawę ufności, żal, pokutę i modlitwę błagalną. Wyśpiewywano również żałobne i pogrzebowe lamenty, jednak przede wszystkim psalmy miały stanowić pieśń pochwalną ku czci Jahwe i wyrażać uwielbienie [patrz rozdział: Dzieje i rodzaje biblijnej muzyki]. Do śpiewu w świątyni przywiązywano wielką wagę, a śpiewacy byli wolni od innych 13

Por. A. Rebić, Muzyka w Starym Testamencie, „Communio” 2001, nr 2 (122), s. 11.

38

I. Muzyka i śpiew

obowiązków (por. 1 Krn 9,33). Nigdzie nie wspomina się, by wśród świątynnych śpiewaków były kobiety. Świat stworzony przez Boga trwa w nieustannym ruchu, który odznacza się swoistym, muzycznym pięknem i ładem. Śpiew – zdaniem św. Hildegardy z Bingen14 – był jednym z darów, którymi cieszył się człowiek w raju. Cała sztuka muzyczna wyraża tęsknotę za rajem.

Dusza, która jest strażniczką porządku, ma naturę symfoniczną, ponieważ utrzymuje w człowieku harmonię. Słowo „symfonia” jest zatem synonimem harmonii, zgodnego współbrzmienia. Święta Hildegarda w refleksji nad harmonią świata mówi o musica mundana oraz musica humana.

Musica mundana przejawia się we wszystkich elementach widocznych na niebie (ruch ciał niebieskich i następstwa pór roku).

W starożytności znane było pojęcie „harmonii ciał niebieskich”.

Uważano, że słońce, księżyc i pięć innych planet, przesuwając się wzdłuż zodiaku, tworzą siedem podstawowych tonów skali muzycznej. Dźwięk ten jednak nie dociera do naszych uszu. Harmonia mundi to porządek panujący w świecie, harmonia czterech żywiołów – ziemi, wody, ognia i powietrza: „Żywioły bowiem, gdy się inaczej ze sobą zestroją, odmieniają rodzaj rytmu, jakby dźwięki harfy, zawsze ten sam ton zachowując” (Mdr 19,18).

Starożytni byli przekonani, że muzyka wypełnia cały wszechświat, ale nie wszyscy mogą ją usłyszeć. Tylko nieliczni doświadczają tego błogosławieństwa, lecz nie potrafią tego opisać (por.

2 Kor 12,1-4), stąd nie wiemy, jakie melodie słyszeli prorok Izajasz, św. Paweł czy św. Jan Apostoł. Izajasz w jednej z wizji ujrzał nad tronem Pana serafinów śpiewających: „Święty, Święty, Święty jest Pan Zastępów. Cała ziemia pełna jest Jego chwały” (6,3). W Ewangelii św. Łukasza czytamy zaś, że w stajence betlejemskiej aniołowie wielbili Boga, śpiewając: „Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom, w których sobie upodobał” (2,14).

14

Patrz: B. Matusiak OP, Hildegarda z Bingen. Teologia muzyki, Kraków 2003.

2. Muzyka i śpiew w Starym Testamencie

39

Musica humana to muzyka ludzka, oznaczająca harmonię człowieka stworzonego na obraz i podobieństwo Boże, który odwzorowuje w sobie porządek całego materialnego świata. Harmonijny, pełen wdzięku śpiew Adama w raju był oznaką szczęścia i zjednoczenia z Bogiem i światem materialnym. Adam był wybornym śpiewakiem. Szatanowi, znawcy sztuki muzycznej, nie podobało się to, bo przypominało mu śpiew aniołów i słodycz niebiańskich pieśni.

Szczególnie drażniła go pieśń wychwalająca Boga i Jego dzieła w świecie. Nic dziwnego, że diabeł próbuje przeszkadzać wznoszeniu pieśni chwały. Przypomina mu ona bowiem o chwale, do której był powołany i z której zrezygnował, dlatego wszelkimi sposobami próbuje ją zakłócić – także z tego powodu, że wyraża ona harmonię człowieka ze Stwórcą, z aniołami, z innymi ludźmi i z samym sobą. Święta Hildegarda z Bingen w swoim dziele Teologia muzyki napisała: „śpiew aniołów należy do ich duchowej natury, jest dla nich słodyczą i radością, wyrazem niebiańskiej harmonii. W niebiańskiej harmonii i śpiewie aniołów, głoszona jest chwała Stwórcy. Aniołowie wpatrując się w Boże oblicze, uwielbiają Go anielskim śpiewem i wyśpiewują chwałę również za ludzi żyjących w ciele. Chóry anielskie: wyśpiewują przedziwnymi głosami i za pomocą wszelkiego rodzaju instrumentów muzycznych cuda, które Bóg czyni w błogosławionych duszach. (…) Dzieje się tak, ponieważ błogosławione duchy w mocy Bożej wyrażają niewysłowionymi dźwiękami ogromną radość z powodu cudów, których Bóg dokonuje w swoich świętych”15.

Zbuntowani aniołowie nie chcieli śpiewać w niebiańskim chórze. Najpiękniejszy anioł stał się istotą budzącą odrazę. Święta Hildegarda utratę piękna przez Lucyfera ujęła w kategorie muzyczne.

W dramacie Ordo virtutum rola diabła jest jedyną, do której nie napisała muzyki. Wszystkie osoby dramatu – Cnoty i Dusza – śpiewają, podczas gdy diabeł krzyczy. Szatan utracił pierwotne piękno, a wraz z nim umiejętność śpiewania. Stał się tym samym przykładem braku harmonii, odłączony od chórów anielskich jest bowiem istotą poza15

B. Matusiak OP, Hildegarda z Bingen. Teologia muzyki, dz. cyt., s. 32.

40

I. Muzyka i śpiew

Lira na monetach – Izrael

muzyczną i wrogiem harmonii, dlatego przeszkadza człowiekowi w śpiewaniu pieśni chwały16.

W Starym Testamencie pojawiają się przede wszystkim informacje o instrumentach i śpiewach w świątyni, ponieważ śpiew i muzyka instrumentalna były zaangażowane w kształtowanie starotestamentalnego kultu. Dowodzą tego opisy świątynnego ceremoniału składania ofiar: „Postawił też lewitów w domu Pańskim z cymbałami, harfami i cytrami według polecenia Dawida i Gada, «Widzącego» królewskiego, oraz proroka Natana, rozkaz bowiem pochodził od Pana za pośrednictwem Jego proroków. Stanęli więc lewici z instrumentami Dawida, a kapłani z trąbami. Wtedy rozkazał Ezechiasz złożyć na ołtarzu całopalną ofiarę, a skoro rozpoczęło się całopalenie, zaczęto śpiewać pieśń [ku czci] Pana przy wtórze trąb i instrumentów króla izraelskiego, Dawida. Całe zgromadzenie oddało pokłon, a pieśń rozbrzmiewała i trąby grały. Wszystko to trwało aż do końca ofiary całopalnej” (2 Krn 29,25-28). Inne fragmenty 16

Tamże, s. 71-72.

2. Muzyka i śpiew w Starym Testamencie

41

świadczące o uprawianiu muzyki kultycznej to: 1 Krn 16,4-37; Syr 50,11-18; 1 Mch 4,54; 2 Mch 1,30. Śpiew jest formą komunikacji. Większość pieśni w starożytności to jeden wielokrotnie powtarzany wers. Przykładem może być refren Miriam, który śpiewała, kiedy wojska faraona utonęły w Morzu Czerwonym: „Śpiewajmy pieśń chwały na cześć Pana, bo swą potęgę okazał, gdy konie i jeźdźców ich pogrążył w morzu” (Wj 15,21).

Muzykolodzy twierdzą, że podstawą starożytnej bliskowschodniej muzyki jest makammat, czyli podstawowy wzór muzyczny, składający się z kilku nut. Powtarzająca się melodia (makammat) wprowadzała w trans. Przykładem mogą być epizod schodzących z wyżyny proroków, śpiewających w rytm dźwięków harfy, tamburynu, fletu i liry, których spotkał Saul. Ich śpiew wprawił w trans również jego, tak że zaczął prorokować (por. 1 Sm 10,5-6). W tym samym celu Elizeusz zatrudnił muzyka: „«Teraz jednak przyprowadźcie mi harfiarza». Kiedy zaś harfiarz grał na strunach, spoczęła na Elizeuszu ręka Pańska” (2 Krl 3,15).

Pieśń Debory i Baraka to najpiękniejszy liryk hebrajski z epoki Sędziów. Ułożono go, aby uczcić zwycięstwo plemion dowodzonych przez Baraka i prorokinię Deborę nad książętami kananejskimi. Tekst składa się z przeplatających się form błogosławieństw i przekleństw oraz fragmentów, w których oddano atmosferę niewoli i niepewności.

Lamentacje Jeśli dusza lamentuje przed Bogiem, oznacza to, że nie utraciła całkiem otrzymanego od Stwórcy daru śpiewu. Lamentacje, uznane za dzieło proroka Jeremiasza, powstały w okresie niewoli babilońskiej po zburzeniu świątyni Salomona. Przykładem jest lamentacja wygnańców przebywających w Babilonii. Siedzą nad kanałem dostarczającym wodę do pól uprawnych. Pogrążeni w smutku zawiesili liry na gałęziach wierzb i odmówili śpiewania pieśni

42

I. Muzyka i śpiew

o swoim ukochanym Syjonie, chociaż wymagają tego od nich ich ciemięzcy17.

Midrasz do Lamentacji (II, 23) podaje, że Bóg bardzo kocha śpiew: „każdego dnia Święty (…) stwarza nowy zespół aniołów, którzy śpiewają przed Nim nową pieśń, a potem odchodzą”18. Natomiast Lira na monecie – Egipt według Midraszu do Pieśni nad Pieśniami (VIII, 13): „kiedy Bóg słyszy pieśń Izraela, zwołuje Niebieskie zastępy, by tego słuchały”19. W Pieśni nad Pieśniami pojawia się po raz pierwszy ścisły związek pomiędzy miłością a śpiewem.

Śpiewacy, chóry i chórzyści Śpiew jest sposobem, w jaki dusza wyraża się za pośrednictwem ciała, tak jak Bóg wypowiedział siebie w człowieczeństwie Jezusa Chrystusa.

Hildegarda z Bingen

W Starym Testamencie liturgii słowa w kulcie świątynnym towarzyszy muzyka. Muzyka i kult rozwijały się równocześnie. Słowa były wyśpiewywane przez śpiewaków lub chór przy akompaniamencie instrumentów. W liturgii starotestamentalnej znana była dobrze modlitwa śpiewana, która również stanowiła nieodłączny element życia codziennego, wyznaczała rytm dnia, uprzyjemniała pracę, towarzyszyła ważnym wydarzeniom w życiu narodu i pojedynczych osób.

Król dla przyjemności własnej i dworu zatrudniał zawodowych śpiewaków i śpiewaczki, aby umilali czas podczas posiłków. Również S. Łach, Księga Psalmów. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy, Poznań 1990.

J.J. Pilch, Słownik kultury biblijnej, Częstochowa 2004, s. 81.

19 Tamże.

17 18

2. Muzyka i śpiew w Starym Testamencie

43

w celu rozweselenia i uspokojenia Saula wezwano na dwór królewski Dawida, aby zagrał na cytrze (por. 1 Sm 16,14-23; 18,10; 19,9). Kohelet, wcielając się w postać Salomona, próbuje opisać ludzką egzystencję, m.in. podaje, że szukając rozkoszy, nabył śpiewaków i śpiewaczki (por. 2,8). Sennacheryb w swoich Rocznikach chełpi się daniną od króla Ezechiasza, w której skład wchodzili śpiewacy i śpiewaczki20. Śpiewacy „byli na służbie śpiewaczej przed przybytkiem Namiotu Spotkania” (1 Krn 6,17), a potem w świątyni Pana, okazując swą radość głośnym śpiewem i spontanicznym klaskaniem na chwałę Bożą (16,4).

Dawid przydzielił im na stałe pełnienie służby w świątyni, wzbogacanie liturgii w tony radości, uciechy, chwały i dziękczynienia. Zaangażował niektórych z nich do służby w chórze. Ich śpiewom towarzyszyła gra na instrumentach muzycznych. Wolno było im używać trąb, zwykle zarezerwowanych dla kapłanów (1 Krn 16,6.42)21.

Chóry w świątyni jerozolimskiej liczyły setki osób. Pierwsza Księga Kronik w 25. rozdziale podaje spis muzyków i śpiewaków wyznaczonych do służby liturgicznej przez Dawida i dowódców wojskowych (1-31). Było ich cztery tysiące (por. 1 Krn 23,5). Kronikarz wymienia muzyków i kantorów, którzy wywodzili się z pokolenia Lewiego, i dokonuje ich podziału na dwadzieścia cztery grupy, lecz nie ma historycznego dowodu na to, że taki podział istniał. Bardziej prawdopodobne jest, że autor księgi wywodził się z kręgu śpiewaków i w ten sposób chciał tej grupie nadać rangę równą kapłanom i lewitom pełniącym służbę w świątyni.

W Księdze Ezdrasza na liście powracających z wygnania śpiewacy i odźwierni są wymienieni jako niższy personel kultowy. Po wybudowaniu Drugiej Świątyni śpiew zdobył poczesne miejsce w liturgii, a tym samym śpiewacy zaczęli się cieszyć większym szacunkiem i zostali włączeni do grona lewitów. U Ezdrasza i Nehemiasza czytamy, że z niewoli powróciła jedna grupa śpiewaków: ród Asafa (por.

Ezd 2,41; Ne 7,44). Kronikarz wspomina o trzech rodach śpiewaczych aktywnych za czasów króla Dawida: Asafa, Hemana i Jedutuna (por.

20 21

R. de Vaux, Instytucje Starego Testamentu, Poznań 2004, s. 135.

M. Quesnel, P. Gruson, Biblia i jej kultura. Stary Testament, Ząbki 2008, s. 403.

44

I. Muzyka i śpiew

Chór lewitów

1 Krn 16,37.41), co wskazuje na to, że bractwo śpiewacze Hemana i Je-

dutuna było aktywne jedynie w okresie monarchii, ewentualnie te dwa rody nie wróciły z Babilonu22.

Większość lewitów była związana ze składaniem ofiar w świątyni, a tylko mała część należąca do klasy śpiewaków i instrumentalistów zajmowała się muzyką świątynną. Na końcu listy posług w świątyni znajdowała się funkcja chóralna lewitów. Proces asymilacji śpiewaków świątynnych z lewitami przebiegał powoli. Tak było za czasów Świątyni Salomona. Według autora Pierwszej Księgi Kronik król Dawid wyznaczył z pokolenia Lewiego trzy rodziny: Asafa, Hemana i Jedutuna do przewodzenia śpiewom w świątyni (por. 1 Krn 25,1-31)23.

W okresie Drugiej Świątyni lewici zostali pozbawieni możliwości wykonywania czynności bezpośrednio związanych ze składaniem ofiar, a ich służba ograniczała się jedynie do wykonywania śpiewów i sprawowania kontroli przy bramach. O statusie śpiewaków w tym okresie świadczy fakt, że Biblia wymienia ich osobno, chociaż należeli do pokolenia Lewiego (por. Ne 7,1; 13,10). Księgi Ezdrasza i Ne-

22 23

R. de Vaux, Instytucje Starego Testamentu, dz. cyt., s. 397.

Por. M. Rosik, Ze wzgórz Samarii, Wrocław 2005, s. 97.

2. Muzyka i śpiew w Starym Testamencie

45

hemiasza podają, że z niewoli powróciło około dwustu śpiewaków obojga płci (por. Ezd 2,65; Ne 7,67).

Istnieli także śpiewacy spoza plemienia Lewiego, których zatrudniano do uświetniania różnych uroczystości lub śpiewania pieśni żałobnych (por. 2 Sm 19,36; 2 Krn 35,25; Jr 9,17.20). Zwyczaj ten przetrwał do czasów Jezusa (por. Mt 11,16-17).

Chóry w starożytności bywały albo męskie (złożone z mężczyzn lub chłopców), albo żeńskie. Ich liczebność była różna. Chórzyści stosowali dietę i głodówkę, kiedy przygotowywali się do konkursów. Śpiewacy podobno ćwiczyli przed śniadaniem, ponieważ uważano, że jedzenie źle wpływa na głos24. W śpiewie chóralnym ceniono dobre stapianie się głosów. Wśród chórzystów były też kobiety. Ezdrasz wymienia bowiem zarówno śpiewaków, jak i śpiewaczki powracających z wygnania (2,65), ale ci muzycy nie są wliczeni do personelu świątynnego, ponieważ byli wśród nich także ludzie z innych pokoleń. Śpiewające i tańczące kobiety pojawiają się przy okazji obchodów religijnych (por. Wj 15,20; Sdz 21,21; Ps 68,26), ale to nie czyni z nich personelu kultowego.

W starożytności śpiewacy byli też nauczycielami mądrości. Heman, Kalkol i Darda są nazywani „synami Machola” (por. 1 Krl 5,11), co stanowi określenie profesji, w znaczeniu „synowie chóru”, czyli chórzyści. W pewnym sensie śpiewacy mieli udział w duchu prorockim ich patrona, Dawida, należeli bowiem do domu królewskiego.

Kronikarz wychwala lewitów – śpiewaków, uznając ich za spadkobierców proroków25.

Dla kronikarza śpiewacy nie są zwykłymi wykonawcami śpiewu religijnego, ale specjalistami od muzyki sakralnej. W Pierwszej Księdze Kronik nazywa wykorzystanie instrumentów do oddawania chwały Bogu również prorokowaniem. Przy wielu okazjach ukazuje muzyków jako ludzi napełnionych duchem prorockim. Synowie Por. M. Kocur, Teatr antycznej Grecji, rozdz. II: Chór; www.kocur.uni.wroc.pl [dostęp: 31.07.2013].

25 M. Quesnel, P. Gruson, Biblia i jej kultura. Stary Testament, dz. cyt., s. 404.

24

46

I. Muzyka i śpiew

Asafa, Hemana i Jedutuna prorokowali przy dźwięku harf, cytr i cymbałów (1 Krn 25,1).

Chwalcie Boga „dźwiękiem trąby, to znaczy rozumnością (…), chwalcie na psalterium głębokiej pobożności i cytrze miodopłynnego śpiewu (…), chwalcie też Go na strunach zbawienia ludzi i organach Bożej obrony, ponieważ gdy raduje się chór, brzmią dźwięki strun i organów (…), chwalcie Go na cymbałach pięknie brzmiących, to znaczy w tych twierdzeniach, które wydają dobry i prawdziwie radosny dźwięk, gdy ludzie przedtem pogrążeni w głębinach grzechów, pod wpływem skruchy z Bożego natchnienia podnoszą się z głębin do najwyższej wysokości”26. Wspaniała symfonia uwielbienia, o której Hildegarda pisze w komentarzu do Psalmu 150, to preludium do jeszcze piękniejszej muzyki, jaka zabrzmi na końcu czasów i nigdy nie ustanie. Wypełnienie dziejów świata będzie niejako wchłonięciem wszystkich rodzajów muzyki przez musica coelestis.

Indeks fragmentów w Starym Testamencie, w których występuje terminologia związana ze śpiewem i muzyką (spo-

rządzono na podstawie Konkordancji Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiąclecia):

Chór – Wj 32,18; Ne 12,31.38.40; Ps 4,1; 5,1; 6,1; 8,1; 9,1; 11,1; 12,1; 13,1; 14,1; 18,1; 19,1; 20,1; 21,1; 22,1; 31,1; 36,1; 39,1; 40,1; 41,1; 42,1; 44,1; 45,1; 46,1; 47,1; 49,1; 51,1; 52,1; 53,1; 54,1; 55,1; 56,1; 57,1; 58,1; 59,1; 60,1; 61,1; 62,1; 64,1; 65,1; 66,1; 67,1; 68,1; 69,1; 70,1; 75,1; 76,1; 77,1; 80,1; 81,1; 84,1; 85,1; 88,1; 109,1; 139,1; 140,1; Ha 3,19.

Dźwięk

– Wj 28,35; Pwt 4,12; Joz 6,13.20; Sdz 11,34; 2 Sm 6,5; 15,10; 1 Krl 1,40.41; 1 Krn 13,8; 25,1; 2 Krn 15,14; Hi 16,3; 33,8; Ps 19,4; 45,9; 47,6; 49,5; 92,4; 98,5.6; 150,3; Mdr 19,18; Syr 39,15; 45,9; 47,9; Iz 14,11; 24,8; 30,29; 51,3; Jr 4,19.21; 51,16; Ez 26,13; 33,4.5; Dn 3,5.7.10.15; 10,9; Am 2,2; 5,23; 6,5.

Hildegarda z Bingen, Scivias III, 13,16, cyt. za: B. Matusia OP, Hildegarda z Bingen…, dz. cyt., s. 127-128.

26

2. Muzyka i śpiew w Starym Testamencie

47

Grać

– Joz 6,8.9.13; 1 Sm 16,17.18.23; 18,10; 19,9; 2 Krl 3,15; 1 Krn 15,19.24; 16,5.9; 2 Krn 5,12; 20,28; 29,28; 34,12; 1 Mch 3,54; 4,40; 5,33; 9,12; 13,51; Hi 30,31; Ps 68,5; 71,22; 98,4; 104,33; 105,2; 144,9; 147,1.7; 149,3; Syr 50,16; Iz 38,20.

Grający – Rdz 4,21; 1 Sm 16,16; 1 Krn 15,29; 16,42; 2 Krn 5,12.

Hymn – Pwt 31,19; Sdz 5,1; 2 Krn 8,14; Ne 11,17; 12,8.27; Tb 12,18.22; 14,1; Jdt 15,13; 1 Mch 13,47.51; 2 Mch 1,30; 10,7.38; 12,37; Ps 47,8; 100,4; 119,171; Mdr 18,9; Syr 15,9.10; 47,8.17; Iz 60,6; Jr 30,19.

Lamentacja – 2 Krn 35,25; Tb 2,6; Ez 19,14; Am 8,10; Ha 3,1.

Muzyczny – 1 Krn 15,16; 2 Krn 5,13; 7,6; 23,13; 34,12; Ne 12,36; Syr 39,15; 44,5; Dn 3,5.7.10.15.

Muzyk – Syr 32,5.6.

Muzyka – 1 Mch 9,39.41; Syr 22,6; 32,3; 40,20; 49,1; Iz 51,3.

Pieśniarz – Lb 21,27.

Pieśń – Rdz 31,27; Wj 15,1,21; 32,18; Lb 21,17; Pwt 31,19.21.22.30; 32,44; Sdz 5,12; 2 Sm 1,17; 3,33; 6,5; 22,1; 1 Krl 5,12; 1 Krn 13,8; 16,42; 2 Krn 7,6; 29,27.28; 31,2; Ne 11,17; 12,46; Tb 2,6; 13,18; Jdt 15,14; 16,1.13; 1 Mch 4,24.33.54; 13,47.51; 2 Mch 7,6; 10,38; 15,25; Hi 30,9; 35,10; 36,24; Ps 9,1; 18,1; 22,1.26; 28,7; 30,1; 32,1; 33,1.3; 40,4; 42,1; 44,1; 45,1; 46,1; 48,1; 52,1; 53,1; 54,1; 55,1; 65,1; 66,1; 67,1; 68,1; 69,13.31; 74,1; 75,1; 76,1; 78,1.63; 83,1; 87,1; 88,1; 89,1; 92,1.4; 95,2; 96,1; 98,1; 104,34; 108,1; 118,14; 119,54; 120,1; 121,1; 122,1; 123,1; 124,1; 125,1; 126,1; 127,1; 128,1; 129,1; 130,1; 131,1; 132,1; 133,1; 134,1; 137,3.4; 142,1; 144,9; 145,1; 147,1.7; 148,14; 149,1; Prz 25,20; Pnp 1,1; Syr 39,14; Iz 5,1; 12,2; 24,9; 25,5; 26,1; 30,29; 38,9.20; 42,10; 61,3; Jr 9,9.17.19; 34,5; 48,33; Lm 3,14.63; 5,14; Ez 26,13; Am 5,1.23; 8,3.10.

Śpiewać

– Wj 15,1.21; Lb 21,17.27; Sdz 5,1.3.10; 1 Sm 21,12; 29,5; 1 Krn 16,9.23; 2 Krn 5,13; 8,14; 20,21; 29,27; 31,2; Ne 11,22.23; Tb 12,18.22; Jdt 15,13; 1 Mch 4,24; 13,51; 2 Mch 10,7; Ps 7,18; 9,3.12; 13,6; 21,14; 30,5.13; 33,2.3; 42,9; 47,7; 59,18; 65,14; 66,4; 68,5.33; 69,13; 71,23; 78,63; 81,2; 88,1; 92,2; 95,1.2; 96,1.2; 98,1.5; 101,1; 104,33; 105,2; 106,12; 135,3; 137,4; 138,1; 144,9; 146,2; 147,7; 149,1; Prz 25,20; Mdr 18,9; Syr 39,14.35; 47,8; Iz 12,5; 16,10; 26,1; 27,2; 42,10; 54,1; 65,14; Jr 20,13; 34,5; Ez 19,1; 33,32; Am 6,5.

Śpiewający – 1 Krn 15,27; 2 Krn 5,12; Syr 47,9.

48

I. Muzyka i śpiew

Śpiewak – 2 Sm 19,36; 23,1; 1 Krl 10,12; 1 Krn 6,18; 9,33; 15,16.19; 2 Krn 9,11; 20,21; 23,13; 35,15.25; Ezd 2,41.65.70; 7,7.24; 10,24; Ne 7,1.44.67.72; 10,29.40; 12,28.29.42.45.46.47; 13,5.10; Ps 68,26; Koh 2,8; Syr 9,4; 50,18.

Śpiewanie – Iz 51,11; 52,9; 1 Kor 14,26. Śpiewany – 2 Mch 12,37.

3 Muzyka w Nowym Testamencie i na początku chrześcijaństwa Spotkało kogoś z was nieszczęście? Niech się modli!

Jest ktoś radośnie usposobiony? Niech śpiewa hymny!

Jk 5,13

N

owy Testament łączy radość płynącą z wiary ze śpiewem i muzycznymi okrzykami radości. Można zauważyć muzyczność wielu tekstów Ewangelii i listów apostolskich, takich jak doksologie, eulogie, hymny, kantyki, uroczyste dziękczynienia. Na pierwszych kartach Nowego Testamentu napełniona duchem radości Elżbieta wydaje okrzyk: „Błogosławionaś Ty między niewiastami i błogosławiony jest owoc Twojego łona” (Łk 1,42). Maryja zaś wypowiada swoje Magnificat (por. Łk 1,46-55), którego poetycko-muzyczna forma nawiązuje do starotestamentowych pieśni. Swój hymn pochwalny tzw. Benedictus intonuje również Zachariasz (por. Łk 1,67-79). Starzec Symeon z kolei błogosławi Jezusa kantykiem Nunc dimittis (por. Łk 2,29-32). Trzy wymienione tu pieśni promienieją radością i szczęściem.

3 . Muzyka w Nowym Testamencie i na początku chrześcijaństwa 49

Za pomocą muzyki wyrażano emocje: „Przygrywaliśmy wam, a nie tańczyliście; biadaliśmy, a wyście nie zawodzili” (Mt 11,17).

To samo wyrażenie spotykamy w Ewangelii św. Łukasza (7,32), co świadczy o tym, że muzyka była używana do uwydatniania, a nawet kontrolowania emocji.

Muzyka i śpiew są formą oddawania czci Bogu, modlitwy, uwielbienia, dziękczynienia, czyli sposobem zwracania się do Niego. Pan chce, aby Go wielbić muzyką i śpiewem. Nowy Testament zawiera wiele pieśni śpiewanych przez ludzi i istoty anielskie jako wyraz uwielbienia, np. w Betlejem przy narodzinach Chrystusa: „Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom, w których sobie upodobał” (Łk 2,14).

Nie brakowało zapewne muzyki, śpiewu i tańców na uczcie weselnej w Kanie Galilejskiej (por. J 2,10) oraz radosnego Hosanna przed wjazdem Jezusa do Jerozolimy (por. Mt 21,9-10). Innym przykładem pieśni jest Osiem błogosławieństw (por. Mt 5,3-12), a także Jezusowa pochwała Ojca (por. Mt 11,25-27).

Również w listach i Dziejach Apostolskich przewijają się: śpiew uwielbienia(por.1P1,6-9;Dz 3,8;5,41;8,8.39;11,18;15,3;16,34),dziękczynna i błagalna modlitwa wspólnoty chrześcijańskiej (por. Dz 4,24-30), catena aurea (por. Rz 8,28-30), Boża gwarancja nadziei zbawienia (por. Rz 8,31-39), pochwała mądrości Bożej (por. Rz 11,33-36), Hymn o miłości (por. 1 Kor 13), prośba apostoła Pawła o umocnienie w wierze (por. Ef 1,14-21), pieśń o zmartwychwstaniu (por. Ef 5,14), pieśń o uniżeniu i wywyższeniu Chrystusa (por. Flp 2,6-11), pieśń o godności Chrystusa (por. Kol 1,15-20), hymn o tajemnicy pobożności (por.

1 Tm 3,16), hymn o współdzieleniu cierpień i zwycięstwa Chrystusa (por. 2 Tm 2,11-13), hymn o objawieniu łaski Bożej w świecie (por.

Tt 2,11-14), aklamacja Axios (Godzien) (por. Ap 5,9), oda Mojżesza (por. Ap 15,3), hymn apostoła Pawła (por. Ef 1,3-14) i inne27.

27

Por. J. Waloszek, Teologia muzyki. Współczesna myśl teologiczna o muzyce, Opole 1997, s. 98.

50

I. Muzyka i śpiew

W Nowym Testamencie pojawia się tylko osiem wersetów na temat muzyki w czasie nabożeństw: – „Po odśpiewaniu hymnu wyszli w stronę Góry Oliwnej” (Mt 26,30); – „O północy Paweł i Sylas modlili się, śpiewając hymny Bogu” (Dz 16,25); – „Dlatego oddawać Ci będę cześć między poganami i śpiewać imieniu Twojemu” (Rz 15,9); – „Będę się modlił duchem, ale będę się też modlił i umysłem; będę śpiewał duchem, będę też śpiewał i umysłem” (1 Kor 14,15); – „I nie upijajcie się winem, bo to jest [przyczyną] rozwiązłości, ale napełniajcie się Duchem, przemawiając do siebie wzajemnie psalmami i hymnami, i pieśniami pełnymi ducha, śpiewając i wysławiając Pana w waszych sercach” (Ef 5,18-19); – „Słowo Chrystusa niech w was mieszka w [całym swym] bogactwie: z całą mądrością nauczajcie i napominajcie siebie, psalmami, hymnami, pieśniami pełnymi ducha, pod wpływem łaski śpiewając Bogu w waszych sercach” (Kol 3,16); – „Spotkało kogoś z was nieszczęście? Niech się modli! Jest ktoś radośnie usposobiony? Niech śpiewa hymny!” (Jk 5,13).

Podstawą teologii muzyki jest przekonanie, że słowo Boże należy głosić śpiewem, stąd w wielu fragmentach Nowego Testamentu teologowie dopatrują się śpiewów lub recytacji muzycznych w liturgii pierwszych wspólnot chrześcijańskich. Zgodnie z relacją w Dziejach Apostolskich (16,25) śpiewaniem hymnów wielbią Boga wyznawcy Chrystusa.

Nowy Testament przejął muzykę ze Starego Testamentu, co potwierdzają praktyka muzyczna stosowana we wspólnotach apostolskich i jej religijne znaczenie, zwłaszcza śpiewanie psalmów. Pierwsi chrześcijanie wzrastali w muzycznej tradycji Izraela, przynajmniej na początku. Sprawowanie Eucharystii nie zniosło od razu praktyk modlitewnych nakazanych przez Prawo Mojżeszowe. Pierwsza Eucharystia (ostatnia wieczerza), jak podają ewangeliści Mateusz

3 . Muzyka w Nowym Testamencie i na początku chrześcijaństwa 51

Muzyka i taniec

i Marek, została zakończona śpiewem: „Po odśpiewaniu hymnu wyszli w stronę Góry Oliwnej” (Mk 14,26; por. Mt 26,30). Zgodnie z tradycją żydowską świętowano wówczas Paschę, dlatego hymnem tym była najprawdopodobniej druga część Hallelu skomponowanego z Psalmu 114 lub Psalmów 115-118. Hebrajskie hallelujah oznacza „chwalcie Pana”.

Powtarzająca się melodia wprawiała śpiewających w stan ekstazy do tego stopnia, że pomijali spółgłoski, wymawiając tylko samogłoski, co sprawiło, że słowa stały się zbyteczne. Powstawały pieśni pozbawione słów, a Alleluja stało się najpopularniejszym hymnem bez słów. Odrzucając spółgłoski, śpiewano aeuia28.

Nigdzie w Nowym Testamencie muzyka nie jest przedstawiana jako mająca uatrakcyjnić nabożeństwa lub pobudzić do aktywności uczestników. Moc śpiewu i siła jego oddziaływania na wspólnotę były traktowane jako narzędzie „przelewania się” Ducha, czyli napełniania Duchem Świętym, który jest dawcą radości, a wyrazami 28

Por. J.J. Pilch, Słownik kultury biblijnej, dz. cyt., s. 85.

78

Kapłan gra na szofarze

I. Muzyka i śpiew

4. Dzieje i rodzaje biblijnej muzyki

79

śpiewane modlitwy ludu, kontrastujące ze skomplikowanymi modlitwami kapłańskimi. Po 70 roku w synagodze na znak żałoby rabini zakazali gry na instrumentach w czasie nabożeństw oraz w szabat.

Z tego powodu muzyka zaczęła się rozwijać poza synagogą i dopiero judaizm reformowany wprowadził do synagogi organy.

Muzyka w diasporze obejmowała dwa nurty: muzykę ludową i artystyczną. W okresie diaspory główną rolę odgrywała liryka (psalmy). Muzyka chasydów to połączenie muzyki sakralnej i ludowej. Była wykonywana podczas biesiad cadyków i na uroczystościach rodzinnych.

W Izraelu istniało grono zawodowych śpiewaczek, które cieszyły się szacunkiem od czasu wyjścia z Egiptu. Pozycja śpiewających kobiet była wysoka i nie budziła moralnych wątpliwości, ale tezę tę zakłóca Syrach (por. 9,4), który śpiewaczkę wykonującą nieskromne pieśni podczas uczt porównuje z nierządnicą, a przebywanie z nią określa jako ryzyko równe z przebywaniem z cudzą żoną.

Psalmy Śpiewajcie Panu psalm, wy, co Go miłujecie, wychwalajcie Jego świętą pamiątkę.

Ps 30,5

Psalmy to starożytna poezja religijna, pełna wcielonego Słowa; to pieśni ludzi, którzy wiedzieli, kim jest Bóg, niejako streszczenie wszystkiego, co On ujawnił. Zawierają w sobie naukę całego Starego i Nowego Testamentu, całą tajemnicę Chrystusa. Nie ma takiego aspektu życia, doświadczenia ani duchowej potrzeby człowieka, które nie byłyby opisane i przeżywane w psalmach. Ukazują one ludzi radujących się, płaczących czy proszących o przebaczenie. Wspominają przeszłość, myślą o przyszłości, uczą kochać Boga, jak być Mu posłusznym i jak stać się światłością dla świata. Nieoceniona wartość Księgi Psalmów polega na tym, że pokazuje ona, jak w każdej sytuacji można doświadczać obecności Boga. Stanowi najlepszy możliwy

80

I. Muzyka i śpiew

Organy

sposób chwalenia Go. Mówi o tym, aby czcić Pana muzyką, śpiewem, tańcem, klaskaniem oraz na instrumentach: Chwalcie Go dźwiękiem rogu, chwalcie Go na harfie i cytrze!

Chwalcie Go bębnem i tańcem, chwalcie Go na strunach i flecie!

Chwalcie Go na dźwięcznych cymbałach, chwalcie Go na cymbałach brzęczących. (Ps 150,3-5); Radośnie wykrzykuj na cześć Pana, cała ziemio, cieszcie się i weselcie, i grajcie! Śpiewajcie Panu przy wtórze cytry, przy wtórze cytry i przy dźwiękach harfy,

4. Dzieje i rodzaje biblijnej muzyki

81

przy graniu trąb i głosie rogu – radujcie się przed obliczem Pana, Króla!

Niech huczy morze i to, co je napełnia, świat i jego mieszkańcy!

Niech rzeki klaszczą w dłonie, niech góry razem wołają radośnie (Ps 98,4-8)45.

Psalmy, jako gatunek literacki, są obecne w całej Biblii. Mają długą historię, o czym świadczy nieustanne odwoływanie się w nich do epoki króla Dawida, któremu przypisuje się autorstwo siedemdziesięciu trzech psalmów, a trzydzieści innych łączy się z działalnością lewitów z tego okresu (Asafem, Korachem); jeszcze inne nawiązują do budowy świątyni (por. Ps 51,20), pobytu w Babilonie (por. Ps 137) czy też powrotu z niewoli (por. Ps 126).

Hebrajska nazwa psalmów – mizmor – etymologicznie pochodzi od czasownika zamar, oznaczającego radosne śpiewy i tańce.

Podstawowe znaczenie terminu „psalm” to pieśń wykonywana przy wtórze harfy. Określenie daty powstania całej Księgi Psalmów jest niemożliwe, gdyż zawiera modlitwy napisane w ciągu wielu wieków.

Najstarsze pochodzą z epoki królów. W psałterzu czytamy, że psalmy były śpiewane w świątyni przez profesjonalnych śpiewaków przy akompaniamencie instrumentów muzycznych. Psalmami modlił się Jezus i modlili się Jego uczniowie. Oprócz psałterza biblijnego pieśni, hymny i nowe psalmy były powszechnie znane w judaizmie, o czym świadczą rękopisy z Qumran i teksty apokryficzne. Również Żydzi w synagogach modlą się po hebrajsku za pomocą psalmów i w każdy szabat śpiewają psalmy i błogosławieństwa46.

Księga Psalmów, w swej obecnej postaci, powstała prawdopodobnie dopiero w II wieku przed Chr. Istnieje około stu psalmów (pieśni) nieujętych w tej księdze, lecz rozproszonych po Starym Testamencie.

Najdawniejsze z nich to pieśni Mojżesza i Debory (Wj 15,1-3; Sdz 5,1-5).

Psałterz jest rodzajem zwierciadła ukazującego człowieka biblijnego, 45 46

Por. T. Merton, Modlić się Psalmami. Gdy otwieramy Biblię, Kraków 2008, s. 12.

Por. M. Quesnel, P. Gruson, Biblia i jej kultura. Stary Testament, dz. cyt., s. 481-482.

82

I. Muzyka i śpiew

jego religijne doświadczenia i pieśni będące ich wyrazem. Chrześcijanie śladem Jezusa i Jego uczniów śpiewają i rozważają psalmy, z których czerpią natchnienie, by nauczyć się mówić o Bogu.

Psalmista zachęca, aby wychwalać Boga na cytrach (por. Ps 33,2), przy dźwięku rogu (por. Ps 47,6), z towarzyszeniem trąb i rogu (por.

Ps 98,5-6), tańcem przy akompaniamencie lir, bębenków, instrumentów strunowych, fletu i metalowych talerzy (por. Ps 150,3-5).

Psalmy są doskonałą formą modlitwy zarówno dla duchownych i zakonników, jak i dla osób świeckich, uczą bowiem kontemplacji, kierują nasze myśli i uczucia ku Bogu. Tworzą największą część liturgii godzin. Zawierają starożytne obietnice, które sam Chrystus przybył wypełnić, oraz głoszą chwałę Jezusa, Jego najwyższą moc jako króla i kapłana. Przede wszystkim jednak ukazują Go jako triumfującego nad śmiercią i nad nieprzyjaciółmi47. Chwaląc Boga psalmami, można Go lepiej poznać, lecz aby zrozumieć psalmy, trzeba do pewnego stopnia stać się „ludźmi Wschodu”.

Jak podkreśla Jan Chryzostom, „Kto śpiewa psalmy, napełniony zostaje Duchem Świętym, zaś ten, kto śpiewa pieśni diabelskie, napełniony zostaje duchem nieczystym”. Dużo mówi się o wyjątkowych właściwościach psalmów: „Tak jak sierp obchodzi się z ciernistymi krzakami, tak psalm obchodzi się ze smutkiem. Śpiew psalmu płoszy zmartwienie duszy, wyrywa z korzeniami przygnębienie, usuwa niepokój, uśmierza żałość. Leczy zbędne troski, prostuje tych, których przygniótł ból, grzeszników skłania do nawrócenia, wzbudza pobożność, (…) wprowadza ład w państwie, klasztorom dodaje wigoru, chroni życie dziewic, uczy łagodności, umacnia miłość bliźniego, uzdalnia do cierpliwości, podnosi ku niebu, napełnia kościoły modlącymi się ludźmi, uświęca kapłanów, wypędza diabła, daje spojrzenie w przyszłość, wprowadza w Boże tajemnice”. „Śpiew psalmów bez względu na formę responsoryjną, antyfonową czy ozdobną, czyni serce otwartym na Boską Komunię”48.

Por. T. Merton, Modlić się Psalmami, dz. cyt., s. 21.

Trzy powyższe cytaty za: J.-P. Longeat, Muzyka liturgiczna i kontemplacyjna, „Communio” 2001, nr 2 (122), s. 72.

47 48

4. Dzieje i rodzaje biblijnej muzyki

83

Psalmista, aby wzbudzić w sercu pragnienie radosnego wielbienia Boga, posługuje się często wyobraźnią. Wyobraża sobie Pana jako „opasanego potęgą” (por. Ps 65,7); „odzianego we wspaniałość i majestat” (por. Ps 104,1), pochylającego się nad nimi i wydobywającego ich z dołu zagłady (por. Ps 40,2). W ich wizjach całe stworzenie przyłącza się do nich, aby śpiewać Panu jego pieśń chwały (por. Ps 96,11-12). Psalmista nazywa Boga „pasterzem” (Ps 23,1), „Królem chwały” (Ps 24,7).

Wykorzystuje w swych modlitwach także dar rozumu. Pomaga on w sławieniu Pana za piękno stworzenia, za gwieździste niebo i słońce (por. Ps 19,1-6) albo za Prawo, które Pan umieścił w ludzkich sercach (por. Ps 19,8-10). Rozważając słowo Boże, dziękuje [psalmista], że jest ono jak lampa dla ich stóp i światło na ich ścieżce (por. Ps 119,105).

Autorzy psalmów budują swoje życie na obietnicach złożonych im przez Boga, wierząc, że mają one moc, by ich wybawić (por. Ps 85,8-9; 91,14-16). Zadają Bogu pytania i otwierają swe serca, aby wsłuchiwać się w Jego Słowo (por. Ps 2,7-9; 110,1.4). Dawid oprócz tego, że dobrze grał na instrumentach, pisał również piękne psalmy, np. Psalm 23 zwany pasterskim, Psalm 56 mówiący o ucieczce z rąk króla Saula i schronieniu się w jaskini, Psalm 18 opisujący zwycięstwo nad wrogami czy też Psalm 51 pokutny po śmierci Uriasza.

Przyczyną popularności psalmów jest źródło ich pochodzenia.

Teksty te zostały stworzone przez wyjątkowy zespół nie tylko starożytnych poetów, ale i Ducha Świętego, który jest współautorem każdej stronicy Biblii. Ten sam Duch sprawił, że nasi przodkowie dostrzegli w psalmach objawienie.

Wiele psalmów otrzymało nazwę Pieśni pouczających (Pieśni stopni), gdyż zawierają wskazówki dla narodu (74; 78; 106; 126) oraz dla poszczególnych ludzi (5; 22; 61; 141; 143). Pokazują one postawę człowieka lub całego ludu będącego w potrzebie i wołającego o pomoc do Pana. Psalmy te, mimo tragizmu i beznadziejności opisywanych sytuacji, w większości przypadków kończą się wyznaniem wiary i ufności w Bogu. Jezus wisząc na krzyżu, odmawiał psalmy pouczające (por. Mt 27,45-46; Łk 23,46).

84

I. Muzyka i śpiew

1. Szofar zwykły, 2. Szofar, 3. Wojenny róg afrykański, 4. Shringa, 5. Róg miedziany, 6. Wojenny róg afrykański z kości słoniowej, 7. Mały afrykański róg wojenny z kości słoniowej, 8., 9. Róg z kości słoniowej, 10-12. Wojenny róg z kości słoniowej

Innym rodzajem są psalmy historyczne, które wspominają o interwencjach Jahwe w dzieje narodu wybranego (78; 136). Często były one śpiewane w synagogach. Psalm 105 przypomina wczesną historię Izraela: pobyt w Egipcie, cuda związane z wyjściem z niewoli, przejście przez Morze Czerwone, zesłanie manny na pustyni, wydobycie wody ze skały. Psalmy historyczne miały przypomnieć ludziom o cudach Jahwe, aby skłonić ich serca do oddawania Mu należnej czci.

Psalmy od 120 do 134 nazywane są Pieśniami stopni. Są to krótkie radosne pieśni, najpiękniejsze w całym psałterzu. Wypełniają je światło i ufność. Święty Augustyn nazwał je „Psalmami podróży do niebieskiego Jeruzalem”. Były ulubionymi pieśniami pielgrzymów podróżujących do ziemskiego Jeruzalem na trzy wielkie święta: Pas-

4. Dzieje i rodzaje biblijnej muzyki

85

Lutnia

chy, Pięćdziesiątnicy i Namiotów. Swą nazwę wzięły od tego, że śpiewano je w czasie wspinania się na Syjon.

Istnieją różnorodne klasyfikacje psalmów. Jedna z nich opiera się na gatunkach literackich i wyróżnia: hymny wielbiące Boga (np. Ps 8; 9), lamentacje zbiorowe (44; 74), psalmy królewskie (2; 18; 20; 45), lamentacje indywidualne (3; 7; 13; 25; 51), psalmy dziękczynne indywidualne (30; 32; 34), psalmy pokutne, używane w modlitwach za zmarłych (szczególnie Ps 130), wielkie psalmy pochwalne, nazywane prawdziwymi Psalmami, ponieważ właściwym celem psalmów jest wychwalanie Boga: „Jak to dobrze jest grać naszemu Bogu, jak miło jest nucić pieśń pochwalną” (Ps 147,1), psalmy eschatologiczne, otwierające nasze oczy na przyszłość i wypełniające serca trzeźwą i pełną podziwu radością49.

Koronacji króla towarzyszyły muzyka i śpiewy, wznoszono okrzyki: „Niech żyje król” oraz grano na fletach i trąbkach (por.

1 Krl 1,40; 2 Krl 11,13-14). Na takie okazje skomponowano specjalne psalmy (por. Ps 45). Aluzje do rytów intronizacyjnych zawierają Psalmy 2 i 110, należą one do święta koronacji. Śpiewano także i inne psalmy przy tej okazji, np. Psalm 72, który jest modlitwą o to, Por. Przewodnik po Biblii, red. D. i P. Alexander, red. wyd. pol. T. Mieszkowski, Warszawa 2010, s. 327.

49

86

I. Muzyka i śpiew

Gra na lutni i lirze

aby król rządził sprawiedliwie50. Natomiast Psalm 146 to hymn pochwalny – Alleluja; tradycja żydowska uznała go za poranną pieśń pochwalną. Święty Augustyn w swych Objaśnieniach psalmów przedstawia instrumenty muzyczne jako symbole świętych oddających chwałę Bogu: „Wy święci jesteście trąbą, harfą, cytrą, bębenkiem, chórem, strunami i organami i cymbałem radości mile dźwięcznym”51.

Na koniec przyjrzyjmy się najbardziej muzycznej księdze Starego Testamentu – Pieśni nad Pieśniami. Jest to piękna pieśń o miłości, ułożona na cześć miłości Boga i Jego Oblubienicy – Izraela (obecnie uważa się, że u jej podstaw leżą zwykłe pieśni o miłości oraz weselne, które jednak rozumiano jako obraz miłości Boga i Jego ludu). Pieśń nad Pieśniami składa się z sześciu pieśni opisujących miłość Oblubieńca i Oblubienicy w formie dialogu z komentarzem chóru. Jest to poemat miłosny, zbiór pojedynczych pieśni miłosnych o charakterze weselnym. Pieśń nad Pieśniami jest wzorem starożytnej liryki he50 51

Por. R. de Vaux, Instytucje Starego Testamentu, dz. cyt., s. 121-122.

Por. Augustyn, Objaśnienia psalmów, t. 6: Ps 124-150, Warszawa 1986, s. 404.

5. Muzyka a święta żydowskie

87

brajskiej. Nie ma w niej ani razu wymienionej trąby – był to instrument zbyt hałaśliwy.

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa ojcowie Kościoła sprzeciwiali się dopuszczeniu muzyki instrumentalnej do liturgii. Zgadzano się jedynie na cytry i liry, stosowane przy śpiewie starotestamentowych psalmów. Z historii wiadomo, że instrumenty podczas nabożeństw pojawiły się po raz pierwszy w VI wieku, a powszechnie zaczęto ich używać na początku XIX wieku.

5 Muzyka a święta żydowskie Wstąpił Bóg wśród radosnych okrzyków, Pan przy dźwięku trąby. Śpiewajcie <naszemu> Bogu, śpiewajcie; śpiewajcie Królowi naszemu, śpiewajcie! Gdyż Bóg jest Królem całej ziemi, hymn zaśpiewajcie!

Ps 47,6-8

I

stnieje związek pomiędzy muzyką wokalną i instrumentalną a obrzędami religijnymi. Biblia łączy wielkie wydarzenia w dziejach Izraela z występami muzycznymi: „wszyscy lewici śpiewający: Asaf, Heman, Jedutun, ich synowie i bracia, ubrani w bisior, stali na wschód od ołtarza, [grając] na cymbałach, harfach i cytrach, a z nimi stu dwudziestu kapłanów grających na trąbach – kiedy tak zgodnie, wszyscy jak jeden, trąbili i śpiewali, tak iż słychać było tylko jeden głos wysławiający majestat Pana, kiedy podnieśli głos wysoko przy wtórze trąb, cymbałów i instrumentów muzycznych, chwaląc Pana, że jest dobry i że na wieki Jego łaska, świątynia napełniła się obłokiem chwały Pańskiej” (2 Krn 5,12-13). Święta religijne wymagały muzyki, śpiewu i odpowiedniej oprawy.

W Torze na określenie święta użyto dwóch wyrazów: chag i moed. Chag wywodzi się od „świętowania” i „obracania wkoło, tańczenia”. Pierwsze znaczenie mo’ed to „określony czas” (jako święto), stąd zebranie

88

I. Muzyka i śpiew

się ludzi na święto, a także miejsce zebrania – Namiot Spotkania. Drugie pochodzi od czasownika ja’ad – „określać” (czas lub miejsce).

Izraelskie święta wyznacza kalendarz rolniczy, który dał początek trzem wielkim uroczystościom: Przaśników na wiosnę, Żniw albo Tygodni w lecie oraz Zbiorów na jesień. Ponieważ radość najpełniej wyraża się śpiewem, na izraelskich polach rozbrzmiewał śpiew rolników, który pozwalał im zapomnieć o trudzie pracy. W tej radości nie zapominano o Jahwe, lecz składano mu dzięki w radosnym śpiewie podczas świąt i odbywając pielgrzymkę do świątyni. Przed świętami ciągnęły do Jerozolimy z wszystkich stron pielgrzymki, które spotykały się i pozdrawiały radośnie, a potem ruszały dalej już razem. Na przedzie pochodu prowadzono wołu z pomalowanymi na złoty kolor rogami udekorowanymi gałązkami oliwnymi. Za wołem podążali muzycy grający na fletach, tamburynach i innych instrumentach, a za nimi ludzie śpiewający w takt muzyki. I tak z setek piersi płynął śpiew na melodię pieśni ludowych, do których podkładano słowa słynnych Psalmów Pielgrzymich lub Pieśni Wyjścia. Najczęściej śpiewano Psalmy 84, 120, 143. Kiedy pielgrzymi zbliżali się do świątyni, rozbrzmiewały słowa psalmu, które każdy Izraelita miał wyryte w sercu: Oto błogosławcie Pana, wszyscy słudzy Pańscy, którzy trwacie nocami w domu Pańskim.

Wznieście ręce wasze ku Miejscu Świętemu i błogosławcie Pana!

Niechaj cię Pan błogosławi z Syjonu, Ten, który uczynił niebo i ziemię! (Ps 134)52.

Każde święto rozpoczynał kapłan dmący w róg. Świąteczna radość wyrażana była w ofiarach składanych w świątyni oraz w procesji ze śpiewem i instrumentami muzycznymi, której towarzyszył psalm Hallelu, a także Psalm 30 przeznaczony na uroczystość poświęcenia świątyni. Ostatnie wersety tego psalmu przesycone są nutą radości:

Por. R. Bogacz, Wychowawcza rola świąt żydowskich, „Z badań nad Biblią” 8, red. T. Jelonek, Kraków 2004, s. 73-89.

52

5. Muzyka a święta żydowskie

89

Tympanon

„Wysłuchaj, Panie, zmiłuj się nade mną; bądź, Panie, dla mnie wspomożycielem!”

Biadania moje zmieniłeś mi w taniec; wór mi rozwiązałeś, opasałeś mnie radością, by moje serce, nie milknąc, psalm Tobie śpiewało.

Boże mój, Panie, będę Cię wysławiał na wieki53.

Zarówno kult religijny, jak i świeckie uroczystości odbywały się z udziałem muzyki. Istniały dwa typy szofarów, których używano w zależności od rodzaju święta. Jeden wykonany był z rogu dzikiego kozła (koziorożca alpejskiego), drugi z rogów baranich. Pierwszego używano podczas obrzędów związanych z okresem nowiu, a drugiego w czasie postu, który nie zbiegał się z okresem nowiu. Na Nowy Rok używano rogów baranich, a w latach jubileuszowych rogów z dzikiego kozła.

Święto Paschy Święto to łączyło w sobie dwa zwyczaje: pasterski (składania ofiar z pierwocin – pierwszego barana czy koźlęcia) oraz rolniczy (ofiara z pierwszego chleba): „Będziesz obchodził Święto Tygodni, pierwocin żniw pszenicznych” (Wj 34,22). Podczas obchodów Paschy i radosnych świąt śpiewano Psalmy 113-118. Były to hymny pochwalne i dziękczynne zwane hallelem egipskim. Psalm 118 był prawdopodobnie śpiewany w liturgii sprawowanej w świątyni jerozolimskiej.

53

Por. M. Rosik, Ze wzgórz Samarii, dz. cyt., s. 12-13.

90

I. Muzyka i śpiew

Wysławia on opiekuńczą dłoń Boga. Psalmista zachęca, aby modlitwy łączyć z grą na instrumentach wchodzących w skład orkiestry świątynnej, takich jak: róg, harfa, cytra, bęben, flet, cymbały.

Aby odróżnić ucztę sakralną od starożytnych biesiad, rabini postanowili, że uczta Pesach będzie się kończyła afikomenem (gr. eikomazo), czyli radosnym pochodem tanecznym (Miszna, Pesachim 10,8).

Talmud mówi, że radosny śpiew powinien roznosić dachy domów, dlatego po trzecim kielichu błogosławieństwa nad miastem gromko rozbrzmiewała pieśń Hallelu, jednego z psalmów tworzących Wielki Hallel, czyli zbiór Psalmów 113-118, będących pieśniami liturgicznymi, które zrodziły się z doświadczenia religijnego narodu wybranego. Ostatni kielich przeznaczony był dla Eliasza. Śpiewano przy tym cykl psalmów wspominających wędrówkę po pustyni. Także Jezus ze swoimi uczniami na zakończenie wieczerzy paschalnej śpiewał pieśń Hallelu (por. Mt 26,30).

W żydowskim folklorze istnieją pieśni i piosenki śpiewane podczas wieczoru sederowego (paschalnego). Być może włączono je z myślą o dzieciach, aby na zakończenie długiej ceremonii rozweselić je, a także nauczyć podczas zabawy, jak powinny wychwalać Boga. Ludowa piosenka Chad gadja (Jedno koźlątko), napisana w języku aramejskim, początkowo miała charakter świecki. Opowiada o koźlątku, które ojciec kupił na wieczerzę sederową za dwa zuzim, czyli dwie drobne monety. Przybiegł jednak kot i zjadł koźlątko, potem przyszedł pies i ugryzł kota itd. Jest to rodzaj łańcuszkowej wyliczanki znany na całym świecie. Obraz zwierząt będących symbolem pochłaniających się wzajemnie potęg światowych znany jest z Księgi Daniela (7).

Rosz ha-Szana Podczas wielkich świąt należało obowiązkowo użyć trąb i rogów.

W Nowy Rok oraz postne dni grającym na szofarach towarzyszyło dwóch trębaczy. W święto Nowego Roku rogi wydawały dłuższe dźwięki, a trąby krótsze, w dni postne na odwrót. W Nowy Rok

5. Muzyka a święta żydowskie

91

Psalterium

(Rosz ha-Szana) nad miastem rozbrzmiewał zawsze dźwięk rogu.

Jego potężny głos miał budzić w sercach mieszkańców pragnienie uwielbienia Boga i przygotowywać ich na dzień sądu. O tym corocznym wydarzeniu wspomina psalmista: „Dmijcie w róg na nowiu, podczas pełni, w nasz dzień uroczysty! Bo to jest ustawa w Izraelu, przykazanie Boga Jakubowego” (Ps 81,4-5).

Wypowiadano również błogosławieństwa i życzono sobie, aby rozpoczynający się nowy rok był dobry i słodki, a potem śpiewano izraelskie pieśni o roku, który dobiega końca, i o tym nowym, aby okazał się pomyślny; o wielkim upale, który minął, i o pierwszym deszczu, który wkrótce spadnie54. Święto Nowego Roku obchodzono uroczyście w świątyni i po domach. Zwano je świętem trąb, gdyż kapłani w ten dzień ogłaszali za ich pomocą początek roku. Dęcie w szofar podczas Rosz ha-Szana symbolizowało królewską władzę Boga nad światem, przywodziło na myśl „szofar wybawienia”, a tym samym strach obracało w radość 54

Por. E. Gal-Ed, Księga świąt żydowskich, Warszawa 2005, s. 100.

92

I. Muzyka i śpiew

Szofar

z powodu zbliżania się ery mesjańskiej. Szofar nie przestał być używany po zburzeniu Pierwszej Świątyni; przeciwnie, zyskał na znaczeniu. Używano go w czasie najważniejszych uroczystości, takich jak Jom Kippur (Dzień Pojednania) i Rosz ha-Szana (Nowy Rok), którego biblijna nazwa to Święto Trąbienia (Dzień dęcia w róg) lub – jak w tłumaczeniu ks. Michała Petera – Dzień Fanfar (Lb 29,1).

Za pierwszy dzień roku Żydzi uważają miesiąc wyjścia z Egiptu – nisan (por. Wj 12,2). Natomiast święto wypadające pierwszego dnia siódmego miesiąca (tiszri) charakteryzują trzy określenia: uroczysty szabat, pamięć o trąbieniu (zichron terua) i święte zwołanie lub po prostu dzień trąbienia. Był to uroczysty dzień, wolny od pracy, kiedy przy wtórze bliżej nieokreślonego instrumentu trzeba o czymś pamiętać, o czym mają przypominać dźwięki instrumentu dętego. Być może w ów dzień głośnymi dźwiękami instrumentu ogłaszano królewskie panowanie Boga.

Jom Kippur Jest to szczególny dzień oczyszczenia z win popełnionych w ciągu roku. Izraelici stają wówczas przed sądem Bożym. Dęcie w szofar

5. Muzyka a święta żydowskie

Flety

93 w tym dniu stanowi spełnienie biblijnej formuły zichron terua (pamięć o trąbieniu). Szofar jest rytualnym instrumentem dętym, a jego dźwięk sprawia, że Bóg w niebiański Dzień Sądu przypomina Izraelowi o czynieniu dobra55.

Podobno dziesiątego dnia tiszri Mojżesz przekazał ludowi tablice Dekalogu. Na zakończenie świętowania odmawia się Kadisz i dmie w szofar, którego donośny, przeciągły dźwięk (tekija) kończy świąteczny dzień. Również początek roku jubileuszowego sygnalizował głos trąby.

Sukkot W to święto muzykuje się więcej niż w inne, a wynika to z Bożego nakazu radowania się. Uczeni mężowie w tym dniu śpiewali i tańczyli z pochodniami przed ludem. Lewici stali na piętnastu stopniach prowadzących z Dziedzińca Izraela na Dziedziniec Kobiet, śpiewali psalmy, grali na lirach, harfach, bębnach, trąbach i fletach. Apogeum tego święta stanowi „radość czerpania wody”.

Korowód szedł każdego ranka z muzyką od świątyni do sadzawki Siloe, aby zaczerpnąć wodę, którą składano potem przed ołtarzem.

Natychmiast po wylaniu wody śpiewano pieśń Alleluja składającą się z Psalmów 113-118. Śpiewano ją na przemian z odpowiedzią przy akompaniamencie fletu. Potem lewici trzykrotnie dęli w srebrne trąby. Na szofarze grano w ostatnim dniu Sukkot (Święta Namiotów) 55

Tamże, s. 103.

94

I. Muzyka i śpiew

i wtedy z lulawem56 w ręku maszerowano w procesji przy dźwiękach muzyki. Raz w roku, w święto Sukkot, można było używać nieograniczonej liczby instrumentów.

Chanuka Każdego roku, w porze najkrótszych dni, przez siedem dni zapala się światełka świecznika chanukowego, śpiewa pieśni o ocaleniu i cudach, które Bóg uczynił przodkom. Chanuka jest świętem światła i radości. Ostatniego dnia jego obchodów śpiewa się hymn Maoz Cur, który wychwala Boga. Jest to również modlitwa o odbudowanie świątyni jerozolimskiej i nastanie ery mesjańskiej. Podczas świętowania Chanuki, czyli odnowienia świątyni, śpiewano dziękczynną Pieśń odnowionej świątyni, czyli Psalm 30.

Ślub Swat w towarzystwie krewnych wprowadzał narzeczonego pod baldachim weselny (chupę), drugi orszak zaś z muzyką i śpiewem prowadził narzeczoną. Po wręczeniu prezentów goście tańczyli – osobno mężczyźni, osobno kobiety.

Muzyka w synagodze Synagoga spełniała, przynajmniej częściowo, rolę substytutu świątyni jerozolimskiej, do której Żydzi w diasporze nie mogli regularnie uczęszczać. Czuli jednak potrzebę kontaktu z Bogiem, dlatego zbierali się w prywatnych domach. Z czasem powstały specjalne domy modlitwy, które przekształciły się w klasyczne synagogi, te zaś stały się nie tylko domami modlitwy, ale również centrami życia publicznego wspólnot żydowskich, po okresie hasmonejskim również Lulaw składa się z gałązki palmowej, wierzbowej, wonnego mirtu oraz etroga, który wygląda trochę jak cytryna. Z lulawem idzie się do synagogi w Święto Namiotów i potrząsa się nim podczas modlitw. Por. S.P. de Vries, Obrzędy i symbole Żydów, Kraków 2003, s. 142.

56

5. Muzyka a święta żydowskie

95

Gra na szofarze

w Palestynie. W synagodze modlono się i śpiewano głównie psalmy. Muzyka instrumentalna podczas nabożeństw została zakazana z dwóch powodów: nabożeństwa w synagodze różniły się od tych sprawowanych w świątyni, a ponadto brak muzyki miał być znakiem żałoby z powodu zburzenia świątyni jerozolimskiej przez Rzymian w 70 roku57.

Por. J. Ciecieląg, Żydzi w okresie drugiej świątyni 538 przed Chr.-70 po Chr., Kraków 2011, s. 169.

57

96

I. Muzyka i śpiew

Róg barani

Śpiewano jednak nadal podczas nabożeństw, śpiew towarzyszył też procesjom, a śpiewana poezja religijna (piutin) pozostała żywa w liturgicznej tradycji żydowskiej, ponieważ śpiew jednoczy i poucza. Potem chrześcijaństwo przejęło zwyczaje synagogalne, o czym świadczą listy św. Pawła (por. Kol 3,16; Ef 5,18-19; 1 Kor 14,26)58.

58

Por. J.R. Armogathe, „In hymnis et canticis”, ,,Communio” 2001, nr 2 (122), s. 3-10.

II Instrumenty muzyczne czasów biblijnych Alleluja.

Chwalcie Boga w Jego świątyni, chwalcie Go na wyniosłym Jego nieboskłonie!

Chwalcie Go za potężne Jego czyny, chwalcie Go za wielką Jego potęgę!

Chwalcie Go dźwiękiem rogu, chwalcie Go na harfie i cytrze!

Chwalcie Go bębnem i tańcem, chwalcie Go na strunach i flecie!

Chwalcie Go na dźwięcznych cymbałach, chwalcie Go na cymbałach brzęczących.

Wszystko, co żyje, niech chwali Pana!

Alleluja.

Ps 150

98

II. Instrumenty muzyczne czasów biblijnych

Śpiewajcie Panu przy wtórze cytry, przy wtórze cytry i przy dźwiękach harfy, przy graniu trąb i głosie rogu – radujcie się przed obliczem Pana, Króla!

Ps 98,5-6

Człowiek pierwotny tworzył instrumenty muzyczne z tego, co znalazł w naturze: z kości zwierzęcych, rogów, jelit, wysuszonej skóry, sierści, kory wierzby, skorupy żółwia, drewna oraz sprzętów i surowców będących w użyciu, takich jak: łuk, strzały, żelazo, brąz, kamień, glina, wapień, miedź, kły i kości mamuta lub słonia, lazuryt, kamienie szlachetne, srebro i złoto. Następnie obserwując i kopiując przedmioty codziennego użytku, nadawał pierwotnym instrumentom kształty łuku, czółna, łodzi, łyżki, łopatki, półksiężyca lub trójkąta. Przypuszczalnie harfa powstała na skutek usłyszanego dźwięku napiętej i wibrującej cięciwy po wystrzeleniu strzały z łuku.

Pierwotny człowiek zaintrygowany prawdopodobnie przyjemnym dźwiękiem swojego łuku zauważył, że dźwięk ten zmienia się w zależności od długości cięciwy (krótsze brzmiały inaczej niż dłuższe).

Informacje o instrumentach używanych w czasach biblijnych czerpiemy z kart Pisma Świętego59 i innych źródeł, takich jak Dawne dzieje Izraela Józefa Flawiusza czy traktat talmudyczny Szabbaat podający, że córka faraona, którą poślubił Salomon, miała w posagu „tysiąc gatunków instrumentów muzycznych” (56b). Józef Flawiusz pisze o ogromnej liczbie instrumentów wykonanych na rozkaz Mojżesza: dwustu tysiącach trąb i czterdziestu tysiącach lir obu rodzajów60.

Na przestrzeni dziejów zmieniały się instrumenty i znaczenia ich nazw, stąd nie powinno czytelnika dziwić, że również na kartach Biblii ulegały one przeobrażeniu. Wiemy, jak wygląda harfa, ale nie wiemy, czym była dla Mojżesza. Możemy się jedynie domyślać, o jakich instrumentach myślał św. Jan, gdy mówił, że ich dźwięk nigdy więcej nie rozlegnie się w Babilonie. Nie zawsze trafnie możemy powiedzieć, o jaki Biblia jest traktowana jako tekst źródłowy przy omawianiu starożytnych instrumentów, lecz należy pamiętać, że nie jest ona księgą historyczną, stąd wiele w niej historycznych nieścisłości i błędów.

60 Por. J. Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, Warszawa 2001, III, 8, 441.

59

II. Instrumenty muzyczne czasów biblijnych

99

instrument chodziło, jak wyglądał, jak brzmiał. Talerze i bęben jesteśmy w stanie identyfikować z dużym prawdopodobieństwem na podstawie przesłanek etymologicznych dotyczących ich nazw, a dzwoneczki lub brzękadełka można określić na podstawie ich przeznaczenia. Spośród instrumentów biblijnych tylko barani róg jest nadal używany.

Wśród zachowanych starożytnych instrumentów muzycznych przeważają aerofony61, takie jak: ūgāv (piszczałka pionowa), shōfār, hasosra (odpowiednik trąbki), hail i abub (piszczałki obojowe). Instrumenty strunowe (chordofony) to nevel, czyli pionowa harfa kątowa, asor – instrument o dziesięciu strunach, i kinnor, na którym grał król Dawid. Jedynym spośród membranofonów wzmiankowanych w Biblii był tof – bęben obręczowy. Posługiwały się nim wyłącznie kobiety, przygrywając do śpiewu i tańca. Muzycy nie wykonywali utworów, lecz akompaniowali, towarzyszyli śpiewom podczas procesji wiernych, którzy tańczyli, pokrzykiwali, radowali się. Na czele procesji kroczył arcykapłan, za nim kapłani i lewici, po nich muzycy, chóry i reszta ludu. Psalm 150 wymienia instrumenty, przy których wtórze śpiewano psalmy. Do grona muzyków należy doliczyć kapłanów trębaczy: „Trąbić mają kapłani, synowie Aarona; będzie to dla was i dla waszych potomków prawem wiekuistym” (Lb 10,8).

Rzeczą wprowadzającą zamieszanie jest również klasyfikacja instrumentów, zwłaszcza tych, które z narzędzi ludowych i obrzędowych przekształciły się w instrumenty przeznaczone do celów sztuki i rozrywki. Dzieli się je na ludowe i profesjonalne (używane przez zawodowych muzyków), religijne i świeckie, męskie i kobiece.

Aby dokonać klasyfikacji, należy najpierw sprecyzować kryterium wyboru. Najprostsza klasyfikacja dzieli instrumenty na strunowe, dęte i perkusyjne. Na instrumentach strunowych grano w starożytności, szarpiąc struny palcami, uderzając plektronem lub łącząc Aerofony to grupa instrumentów muzycznych, zwanych też dętymi, w których źródłem dźwięku jest drgający słup powietrza. Wysokość dźwięku zależna jest od długości słupa powietrza w przewodzie instrumentu, a barwa brzmienia – od kształtu przewodu, materiału oraz sposobu zadęcia. Zmianę wysokości dźwięku uzyskuje się przez otwieranie i zamykanie otworów bocznych, przedłużanie rury, zmianę ciśnienia powietrza. Por. Encyklopedia muzyki PWN, red. A Chodkowski, Warszawa 1995, s. 15.

61

130

II. Instrumenty muzyczne czasów biblijnych

Dzwoneczki

dzie wchodził do Miejsca Świętego przed oblicze Pana i gdy będzie wychodził – ażeby nie umarł” (28,33-35).

Z grupy instrumentów samobrzmiących (idiofonów) opisane są w Starym Testamencie dzwoneczki i brzękadełka (pa’amōn) umieszczone na obrzeżach szaty arcykapłana. Miały za zadanie odpędzać złe duchy. Jedni rabini nauczali, że złotych dzwoneczków z sercami było siedemdziesiąt dwa, inni, że trzydzieści sześć. Złote dzwoneczki umieszczone u dołu szaty arcykapłana, na przemian z jabłkami granatu, były jednym z elementów jego stroju. Dzwonki swym dźwiękiem sygnalizowały jego obecność w świątyni. Małe dzwoneczki przypinano też do nóg tancerzy lub uprzęży końskiej.

Były podobne do tych przymocowanych do „jabłek granatu” przy zwojach Tory w dzisiejszych synagogach86.

Instrumenty kobiece W archaicznych kulturach czyniono rozróżnienie na instrumenty męskie i żeńskie. Użycie instrumentu męskiego przez ko86

J. Montagu, Instrumenty muzyczne Biblii, dz. cyt., s. 42.

1. Instrumenty w Starym Testamencie

131

bietę ściągało na nią karę śmierci, o czym pisze Curt Sachs w swojej Historii instrumentów muzycznych87. U Izraelitów typowo męskimi instrumentami były róg i trąba.

Wymieniony w Starym Testamencie bębenek (tof) jest instrumentem kobiecym (por. Sdz 11,34; 1 Sm 18,6; Jr 31,4). W najstarszych księgach Pisma Świętego (do Ksiąg Samuela włącznie), we wczesnym okresie państwa izraelskiego, bębenek jest zawsze w rękach kobiet, które używają go do akompaniamentu rytmicznego podczas tańca.

Pełni on ważną rolę w ludowych ceremoniach, którym przewodzą kobiety. Przykładami mogą być Miriam, siostra Mojżesza: „Miriam prorokini, siostra Aarona, wzięła bębenek do ręki, a wszystkie kobiety szły za nią w pląsach i uderzały w bębenki” (Wj 15,20), córka Jeftego (por. Sdz 11,34), kobiety witające króla Saula po zwycięstwie nad Filistynami (por. 1 Sm 18,6).

Bębenek zawsze był związany z ruchem i zazwyczaj z tańcem oraz radością: „Niech chwalą Jego imię wśród tańców, niech grają Mu na bębnie i cytrze” (Ps 149,3). Zwyczaj witania mężczyzn powracających po dłuższej nieobecności przez kobiety grające na bębenkach znany jest w całym basenie Morza Śródziemnego, gdzie nadal kobieta i gra na bębenku są ze sobą związane. Solo na na bębenkach grały wyłącznie kobiety (por. Wj 15,20; Sdz 11,34; Jr 31,4), lecz kiedy współbrzmiały one z innymi instrumentami, grali na nich również mężczyźni.

Psalm 68,26 podaje miejsce, jakie zajmowały kobiety grające na bębenkach w procesji kultowej: „Śpiewacy idą przodem, na końcu harfiarze, w środku dziewczęta uderzają w bębenki”. Po dziś dzień w wielu wspólnotach żydowskich instrument ten jest używany przez kobiety do akompaniowania tańcom88. W późniejszym okresie bębenek znalazł szersze zastosowanie i jego żeński charakter zanikł.

Hebrajskie słowo tōf oznacza bęben obręczowy, przypominający nasz tamburyn, ale bez brzękadeł. Biblijne bębny miały prawdopodobnie jedną lub dwie struny jelitowe biegnące wzdłuż membrany 87 88

C. Sachs, Historia instrumentów muzycznych, tłum. S. Olędzki, Kraków 1989.

Por. R. Rachuta, Muzyka w Biblii (praca doktorska), dz. cyt.

132

II. Instrumenty muzyczne czasów biblijnych

wewnątrz obręczy. Bębny obręczowe do dziś są używane na Bliskim Wschodzie podczas wszelkiego rodzaju uroczystości. Tōf to używany przez kobiety bębenek jednostronny, trzymany w jednej ręce, podczas gdy druga w niego uderzała. Innym typem był bęben opisany w Psalmie 81,3. Słowo tōf, łączone z wesołością i radością, w Psalmie 150,4 oraz w Księdze Sędziów (11,34) występuje razem z tańcem.

Bęben towarzyszył nie tylko tańcom i śpiewom, ale również prorokom (por. 1 Sm 10,5). Biblia wymienia go szesnaście razy, zawsze jako element zespołu śpiewającego, tańczącego lub złożonego z różnych instrumentów. Jako samodzielny instrument pojawia się tylko trzy razy. Największy zespół muzyczny, w którym występuje bęben, związany jest z przeniesieniem Arki Przymierza do Jerozolimy. Dawid wyraża swoją radość, tańcząc przed Arką w rytmie wystukiwanym na bębenku (por. 2 Sm 6,5).

Po raz pierwszy bęben pojawia się w Księdze Rodzaju, kiedy Laban gani Jakuba za ucieczkę bez pożegnania: „Czemu uciekłeś potajemnie i okradłeś mnie? Nic mi nie powiedziałeś, a przecież odprawiłbym cię z weselem: z pieśniami, bębnami i cytrami!” (31,27).

Bębenek nie był instrumentem używanym w świątyni, ale towarzyszył tańcom kultowym (por. Wj 15,20; 1 Sm 18,6), stosowano go też podczas świąt (por. Ps 81,3) i procesji (por. 2 Sm 6,5; 1 Krn 13,8). Taką procesję opisuje Psalm 68,26: „Śpiewacy idą przodem, na końcu harfiarze, w środku dziewczęta uderzają w bębenki”.

Bębenek pełnił także funkcje świeckie. Gra na bębenku była zawsze związana z ruchem i radością (por. 1 Sm 10,5), choć w Księdze Sędziów córka Jeftego opłakuje swoje dziewictwo grą na bębenku (Sdz 11,34).

Instrumentem bębenkowym, wspomnianym w Starym Testamencie tylko raz, jest nekeb. Słowo to pochodzi od czasownika „przebić, przedziurawić”, co mogłoby oznaczać flet (hālīl), ale prorok Ezechiel postawił nekeb obok tof, co świadczy o tym, że oba te instrumenty są ze sobą ściśle związane. Nekeb to prawdopodobnie

2. Instrumenty muzyczne w Nowym Testamencie

133

tamburyn o drewnianej obręczy z naciągniętą skórą i przyczepionymi do obwodu okrągłymi, cienkimi, ruchomymi blaszkami, które przy poruszaniu wydają metaliczne dźwięki. Instrument ten trzyma się w lewej ręce i uderza w skórę prawą dłonią.

2 Instrumenty muzyczne w Nowym Testamencie

W

Nowym Testamencie jest niewiele fragmentów traktujących o muzyce. Instrumenty muzyczne takie jak cytry, liry, harfy, flety, bębny, cymbały, trąby były używane przez Żydów podczas uroczystych nabożeństw, lecz w czasach Nowego Testamentu, kiedy zarząd nad świątynią przejęli saduceusze, muzyka i śpiewy nie rozbrzmiewały jak za czasów Dawida. Brak jest również wzmianek o przejęciu żydowskich zwyczajów muzycznych przez chrześcijan, choć Biblia nie zabrania używania instrumentów w kościele.

Ewangelie i listy apostolskie Sam bowiem Pan zstąpi z nieba na hasło i na głos archanioła, i na dźwięk trąby Bożej, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi.

1 Tes 4,16

Instrumenty muzyczne są wzmiankowane jedynie w Ewangelii św. Mateusza: „Kiedy więc dajesz jałmużnę, nie trąb przed sobą, jak obłudnicy czynią w synagogach i na ulicach, aby ich ludzie chwalili” (6,2); „Pośle On swoich aniołów z trąbą o głosie potężnym, i zgromadzą Jego wybranych z czterech stron świata” (24,31), oraz w listach św. Pawła i w Apokalipsie. W Pierwszym Liście do Koryntian wymienione są cytra, flet i trąba: „Podobnie jest z martwymi

III Taniec w Biblii Jest czas płaczu i czas śmiechu, czas zawodzenia i czas pląsów.

Koh 3,4

1 Historia tańca Niech chwalą Jego imię wśród tańców, niech grają Mu na bębnie i cytrze.

Ps 149,3

T

aniec towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów i jest najstarszą formą wyrażania siebie. Człowiek tańczący poprzez ruch ciała przekazuje uczucia i idee, może odzwierciedlać stany emocjonalne, wyrażać treści magiczno-obrzędowe, tworzyć nowe wartości estetyczne, nadając ruchom znaczenie symboliczne.

144

III. Taniec w Biblii

Taniec z krotalą

Na temat muzyki i tańców starożytnych Izraelitów istnieją sprzeczne opinie. Miłośnicy tańca i muzyki rozrywkowej szukają dla swojego zamiłowania poparcia biblijnego, natomiast ich przeciwnicy udowadniają, że Biblia potępia taniec i świecką muzykę. A jaka jest prawda? Aby ją poznać, należy się zaznajomić z historią tańca w czasach starożytnych oraz tym, co na jego temat napisali autorzy ksiąg Starego i Nowego Testamentu.

Jak powiada L. M. Orsy, „Bóg jest partnerem prowadzącym nas w tańcu, który sam zapoczątkował”92. Czym zatem jest taniec? Odpowiedzi mogą być różne. Najprostsze: taniec to ruch, taniec to rytmiczne ruchy ciała wykonywane w takt muzyki, taniec to rytmiczny ruch niewynikający z pracy. Roger Garaudy określa taniec jako sposób istnienia. Według niego nie jest to zwyczajna zabawa, lecz obrzęd, nie spektakl, lecz współuczestnictwo; wiąże się on z magią i religią, z pracą i odpoczynkiem, z miłością i śmiercią93.

Encyklopedia Britannica jako taniec określa „układ ruchów i gestów człowieka, uporządkowanych w czasie (rytm) i przestrzeni (kompozycja), wykonywanych najczęściej przy akompaniamencie muzyki”94. Władysław Kopaliński tańcem nazywa „przebieranie noL.M. Orsy, Pan niepokoju, Warszawa 1988, s. 63.

R. Garaudy, Danser sa vie (Taniec życia), tłum. I. Turska, Paris 1973, s. 13.

94 Britannica – edycja polska, t. 42, red. W. Wolarski, Poznań 2004, s. 274.

92 93

1. Historia tańca

145

gami i tupanie, ruchy tułowia i gesty rąk przy rytmicznym hałasie wszczynanym uderzeniami kamieni, kości, klaskaniem, okrzykami, wreszcie śpiewem i muzyką instrumentów (bębnów, piszczałek itd.) wprowadzającymi uczestników w przyjemne podniecenie, w radosny nastrój, w stan zachwycenia, uniesienia”95. Jan Reya ujmuje taniec jako harmonię rytmicznych ruchów, ukształtowanych obrazowo, niepodporządkowanych bezpośrednio pracy. Taniec staje się sztuką wówczas, gdy działa estetycznie swą formą96.

Ruch towarzyszy człowiekowi od narodzin aż do śmierci.

Kontakt ze światem odbywa się poprzez ciało, które w połączeniu z ruchem i rytmem zrodziło taniec. Taniec jest ruchomą formą dla tego, co niewidoczne, transparencją pierwiastka Boskiego, otwartym oknem, widokiem na Boskość. Taniec, jako ruchomy w formie obraz, jest w pełni uświęcony. Stanowi też dla człowieka środek do urzeczywistnienia samego siebie. Człowiek wyraża w tańcu swoją radość i szczęście97. „Taniec jest pomostem pomiędzy czasem i przestrzenią: dzięki ruchowi zostawia za sobą przeszłość jak tren, nie obawia się przyszłości, ponieważ będzie ją kształtował”98.

Zdolność do tańca jest cechą wrodzoną człowieka. Gdy człowiek pierwotny nie potrafił odpowiednio zamanifestować swoich uczuć do Boga, czynił to za pomocą tańca. Odwieczny popęd każe ludziom reagować na muzykę i śpiew ruchami ciała, dlatego już od najdawniejszych czasów człowiek poprzez ruchy naśladowcze tworzył taniec obrazowy. Powstały różne tańce i pantomimy przedstawiające życie pierwotnych plemion (tropienie zwierząt, łowy, walkę z nimi, zabijanie). Za najstarszy taniec, znany ludom paleolitu, uważany jest „taniec w kole”, wykonywany przez myśliwych. Naśladował on obławę i walkę.

Miał zapewnić zwierzętom rozrodczość bądź uspokoić duszę ubitego zwierzęcia. Z kolei obserwacje przyrody przyczyniły się do powstania pierwszych kultów religijnych, wyrażanych za pomocą tańca i śpiewu.

W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 2001, s. 425.

W. Tomaszewski, Człowiek tańczący, Warszawa 1991, s. 11.

97 Por. B. Wosien, Droga tancerza. Poznaj mowę ciała: taniec magiczny, mistyczny, rytualny, współczesny, Białystok 2003, s. 26-27.

98 Tamże, s. 39.

95 96

Zakończenie Modlitwa słowna to zaledwie drobna cząstka życia chrześcijanina.

Jest ona zaledwie początkiem odpowiedzi, która musi rozszerzyć się na całą naszą istotę. Odpowiedź powinna dotyczyć wszystkiego. W tańcu, którego piękno przerasta nasze pragnienia i wyobrażenia, prowadzącym partnerem jest Bóg. Musimy odpowiedzieć Mu słowem, spojrzeniem, gestem – całym ciałem…

L. M. Orsy133

C

złowiek wyraża swą osobowość za pomocą ruchu i rytmu, który zrodził taniec – uniwersalny język wypowiedzi i ekspresji.

Mowa tańca jest starsza od języka, ponieważ ruchy ciała pozwalają na porozumienie wcześniej, aniżeli człowiek nauczy się mówić.

Z punktu widzenia człowieka nowożytnego nie można porównać tańców praktykowanych w starożytnym Izraelu z tymi, które znane są obecnie. W Starym Testamencie taniec na początku należał do Boga, był związany z kultem religijnym. Wyrażał również radość w czasie świąt religijnych (por. Sdz 21,19-21), z powodu odniesionego zwycięstwa (por. 1 Sm 18,6), dziękczynienie za pomyślne przejście 133

Za: W. Tomaszewski, Człowiek tańczący, dz. cyt., s. 24.

180

Zakończenie

przez Morze Czerwone (por. Wj 15,20). Miał głębokie znaczenie duchowe, był wyrazem czci i uwielbienia dla Boga. „Serce bardzo pragnie wznieść się do Boga i dostąpić radości, lecz ciężar ciała przyciąga je do ziemi. Taniec pozbawia ciało ciężaru i pozwala sercu unieść je wysoko. W czasie tańca całe ciało uwielbia Boga”134.

W Nowym Testamencie taniec występuje jako element zabawy (por. Mt 11,17; Łk 7,32) oraz forma uzewnętrzniania radości w życiu świeckim, do czego nawoływali św. Paweł (por. 1 Tes 5,16-17; Flp 4,4), św. Łukasz – pisząc o powrocie syna marnotrawnego (por. 15,25), oraz św. Marek – opisując taniec Salome (por. 6,21-22). Hebrajskie słowo simjha (radość) jest anagramem słowa Mashiah (Mesjasz).

Taniec religijny wyraża duchową radość: „Oto bowiem, skoro głos Twego pozdrowienia zabrzmiał w moich uszach, poruszyło się z radości dzieciątko w moim łonie” (Łk 1,44). Jan Chrzciciel tańczy w łonie swej matki. Maryja wypowiada zaś słowa: „Wielbi dusza moja Pana i raduje się duch mój w Bogu, moim Zbawcy” (Łk 1,46-47).

Można też mówić o „tańcu” Maryi, kiedy biegnie ona z pomocą do Elżbiety. Jej bieg jest lekki i pełen wdzięku, a taniec to ruch. Użyty tu czasownik „poruszyć się” jest tym samym, którym określony został taniec Dawida wokół Arki135. Śpiew, muzyka i taniec wykonywane dla uwielbienia Boga łączą człowieka z jego Stwórcą, koją stroskaną duszę, wzmacniają wiarę i nadzieję zbawienia, są także terapią dla schorowanego systemu nerwowego i psychiki. Niebo jest pełne muzyki i śpiewu na chwałę Stwórcy.

Podsumowując, można powiedzieć, że taniec był obecny w życiu religijnym i świeckim Izraela. Biblia zachęca do wychwalania Boga w ten sposób (por. Ps 149,1; 150,4). W czasach biblijnych tańczono we wszystkich uroczystych chwilach życia: z okazji świąt ku czci Boga (por. Sdz 21,19-21.23), wojny i pokoju, zawarcia małżeństwa i pogrzebu, siewu i zbioru plonów, zwycięstw, po zgładzeniu Egipcjan (por.

J. Croissant, Ciało świątynią Bożego piękna. Rekolekcje przez taniec, dz. cyt., s. 204.

Por. I. Wójcik, J. Wójcik, Jak Dawid tańczyć chcę. Tańce integracyjne oparte na fabule biblijnej, Lublin 2003, s. 17.

134 135

Zakończenie

181

Wj 15,1; 20,21), córka Jeftego tańcem wychwalała Boga za oddanie w ręce jej ojca Ammonitów (por. Sdz 11,34), Dawid tańczył po sprowadzeniu Arki Przymierza do Jerozolimy (por. 2 Sm 6,14-17; 1 Krn 15,29),

a Izraelitki witały Dawida i Saula po zwycięstwie nad Filistynami (por. 1 Sm 18,6; 29,5).

W Biblii napisane jest również o tańcach, których Bóg nie pochwalał, takich jak np. taniec na cześć bożka Baala (por. 1 Krl 18,26-29), taniec wokół złotego cielca, choć Izraelici twierdzili, że to na cześć Boga (por. Wj 32,6.17-19), taniec Salome w zamian za głowę Jana Chrzciciela (por. Mt 14,6-11; Mk 6,21-28). Święty Paweł zwracał uwagę chrześcijanom, aby tańcząc, unikali rozbudzania niewłaściwych pragnień seksualnych (por. 1 Kor 6,18), złego towarzystwa (por. 1 Kor 15,33) i nie gorszyli innych (por. Rz 14,21; 1 Kor 8,13, 2 Kor 6,3; Flp 1,9-10; Mt 18,6).

Muzyka wykonywana na chwałę Boga nie podoba się Szatanowi: „A kiedy zły duch zesłany przez Boga napadał na Saula, brał Dawid cytrę i grał. Wtedy Saul doznawał ulgi, czuł się lepiej, a zły duch odstępował od niego” (1 Sm 16,23). Szatan stworzył własną muzykę, aby zniesławić Boga i upodlić człowieka. Początkowo wkradł się z nią do pogańskich tańców kultowych, a później napełnił nią cały świat.

Szatańska muzyka deprawuje charakter człowieka, niszczy jego zdrowie cielesne – osłabia system nerwowy i organ słuchowy. Taniec szatański jest przyczyną upadku moralnego, a w konsekwencji prowadzi do wiecznej zagłady. Pozornie daje radość, a w rzeczywistości rujnuje charakter i zdrowie człowieka. Szatańskie muzyka i tańce oddziałują na duszę i ciało odurzająco, podobnie jak narkotyk. Gdy publiczność w czasie koncertu wpadnie w ekstazę, wtedy często dochodzi do awantur i tragedii, a Szatan osiąga swój cel. „Ideał świata wcale nie jest pozbawiony tańca; wprost przeciwnie – kipi prawdziwy i szczery tanecznością”136. Taniec jest jedną z niewielu dziedzin działalności, w którą człowiek jest zaangażowany całkowicie: ciałem, duszą i umysłem. Może być naszą modlitwą, nie tylko w cichym kroczeniu andante, lecz także w wesołych skokach 136

W. Tomaszewski, Człowiek tańczący, dz. cyt., s. 17.

182

Zakończenie

allegro vivo. Jest on wszechstronnym sportem, a zarazem medytacją, środkiem poznania wewnętrznego i zewnętrznego równocześnie.

Niestety współczesny świat to świat sparaliżowanych kalek bez nóg, spędzających cały dzień w biurze, w samochodzie, w domu przed telewizorem. Wykorzystujemy tylko małą część aparatu ruchu i bez związku z istotą całego organizmu: tutaj umysł, tam ciało, tam serce.

Na skutek tego organizm odczuwa głęboką niedyspozycję, a człowiek głęboki podział swej istoty.

Literatura Adam A., Muzyka w służbie Bożej, „Communio” 2001, nr 2 (122), s. 21.

Antologia palatyńska, wybór i tłum. Z. Kubiak, Warszawa 1978.

Apel W., Gregorian Chants, Bloomington, Indianapolis 1990.

Armogathe J. R., „In hymnis et canticis”, „Communio” 2001, nr 2 (122), s. 3-10.

Augustyn, Objaśnienia psalmów, t. 6: Ps 124-150, Warszawa 1986.

Bogacz R., Wychowawcza rola świąt żydowskich, „Z badań nad Biblią” 8, red. T. Jelonek, Kraków 2004, s. 73-89.

Britannica – edycja polska, t. 42, red. W. Wolarski, Poznań 2004.

Chomiński J. M., Wilkowska-Chomińska K., Historia muzyki, cz. 1, Kraków 1989.

Ciecieląg J., Żydzi w okresie drugiej świątyni 538 przed Chr. – 70 po Chr., Kraków 2011.

Croissant J., Ciało świątynią Bożego piękna. Rekolekcje przez taniec, Kraków 1999.

Dąbek T. M., Muzyczne środki ekspresji w modlitwie liturgicznej i osobistej w Dawnym i Nowym Przymierzu, w: Ante Deum stantes Analecta Reverendissimo Domino Stanislao Czerwik oblata, red.

S. Koperek, R. Tyrała, Kraków 2002, s. 71-79.

184

Literatura

Dąbek T.M., Muzyka liturgiczna w Starym i Nowym Przymierzu, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1987, nr 3, s. 252-257.

Dąbek T. M., „W ciszy i ufności leży wasza siła” (Iz 30,15). Nauka Biblii o milczeniu i powściągliwości w mowie, Kraków-Tyniec 2006.

Dąbek T. M., „Z pracy rąk swoich będziesz pożywał” (Ps 128,2). Biblia o godności i wartości ludzkiej pracy, Kraków 2010.

Eliade M., Historia wierzeń i idei religijnych, t. 1, Warszawa 1997.

Encyklopedia katolicka, Lublin 1985.

Encyklopedia muzyki PWN, red. A. Chodkowski, Warszawa 1995.

Flawiusz J., Dawne dzieje Izraela, Warszawa 2001.

Flis J., Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiąclecia, Warszawa 1996.

Freeman C., Egipt, Warszawa 1998.

Gal-Ed E., Księga świąt żydowskich, Warszawa 2005.

Garaudy R., Danser sa vie (Taniec życia), tłum. I. Turska, Paris 1973.

Habela J., Słowniczek muzyczny, Kraków 2011. „Izrael – dodatek do Biuletynu Informacyjnego Poselstwa Izraela w Warszawie” 1960, nr 13, s. 14-16.

Jankowski A., Listy więzienne św. Pawła: do Filipian, do Kolosan, do Filemona, do Efezjan, PŚNT VIII, Poznań 1962.

Keller W., Śladami Biblii. Stary Testament w świetle badań naukowych, Diepholz 1998.

Kocur M., Teatr antycznej Grecji, rozdz. II: Chór; www.kocur.uni. wroc.pl [dostęp: 31.07.2013].

Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 2001.

Kosek W., Istota chrześcijańskiego powołania w świetle biblijnej metafory pieśni i harfy, www.adoracja.bielsko.opoka.org.pl/istota. html [dostęp: 28.07.2013].

Kubaszewski J., Taniec i muzyka w religii i życiu socjalnym, www.dekalog.eliasz/pl/goscie/inni/taniec.htm [dostęp: 31.07.2013].

Kubies G., Instrumenty muzyczne w Starym Testamencie, „Studia Bobolanum” 2003, nr 2, s. 33-51.

Kubies G., Nazwy instrumentów muzycznych w polskich przekładach Starego Testamentu, „Studia Bobolanum” 2004, nr 1, s. 109-138.

Literatura

185

Kubies G., Orkiestra króla Nabuchodonozora II czy zespół Antiocha IV Epifanesa? Kilka uwag muzykologa, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 2005, nr 2, s. 135-150.

Kubies G. „Trąbili i śpiewali, tak iż słychać było tylko jeden głos wysławiający majestat Pana” – czyli rozważania o trąbie w Starym Testamencie, „Zeszyty Naukowe KUL” 2006, nr 2(194), s. 43-66; http://www.opoka.org.pl/biblioteka/I/IM/kubies_traba. html [dostęp: 31.07.2013].

Landels J. G., Muzyka starożytnej Grecji i Rzymu, Kraków 2005.

Lange R., O istocie tańca i jego przejawach w kulturze: perspektywa antropologiczna, Poznań 2009.

Leszczyńska M., Izraelskie tańce ludowe – historia narodu, który spełnił marzenie, „Wychowanie Muzyczne” 2011, nr 5.

Longeat J. P., Muzyka liturgiczna i kontemplacyjna, „Communio” 2001, nr 2 (122), s. 69-82.

Lukian z Samosate, Dialog o tańcu, tłum. J. W. Reiss, „Biblioteka Meandra”, Warszawa 1951.

Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989. Łach S., Księga Psalmów. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy, Poznań 1990.

Matusiak OP, B., Hildegarda z Bingen. Teologia muzyki, Kraków 2003.

Merton T., Modlić się Psalmami. Gdy otwieramy Biblię, Kraków 2008.

Montagu J., Instrumenty muzyczne Biblii, Kraków 2006.

Orsy L. M., Pan niepokoju, Warszawa 1988.

Pilch J. J., Słownik kultury biblijnej, Częstochowa 2004.

Podręczna encyklopedia biblijna, t. 2, red. E. Dąbrowski, Poznań-Warszawa-Lublin 1959.

Praktyczny słownik biblijny. Opracowanie zbiorowe katolickich i protestanckich teologów, red. A. Grabner-Haider, Warszawa 1999.

Przewodnik po Biblii, red. D. i P. Alexander, red. wyd. pol. T. Mieszkowski, Warszawa 2010.

Quesnel M., Gruson P., Biblia i jej kultura. Stary Testament, Ząbki 2008.

Rachuta R., Muzyka w Biblii (praca doktorska), https//repozytorium. amu.edu.pl [dostęp: 31.07.2013].

Rad G. von, Teologia Starego Testamentu, tłum. B. Widła, Warszawa 1986.

186

Literatura

Ratzinger J., Muzyka a liturgia, „Communio” 2001, nr 2 (122), s. 39-53.

Rebić A., Muzyka w Starym Testamencie, „Communio” 2001, nr 2 (122), s. 11-19.

Rosik M., Ze wzgórz Samarii, Wrocław 2005.

Rożek M., Mitologia Krakowa, Kraków 2009.

Sachs C., Historia instrumentów muzycznych, tłum. S. Olędzki, Kraków 1989.

Sachs C., World History of The Dance, New York 1965, www.cyfrowaetnografia.pl.

Słownik wiedzy biblijnej, red. B. M. Metzger, M. D. Coogan, Warszawa 2004.

Sorell W., The Dance Through the Ages, New York 1967.

Stachowiak L., Druga pieśń o słudze Jahwe (Iz 49,1-15), „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1984, t. XXXI, s. 31-42.

Starożytny Izrael. Od Abrahama do zburzenia Świątyni Jerozolimskiej przez Rzymian, red. H. Shanks, tłum. W. Chrostowski, Warszawa 2007.

Szlagowska D., Kultura muzyczna antyku, Gdańsk 1996.

Tomaszewski W., Człowiek tańczący, Warszawa 1991.

Tronina A., Pieśń odnowionej świątyni (Ps 29/30), „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1984, t. XXXI. Turska I., Co to jest balet, Kraków 1957.

Turska I., Krótki zarys historii tańca i baletu, Kraków 1983.

Vaux R. de, Instytucje Starego Testamentu, Poznań 2004.

Vries S. P. de, Obrzędy i symbole Żydów, Kraków 2003.

Waloszek J., Teologia muzyki. Współczesna myśl teologiczna o muzyce, Opole 1997.

West M. L. Muzyka starożytnej Grecji, Kraków 2003.

Wight F. H., Obyczaje krajów biblijnych, Warszawa 1998.

Wosien B., Droga tancerza. Poznaj mowę ciała: taniec magiczny, mistyczny, rytualny, współczesny, Białystok 2003.

Wójcik I., Wójcik J., Jak Dawid tańczyć chcę. Tańce integracyjne oparte na fabule biblijnej, Lublin 2003.

Wujek J., Wykład Pisma Świętego. Postilla Catholica, cz. 1, Komorów 1997.

Spis treści Wprowadzenie ------------------------------------------------------------------------------------------------

5

I. Muzyka i śpiew -----------------------------------------------------------------------------------

7

1. Muzyka w starożytności Mezopotamia

--------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

Egipt ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Grecja ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Rzym

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Izrael -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------2. Muzyka i śpiew w Starym Testamencie ---------------------------Muzyka w służbie kultu -----------------------------------------------------------------------------Muzyka w społecznym życiu Izraela --------------------------------------------------Śpiew -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Lamentacje ----------------------------------------------------------------------------------------------------------Śpiewacy, chóry i chórzyści

-----------------------------------------------------------------------

3. Muzyka w Nowym Testamencie i na początku chrześcijaństwa --------------------------------------------------Muzyka żałobna ----------------------------------------------------------------------------------------------Muzyka w Apokalipsie ---------------------------------------------------------------------------------

7 8 11 14 21 23 28 30 31 35 41 42 48 54 54

188

Literatura

Muzyka na początku chrześcijaństwa ------------------------------------------------------------------------------------------------4. Dzieje i rodzaje biblijnej muzyki

----------------------------------------------

Pieśni z czasów wędrówki z Egiptu do Ziemi Obiecanej --------Muzyka i pieśni w czasie osiadłego życia -----------------------------------------Muzyka kultowa ----------------------------------------------------------------------------------------------Muzyka wojskowa (wojenna) ------------------------------------------------------------------Muzyka w okresie królewskim (997-587 przed Chr.) --------------Muzyka i pieśni po zburzeniu świątyni --------------------------------------------Muzyka w okresie Drugiej Świątyni ---------------------------------------------------Psalmy --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------5. Muzyka a święta żydowskie ----------------------------------------------------------

58 60 61 63 64 69 70 71 75 79

Muzyka w synagodze ------------------------------------------------------------------------------------

87 89 90 92 93 94 94 94

II. Instrumenty muzyczne czasów biblijnych ----

97

1. Instrumenty w Starym Testamencie --------------------------------------

100 100 102

Święto Paschy ----------------------------------------------------------------------------------------------------Rosz ha-Szana ---------------------------------------------------------------------------------------------------Jom Kippur

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Sukkot --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Chanuka ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ślub ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Instrumenty Jubala ----------------------------------------------------------------------------------------Izraelskie instrumenty epoki nomadycznej -----------------------------------Instrumenty okresu królewskiego i Pierwszej Świątyni ---------------------------------------------------------------------------------------Instrumenty proroków ---------------------------------------------------------------------------------

108 113

Okres niewoli babilońskiej – instrumenty z Księgi Daniela ------------------------------------------------------------------

113

189

Literatura Instrumenty w okresie po niewoli babilońskiej i Drugiej Świątyni --------------------------------------------------------------Instrumenty strunowe ---------------------------------------------------------------------------------Instrumenty dęte --------------------------------------------------------------------------------------------Instrumenty perkusyjne -----------------------------------------------------------------------------Instrumenty kobiece -------------------------------------------------------------------------------------2. Instrumenty muzyczne w Nowym Testamencie --------

115 117 123 128 130

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

133 133 134

Zakończenie -------------------------------------------------------------------------------------------------------------

135

III. Taniec w Biblii --------------------------------------------------------------------------------------

143

1. Historia tańca ----------------------------------------------------------------------------------------------

143

2. Taniec w kulturach starożytnych ----------------------------------------------

150 150 154 155 156 157 162 163 165

Ewangelie i listy apostolskie ---------------------------------------------------------------------Apokalipsa

Egipt ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Mezopotamia

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

Palestyna --------------------------------------------------------------------------------------------------------------Fenicja --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Grecja ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Taniec w teatrze greckim ---------------------------------------------------------------------------Taniec w życiu codziennym ---------------------------------------------------------------------Rzym

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

3. Taniec w Biblii ----------------------------------------------------------------------------------------------

Taniec we wczesnym chrześcijaństwie -----------------------------------------------

166 169 173 176

Zakończenie -------------------------------------------------------------------------------------------------------

179

Literatura -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

183

Taniec na kartach Starego Testamentu ---------------------------------------------Taniec w Nowym Testamencie ----------------------------------------------------------------

WYDAWNICTWO KSIÄ&#x2DC;ĹťY SERCANĂ&#x201C;W www.wydawnictwo.net.pl

,6%1

Muzyka i taniec w Biblii

PraktykÄ&#x2122; muzycznÄ&#x2026; czasĂłw zarĂłwno Starego, jak i Nowego Testamentu z duĹźym trudem moĹźna porĂłwnaÄ&#x2021; do tego, co rozumie siÄ&#x2122; pod tym pojÄ&#x2122;ciem w czasach nowoĹźytnych. Ĺ&#x161;wiat biblijny nie znaĹ&#x201A; okreĹ&#x203A;lenia sztuki muzycznej w dzisiejszym tego sĹ&#x201A;owa znaczeniu, dlatego w niniejszej publikacji zachowano duĹźÄ&#x2026; ostroĹźnoĹ&#x203A;Ä&#x2021; w interpretowaniu pojÄ&#x2122;Ä&#x2021; muzycznych. Jej celem jest jedynie ukazanie muzyki i taĹ&#x201E;ca Ĺ&#x203A;wiata biblijnego na podstawie cytatĂłw z Pisma Ĺ&#x161;wiÄ&#x2122;tego, ktĂłre sÄ&#x2026; dowodem na istnienie praktyki muzycznej i tanecznej zarĂłwno w kulcie Starego i Nowego Testamentu, jak i w şyciu codziennym.

Barbara Szczepanowicz

W

Biblii jest zarĂłwno wiele fragmentĂłw traktujÄ&#x2026;cych o muzyce, jak i tekstĂłw przeznaczonych do Ĺ&#x203A;piewu, jednak muzyka jako taka dla autorĂłw natchnionych nie stanowi przedmiotu szczegĂłlnej uwagi i osobnego tematu do rozwaĹźaĹ&#x201E;. O Ĺ&#x203A;piewie, grze na instrumentach muzycznych, pieĹ&#x203A;niach czy teĹź hymnach Biblia mĂłwi niejako mimochodem, przy okazji innych spraw, na marginesie innych tematĂłw.

Barbara Szczepanowicz

Muzyka i taniec w Biblii