Jaargang 140, Nr. 19 / 12 mei 2016

Onafhankelijk weekblad sinds 1877 12 mei 2016 Jaargang 140 / Nr. 19 â‚Ź 4,95

BP

Het Kinderpardon werkt niet Mary, zeven jaar in Nederland zonder vergunning, komt in opstand

Hannah Arendt als vluchteling De filosofe over rechtvaardigheid voor rechteloze mensen

De partij van de zelfvoldaanheid De Democraten geven niet om de gewone Amerikanen

SOME AIRLINES GIVE YOU MILES. ICELANDAIR GIVES YOU TIME. Gratis stopover in IJsland onderweg naar de VS of Canada.

Reykjavik I Anchorage I Boston I Denver I Edmonton I Halifax I Minneapolis I New York I Seattle I Toronto I Orlando I Portland I Vancouver I Washington D.C. NIEUW IN 2016 : Chicago en Montreal

+ icelandair.nl

#MyStopover

In dit nummer

12 EEN ANDER DUITSLAND De rechts-populistische, islamkritische Alternative für Deutschland bepaalt het debat Merlijn Schoonenboom 16 AMERIKA IS AL GROOT De Democraten zijn zo tevreden met zichzelf dat ze de lagere klassen vergeten, aldus Thomas Frank Mars van Grunsven 20 HOOFDSTAD VAN DE FLITSHANDEL In Amsterdam verdienen high frequency traders honderden miljoenen met hun algoritmes. Met dank aan de toezichthouder Koen Haegens

‘Met zijn zelf­ moord voor ogen raakte ieder gedicht met terug­ werkende kracht zwanger van het naderend onheil’ Schrijvers die er een punt achter zetten, pagina 46

24 EEN VERSCHEURDE GENERATIE Jonge moslimmeisjes zijn modern, grootsteeds én hyper-religieus.

Ze staan van alle kanten onder druk Mounir Samuel 28 EXIT KINDERPARDON Door strikte uitvoering van de regels wordt 92 procent van de aanvragen afgewezen Irene van der Linde

Cover

34 DE IDEALE BUITENSTAANDER Het denken van Hannah Arendt is gevormd door een leven op drift Casper Thomas 38 Essay DE BANALITEIT VAN

HET KWAAD Zat Hannah Arendt wel zo verkeerd in haar analyse van nazikopstuk Adolf Eichmann?

Hans Achterhuis 42 HET EEUWIG VROUWELIJKE Paula Modersohn-Becker schilderde honderden vrouwen: sterk, zacht, rond en blozend van innerlijke kracht Joke J. Hermsen 46 PUNT. UIT Zelfdoding van schrijvers wordt vaak geromantiseerd. Zou dat aan de aard van het beroep liggen?

Marja Pruis

Kroniek van kunst & cultuur

50 Kunst De dood van Osama bin Laden Film Midnight Special Popmuziek Beyoncé Toneel Lulu Televisie Bezness as Usual

Dichters & Denkers

54 DE SLACHTOFFERPORNO

VAN HANYA YANAGIHARA Joost de Vries 57 HET VERLANGEN

VAN ARNON GRUNBERG Kees ’t Hart 59 HET DIEPE ZINGEN VAN

PETER VERHELST Piet Gerbrandy 60 DE POSTMODERNE HEL

VAN LAURENT BINET Christophe Van Gerrewey

Columns

JOEP BERTRAMS BUITENLAND GORILLA ANONE ECONOMIE Ewald Engelen 61 CHRISTIAAN WEIJTS 64 KAMAGURKA 65 MARJA PRUIS

DICK TUINDER 6 7 8 9

Rubrieken

IN HET NIEUWS IN DE WERELD IN DEN HAAG KIJKEN Rudi Fuchs 62 CRYPTOGRAM 63 POST 5 6 10 53

66 HET EINDE Jenny Diski (1947-2016), schrijfster, gekweld en autonoom Margreet Fogteloo

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 3

r o o v og o t e d M l e r e de w

DJOSER RONDREIZEN Meer dan 300 pagina's prachtige groepsrondreizen.

DJOSER JUNIOR Ontdek de wereld met je kinderen.

DJOSER WANDEL & FIETS Beleef een land intenser op een actieve manier.

BROCHURE?

DJOSER.NL

OF 071-512 64 00

In het nieuws

Toekomstloze asielkinderen Linda, een vrouw van midden veertig, zonder nationaliteit, smokkelde mij een maand geleden de vrijheidsbeperkende gezinslocatie in Katwijk binnen. Hier wonen ruim honderd gezinnen die het land uit moeten. Ze zijn min of meer uitgeprocedeerd. Nadat ik haar vanaf de parkeerplaats had gebeld, dook Linda (geblondeerd haar, joggingbroek) uit de bosjes op en nam me mee naar haar kamer, waar zij en haar vier kinderen al vier jaar wonen. Rond een grote tafel zaten vijf andere ouders. Ze wilden geen van allen met hun naam in De Groene Amsterdammer, ze waren bang voor repercussies, maar wilden heel graag vertellen hoe het er hier aan toe gaat. Want, zo dachten ze, als Nederlanders wisten wat hier gebeurt, zouden ze geschokt zijn.

Zij namen me die middag mee naar hun wereld. De wereld waarin zij elke dag tussen één en twee in de rij moeten staan om te stempelen, waarin ze elke ochtend tussen zes en acht met het gezin van hun bed kunnen worden gelicht door de vreemdelingenpolitie, waarin ze niet mogen werken, waarin hun kinderen naar school gaan maar geen toekomst hebben, waarin alleen maar gepraat wordt over procedures, ind, politie-invallen, uitzettingen, de wereld waar angst en onzekerheid een normaal onderdeel zijn van het bestaan. En waarin zij allen al jaren wonen. Evenals hun kinderen. ‘Inhumaan en een schending van kinderrechten’, zeggen Defence for Children, Unicef en de Kinderombudsman al jaren over deze vrijheidsbeperkende gezinslocaties.

Deze vorm van opvang is niet alleen schrijnend hardvochtig, maar ook nog inefficiënt, blijkt uit de door De Groene opgevraagde cijfers bij het ministerie van Veiligheid en Justitie. Het doel – gezinnen het land uit – wordt slechts heel beperkt bereikt. Van de kleine tweeduizend mensen die afgelopen jaar woonden op deze locaties zijn er honderdvijftig gedwongen ‘naar bewaring’ gebracht en uitgezet, een schamele acht

‘De overheid heeft zoveel regeltjes bedacht dat vrijwel elk kind wordt afgewezen’

procent, zo laten de cijfers van de Dienst Terugkeer en Vertrek zien. Veel gezinnen blijven er bovendien voor lange tijd, de gemiddelde duur van de opvang is opgelopen tot bijna een jaar, blijkt uit de cijfers die het coa aan De Groene verstrekte.

De regering treedt het VN-Kinderrechten­ verdrag – waarin geregeld is dat kinderen recht hebben op een ongestoorde ontwikkeling – met voeten. Meer dan duizend asielkinderen hebben een appèl gedaan op de definitieve Regeling langdurig verblijvende kinderen, waarin is bepaald dat asielkinderen die langer dan vijf jaar in Nederland zijn recht hebben op een verblijfsvergunning. Dit is in oktober 2012 in het regeerakkoord van het kabinet-Rutte II opgenomen en in februari 2013 ingevoerd. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt immers dat een kind na vijf jaar in Nederland zo geworteld is dat je het niet meer zonder schade aan te richten kunt uitzetten. Maar het kinderpardon voor ‘gewortelde’ asielzoekerskinderen blijkt een farce: 92 procent werd geweigerd. ‘De overheid heeft zoveel regeltjes rondom het pardon bedacht dat vrijwel ieder kind wordt afgewezen’, zegt Defence for Children in het artikel verderop in deze Groene.

Het kabinet ondergraaft dus zijn eigen regeling en kiest er bewust voor een hard beleid te voeren. Zo creëren we niet alleen een schaduwwereld van toekomstloze en getraumatiseerde kinderen, maar zijn we ook verantwoordelijk voor het schenden van internationale kinderrechten. Mensenrechten, dat waar Europa ooit zo trots op was, worden door dit kabinet rücksichtslos overboord gegooid.

IRENE VAN DER LINDE BEELD MILO 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 5

In de Wereld Rome – Het beroep bestaat sinds 2014 officieel. Dat was het jaar waarin Giovanni Cafaro op zijn 41ste werd ontslagen als mana­ ger van een kledingbedrijf in Milaan, omdat de productie naar een goedkoop Oostblokland werd verplaatst. Zo stond hij ­ op straat in het dure Milaan, de uit het werk­ loze, zuidelijke Salerno afkomstige Cafaro. Hij stuurde vruchteloos zijn cv in het rond, maar kwam op het geniale idee tijdens een oneindige wachtrij bij de post. Hij ging zijn diensten aan­ bieden als codista, de in-de-rij-staander. Een onmiddellijk succes, inmiddels in heel Italië overgenomen. Google op: ‘In coda per te’ (‘In de rij voor jou’) en je vindt de in-de-rij-staander bij jou in de buurt. Tarief: tien euro per uur, inclu­ sief btw. Er wordt afgerekend met een keurige kwitantie.

In Italië betalen de meeste mensen hun licht, gas, elektriciteit, water, onroerendgoeden gemeentebelastingen nog handmatig via de post. Dat heeft een reden. Je kunt het ook via een automatische afschrijving regelen, maar dat is voor eigen risico. In de jungle van half gepri­ vatiseerde staatsbedrijven gaat er veel mis, of, duidelijker gezegd, wordt er veel gestolen. Elke rekening moet je drie keer bekijken, nabellen, checken. Automatische afschrijving is een open invitatie om je rekening te plunderen en fou­ ten worden nooit in contanten teruggestort. De ­fouten zijn altijd in het voordeel van de credi­ teur, en ‘zullen de komende maanden worden ver­rekend met uw reële verbruik’. Het kan gaan om forse bedragen, vaak vijfhonderd euro of hoger.

Daarom houden de Italianen de situatie liever in eigen hand, maar dat betekent dus oneindig in de rij staan. Het geldt ook voor het ophalen van je pensioen, voor het betalen van je belasting, voor het terugkrijgen van medische kosten, voor het inschrijven aan scholen en uni­ versiteiten, voor het aanvragen van welke staats­ dienst dan ook. Altijd in de rij. En altijd tijdens kantooruren.

De rij-staanders hebben een gunstige invloed op de atmosfeer in de rij. Zij staan er immers professioneel, raken niet geïrriteerd, ster­ ker: het kan ze niet lang genoeg duren. Onder opbeurende praatjes met de zwetende, nerveuze mede-rijstaanders delen ze hun visitekaart­ jes uit. Ze zijn al gefilmd door Amerikaanse en Japanse cameraploegen, de Italiaanse rij-­ staanders, omdat men het daar zo opvallend vindt dat er in het computertijdperk nog landen bestaan waar je voor alles in de rij moet staan.

Het is niet opvallend voor de Italianen. Het is Italië.

ANNE BRANBERGEN 6 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

JOEP BERTRAMS

Italianen staan professioneel in de rij

Boris houdt van Boris én Londen Londen – Het is een zee van ruimte die Londense fietsers niet gewend zijn. Op Blackfriars Bridge ligt sinds kort een indrukwekkend fietspad, door Boris Johnson geopend op zijn laatste dag als burgemeester. Het is er geko­ men na een jarenlange bureaucratische strijd, die gepaard ging met aanvallen van taxichauf­ feurs, gewone automobilisten en The Financial Times. Glunderend reed Johnson over de brug toen een racefietser hem voor ‘prick’ uitmaakte.

‘Daarom is het zo’n mooie stad. Er zijn steden waar mensen dat niet zouden durven.’

Dat eeuwige optimisme, dat gekmakende zelfvertrouwen van de Old Etonian. Zijn bio­ graaf Andrew Gimson noemt de Olympische Spelen als voorbeeld. ‘Iedereen dacht dat de spelen een debacle zouden worden, een verne­ dering. Behalve Boris. En hij bleek gelijk te heb­ ben. Sterker, hij werd zelf in één klap wereld­ beroemd.’ In zekere zin is de stad een evenbeeld van Boris: naast optimistisch ook energiek, anarchistisch, grappig, flamboyant en tolerant.

Deze karaktereigenschappen hebben er vol­ gens Gimson aan bijgedragen dat Boris twee keer heeft gewonnen in dit rode bolwerk, een prestatie die meer glans heeft gekregen na de nederlaag van de Conservatief Zac Goldsmith tegen Labour-kandidaat Sadiq Khan. Maar wat

heeft Boris precies gedaan? ‘He has promoted Boris’, was het korzelige antwoord van diens voorganger Ken Livingstone. Typerend is dat de grote droom van Boris, een nieuwe lucht­ haven in de Theemsdelta, beperkt is gebleven tot maquettes.

Onder het bewind van Boris is de woning­ crisis van kwaad tot erger geworden. De metro­ pool is hard op weg om een stad van de rijken te worden, van buitenlandse investeerders die van de binnenstad een spookstad maken.

Huurders zijn vogelvrij en projectontwikkelaars mogen doen waar ze zin in hebben, tot en met het aanleggen van speciale deuren voor minder­ bedeelde huurders. Dat Boris op een van zijn laatste werkdagen toestemming gaf om het overheidsgebouw Millbank om te toveren tot weer een woontoren voor de rijken is typerend.

De woningnood werpt een schaduw over de succesvolste stad van de wereld in financieel, cultureel, toeristisch en sportief opzicht. Het is nu de taak van Khan om Londen socialer en rechtvaardiger te maken. Aan de inwoners zelf zal het niet liggen. Dat zijn islamitische ach­ tergrond amper een rol heeft gespeeld bij zijn verkiezing is het beste eerbetoon dat de Londe­ naren aan zichzelf hebben kunnen geven. Het is dezelfde tolerantie die Boris toonde na voor lul te zijn uitgemaakt.

PATRICK VAN IJZENDOORN

Buitenland Rutger van der Hoeven Despotisme Het is geen geheim dat de vaders van de Verenigde Staten politieke partijen beschouwden als het werk van de baarlijke duivel. Voor James Madison, die de Amerikaanse grondwet opstelde, was een politieke partij ‘een groep burgers, verenigd door enige gedeelde impuls of passie of belang, vijandig aan de rechten van andere burgers, en aan de gezamenlijke belangen van de gemeenschap’. Alexander Hamilton, een andere Founding Father, zag een vereniging van Amerikaanse staten als ‘een waarborg tegen binnenlandse factievorming’. En George Washington, de eerste president en bij leven al ‘vader des vaderlands’ genoemd, zag het niet anders. ‘Laat mij u op de meest plechtige manier waarschuwen voor de verderfelijke gevolgen van de partijgeest’, zei hij bij zijn afscheid van het publieke leven. ‘In volksregeringen bestaat zij in haar meest groteske vorm, en zij is werkelijk hun grootste vijand. De afwisselende dominantie

van de ene factie over de andere, gescherpt door de geest van wraak, is in zichzelf al een vreeswekkend despotisme. Het leidt tot de ondergang van publieke vrijheid.’

Wie zou hun verbazing schetsen als de Founding Fathers konden rondkijken in 2016. Niet alleen is Amerikaanse politiek volledig getransformeerd tot ‘de afwisselende dominantie van de ene factie over de andere’, maar dit wordt ook nog eens beschouwd als de diepste essentie van politiek. Nu een van de twee grote partijen zichzelf kannibaliseert, wordt dat beschouwd als een ontzagwekkend democratisch drama.

Het werkelijke democratische drama heeft zich natuurlijk al vele decennia eerder voorgedaan. De greep van de twee grote partijen, de Republikeinen en Democraten, op de Amerikaanse politiek is zo sterk dat in een land van ruim driehonderd miljoen mensen slechts in één piepkleine staat (Vermont) een andere partij opereert die af en toe wat lokale restzetels bij de grote twee kan wegkrabben.

Donald Trump is sinds vorige week de Republikeinse presidentskandidaat. Het bizarste daaraan, in weerwil van de meeste commentaren, is niet dat Trump als onwaarschijnlijke kandidaat de nominatie van zijn partij heeft

bemachtigd, maar dat hij daarmee aan het hoofd staat van een partij die de helft van alles in handen heeft wat met Amerikaanse openbare functies te maken heeft. Nergens is dat afgesproken en nooit was dat het plan. Maar de praktijk is wel zo, en het grote ‘eieren voor je geld kiezen’ in de Republikeinse Partij is begonnen.

Als je in de Amerikaanse politiek zit, betekent bot doen tegen ‘jouw’ presidentskandidaat dat je vier jaar gegarandeerd aan de zijlijn staat. Een lange rij quasi-principiële politici slikt dan ook zijn bezwaren tegen Trump in. Trumps ex-rivalen Marco Het ‘eieren Rubio en John voor je geld Kasich worden ­kiezen’ bij de al genoemd als Republikein- zijn mogelijke se Partij is running mate begonnen en voormalige hartstochtelijke vijanden als Rick Perry en John McCain zijn al gedraaid. Dat Trump die hele kliek afschilderde als een zooitje opportunistische carrièremakers lijkt wel enige grond te hebben.

Interessanter is dat sommige Amerikaanse conservatieven en financiers openlijk werken aan de lancering van een derde presidentskandidaat buiten de Republikeinse Partij om, een

middenfiguur die Donald Trumps aanhang leeg zou moeten eten. Dat zou de Republikeinse Partij mogelijk blijvend in tweeën splijten.

Wat zou mooier zijn voor de Amerikaanse politiek? De VS zijn hartstochtelijk toe aan betekenisvoller politiek dan het voorspelbare stuivertje wisselen met twee spelers. Trumps onwaarschijnlijke kandidatuur en het succes van zijn antiestablishmentboodschap illustreren dat. En waarom dan niet in één moeite door aan de linkerkant? Nu propt de Democratische Partij een kakelbonte verzameling stemmers samen met een vage agenda die zo weinig mogelijk mensen voor het hoofd moet stoten, met de voor Amerikaanse begrippen dieprode Sanders en de Amerikaanse VVD’er Clinton in één partij. Maar iets anders dan het keurslijf van twee partijen in een eeuwige verstrengeling leek tot voor kort ook helemaal niet mogelijk. Nu opeens wel, met dank aan Donald Trump.

Meer partijen betekent nog geen ieder-voor-zich, zoals George Washington voor ogen had, vol ‘moraliteit en deugd’, maar het is een stap in de goede richting. Als het zo ver komt, heeft Trump de Amerikaanse democratie een enorme dienst bewezen.

San Francisco – Wonen in een gerenoveerd tweekamerapparte­ ment in het hart van San Francisco?

Dat kan voor ‘slechts’ 3220 euro per maand. Je hebt dan eigen woon- en slaapkamer, keuken en ‘anderhalve badkamer’ (een badkamer plus een apart toilet).

De huizenmarkt in San Francisco is over­ spannen. Vier jaar geleden kostte een gemid­ deld tweekamerappartement nog 1925 euro per maand, nu is dat 67 procent meer. Het is daarmee de duurste stad van de Verenigde Sta­ ten. Verhuizen naar een nabijgelegen stad als Oakland, ooit bekend als het goedkope alter­ natief voor San Francisco, haalt weinig uit.

Oakland staat met een gemiddelde huisprijs van 1895 euro per maand op nummer 5 van duur­ ste steden. De oorzaak is simpel: enorme vraag door de toestroom van heel veel tech-werkers en jongeren die in de hippe stad willen wonen en weinig aanbod door bouwrestricties van de gemeente.

Absurd, vond de 25-jarige Peter Berkowitz.

Hij wilde geen duizend euro neerleggen voor een slaapkamer en kwam met een idee: ik bouw een houten kist die als slaapkamer dient en

MICHAEL KOUNTOURIS / CAGLE

Westkust IT’er woont in een kist

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 7

zet die in een hoek van de woonkamer van een vriend. De huisgenoten van die vriend vonden het een beetje vreemd, maar zeiden ja. Sinds twee weken woont hij in zijn ‘pod’ en betaalt hij slechts 438 euro per maand. Dat is inclusief de kosten die hij maakte voor het bouwen van zijn kist en gebruik van de gemeenschappelijke voorzieningen.

‘Ik weet dat het raar is’, zegt hij, ‘maar mensen vergissen zich in hoe gezellig een kleine ruimte kan zijn.’ De kist, die is gemaakt van houten ­platen, is 2,44 bij 1,37 meter en niet hoog genoeg om in te staan. Er past een tweepersoonsmatras in en achter het hoofdeinde is een beetje ruimte om kleren op te bergen. Kerstverlichting zorgt voor sfeer. Met de ventilatie is het prima gesteld, zegt Berkowitz – ‘ik heb er een plant in staan en ik houd het schoon’ –, maar de geluidsisolatie is nog niet optimaal. ‘Daar ben ik nu mee bezig.’

Vanwege de huurprijzen woont vrijwel ieder­ een in San Francisco samen met huisgenoten.

Jong en oud, vrijgezellen en stelletjes. Maar soms is het nog erger. ‘Ik krijg mailtjes van men­ sen die huur betalen om op iemands bank in de woonkamer te mogen slapen’, zegt Berkowitz, die in talloze media verscheen met zijn oplos­ sing. ‘Ik heb een goedkope manier gevonden om wel privacy te hebben en ga kijken of ik hiermee ook andere mensen kan helpen.’

EVA SCHRAM

8 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

Keniaanse stropers redden olifanten Nairobi – ‘Vroeger was ik zelf een stroper.’ Lokale ranger Lkilet draagt een legerjas, en een kalasjnikov over de schouder. Met de verkoop van een paar slagtanden kon hij zijn familie maanden onderhouden. ‘Maar nu heb ik een baan, en profiteert de gemeenschap van de olifanten. Ik ga dus niet meer op jacht.’

Het gaat slecht met de Afrikaanse olifant. Elk jaar worden meer dan dertigduizend dieren op brute wijze gedood vanwege hun slagtanden.

Een groot deel van het ivoor verlaat het con­ tinent via de haven in de Keniaanse kuststad Mombasa, op weg naar de zwarte markt in Azië.

Een paar honderd kilometer ten noorden van Nairobi ligt Namunyak. In dit gebied leeft een groot deel van de Keniaanse olifantenpopulatie.

Het is een van de plekken waar succes wordt geboekt in de oorlog tegen stropers. De regio is stoffig en warm. Her en der houden jonge her­ ders gehuld in rode doeken met een stok hun koeien en geiten bijeen. Overal klinken ram­ melende bellen. Tom Letiwa, manager van de Namunyak Wildlife Conservation Trust, zet zich samen met de lokale Samburu-­bevolking in voor de bescherming van olifanten. ‘In Kenia leven de meeste wilde dieren buiten de bekende nati­ onale parken, op plekken die zij moeten delen

met mensen. Juist daarom moet de bevolking bij de strijd tegen stropen betrokken worden.’

Volgens de statistieken werkt deze aanpak; al jarenlang worden hier minder olifanten gedood.

Regelmatig ontstaat er conflict tussen de wilde dieren en de nomaden die hier rondtrekken met hun vee. Leeuwen eten hun koeien op en olifan­ ten dringen hun dorpen binnen en vertrappen de oogst. Dit maakt het lastig om de bevolking aan de ‘juiste kant’ te krijgen. ‘De bescherming van olifanten moet hen concreet iets opleveren’, zegt Letiwa. Daarom geeft zijn organisatie jonge mannen een baan als ranger. In teams patrouil­ leren ze in de bush op zoek naar stropers en in de dorpen vertellen ze de inwoners waarom ze de dieren juist moeten omarmen. Met de inkom­ sten uit twee luxe safari lodges in het gebied bekostigt de organisatie een basisschool en een kliniek. ‘We zien nu wat we ervoor terugkrij­ gen’, legt voormalig herder Joshua uit. Hij werkt sinds een jaar als ranger in het gebied rond zijn dorp. ‘Maar als de geldstroom stopt, dan moet ik weer gaan jagen.’

EVA DE VRIES

Welke kleur heeft de Poolse dictatuur?

Warschau – In de jaren negen­ tig leerde de Nederlandse student politieke theorieën dat het gevaar voor het individu niet meer van de overheid kwam, maar van grote multinationals. Bedrijven als Shell en Unilever stopten de overheid in hun zak en dwongen de burger in een rol van consumerende slaaf. Deze nieuwe leerstelling maakte boekenkasten vol politiek-filosofische werken over de verhouding overheid-burger overbodig. Hopelijk zijn de boeken niet vernietigd: in Polen komt het gevaar voor de burger weer vooreerst van de overheid.

De nieuwe machthebbers proberen in razend tempo hun klassiek-totalitaire dromen te ver­ wezenlijken. Het loopt lekker. Het rechtscollege dat nieuwe regelingen en wetten aan de grond­ wet toetst, is vleugellam gemaakt. De bazen en belangrijkste journalisten van de publieke omroep zijn vervangen en een belasting­ maatregel is in de maak die het te duur voor commerciële omroepen maakt nog aan zinvolle nieuwsgaring te doen. De afluisterbevoegd­ heden van de politie zijn verruimd en de minis­ ter van Justitie mag zich sinds kort op elk niveau bemoeien met een gerechtelijk onderzoek. (Gaat het om een partijlid? Laat maar vallen die zaak.)

En, wellicht meest verontrustende voor de ver­ dediger van burgerrechten: opsporingsambte­ naren mogen de wet overtreden, zo is het plan, als dat ‘in het belang van het land’ is. Onrecht­ matig verkregen bewijsmateriaal? Bestaat niet meer. De wet zal discussies over martelen irrele­ vant maken. Ondertussen vervangt de regering de leiding van alle staatsbedrijven, van zieken­ huizen, energiebedrijven, de spoorwegen, zelfs van een beroemde fokker van Arabische paar­

Economie Ewald Engelen Revolutie Als er een grafiek is die het sluimerende electorale ongenoegen verklaart, is het de arbeidsinkomensquote (AIQ) die De Nederlandsche Bank twee weken terug publiceerde. De AIQ meet de verdeling van de jaarlijks geproduceerde toegevoegde waarde in de private sector tussen werknemers (arbeid) en de eigenaren van de productiemiddelen (kapitaal). Ging eind jaren zeventig nog bijna negentig procent naar de factor arbeid, vanaf het Akkoord van Wassenaar in 1982 zette een geleidelijke daling in. Tijdens de crisis zakte de AIQ kortstondig naar 72 om sindsdien te stabiliseren op rond de 73/74 procent.

In andere landen is het niet anders. De VS, het VK, Duitsland, Frankrijk: overal is de AIQ gedaald van 75 tot 80 procent eind jaren zeventig, naar gemiddeld 65 procent nu. In 35 jaar tijd zijn werknemers pakweg 15 procentpunten misgelopen van de toegevoegde waarde die zij produceren. Vrij naar Marx: wereldwijd is de ‘exploitatiegraad’ fors gestegen.

De oorzaken zijn bekend. In reactie op de winstgevendheidscrisis van het grootbedrijf in de jaren zeventig hebben hun politieke vrienden

(Reagan in de VS, Thatcher in het VK, Lubbers in Nederland) een juridische infrastructuur opgetuigd die de bewegingsvrijheid, en daarmee de onderhandelingsmacht, van de factor kapitaal revolutionair heeft vergroot. Het heet met een lelijk anglicisme ‘globalisering’, en is net zo ‘natuurlijk’ als het broeikaseffect.

Samen met forse subsidies op stookolie en de standaardisatie van het stukgoederenvervoer (containers) heeft het geleid tot de ‘ontwijkingsglobalisering’ van nu.

Ontwijken van belasting, ontwijken van toezicht, ontwijken van milieueisen, ontwijken van arbeidskosten, ontwijken van dierenwelzijn. Alles voor de aandeelhouder.

De gevolgen zijn bekend. Daardoor groeien de reële gezinsinkomens al decennia niet meer. Daardoor zijn de winsten van multinationals de pan uit gerezen. Daardoor zijn de kasreserves van het grootbedrijf ongekend hoog. Daardoor bevinden de bedrijfsinvesteringen zich op een dieptepunt. Daardoor weet het grootbedrijf niets beters te verzinnen dan eigen aandelen terugkopen of andere bedrijven overnemen. Daardoor stijgen overal de inkomens- en vermogensongelijkheden. Daardoor warmt het klimaat op en stijgt de zeespiegel.

Als je dit een probleem vindt, zijn er in principe twee mogelijkheden. Beide beogen herstel

van het machtsevenwicht tussen kapitaal en arbeid. De eerste is de bewegingsvrijheid van de factor arbeid vergroten. Dat is zeg maar de D66oplossing: meer Europese integratie, meer arbeidsmigratie, meer vrijhandel, en vooral veel mobiliserend onderwijs.

Op papier ziet het er prachtig uit. In de praktijk is het een herbivore draai aan hardvochtig neoliberalisme. Jaarlijks verkast in de Europese Unie minder dan twee procent van de bevolking: mensen zijn nu eenmaal honkvast.

Terwijl de hoogst opgeleide generatie ooit aanhikt tegen een werkloosheid van twintig procent; wat nou scholing loont?

Stemmen De andere op de PPV is een stem optie is de bewegingsvrijheid voor je van de factor uitbuiter kapitaal inperken.

De Bernie Sandersoplossing. We hebben net een crisis gehad, die heeft geleerd dat financiële globalisering uitermate schadelijk is. Nationalisering van bancaire geldstromen door grensoverschrijdend kapitaal te belasten zou een remedie kunnen zijn.

Hetzelfde geldt voor de uitwassen van de ‘ontwijkingsglobalisering’: stop belastingontwijking; verhoog de transportkosten genoeg om de handelsstromen gemoeid met ontwijking (pakweg de helft) te stoppen; stop TTIP; en dwing

multinationals hun rommel op te ruimen. Niet de aandeelhouder, maar mens, dier en milieu moeten centraal staan.

Helaas spitst het politieke debat in Europa zich toe op de eerste optie. Ook in Nederland domineert de rechts-populistische kritiek op de globaliseringsutopie van D66 het publieke debat. Het is zeg maar de PVV-oplossing. Met empirisch krankjorume uitlatingen over ‘tsunami’s van vluchtelingen’ en de ‘islamisering van Nederland’ wordt ‘globaliseringsverliezers’ een politiek placebo verkocht.

Grenzen dicht verergert de terechte sociaal-economische zorgen alleen maar in plaats van dat ze worden geadresseerd. De factor arbeid opsluiten zonder de factor kapitaal een strobreed in de weg te leggen, is namelijk een vrijbrief voor ongebreidelde uitbuiting. Het grootbedrijf lacht in zijn vuistje, Marx draait zich om in zijn graf.

Ik heb de PVV nog nooit op zinnige kapitalismekritiek kunnen betrappen. Sterker, de partij is belastingontwijkingskampioen bij uitstek en TTIP-fan par excellence.

Stemmen op de PVV is een stem voor je uitbuiter. Wie maakt dit de sympathisanten van de PVV nou eindelijk eens duidelijk? Wie gaat de langverbeide confrontatie aan met deze valsemunters? Wie redt de populistische revolutie?

den. Belangrijkste kwalificatie van de nieuwe leiders: de juiste partijkeuze.

De totalitaire wensen van de nieuwe macht­ hebbers zijn traditioneel. Maar welk klassiek label verdienen ze? Onder de duizenden demon­ stranten die afgelopen weekend de straat op gin­ gen, hoorde je zelden het woord ‘communisme’.

Omdat regeringspartij PiS de Poolse samen­ leving juist wil ‘zuiveren’ van leiders en zaken­ mensen die ooit het communisme dienden. In de donkere spelonken van de Poolse academie hoor je de vergelijking echter wel degelijk: de liefde voor overheidscontrole; de retoriek tegen ‘westers imperialisme’; het instrumentaliseren van de rechterlijke macht; de belofte van cul­ turele stilstand; het politiek bedrijven uit naam van de arme, echte Pool... degenen met histo­ risch besef ontgaan de overeenkomsten niet.

In het café hoor je iets anders. Daar heet de communistische retro-politiek, opgediend met nationaal-katholieke superioriteitsgevoelens, gewoon: nationaal-socialisme. Wellicht lukt het met de kennis uit die oude, lang verguisde boe­ ken om deze kwalificatie verder scherp te stellen.

PIETER VAN OS 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 9

In Den Haag Vol van Je bent uit Turkse ouders geboren in Nederland. Je werd accountant. Door de huidige discussie moet je nu ineens kiezen tussen de twee landen. door Aukje van Roessel beeld Milo

10 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

stageplek heeft en ook op twee andere plekken Al bijna twee uur hebben we zitten praten als terecht had gekund, stelt hem blijkbaar niet de laptop uit de tas komt. De student bedrijfs­ gerust. kunde, die ik heb leren kennen via zijn bijbaan Als we over politiek en de affaire-Ebru bij de groentewinkel bij mij om de hoek, wil me Umar komen te spreken, wordt het ingewikkel­ nog iets laten zien voordat we afscheid nemen. der. Is de aanhouding van Umar zo belangrijk?

Het blijkt een inmiddels al enkele jaren oud vraagt hij zich af. Hier in Nederland wordt net filmpje van een gesproken column van journa­ gedaan alsof het een chaos is in Turkije, vindt list Francisco van Jole uit het Vara-programma hij. Umar heeft een recht geschonden, hier in De leugen regeert. Van Jole vraagt zich af of de Nederland mag je ook niet ‘fuck de koning’ media bevooroordeeld zijn als het om moslims zeggen. Zowel hier als daar word je opgepakt gaat. als je het staatshoofd beledigt. En het sluiten Naast mij kijkt de student, zelf moslim met in Turkije van een krant als Today’s Zaman? ouders die zijn geboren in Turkije, mee als Van Dat heeft volgens hem veel meer met corruptie Jole laat zien hoe moslimvrouwen op televisie te maken dan met het inperken van de pers­ worden afgebeeld in wat de columnist ‘mos­ vrijheid. limverpakking’ noemt: zwaar gesluierd, alleen De student heeft door de huidige discussie de ogen nog zichtbaar. Van Jole’s antwoord is: het gevoel alsof hij afstand moet nemen van ja, de media zijn bevooroordeeld. ‘Soms zit ik Erdogan, alsof hij moet kiezen tussen Turkije er echt vol van’, heeft de student, zelf strak in en Nederland. Dat kan niet, vindt hij. Je hebt een modern pak gestoken, kort daarvoor tegen altijd wel je trots, of je nu uit Friesland of uit me gezegd. Vooral als hij alleen is, wordt hij er Turkije komt. Later hoor ik die vergelijking somber van. ‘Er wordt met twee maten geme­ met Friesland en Turkije terug in het filmpje ten in Nederland.’ met Van Jole. De Turken trots op Erdogan, de Ik had de student een keer als gast meege­ Friezen op hun wereld­ nomen naar de Tweede kampioen schaatsen Kamer. Door de affai­ Sven Kramer. re-Ebru Umar, de colum­ Erdogan is volgens de niste die nog steeds ‘land­ Hier in Nederland mag je student een wereld­leider, arrest’ heeft in Turkije ook niet ‘fuck de koning’ in macht te vergelijken wegens belediging van zeggen met de Amerikaanse pre­ president Recep Tayyip sident Barack Obama en Erdogan, vroeg ik me af de Russische president hoe mijn toenmalige gast Vladimir Poetin. Hij denkt over de vrijheid denkt dat de westerse landen zijn geschrokken van meningsuiting, de Turkse president en het van de groei van Erdogans macht en van de EU-lidmaatschap van Turkije. En of hij zich groei van de Turkse economie. Volgens hem wil thuis voelt in Nederland. het Westen die groei tegenhouden. En als een Dat thuis voelen wordt hem niet makkelijk man als Erdogan met meerderheid is gekozen gemaakt, vindt hij. Altijd maar weer wordt hij en het Turkse volk tevreden met hem is, dan is als buitenlander gezien. Zo vroeg iemand hem het volgens hem niet aan ons om te zeggen dat een keer uit welk dorpje hij kwam. Dorpje in hij weg moet.

Turkije, bedoelde de vragensteller. Maar de Waarop een vergelijking volgt met het Libië student is geboren in Den Haag, daar woont van kolonel Moammar Kadhafi en de chaos die hij al zijn 21 jaren lang. De vragensteller moest er in dat land heerst na de Arabische lente. Dan toegeven dat de student dan meer Hagenaar maar liever geen democratie en geen vrijheid was dan hijzelf. van meningsuiting, vindt hij, dat zijn niet altijd Maar of hij over tien jaar ook nog in Neder­ de beste oplossingen voor een land. In het land woont, weet hij niet. Als het zo doorgaat bedrijfsleven moet je soms ook voor een andere met het in een kwaad daglicht stellen van werkwijze kiezen. de hele moslimgemeenschap is hij geneigd Vindt hij dat Turkije lid moet willen wor­ weg te gaan uit Europa. Als mensen hem in den van de Europese Unie? Daar is hij dubbel de trein of metro aankijken voelt het voor over, vindt hij zelf. Turkije is eigenlijk machtig hem ­inmiddels alsof hij wordt gezien als een genoeg en heeft de EU helemaal niet nodig. potentiële terrorist. Terwijl hij gewoon op Maar het zou bij toetreding wel meteen het weg is naar zijn stage bij een gerenommeerd machtigste land zijn en dus macht krijgen over accountantskantoor. Vandaar ook dat strakke de westerse wereld. Maar ja, daar staat dan wel pak. weer tegenover dat Turkije als lidstaat zelfstan­ Het liefst zou hij naar vermogen iets toevoe­ dige macht wordt afgenomen, denkt hij hardop gen aan de maatschappij. Zo is hij opgevoed, verder. vooral zijn moeder heeft hem al jong veel ver­ En als hij vanuit Europa zou redeneren, antwoordelijkheid gegeven. Maar nu vraagt hij vindt hij dan dat Turkije lid moet worden? zich af of hij op een bepaald moment in zijn Daarop komt het antwoord snel. Nee. Volgens carrière zijn hoofd niet zal stoten tegen het gla­ hem zijn de normen en waarden in Turkije zen plafond vanwege zijn Turks-Nederlandse anders. Dat gaat niet samen. achtergrond. Dat hij vooralsnog een geweldige

GAUTIER CAPUÇON Dvořáks Celloconcert

Mozarts Vijftiende pianoconcert

17 JULI

© John Abbott

© Mat Hennek/DG

© Marco Borggreve

© Simom van Boxtel

08 JULI

DENIS KOZHUKHIN

HÉLÈNE GRIMAUD

TRIBUTE TO RITA REYS

Ravels Pianoconcert

Jazz Orchestra of the Concertgebouw Fay Claassen e.a.

27 JULI

12 AUG

Ga voor alle concerten naar robecosummernights.nl/groene

BESTEL NU KAARTEN

Een ander Duitsland

Weg met de ‘Multikulti-Nonsens’ De rechts-populistische AfD zou in 2017 de derde partij kunnen worden in het Duitse parlement. Op zoek naar de juiste richting beïnvloedt de partij het land nu al. door Merlijn Schoonenboom Vlnr Frauke Petry, Joerg Meuthen, Albrecht Glaser, Alexander Gauland en Beatrix von Storch tijdens het AfD-congres in Stuttgart, 1 mei

12 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

VAN BUITENAF, rondom het Beursgebouw in Stuttgart, lijkt het allemaal heel overzichtelijk.

Zo’n duizend linkse activisten hebben zich hier verzameld. Ze roepen ‘Nazi’s raus’ en probe­ ren de aanhangers van de partij Alternative für Deutschland (AfD) tegen te houden, zodat hun partijcongres binnen in het gebouw niet door kan gaan. Een muur van honderden politie­ agenten staat tussen beide groepen opgesteld, bewapend met wapenstokken en waakhonden; boven hen cirkelt een helikopter. Het zijn de bekende rituelen zoals die bij ontelbare confron­ taties tussen radicale linkse en rechtse bewegin­ gen in Duitsland te zien zijn.

Alleen: bij binnenkomst blijkt de vertrouwde opvatting over ‘extreem-rechts’ toch niet zo bruikbaar om het recente succes van de AfD te verklaren. In de kantine van het Beursgebouw staat de 58-jarige Maria aan een tafeltje, in het dagelijks leven juriste in Berlijn. Met haar wijdvallende blouse, haar halflange zwart-grijze

THOMAS LOHNES / GETTY IMAGES

haren en haar makkelijk zittende gezondheids­ schoenen ziet ze er eerder uit als een aanhanger van de Groenen.

Voor haar op het tafeltje heeft ze een meege­ brachte beker staan; ze lepelt er couscoussalade uit. ‘Dat heeft mijn Syriër voor me gemaakt’, vertelt ze, als het gesprek al een tijdje op gang is gekomen. ‘Niemand kan dat beter dan hij.’ Even lijkt ze van de verwarring te genieten. De AfD heeft zich immers fel tegen de vluchtelingen­ stroom naar Duitsland uitgesproken. Volgens de linkse activisten buiten het Beursgebouw zou de AfD zelfs bijdragen aan de vele aanslagen op asielzoekerscentra; rechts-radicalen zouden zich er gelegitimeerd door kunnen voelen.

Onzin, vindt Maria. ‘Wij neonazi’s? Wie vangt thuis nu Syrische vluchtelingen op: die linkse activisten daarbuiten of ik? Ik ben alleen tegen een ongecontroleerde stroom migranten.’ Voor haar is de AfD gewoon een rechts-­conservatieve law & order-partij die zich niet buiten maar áchter de wet opstelt. ‘En schrijf nu niet op dat ik een uitzondering ben. Ik voel me hier helemaal op mijn plek.’ Rode blosjes van emotie verschijnen op haar wangen, de cous­ cous vliegt in het rond, ze moet haar lepel even wegleggen. Ze windt zich op, over de media, de d ­emonstranten, en vooral: ‘het politieke establishment’. ‘Duits­ land moet g ­ rondig veranderen’, vindt ze, ­ want ‘de democratie is in gevaar: de linkse Meinungs­diktatur over­ heerst alles.’

Even later hoort Maria tussen de andere tweeduizend toehoor­ ders precies waarvoor ze is gekomen. Op het podium staat Jörg Meuthen, een keurige grijze heer, een hoogle­ raar in de economie. Hij is de AfD-­ leider in de deelstaat Baden-Würt­ temberg, en de gastheer van vandaag. De AfD, belooft hij de toege­ stroomde leden uit het hele land, zal voor ‘een ander Duitsland’ zorgen.

En met stemverheffing: ‘Ver weg van dat linksrood-groen besmette 68’ers-Duitsland waar­ van we de buik vol heb­ ben.’

Bulderend juichend staan de aanwezigen op,

de meesten van hen mannen van boven de 55 jaar. Luid wordt er ‘AfD! AfD!’ gescandeerd.

Het triomfgevoel is groot. Vorig jaar nog leek de partij aan interne strijd ten onder te gaan, maar drie deelstaatverkiezingen afgelo­ pen maart hebben iets anders laten zien. Niet alleen in het arme en dunbevolkte Oost-Duitse Saksen-Anhalt behaalde de partij 24,3 procent, maar ook hier, in het grote en economisch sterke Baden-Württemberg, schaarde een flinke vijf­ tien procent van de kiezers zich achter haar. De AfD zou bij de landelijke verkiezingen in 2017 zelfs met tien procent van de stemmen de derde partij van Duitsland kunnen worden.

Vanuit het buitenland noemt men dat bijna sussend de ‘normalisering’ van Duitsland: ook daar ontstaat nu een partij zoals de pvv in Nederland, de ukip in Engeland of Front Natio­ nal in Frankrijk – niet extreem-rechts, maar eer­ der rechts-populistisch.

Maar zo ‘normaal’ is dat niet voor een land dat er al decennia alles aan doet om zijn rech­ tervleugel te beteugelen. De AfD zou zomaar met het grootste taboe van politiek Duitsland kunnen breken: voor het eerst sinds 1949 zou een partij ‘rechts van de cdu’ in het parlement komen; en de toon van het politieke debat zou er in het belangrijkste land van de Europese Unie cruciaal door veranderen.

IN DE ENORME HAL van het Beursgebouw is er aan het begin van het congres een haast Trump-achtige bravoure te merken. ‘Mut zu Deutschland’, staat er op alle videoschermen, inclusief zwart-rood-gele driekleur, een vorm van politiek patriottisme die in Duitsland op zichzelf al een provocatie is.

Vandaag moet de richting voor dit ‘andere Duitsland’ worden vastgesteld. Voor het eerst heeft de partij daarom een heus partij­ programma op papier gezet. Alle partijleden mogen er vandaag over meebeslissen. ‘Basis­ democratie’ noemen ze dat hier, het tegen­ deel van de partijdwang binnen de cdu, zegt Meuthen, waar ‘de leden als Duracell-konijntjes voor Merkel applaudisseren’.

Het eerste resultaat: tientallen interrupties, urenlange vertragingen. Het is het gevolg van de vele bewegingen, stromingen en afsplitsin­ gen die zich de afgelopen maanden binnen de AfD hebben verzameld: men is tegen ttip, tegen de euro, tegen abortus, en tegen, zoals een jon­ geman in de pauze met een volkomen serieus gezicht formuleert: ‘de belastingen op baby­ voeding’.

Even lijkt de partij nu al in chaos te verzin­ ken, maar er is in ieder geval één thema dat allen verbindt: tegen de islam. Uiteindelijk kristalli­ seren zich dan ook twee grote kampen uit: de radicalen en de gematigden. Hun verschillen tonen zich vooral in de omgang met de meest besproken stelling uit het partijprogramma: ‘Der Islam gehört nicht zu Deutschland.’

Een cruciale zin is het, en hij heeft al een wat langere voorgeschiedenis in Duitsland. Het is een reactie op een uitspraak die voor het eerst

in 2010 door de toenmalige bondspresident Christian Wulff (cdu) werd gebruikt: ‘Der Islam gehört zu Deutschland’, zei hij. Die uitspraak moest ertoe leiden dat moslimmigranten zich beter opgenomen zouden voelen in de Duitse maatschappij.

De discussie erover binnen de christen-­ democratische cdu was in 2010 nog flink, maar drie jaar later leek dat voorbij. Angela Merkel herhaalde de zin direct na de aanslagen door moslimextremisten op Charlie Hebdo in Parijs.

Ze wilde ermee duidelijk maken dat er geen sprake kon zijn van een algemene veroorde­ ling van ‘de islam’. Sindsdien staat de zin sym­ bool voor het nieuwe weltoffene Leitbild dat de Duitse politieke elite probeert uit te dragen.

Volgens de AfD-ers moet deze ‘Multikulti-­ Nonsens’ zo snel mogelijk worden terug­gedraaid.

Op het podium, voor de toegestroomde interna­ tionale camera’s, is vooral het gematigde kamp over dit thema te horen. Jörg Meuthen weet wat

‘Het kan niet zo zijn dat de roep van de muezzins hetzelfde belang heeft als het luiden van christelijke kerkklokken’ zijn publiek wil horen, maar hij probeert tegelijk iedere verdenking van radicaliteit ver te houden.

‘Het kan niet zo zijn dat in dit land de roep van de muezzins hetzelfde belang heeft als het lui­ den van christelijke kerkklokken’, zegt hij. Maar ook: ‘Het is een leugen dat wij tegen buitenlan­ ders zijn.’

Meuthen noemt de AfD een partij voor een ‘modern conservatisme’ en een ‘gezond patri­ ottisme’: tegen een ongecontroleerde vluch­ telingenstroom, maar heus niet tegen ‘alle migranten’; tegen de euro, maar heus niet tegen ‘Europa’ als idee; vóór vrijheid van religie, maar alleen als dat niet in conflict komt met de Duitse Leitkultur.

Meuthens professorabele aanpak verklaart waarom de partij, anders dan het imago van rechts-populistische partij doet vermoeden, suc­ ces blijkt te hebben onder Duitse hoger opgelei­ den en beter verdienenden, zoals het Instituut voor Economisch Onderzoek in Keulen heeft onderzocht: 34 procent van de kiezers zou tot de rijkste twintig procent van de bevolking beho­ ren.

Daarom zijn hier vandaag leden als Dirk Stroeder, een 44-jarige hoogleraar in de econo­ mie in Stuttgart. Ook Stroeder heeft zich even in de kantine teruggetrokken om bij te komen van de ‘basisdemocratie’. Je zou hem, met zijn blauwe pak en zijn designbril, net zo goed op een congres van de liberale partij fdp kunnen tegenkomen, of in de economische vleugel van de cdu.

Een ‘conservatief-liberale patriot’ noemt hij zich, en volgens hem is daar in de ‘gevestigde’ 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 13

Geef ambitie de ruimte Toonaangevend onderwijs dat persoonlijk, wendbaar en doeltreffend is? Ambitie krijgt bij Luzac de ruimte en het zelfvertrouwen van uw kind neemt toe.

Wij bieden klassen van gemiddeld 12 leerlingen, een eigen begeleider en extra hulplessen. Huiswerk wordt onder toezicht op school gemaakt, met de rust en structuur die uw zoon of dochter nodig heeft. School is school, thuis is thuis.

Luzac stelt per leerling een plan op, waarin de gewenste onderwijsroute en persoonlijke doelen beschreven staan.

Wisselen van profiel, een versneld of juist gefaseerd examentraject, certificaten voor losse vakken of doorstromen naar een hoger niveau? Het kan allemaal. Daarnaast is er altijd aandacht voor emotionele ontwikkeling. Als uw kind zich goed voelt, maakt het zelf zijn of haar dromen waar.

Meer weten en sfeer proeven? Kom zaterdag 25 juni naar onze Open Dag.

Mavo, havo en vwo van brugklas tot diploma

www.luzac.nl

Duitse partijen geen plek meer voor. Stroeder ziet de AfD als het resultaat van een omslag die twintig jaar geleden is begonnen. Eerst kwam in 1998 de rood-groene regering van Gerhard Schröder (spd) aan de macht, en vanaf 2005 kwam Merkel, die Schröders lijn gewoon voort­ zette. Voor Stroeder is drie jaar geleden de grens bereikt. ‘Merkel is steeds meer naar links opge­ schoven, de partij en de media zijn haar gevolgd. cdu-voorzitter Volker Kauder kon in 2012 nog zeggen dat de islam niet bij Duitsland hoorde, maar nu mag hij dat niet meer doen.’

AfD-leden als Stroeder tonen het ‘gat op rechts’ dat volgens veel politicologen onder Mer­ kel in Duitsland is gegroeid. In de late twintigste eeuw probeerde de cdu partijvorming aan de rechterkant tegen te houden door zelf voldoende rechts-conservatief te zijn. Onder Merkel is dat veranderd. Ze volgde de afgelopen tien jaar het verlangen naar modernisering dat bij de meer­ derheid van de bevolking heerste. Maar aan de rechterkant groeide de onvrede. Uit volle borst scheldt men hier dan ook op de ‘linkse’ koers in het tijdperk-Merkel, die loopt van de ‘groene waan’ (Energiewende), het homohuwelijk (dat ook de cdu niet meer volledig afkeurt) tot aan de ‘emancipatiewaan’ (gezinsbeleid).

ACHTER IN DE HAL staat Maximilian Kneller, een lid van de Junge Alternative, vorig jaar kwam hij nog in opspraak vanwege ‘vrouw­onvriendelijke’ uitlatingen. Hij legt een videoteam van Der Spiegel uit dat hij gewoon anders over emancipatie denkt dan al ‘die linkse kleinburgers’: ‘Waarom zouden alle kinderen naar een crèche moeten?’ vraagt hij. Hij is dankbaar dat zijn moeder vroe­ ger thuis is gebleven om voor de kinderen te zor­ gen, en niet is gaan werken.

Zulke opvattingen tonen de verschillen met de pvv, die in haar tirades tegen ‘de islam’ juist voor vrouwen- en homorechten zegt op te komen.

Vergelijkingen met andere Europese nieuwrechtse partijen vermijden de gematigde AfD-le­ den zelf echter om andere redenen. Al bedoelen ze hetzelfde, voor Duitse begrippen formuleren pvv en Front National hun standpunten over de islam net wat minder voorzichtig.

Bedrieglijk is deze schroom wel, want er is vandaag ook een veel radicaler soort AfD in de zaal aanwezig. Een bekende vertegenwoordiger van dit kamp is Björn Höcke, AfD-partijleider in de Oost-Duitse deelstaat Thüringen. Een relatief jonge man is hij nog, in moderne slim fit-pakken, met korte blonde haren, hoge juk­ beenderen en diepliggende grijsblauwe ogen.

Höcke werd landelijk bekend na de grote breuk binnen de AfD, midden 2015. Toen splitste een deel van de partijleiding zich van oprichter Bernd Lucke af; men vond hem te gematigd, vooral wat het islamthema betrof. Lucke trad uit de partij, en de AfD schoof op richting volks­ bewegingen als Pegida.

Höcke toont zich heel bewust in de media als ‘rechtsbuiten’ van de partij. In een belangrijke talkshow op tv haalde hij een Duitse vlag uit zijn zak en drapeerde die over zijn stoel. Bij demon­

straties in Thüringen verkondigde hij anti-is­ lamstandpunten die Wilders ook heeft, al brengt hij het iets bedekter. Hij zegt niet: ‘Meer of min­ der Marokkanen?’ Hij zegt: ‘Ik eis een boven­ grens van minus tweehonderd­duizend asielzoe­ kers’, waarmee hij de ‘illegalen’ zegt te bedoelen.

De aankomst van Höcke in de zaal heeft een spontaan applaus tot gevolg. Hij spreekt van­ daag niet op het podium, maar dat hij voor een veel radicalere koers staat is overal merkbaar.

Zo ligt op een tafeltje een flyer voor het Alter­ native Kulturkongress waar behalve Höcke ook Martin Sellner spreekt. Sellner is lid van de Oostenrijkse tak van de Identitäre Bewegung, waarvan sommige vertakkingen in bepaalde Duitse deelstaten door de inlichtingendienst als extreem-rechts worden ingeschat. De aan­ hangers ervan hebben door hun mengeling van politiek extreme standpunten en modern technologische aanpak ook wel de benaming neonazi-­hipsters gekregen.

De partijleiding wil het radicale kamp van­ daag duidelijk niet op de voorgrond hebben; het lijkt zelfs even het onderspit te delven. Op het congres wordt er, geheel volgens de regels van de basisdemocratie, druk geschift welke radi­ caliteit nog te accepteren is voor de toekomst­ plannen. Een mevrouw wordt uit een commissie gezet vanwege haar radicale uitlatingen; en de AfD-afdeling uit Saarland wordt in z’n geheel opgeheven, omdat die contacten zou hebben met de extreem-rechtse npd.

Ook het partijprogramma wordt op een aantal punten verzacht. Het voorstel voor een strengere abortuswet wordt door de meerder­ heid afgewezen, net als de voorgestelde ‘uittrede uit de Navo’; we moeten denken aan ons imago, zoals vice-voorzitter Alexander Gauland het for­ muleerde.

ALLEEN: HET MEEST cruciale thema van de partij wordt niet genuanceerd. De zin ‘de islam hoort niet bij Duitsland’ blijft ongewijzigd in het pro­ gramma staan. Tijdens het congres wordt een voorstel gedaan om hem aan te passen tot ‘de politieke islam hoort niet bij Duitsland’. Maar dat voorstel wijst de zaal af. Concreet betekent dat bijvoorbeeld dat de partij minaretten en boerka’s wil laten verbieden.

Het laat de strategie van de AfD het best zien.

Men laat een man als Meuthen de toespraken houden, maar men weet dat Höcke zegt wat velen hier heimelijk denken. Zoals Astrid, een 62-jarige met een doorrookt gezicht en zwart­ geverfde haren uit Saksen-Anhalt. ‘Tienduizend inwoners hebben wij in onze stad, en er zijn al vijf winkels door moslims overgenomen’, zegt ze. ‘Ik kan wel huilen als ik eraan denk dat mijn kleinkinderen met een hoofddoek moeten gaan rondlopen.’

Partijvoorzitter Frauke Petry, als redenaar veel minder bekwaam dan Höcke of Meuthen, ziet het belang van de rebellenstatus die de extreme uitlatingen van Höcke de AfD leve­ ren. De aanvallen tegen de vermeende ‘samen­ zwering van de media en het establishment’

brengt de partij extra toeloop. Geheel volgens de AfD-gewoonte geeft Petry daarom ‘de media’ ervan langs, die niets anders zouden doen dan onwaarheden verspreiden. Maar Petry heeft ook het gematigde kamp nodig. Om groot te worden heeft de partij behoefte aan ‘verankering in de maatschappij’, zegt ze. Dus roept ze tegelijk op tot een toenadering tot diezelfde media.

Even moet de jonge partij nog aan deze ‘Real­ politik’ wennen. Niet alle gewone leden willen bijvoorbeeld zomaar geïnterviewd worden – al helemaal niet met hun naam erbij. Maar de meeste AfD-kopstukken doen gretig hun ver­ haal. En als ze ernaar gevraagd worden, zeggen ze keurig dat ze heus niet ‘alle moslims’ willen uitwijzen en dat de veelbesproken islamzin éigenlijk wel gaat over de ‘politieke islam’.

Camera’s genoeg om het tegen te zeggen; en misschien is dat nog wel de belangrijkste ont­ wikkeling rond de AfD die op het partijcongres te merken is. Sinds de oprichting drie jaar gele­

‘Ik kan wel huilen als ik eraan denk dat mijn kleinkinderen met een hoofddoek moeten gaan rondlopen’ den lieten de Duitse media AfD’ers nauwelijks aan het woord; liever sprak men óver hen. Die aanpak blijkt het tegendeel te hebben opgele­ verd, en ineens wordt er een nieuwe strategie gezocht.

In een veelbekeken talkshow op de publieke tv werd zelfs Thilo Sarrazin uitgenodigd, de voor­ malige spd-wethouder van Berlijn en in 2010 de auteur van de islamkritische bestseller Deutsch­ land schafft sich ab. In 2010 werd Sarrazin nog als ‘extremistisch’ beoordeeld, nu wordt hem naar zijn mening gevraagd over hoe er met de nieuwe partij moet worden omgegaan. ‘Als men beter naar mij had geluisterd’, zegt hij, ‘dan was er helemaal geen AfD opgekomen.’ Waarmee hij maar wil zeggen: doordat in het openbare debat het islamkritische geluid wordt onderdrukt, is de aanhang nu dubbel zo groot. Die theorie is inmiddels ook tot de cdu doorgedrongen. Om niet nog meer stemmen uit de rechtervleugel te verliezen, stelt nu ook cdu-voorzitter Volker Kauder weer dat ‘sommige uitingen van de islam niet bij Duitsland horen’.

Op het AfD-congres ziet men de aarzelende cdu-strategie als bewijs van het eigen belang.

‘Alle partijen proberen zich van de AfD te onder­ scheiden’, zegt Petry in de hal in Stuttgart, ‘maar wij bepalen daardoor wel alle debatten.’ Gejuich, applaus. Eindelijk voelt men zich gehoord.

‘De verkiezingsstrijd van 2017’, zegt Dirk Stroeder trots, ‘zal de hardste worden sinds de oprichting van de Bondsrepubliek in 1949.’ En de Berlijnse Maria weet: ‘Dit is te groot om weer te verdwijnen. We zijn geen protestpartij, wij zijn het begin van een ander Duitsland.’

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 15

Partij van de zelfgenoegzaamheid

‘America is already great’

door Mars van Grunsven ‘JONGE MENSEN die een literair tijdschrift beginnen, hebben ze daar echt een reden voor nodig?’ zegt de Amerikaanse politieke analist en historicus Thomas Frank (1965) over The ­Baffler, dat hij in 1988 oprichtte. Het was een diep conservatieve tijd, de jaren van Reagan en Bush, en Frank cum suis fungeerden als een intellectueel baken voor jonge progressieven.

‘Het voelde als iets noodzakelijks om te doen’, herinnert Frank zich. ‘Onze ideeën werden niet geuit in de conventionele massamedia.’

De essays en artikelen in The Baffler legden feilloos bloot hoe het bedrijfsleven de alterna­ tieve cultuur kannibaliseerde, bijvoorbeeld door het begrip ‘coolness’ kapot te marketen, maar ook hoe een ziekte het leven kon vernietigen van onverzekerde Amerikanen uit de middenklasse.

Tegenwoordig zijn dergelijke ideeën niet meer controversieel, maar destijds was Naomi Kleins bestseller No Logo (1999) nog niet gepubli­ ceerd, laat staan dat een zelfverklaarde ­socia­list als Bernie Sanders miljoenen Amerikanen kon enthousiasmeren met gratis overheidszorg. Ook was The Baffler al begin jaren negentig een uit­ gesproken criticus van het destijds dominante neoliberalisme, dat de markt prees als de puur­ ste vorm van democratie. Frank en zijn tijd­ schrift waren hun tijd vooruit.

Rond de eeuwwisseling verloor The Baffler die voorhoederol enigszins. Frank was inmid­ dels een nationale figuur geworden. In 2004 publiceerde hij namelijk de bestseller What’s the Matter with Kansas?, waarin hij een scherp ant­ woord formuleerde op de vraag: waarom stem­ men de arbeiders en boeren van Kansas op de Republikeinen, terwijl dit zo duidelijk in strijd is met hun eigenbelang? In een razende, vaak geestige stijl concludeerde hij dat de Republikei­ nen de blanke arbeidersklasse gedupeerd had­ den door haar met culturele kwesties te paaien – 16 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

wapens, abortus, religie, patriottisme – terwijl ze hun aldus verworven meerderheden gebruikten om belastingverlagingen voor de rijken erdoor te drukken.

Toch was het boek niet alleen een kritiek op conservatisme. Ook liberals waren schuldig, en zelfs op twee fronten: ze hadden zich niet alleen met cultureel snobisme van de arbeidersklasse vervreemd, maar hadden ook, ondanks alle reto­ riek over klassenstrijd, categorisch hun belangen veronachtzaamd.

Die laatste kritiek werkt Frank nu uit in zijn net verschenen boek Listen, Liberal: Or, What Ever Happened to the Party of the People?, waarin hij stelt dat de Democratische Partij nu vooral de belangen dient van de hoogopgeleide professionals, de groep die de partij tevens leidt: juristen, academici, wetenschappers, topmana­ gers, Wall Street-bankiers, Silicon Valley-entre­ preneurs. Het is een groep die hij aanduidt als de ‘liberale klasse’, een term die hij leent van de radicale denker Chris Hedges. Waar Hedges in Death of the Liberal Class (2010) betoogt dat het type liberal dat voor de lagere klassen opkwam is uitgestorven, protesteert Frank met zijn boek juist tegen de triomf van de liberale klasse.

DE WELVARENDE stedelingen en suburbanites geloven in meritocratie en individuele ontplooi­ ing, geloofssystemen waar ze zelf zoveel profijt van hebben gehad. In culturele kwesties zijn de professionals reuze liberaal, maar ze geven

‘Trump omarmt al ideeën die de Democraten eigenlijk zouden moeten promoten’

YOUTUBE

Thomas Frank maakte naam met What’s the Matter with Kansas?

Zijn nieuwe boek is een kritiek op de Democraten – volgens hem de partij van een ‘tevreden en welvarende professionele klasse’, die al lang geen oog meer heeft voor de lagere klassen.

Thomas Frank. Teleurgesteld in Obama

weinig om het soort sociaal-economisch beleid waardoor de Amerikaanse arbeidersklasse ooit kon opklimmen naar de veilige middenklasse.

Het negeren van de vakbeweging en het propa­ geren van vrijhandelsverdragen zijn volgens Frank typische voorbeelden van de sensibiliteit van de liberale klasse, die hij samenvat als: ‘Je krijgt wat je verdient, en wat je verdient wordt gedefinieerd door je opleiding.’

Voor de machtsovername van deze klasse gaat Frank terug naar 1968. Richard Nixon had de presidentsverkiezingen gewonnen en de Demo­ craten stelden vast wat hun kwetsbaarheid was: ze werden als te ‘liberal’ gezien. Een commissie onder leiding van de latere ­presidentskandidaat George McGovern adviseerde om afstand te nemen van de New Deal uit de jaren dertig: de bevolking was inmiddels welvarend, de vakbon­ den waren machtig genoeg. De electorale toe­ komst van de Democraten lag bij hoger opgelei­ ­de professionals, een groeiende groep dankzij het almaar stijgende aantal universitair opgelei­ den, terwijl de steun van groepen als linkse stu­ denten, minderheden en de arbeidersklasse een gegeven was – wat hadden die bij de Republikei­ nen te zoeken? Dus begonnen D ­ emocratische politici naar rechts te schuiven, in de rich­ ting van het veelbelovende politieke midden; presidents­ kandidaten als Walter ­ Mondale en Michael Dukakis weigerden zelfs zichzelf liberal te noemen.

De ultieme representant van deze nieuwe strategie was Bill Clinton, die in Franks boek de rol van grote slechterik speelt. Na een populisti­ sche campagne, met als thema de na Reagan en Bush sterk gestegen inkomensongelijkheid, deed Clinton wat volgens Frank ‘geen Republikeinse president voor elkaar had kunnen krijgen’: hij dereguleerde de financiële en telecomsector, sneed drastisch in het sociale vangnet, forceerde de ratificatie van vrijhandelsverdrag nafta en maakte het strafrecht strenger – stuk voor stuk maatregelen met desastreuze gevolgen voor de lagere klassen, en vooral voor minderheden. Was Monica Lewinsky niet tussenbeide gekomen, dan had Clinton ook Social Security (het pensi­ oenstelsel, vergelijkbaar met onze aow) gepriva­ tiseerd. Frank documenteert het uitgebreid en overtuigend, met een vaak bijtende humor.

Veelzeggend is een citaat van Larry Summers, de voormalige president van Harvard en onder Clinton minister van Financiën, die vlak na zijn aanstelling als economisch adviseur van presi­ dent Obama zei: ‘Een van de redenen dat onge­ lijkheid in onze samenleving is toegenomen, is dat mensen meer worden behandeld zoals ze behandeld horen te worden.’ Het probleem is dan ook niet dat Democraten niet in staat waren om iets aan ongelijkheid te doen, constateert

JAE C. HONG / AP / HH

Frank, maar dat ze het niet willen: ze hebben er namelijk geen problemen mee. Het geldt vol­ gens hem ook voor Obama, Hillary Clinton en de Ivy League-experts met wie ze zich omringen.

Frank heeft geen problemen met expertise.

Integendeel. ‘Ik begrijp dat het ministerie van Werkgelegenheid of Milieuzaken geleid moet worden door iemand die weet waarover het gaat.

Het probleem is de orthodoxie van gelijkgestem­ den, het groepsdenken.’ Het sterkst ziet hij dat in economische kwesties. ‘Als je, zoals Obama, bijna alleen maar Harvard-economen in je kabi­ net opneemt, krijg je een zeer beperkte visie aan­ gereikt, die niemand in je kabinet weerspreekt.’

Wat volgens Frank dodelijk is binnen dit groeps­ denken is ‘de houding van deze toptalenten, de allerbesten uit hun veld: ze hebben een nauwe­ lijks verholen minachting voor de laagopgeleide onderklasse’.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de lagere klassen hun politieke opties gingen her­ overwegen, stelt Frank. En als Republikeinen ergens goed in zijn, dan wel in het uitbuiten van economisch en raciaal ressentiment onder de (blanke) midden- en onderklasse. Eind jaren zestig deed Nixon dat met zijn ‘Southern Strategy’ nog enigszins subtiel door zich te richten op de ‘Silent Majority’: blanken uit de midden­ klasse die de schurft hadden aan de triomf van de burgerrechtenbeweging en de hippies van de vredesbeweging. In 2016 brult Donald Trump dat hij een muur gaat bouwen om verkrachtende en stelende Mexicanen buiten de deur te hou­ den. Beide strategieën leiden ertoe dat kiezers, die vermoedelijk weinig baat hebben bij de vrije-marktideologie en anti-overheidshouding van de Republikeinen, toch op hen stemmen.

In 2010 kreeg The Baffler een nieuwe ­uitgever en hoofdredacteur, die het ingedutte blad nieuw leven moesten inblazen. Progressieve denkers met grote reputaties werden ingehuurd, zoals David Graeber, Barbara Ehrenreich, Jaron Lanier en Evgeny Morozov, terwijl ook auteurs van het eerste uur weer bijdragen begonnen te leveren. Thomas Franks eerste grote stuk in het vernieuwde blad was een kritisch essay over de Occupy-beweging, dat eind 2012 verscheen.

Occupy had zichzelf de nek omgedraaid met academisch jargon en een fetisj voor anarchisme en horizontalisme, vond hij.

En wat had dat allemaal opgeleverd? De rechtse Tea Party-beweging, ook al was die in feite een door conservatieve miljardairs gefinan­ cierde pseudo-protestbeweging, had tenminste resultaten geboekt. Met hun activisme hadden ze de Republikeinen in 2010 een meerderheid in het Huis van Afgevaardigden bezorgd, waar een heuse ‘Tea Party-caucus’ zich sindsdien hard maakt voor bijvoorbeeld het verkleinen van de overheidsschuld en de herroeping van Obama­ care. Er is niet zoiets als een Occupy-caucus.

Wie ooit het vaak onbegrijpelijke geredeneer van Occupy Wall Street in een general assembly in Zuccotti Park heeft aangehoord, weet wat Frank bedoelt. Maar het ging wat ver om dit te beschrijven als ‘het luie, reflexieve libertarisme

Verkiezingsbijeenkomst in Los Angeles, 16 april

dat ons hedendaagse idee van protesteren ver­ stikt’. Tenslotte was het Occupy dat inkomens­ ongelijkheid, een van Franks favoriete thema’s, terugbracht in het politieke debat. Zoals je ook kunt stellen dat de Occupy-beweging na het onvermijdelijke afbreken van het tentenkamp doorleefde in bewegingen als ‘Strike Debt’ (tegen studieschulden) en wellicht ook in de veel con­ ventionelere Sanders-campagne, waar Frank wél enthousiast over is. Zo toont Frank ietwat reactionaire neigingen in zijn denken, die ook in What’s the Matter with Kansas? al zichtbaar waren. Ook al betrok hij het falen van de liberale klasse in zijn analyse, uiteindelijk was de pre­ misse van dat boek simpelweg terug te voeren tot: de blanke middenklasse is gek dat ze niet meer Democratisch stemt.

Zelf voelde Frank zich als kiezer het meest

gefopt in 2008, bekent hij. ‘Ik geloofde echt in Obama. Ik dacht dat hij zijn gepraat over con­ sensus zoeken niet meende en in werkelijkheid een bedachtzame man is die wist wat hem te doen stond: de crisis aangrijpen om de financi­ ële sector aan te pakken en een einde te maken aan de groeiende economische ongelijkheid.’ Hij bleek het verkeerd te hebben gehad: ‘Hij ging serieus op zoek naar consensus met de Repu­ blikeinen, waar hij natuurlijk bot ving, terwijl hij zich meteen omringde met de liberale klasse uit de Clinton-jaren die geen enkele aandrang voelde om hun klassegenoten op Wall Street af te vallen.’

Je zou ook kunnen zeggen: Frank verwacht te veel van partijpolitiek. Verandering komt immers zelden van boven. Franklin Roosevelt, Franks held die hij meermalen aanhaalt in 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 17

Jacques de Milliano, mede-oprichter Artsen zonder Grenzen

“Medische hulp in crisisgebieden zal altijd nodig blijven” “Jarenlang heb ik voor Artsen zonder Grenzen medische hulp gegeven in crisisgebieden. Daar zie je mensen op hun allerkwetsbaarst. Hulp op zulke plaatsen zal altijd nodig blijven. Daarvoor zijn steeds nieuwe hulpverleners nodig. En mensen die hun werk mogelijk blijven maken. Nu en straks.

Bijvoorbeeld met een gift in het testament.” Vindt u dat een mooie gedachte? Vraag dan vrijblijvend de eenmalige uitgave Lifeline aan op www.artsenzondergrenzen.nl/lifeline

 Ja, stuur mij vrijblijvend de gratis eenmalige uitgave Lifeline over nalaten aan Artsen zonder Grenzen Voorletters:

Achternaam:

M

V

Adres: Postcode:

Woonplaats:

Geboortedatum Telefoon:

VPRO

E-mail:

018.017-03 Nalatenschap Advert 215x285_VPRO_Bon_wtk.indd 1

Ik wil de digitale nieuwsbrief van Artsen zonder Grenzen ontvangen Opsturen naar Artsen zonder Grenzen, t.a.v. Frank Theunissen, Antwoordnummer 11015, 1000 PB Amsterdam. Een postzegel is niet nodig. Wilt u liever via internet bestellen?

Ga dan naar www.artsenzondergrenzen.nl/lifeline

12-04-16 10:31

­ isten, ­Liberal, besloot niet zomaar op een goede L dag dat het tijd was om Social Security in te voe­ ren of om arbeiders en hun vakbonden recht op collectief onderhandelen te geven. Die ideeën borrelden op vanuit de samenleving en waren het gevolg van decennia vol frustratie en conflict.

Zo is het altijd geweest in de VS: wie structurele verandering willen, zullen een jarenlange, bit­ tere strijd moeten aangaan in de publieke arena.

Het is de enige manier om politici te bereiken, of dit nu liberals of conservatieven zijn.

Listen, Liberal is echter geenszins een oproep tot meer activisme. Occupy wordt in het boek geen enkele keer genoemd, Black Lives Matter slechts één keer. Inspanningen om een derde, werkelijk progressieve partij op te richten acht Frank nutteloos, ook al geeft hij aan zich zeer te kunnen vinden in het programma van de Green Party. ‘De laatste keer dat we effectieve derde partijen hadden was tijdens de Progressive Era, toen arbeiders, boeren en middenstanders zich verbonden in populistische partijen’, zegt hij.

‘Sindsdien hebben de elites in bijna alle staten wetten aangenomen die het bijna onmogelijk maken een partij van betekenis op te richten.

Het maximaal haalbare is een “spoiler party”.

Dat zag je in 2000, toen Ralph Nader met de Green Party zoveel stemmen weghaalde bij Al Gore dat George W. Bush president werd.’

Frank bepleit wel om de Democratische Par­ tij te veranderen, hoewel hij ook dat somber inziet. ‘De liberale klasse is niet geïnteresseerd in de mening van gewone Amerikanen. Dat zie je aan de hautaine afwijzing van Bernie Sanders’ ideeën als onrealistisch en radicaal. Maar een van de partijen moet kraken. Het kan niet lan­ ger doorgaan dat de enige twee partijen alleen de belangen van een bovenlaag behartigen. Dat kan het politieke systeem niet aan. Misschien wor­ den het wel de Republikeinen. Trump omarmt al ideeën die de Democraten eigenlijk zouden moeten promoten, zoals het beschermen van Social Security en het opzeggen van vrijhandels­ verdragen die funest zijn voor gewone Ameri­ kanen. Maar dat gaat weer gepaard met giftige onverdraagzaamheid.’

HET DEMOCRATISCHE partijkader zou er goed aan doen om Franks polemiek tegen de liberale klasse serieus te nemen. Sinds 1968 heeft de par­ tij bijna alle verkiezingen verloren, en dat terwijl zij nadrukkelijk de demografische wind in de rug heeft. Amerika wordt steeds jonger en gekleur­ der, een ontwikkeling die in een tweepartijen­ stelsel normaliter in het voordeel van de meer linkse partij zou moeten werken. In de laatste twee presidentsverkiezingen kwam dit zowaar uit: Obama werd gekozen dankzij een coalitie van hoogopgeleide professionals, jongeren, min­ derheden en de restanten van de vakbeweging.

Maar het ging bij zijn herverkiezing al niet meer van harte, althans, niet bij die laatste drie groe­ pen. Bovendien is een stem voor een Democraat vaak vooral een anti-Republikeinse stem – een sentiment waarop de Democraten ook in deze cyclus weer rekenen, nu de buiten zijn eigen aan­

hang uiterst impopulaire Donald Trump waar­ schijnlijk de Republikeinse kandidaat wordt.

De laatste drie Democratische presidenten werden met geluk of in reactie op extreem impo­ pulaire Republikeinse presidentschappen geko­ zen: Jimmy Carter (1976) won na het Water­ gate-schandaal, Bill Clinton (1992) won dankzij de stemmen die de rechts-populistische miljar­ dair Ross Perot van de zittende president George Bush I afsnoepte, en Obama (2008) kon na het desastreuze presidentschap van George Bush II bijna niet verliezen. In nagenoeg alle overige verkiezingen, zowel op federaal als op staats­ niveau, verloren de Democraten echter terrein.

Dat is ook onder Obama gebeurd, sterker, nog nooit deden de Democraten het electoraal zo slecht. Sinds zijn inauguratie in 2009 gingen op staatsniveau meer dan negenhonderd zetels en twaalf gouverneurschappen verloren, terwijl de Republikeinen in Washington 69 Huis-zetels en dertien Senaatszetels wonnen. Het gevolg: de Republikeinen hebben in twee derde van alle staten absolute controle, terwijl ze in Washing­ ton meerderheden hebben in het Huis van Afge­ vaardigden en de Senaat.

Als verklaring hiervoor worden vaak twee factoren aangehaald: de invloed van geld in de politiek en het zogeheten ‘gerrymandering’: het veranderen van kiesdistricten zodat de z­ ittende partij gegarandeerd meer districten wint. Dat beide factoren louter in het voordeel van Repu­ blikeinen werken, is twijfelachtig: Democraten zijn ook dol op gerrymandering als ze de kans krijgen en zijn dankzij hun aan­gehaalde banden

‘Dat alle winsten sinds de crisis naar de top tien procent zijn gegaan, zei Obama niet’

met Wall Street en het groot­bedrijf minstens even geliefd bij politieke donoren. Een logischer verklaring is dat de Republikeinse aanhang fanatieker en enthousiaster is.

Hier komt de analyse van Frank weer in beeld: de liberale klasse die de Democratische Partij runt, vertrouwt erop dat de midden- en onderklassen hen bij gebrek aan beter zullen steunen, maar heeft hun in werkelijkheid de rug toegekeerd. Wanneer het niet om presidents­ verkiezingen gaat, wordt die koude schouder in het stemlokaal beantwoord met apathie.

De electorale verliezen lijken de Democra­ ten echter nauwelijks te deren: het is in ieder geval geen aanleiding voor een koerswijziging.

De reden hiervoor is zelfgenoegzaamheid, denkt Frank: ‘De moderne liberal is in de regel heel tevreden met de gang van zaken in het land.

Zolang ze elke vier jaar het Witte Huis winnen, is het prima.’

Het beste voorbeeld daarvan is volgens Frank president Obama zelf, die onlangs in een inter­ view met The New York Times tevreden terug­

keek op zijn economische nalatenschap. ‘Hij noemde het herstel na de crisis, de gedaalde werkloosheid, de economische groei, de finan­ ciële markten’, zegt Frank. ‘Maar dat alle win­ sten sinds de crisis naar de top tien procent zijn gegaan, zei hij niet. Dat miljoenen mensen gestopt zijn werk te zoeken, of dat de nieuwe banen slecht betalen, evenmin. Natuurlijk kreeg hij van de interviewer, die immers lid is van dezelfde liberale klasse, geen noemenswaardige tegenwerpingen.’

Dagelijks zijn er bewijzen te zien van Franks these. Vorige week voerde Hillary Clinton cam­ pagne in West Virginia, een van oudsher arme staat waar het sinds de inkrimping van de kolen­ industrie alleen maar slechter gaat. Ze beloofde er hard te vechten voor investeringen in infra­ structuur en schone energie, in een speech die verder in het teken stond van ‘Amerikanen bij elkaar brengen’. Donald Trump pakte het anders aan: hij beloofde de kolenindustrie terug te bren­ gen en alle vrijhandelsverdragen op te zeggen.

TERWIJL CLINTON in het land campagne voerde, sprak de Democratische senator Mark War­ ner uit buurstaat Virginia een groep business ­executives en lobbyisten toe. De gelegenheid was de jaarlijkse Global Conference van het ­Milken Institute in Californië, ook wel ‘Davos met palm­ bomen’ genoemd. Warners boodschap was: in antwoord op de populistische woede van het moment moet het bedrijfsleven harder lobbyen, wil het maatregelen als lagere vennootschaps­ belasting en bezuinigingen op Social Security gerealiseerd zien. Dat heeft uiteraard weinig met de wil van het volk te maken. In onderzoe­ ken geven Amerikanen keer op keer aan tegen bezuinigingen op Social Security te zijn. Een Pew-peiling liet onlangs zien dat twee derde van de bevolking vindt dat Amerikaanse bedrijven niet genoeg belasting betalen.

Hoezeer de Democraten – of misschien moe­ ten we zeggen: de goedbetaalde liberale con­ sultants die hun campagnes runnen – het con­ tact met het Amerikaanse volk kwijt zijn, bleek onlangs ook uit iets heel anders: de presentatie van een nieuw honkbalpetje dat Democratische kiezers voor dertig dollar kunnen kopen. Op de blauwe pet staat de tekst: ‘America is already great’, een sneer naar Trumps leus ‘Make America great again’.

Het bijschrift op de merchandise-website van de partij luidt: ‘Amerika is al geweldig. Daarom hebben we dit hier in Amerika door vakbonds­ leden gemaakte petje bedrukt, wat geweldig is.

Draag het als je je vrienden vertelt over de 73 achtereenvolgende maanden van banengroei in de private sector onder president Obama, het historisch lage aantal onverzekerden en de voor­ uitgang in de bescherming van ons milieu waar­ door Amerika mooi (en geweldig) blijft voor de komende generaties.’ Zonder ironie.

Thomas Frank, Listen, Liberal: Or, What Ever Happened to the Party of the People?’ Metropolitan Books, 320 blz., $ 16.20 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 19

Flitshandel in Nederland

Het snelste geld ter wereld Amsterdam is mondiaal hoofdstad van de omstreden high frequency traders, beter bekend als flitshandelaren.

Het geheim van dat succes? De allereerste optiebeurs van Europa – en een wel heel welwillende toezichthouder. door Koen Haegens AAN DE OVERKANT van het Kanaal, in het Britse Richborough, verrijst binnenkort een bouwwerk van Babylonische proporties. Met 322 meter laat het de Eiffeltoren ver achter zich. Zelfs de hoogste wolkenkrabber van Londen moet eraan geloven. Maar deze mast is niet bedoeld om in te werken. Op animaties van de initiatiefnemer priemt in een kaal landschap een smalle staaf de grauwe Engelse lucht in, aan weerszijden over­ eind gehouden door een tiental stalen kabels.

Bovenin prijkt datgene waar het allemaal om te doen is: schotels. Die zullen, door middel van microgolven, met duizelingwekkende snelheid data versturen.

De recordmast is de laatste ontwikkeling in een ogenschijnlijk absurd wedstrijdje ver-­ plassen. Het draait letterlijk om wie de lang­ ste heeft. Eerder ging al een 243 meter hoge Navo-toren in het Belgische Houtem van de hand. Niet voor de verwachte paar ton, maar tegen betaling van maar liefst vijf miljoen euro.

Het grotere, achterliggende belang wordt pas duidelijk als je op een landkaart al die torens en masten met elkaar verbindt. Dat is precies wat antropoloog Alexandre Laumonier, woonachtig in België in het felbegeerde gebied, deed. Op zijn blog ‘Sniper in Mahwah’ brengt hij nauwgezet verslag uit van zijn bevindingen.

Zijn conclusie: er is een razend spannende race gaande tussen ’s werelds grootste high frequency traders (hft). Die bedrijven zijn bij het grote publiek ook wel bekend onder de noe­ mer ‘flitshandelaren’. Hun doel?

De meest kaarsrechte, en daarmee snelste, microgolfverbinding tus­ sen de twee belangrijkste Europese beurzen: Frankfurt en de regio Londen. Richborough ligt op die optimale lijn. Niet vreemd dus dat een in Chicago gevestigde hftfirma hier een toren wil bouwen. De hoogte is nodig vanwege de krom­ ming van de aarde. Een verbinding tussen microgolfschotels is sneller dan glasvezelkabel, maar het ver­ eist wel onbelemmerd optisch zicht.

20 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

Alleen zo kan de financiële datastroom ongehin­ derd het Kanaal passeren. Hoe hoger de masten, hoe geringer bovendien de verstorende invloed van het zeewater.

Vroeger vormden kerken de hoogste pun­ ten in het landschap, merkte antropoloog Lau­ monier treffend op in een van zijn stukken.

Tegenwoordig zijn het torens ten behoeve van de nieuwe god: finance. Daarbij ondervinden de Amerikanen concurrentie uit op het eer­ ste gezicht onverwachte hoek. Zo is de eerste commercieel te huren verbinding tussen Enge­ land en Frankfurt uit de grond gestampt door een bedrijf genaamd Custom Connect BV. Die dienstverlener heeft vestigingen in Dubai en de Londense City, maar het hoofdkantoor staat elders: in Amersfoort. VolkerWessels Telecom Infra verzorgt de upgrade van de Navo-toren in Houtem.

Maar belangrijker is de betrokkenheid van Amsterdamse handelshuizen bij de wedloop.

Zo beschikt Optiver over een eigen microgolf­ netwerk. Inclusief tientallen torens en schotels.

Zij behoren tot de schaarse tastbare getuigen van een grotendeels virtuele industrie, waarin duizenden miljarden omgaan.

WEINIG MENSEN weten het, maar Nederland, in het bijzonder Amsterdam, geldt als een van dé mondiale hft-centra. Er zijn tientallen kleine startups die zich hebben toegelegd op de geau­ tomatiseerde handel, plus drie van de grootste

‘Wij handelen vanuit Amsterdam over de hele wereld. Ja, dat gaat retesnel.

Mensen vinden zoiets eng’

firma’s wereldwijd. Hun cijfers spreken boek­ delen. Optiver boekte in 2014 een recordwinst van 247 miljoen euro. Dat is des te spectacu­ lairder gezien het geringe personeelsbestand.

De hele sector levert hooguit een paar dui­ zend banen op in Amsterdam. Per werknemer bedroeg de winst van Optiver dan ook een onge­ kende 355.000 euro.

Het bedrijf is niet voor niets hofleverancier van de Quote 500. Een steeds groter deel van die miljonairslijst is afkomstig uit de wereld van het hypersnelle geld. Dat geldt ook voor de nummer twee, imc, dat ruim 165 miljoen euro winst maakte. Flow Traders, het kleinste van de grootste hft-bedrijven, was vorig jaar goed voor 127 miljoen euro. Sinds 2012 kende de onder­ neming slechts vier verliesdagen.

De hogesnelheidshandel geldt als omstreden.

Door de flashcrash van mei 2010 heerst onrust over de gevolgen hiervan voor de stabiliteit van het financiële systeem. In zijn bestseller Flash Boys (2014) nagelde de Amerikaanse onder­ zoeksjournalist Michael Lewis de flitshande­ laren om een andere reden aan de schandpaal.

Zij zouden kleine beleggers en pensioenfondsen een poot uitwringen. Dat werkt zo: de algorit­ mes van een hft-firma ‘zien’ dat een investeer­ der op de ene beurs, zeg, tienduizend aandelen Shell wil kopen. Het bedrijf gebruikt vervolgens zijn enorme snelheid om dat aandeel op alle andere relevante beurzen alvast op te kopen, en zo de prijs op te drijven.

Naar aanleiding van Flash Boys kondigde zowel de fbi als de New Yorkse aanklager onderzoeken aan naar de hft-sector. Daar is vooralsnog niet al te veel uit voortgekomen. De flitshandelaren zien hierin hun gelijk bevestigd.

Volgens hen zijn beleggers juist goedkoper uit.

Het verschil tussen de prijzen waartegen een financieel product gekocht en verkocht kan worden, de zogeheten spreads, is de afgelopen jaren snel geslonken. Met dank aan de flitshan­ delaren.

Van die populaire term moeten de twee jonge ceo’s Dennis Dijkstra en Sjoerd Rietberg van Flow Traders overigens niets weten. Net zo min als ze uit zichzelf het predi­ kaat high frequency traders zullen gebruiken. ‘Wij handelen vanuit Amsterdam over de hele wereld’, legt Dijkstra uit. ‘En ja, dat gaat retesnel. Mensen vinden zoiets eng, ze begrijpen het niet. Maar je moet weten dat die technologie slechts één onderdeel is van ons werk. Het gereedschap, zogezegd.’

Het hoofdkantoor ligt in een hip buurtje ten oosten van Amsterdam Centraal, ver verwij­ derd van de Zuidas. Binnen lijkt

het in niets op een traditionele bank of handelshuis. Hier geen krijt­ streeppakken, maar jeans, gympen en capuchons. Zelfs de twee direc­ teuren dragen geen jasje. Gezeten aan een kleine vergadertafel in een doorzichtige vergaderkamer leggen zij uit waar het bij Flow Traders, afgezien van die snelheid, dan wél om draait. Het bedrijf handelt in zogenaamde exchange traded products (etp). Dat zijn populaire deri­ vaten waarmee je de koers van een index, bijvoorbeeld de aex, in zijn geheel kunt volgen. Stijgt de aex, dan wordt ook de bijbehorende etp meer waard. Daarbij speelt Flow de rol van market maker, de tussenper­ soon die voortdurend prijzen afgeeft waartegen hij alle mogelijke etp’s, overal ter wereld, wil kopen en ver­ kopen. Per transactie levert dat een minuscuul bedrag op. Maar doordat de handel zo razendsnel gaat, met vele duizenden transacties per uur, is het eindresultaat een miljoenen­ winst. Of de koersen stijgen of dalen, maakt daarbij in principe weinig uit.

Zolang er maar reuring is, want dat betekent veel handel.

‘Als je in deze markt actief bent, heb je 25 procent kans dat je met ons handelt’, vertelt Rietberg. Trots wijst hij voorbij de glazen wand, waar het kloppend hart van zijn bedrijf ligt: de handelsvloer. Het zijn een stuk of vijftien gangpaden, van elkaar gescheiden door een muur van beeldschermen. Daarachter zitten overwegend jonge mannen. Som­ migen staren naar hun orderboek op het scherm, een flesje spa blauw in de hand. Anderen staan in groep­ jes op gedempte toon met elkaar te overleggen – in het Engels, want hier werken ruim dertig nationaliteiten.

‘Nieuws is voor ons niet heel rele­ vant’, reageert Rietberg als ik hem vraag waar de gebruikelijke hectiek is, rond olie­ prijzen en centrale-bankbeslissingen. ‘We vol­ gen het wel een beetje, maar dan meer om terug te zien waar de handelsfluctuaties vandaan kwa­ men die we al eerder op ons scherm zagen.’

De computer doet het werk. Preciezer gezegd: de algoritmes doen dat. Het vreemde is dat die cruciale software zich helemaal niet in dit kantoor bevindt. Zelfs niet in Nederland.

Dat heeft alles te maken met een aardverschui­ ving op de financiële markten. Vroeger vond de handel plaats op de beursvloeren in Amster­

Femke Herregraven, The All Infrared Line, kabellandingspunt Le Palus, Frankrijk (boven); Teriberka, Rusland

The All Infrared Line

Sinds 2012 doet kunstenaar Femke Herregraven onderzoek naar de geografie en historie van de telecommunicatie-infrastructuur en het gebruik hiervan door financiële markten. Ze bezoekt daarbij wereldwijd de fysieke, vaak afgelegen locaties waar datakabels aan land komen. Door deze locaties in kaart en beeld te brengen wil ze de spanning tonen tussen het saaie voorkomen en de verregaande implicaties van deze infrastructuur.

dam, Tokio, New York of Chicago. Daar, zo dicht mogelijk op de pit, schreeuwden de traders hun koop- en verkooporders. De nieuwe realiteit is veel ongrijpbaarder. De beurs, dat is een ser­ ver geworden in een anoniem, ver weg gelegen datacentrum. Zo huist de aex tegenwoordig niet meer aan het Beursplein, maar in Basildon, in Londen. Om geen kostbare milli- en micro­ seconden te verliezen, laten de hft-firma’s hun handelssoftware draaien op computers die in diezelfde gebouwen staan. Co-location, heet dat.

Het voornaamste wat het Flow-personeel 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 21

hier in Amsterdam doet, is in de gaten houden of er niets mis gaat en gewijzigd moet worden.

Voor dat geval zitten er tientallen technici klaar om de algoritmes aan te passen. Nu is het rustig.

Op de achtergrond klinken geluidjes en piepjes: transacties. Voor de rest wijst niets erop dat hier met miljoenen wordt geschoven.

WAAROM DAN toch Nederland? Als de fysieke locatie niet langer doorslaggevend is, moeten er andere verklaringen zijn voor het succes. ‘Neder­ land is altijd goed geweest in de rol van tussen­ persoon’, meent Albert Menkveld. De hoog­ leraar finance aan de Vrije Universiteit, tevens verbonden aan het Tinbergen Instituut, is een internationaal veel gevraagde hft-deskundige.

‘We hebben met Rotterdam nog altijd de groot­ ste haven van Europa’, licht hij toe. ‘Schiphol is enorm, maar tegenwoordig vindt natuurlijk ook heel veel handel plaats in de virtuele economie.

Het is aardig om te zien dat Nederland ook daar weer een heel centrale positie inneemt. High frequency trading, dat is handelsgeest coderen in algoritmes.’

Handelscultuur of niet, zoveel bedrijvig­ heid ontstaat zelden vanzelf, geeft ook Menk­ veld toe. Iedereen die je het vraagt in en om de hft-sector noemt dezelfde cruciale gebeurtenis als verklaring voor de Nederlandse koppositie: de allereerste optiebeurs van Europa. Die werd opgericht in 1978, naar het voorbeeld van de Chicago Mercantile Exchange. Daar werd al in alle mogelijke financiële producten gehandeld.

Zoiets moest ook in Amsterdam kunnen, was het idee.

Na een moeizame start kwam de European Option Exchange halverwege de jaren tachtig tot bloei. Amsterdam groeide uit tot wat hier en daar gekscherend ‘Chicago aan de Amstel’ is genoemd. Er werd vrolijk geëxperimenteerd met nieuwe producten en technieken. ‘De optie­ beurs had in die tijd een enorm leuke en gezel­ lige sfeer, die – dat zeg ik achteraf – nog niet erg professioneel was’, zei oudgediende Jan Dobber hierover in een interview voor een jubileumboek van de Amsterdamse beurs.

Dobber stond, naast oprichter Johann Kae­ mingk, aan de wieg van het in 1986 opgerichte Optie Verhandelaren, kortweg Optiver. Dat was achteraf bezien een beslissend moment.

‘Wij begonnen mensen aan te nemen met een bovengemiddelde rekenvaardigheid; veel bèta­ wetenschappers, maar niet noodza­ kelijk economen. Ik denk dat Opti­ ver daarin trendsettend is geweest’, aldus Dobber. Die nieuwe generatie stond vervolgens aan de wieg van tal van andere, kersverse hft-be­ drijfjes.

‘Het was een heel hechte club mensen die de optiebeurs in Amster­ dam heeft opgebouwd’, vertelt ook Maurice van Tilburg, ceo van Euro­ next Amsterdam. ‘De religie van de opties is in de jaren tachtig overal uitgelegd, in zaaltjes in het hele 22 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

Flitshandel: gevaarlijk snel?

In de jaren negentig werden op de beurs van Chicago oud-basketballers en football-spelers ingezet. Hun kwaliteit: ze waren lang en sterk. Dat kon een doorslaggevend voordeel zijn bij het duw-, trek- en schreeuwwerk in de pit, waar de handel plaatsvond. Kleinere handelaren lieten het daar niet bij zitten. Zij gingen hakken dragen. Het leidde tot lelijke blessures bij de mannen, en de beurs kwam met regulering. Hakken bleven toegestaan, maar maximaal twee inch hoog.

Het laat zien dat beurshandel altijd een wedloop is geweest tussen wie de grootste, de snelste en de sterkste is. Al bij de oprichting van de Chicago Board of Trade in 1848 werden toen nog hypermoderne telegraaflijnen gebruikt om te profiteren van minieme prijsverschillen tussen beurzen. Voor die tijd maakten speculanten gebruik van koetsen, schepen en zelfs postduiven om geld te verdienen aan het allerlaatste nieuws.

Tot grote verontwaardiging van sommige politici.

Overigens is de race nog lang niet gelopen. Na de glasvezelkabels en microgolfschotels wordt in de Verenigde Staten inmiddels al weer hard gewerkt aan een nieuwe, nog snellere verbinding tussen beurzen: met laserstralen.

land. Die mensen van het eerste uur zijn ver­ volgens uitgewaaid over Nederland, over de hele wereld zelfs. Je ziet ze overal in onze bedrijfstak.’

Zelf is Van Tilburg ook begonnen bij de optie­ beurs, juist in de tijd dat de handel overging van de vloer naar de computerschermen. Dat de snelheidsrevolutie begon in de optiehandel – de grootste concurrenten van de Amsterdamse hft-firma’s zitten niet voor niets in Chicago – is volgens hem geen toeval. Bij opties moet je als handelaar, om je prijzen te bepalen, veel sneller kunnen rekenen dan bij aandelen. Betrokkenen, zoals de oprichters van Optiver, zagen de kan­ sen die de oprukkende informatietechnologie hierbij bood. Zij werden early adopters. Daarbij komt dat er op de jonge optiebeurs alle ruimte was voor nieuwe initiatieven, denkt Van Tilburg van Euronext: ‘Wij hadden gewoon altijd over­ leg met de handelaren over hoe wie die markt het beste konden uitbouwen en managen.’

SOMMIGEN SPREKEN van een sneeuwbal- of ‘San Francisco-effect’. Zo’n financiële hub is een zichzelf versterkend mechanisme, legt hoog­

‘High frequency trading, dat is handelsgeest coderen in algoritmes’

leraar Menkveld uit. ‘Er zijn op dit moment zoveel grote elektronische handelshuizen in Amsterdam, dat trekt automatisch nieuw talent en nieuwe activiteiten aan. En zo gaat het steeds door, in een eindeloze spiraal.’

Er is één grote ‘maar’, benadrukt hij. Politiek en toezichthouders moeten actief meewerken.

Dat hebben zij de afgelopen decennia dan ook gedaan. Het is de tweede verklaring voor het Nederlandse succes, naast de Amsterdamse optiebeurs, die vrijwel alle betrokkenen noe­ men. ‘Onze toezichthouder, de Autoriteit Finan­ ciële Markten, laat zich niet zo snel het hoofd op hol brengen’, zo formuleert Menkveld het. ‘Zelfs op het hoogtepunt van de hft-paniek, enkele jaren geleden, bleef zij nuchter.’ Inderdaad con­ cludeerde de afm al in 2010 in een opvallend positief getoonzet rapport: ‘Het is van belang dat de (internationale) beleidsdiscussie rondom hft wordt gevoerd op basis van een zorgvuldige afweging van de feiten, en niet op basis van sen­ timenten.’

Ook bij Flow Traders zijn ze te spreken over de toezichthouders, naast de afm ook De Neder­ landsche Bank (dnb). ‘De Nederlandse toezicht­ houders hebben, samen met de Britten, echt een voortrekkersrol’, zegt ceo Dennis Dijkstra.

‘Ze zijn leidend in Europa in het opstellen van de wet- en regelgeving waaraan wij ons moeten houden. Kijk, de afm en dnb zijn natuurlijk ook op zoek naar niches om als Nederland in Euro­ pees verband nog een belangrijke rol te kunnen spelen. Onze sector is zo’n niche.’

Als voorbeeld noemt hij de invoering van strengere bonusregels voor bankiers. Dat is een h ­ eikel onderwerp: bij Flow Traders is maar liefst 84 ­procent van de beloningen variabel.

Gelukkig voor Dijkstra gaat het bonusplafond niet ­gelden voor hft-firma’s. Met dank aan de Nederlandse toezichthouders, bevestigt hij: ­ ‘Ja, dat klopt. Zij begrijpen dat wij, anders dan de banken, alleen ons eigen kapitaal gebrui­ ken. Niet dat van spaarders. Wij hebben geen exposure naar de belastingbetaler toe. Ze weten dat we geen systeem­risico vormen, en dat we de afgelopen jaren nooit staatssteun nodig hebben gehad.’

Hoe goed de banden zijn tussen sector en toezichthouders blijkt wel uit het aantal ­toezichthouders dat na enkele jaren overstapt naar de sector. Tekenend is de recente trans­ fer van Piebe Teeboom. Hij was de afgelopen zes jaar werkzaam voor de afm.

Vanuit die functie besliste hij, op Europees niveau, mee over de nieuwe wetgeving die de hft-sec­ tor de komende jaren moet gaan invoeren. Samen met de Britten verzette hij zich tegen Franse en Duitse initiatieven voor al te strenge regels. Nu is hij weg bij de toezichthouder. Sinds ­ afgelopen maand staat hij aan het hoofd van de Europese hft-lobby.

Niet iedereen is dan ook enthousiast over de innige samen­

werking. Een toezichthouder hoort, zoals het woord al zegt, toezicht te houden. De burger moet beschermd worden tegen financieel wan­ gedrag. Dat is wat anders dan belangen behar­ tigen. ‘Ik herinner me een receptie op de Neder­ landse ambassade in Brussel, een jaar of drie geleden’, zegt Joost Mulder van Finance Watch, een ngo die in Brussel probeert een tegengeluid te organiseren tegen de macht van de financiële sector. ‘Wij lobbyden toen tegen hft. Ik werd daar door een aantal mensen echt aangeklaagd, als een soort van landverrader. Ik moest de Hol­ landse hft toch verdedigen!’

nog altijd niet definitief van de baan.

Het zou de hft-­ sector, waarvan het verdienmodel immers gebaseerd is ­ op het afsluiten van zo veel mogelijk transacties, hard raken. ceo Dijkstra is er zichtbaar v­erontwaardigd over.

Hij wijst op een interview dat vice-pre­ mier Asscher enkele jaren geleden gaf. Daarin pleitte de pvda’er voor zo’n Robin Hood-taks. Als financiële partijen dat niks ­vonden, moesten ze hun bie­ zen maar pakken. ‘On-voor-stel-baar’, ­beklemtoont ­Dijkstra. ‘Ik kan daar niet met mijn hoofd bij. Dat je als Nederland zomaar bereid bent je hele handels­ geschiedenis weg te gooien. Gelukkig zijn wij extreem goed georganiseerd. We hebben direct de pensioenfondsen wak­ ker geschud met de mededeling dat wíj die heffing niet voor onze rekening gaan nemen.’

Die dreigementen lijken effect te hebben gehad. In het regeerakkoord uit 2012 staat nog dat Nederland zo’n Europese heffing steunt, mits ‘onze pensioenfondsen hiervan gevrijwaard blijven, er geen disproportionele samen­ loop is met de huidige bankenbelasting en de inkomsten terugvloeien naar de lidstaten’. Op dit moment zijn tien Euro­ pese landen, waaronder Duitsland en Frankrijk, hierover in gesprek. Neder­ land doet niet mee. Een woordvoerder van het ministerie van Financiën laat desgevraagd weten dat, mochten de lan­ den tot een akkoord komen, Nederland dit zal ­toetsen aan de in het regeerak­ koord gestelde voorwaarden. Maar de kans dat daaraan wordt voldaan, lijkt buiten­gewoon klein. ‘Het gaat om een kopgroep, niet om officieel EU-beleid’, benadrukt het ministerie. ‘Nederland zal daarom niet gedwongen zijn mee te doen.’

Helemaal gerust is de hft-sector er ondanks die politieke hulp niet op. ‘Als het moet, kunnen we weg’, stelt ­Dijkstra.

‘De verhuisplannen, naar Londen of Zwitserland, liggen klaar. Dat zijn we verplicht aan onze aandeelhouders.’

Het lijkt er niet op dat de Neder­ landse regering het zo ver laat komen.

Pordic, Frankrijk; Triolet, Mauritius Voor de bühne wordt nog altijd stevige taal geuit richting de financiële sector – dat MISSCHIEN, oppert Albert Menkveld aan het doet het tenslotte goed bij de kiezer. Maar ach­ einde van ons gesprek, moet je de vraag naar het ter de schermen is al langer een koerswijziging Nederlandse hft-geheim wel omdraaien. Niet: gaande. De banden tussen de financiële sector, hoe kan het dat ons land zo’n grote speler is in toezichthouders en politiek worden aangehaald. de wereld van het snelle geld? Maar: waarom De lobby voor Nederland als financieel centrum, zijn deze bedrijven nog altijd niet naar Londen in diskrediet geraakt na de crisis, herwint aan verhuisd? ‘Daar zitten tenslotte ook alle andere kracht. ‘Het wordt tijd om de financiële sec­ financiële partijen.’ tor weer als groeisector te erkennen’, bepleitte Dat is wat Flow Traders betreft meer dan werkgeversorganisatie vno-ncw enige tijd terug een theoretische exercitie. Zo wordt de discus­ al. ‘We mogen best wat trotser zijn op de Neder­ sie over een ‘Tobintaks’ met argusogen gevolgd. landse prestaties als het gaat om, bijvoorbeeld, Hoewel het niet erg vlot met de onderhande­ high frequency trading.’ lingen is zo’n heffing op financiële transacties 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 23

De (on)vrijheid van de nieuwe generatie

Alles voor God, gemeenschap en gemoedsrust De derde generatie moslimmeisjes – op het oog goed geïntegreerd, vloeiend Nederlands sprekend, hoger opgeleid en verwesterd – moet voortdurend strijd voeren.

Vooral als het om liefde en seksualiteit gaat. Het gevolg: innerlijke verscheurdheid. door Mounir Samuel

OP 28 MAART 2015 ontmoet ik een islamitisch meisje van Egyptische afkomst en ben op slag verliefd. De eerste date staan we tot diep in de nacht zoenend op straat. Ze draagt geen hoofd­ doek en drinkt haar bier sneller dan ik. Ze oogt vrij, ontspannen en ongedwongen. Ze is een tik­ keltje stout en vooral oogverblindend.

In de weken daarop ontdek ik langzaam de grenzen van haar bestaan. Ze woont thuis en uit huis gaan is onbespreekbaar. Ze zit diep in de kast en kan zich geen leven voorstellen waarin dat niet zo is. Op straat is ze een vrije vogel.

De spijlen van haar kooi zijn onzichtbaar voor het oog van haar vrienden, collega’s en studie­ genoten. Bang dat de een de waarheid van de ander ontdekt, houdt ze de werelden van fami­ lie, werk en studie scherp gescheiden.

Mijn lief is hier niet alleen in. Ze is slechts één van de velen en heeft, woonachtig in Amster­ dam, nog enigszins geluk gehad. De hoofdstad biedt een zekere anonimiteit en ruimte voor sek­ suele exploratie. Word je als Turks, Marokkaans, Egyptisch maar bijvoorbeeld ook hindoestaans meisje in IJmuiden of Purmerend geboren, dan is de weg naar de gayscene grotendeels afgesne­ den en volgen de ogen van de gemeenschap je echt overal.

Onze liefde is vanaf het begin een moeizame strijd. Angst en verlangen wisselen elkaar af.

Haar moeder ontdekt wie ik ben. Het simpele feit dat ze met mij omgaat is niet alleen reden tot onophoudelijke drama’s thuis, maar resul­ teert ook in het flink aandraaien van de duim­ schroeven. Er wordt een avondklok ingevoerd.

De telefoontjes volgen haar altijd en overal.

Waar ben je? Wat doe je?

Dergelijke praktijken zijn niet uitzonderlijk voor de lachende meiden zonder hoofddoek. Ik ken er velen. Ze komen uit het hele land. Van Den Haag en Zoetermeer tot Zwolle en Breda.

24 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

Ze zijn eerder verrast dat mijn lief ooit zo veel vrijheid had, dat ze een tijdlang alleen mocht reizen. Voor hen is dat niet weggelegd. ‘Ze moet uit huis, de eerste stap is echt uit huis’, herhalen ze keer op keer. Maar velen van hen durven dat zelf ook niet.

Binnen de meidengroep van de Marokkaanse Vrouwenvereniging, voor vrouwen van achttien tot dertig jaar, is alles bespreekbaar, ook een afwijkende geaardheid – zolang het maar iets van ‘buiten’ blijft. Ik word benaderd om aan te schuiven en mijn verhaal te doen. De jonge vrouwen vragen me het hemd van het lijf, over mij en m’n lief, maar vooral over mij en m’n ex-man. ‘Ik ben nog maagd, wil je me alsjeblieft uitleggen hoe het werkt?’

Ondertussen zoekt een van haar nichten mij op om me te vertellen dat ik maar beter bij mijn lief weg kan blijven. ‘We vinden je heel leuk, dat is het niet, we komen graag met je chillen, echt. Maar ze gaat nooit uit huis, dus je kunt beter gaan. Weet je, het is gewoon haram. Jullie relatie is echt niet goed te praten, dat weet je.

We zondigen allemaal, ik drink en heb me ook niet altijd netjes gedragen, maar op een gegeven moment is het genoeg. Dan bid je, bekeer je je en trouw je gewoon met de man die Rabina (de Heer) je toebedeelt, insh’Allah (als God het wil).’

Op de tegenwerping dat ik man ben, meer man dan mijn lief ooit gehad heeft in ieder geval, trekt ze de wenkbrauwen op. ‘Ja nog

Over mij bestaat het hardnekkige gerucht dat ik alle moslimmeisjes van Amsterdam lesbisch maak

zoiets, je bent gewoon een meisje, dat weet je best.’ Ze geeft me even een klopje op de schouder en steekt een sigaret op. ‘Nou, genoeg Mo. Heb je een asbak?’

Niet voor het eerst valt me op hoe er voort­ durend in ‘wij’ wordt gesproken, alsof deze nicht namens de hele familie het woord voert. Dat is waarschijnlijk ook zo. De ‘bescherming’ van de een is de redding van allen.

IN ZIJN BOEK Djinn beschrijft Tofik Dibi de strijd tussen twee stemmen, die van het (zijn homoseksualiteit die in het hele boek geen naam krijgt) en zij (de stemmen van familie, vrienden en de gemeenschap). ‘Waar het is, zijn ze. Ze ver­ gezellen me ook, overal heen. Het en ze voeren al heel lang oorlog. Het is alleen. Ze zijn met heel veel. Ze hebben niet één, maar vele, vele namen.

Ze zijn de buren, de slager, mijn neven, nichten, ooms en tantes. Ze zijn geloofsgenoten, collega’s en studiegenoten.’

Ik voelde me vrij in Amsterdam. Ver weg van het oordelende oog van mijn streng protestantse geloofsgemeenschap. Mijn wijk Bos en Lom­ mer, Bolo in de volksmond, is mijn thuis, mijn brug tussen Oost en West. Ik praat Arabisch bij de slager en Turks bij de bakker. Maar op een dag staat haar moeder voor de deur.

De situatie wordt steeds grimmiger. Ik leef met mijn lief in een steeds donkerder schaduw­ wereld en voel me nooit echt veilig meer. Binnen de grachtengordel zoenen we openlijk op straat, maar in mijn buurt durft mijn lief niet eens mijn hand vast te pakken of naast me op de stoep te staan. Sharia-wijken bestaan niet, sociale druk wel. De moskee, vriendinnen van moeders en tantes, lok lok, en maar praten – zo bestaat er over mij het hardnekkige gerucht dat ik alle moslimmeisjes van Amsterdam lesbisch maak.

Voor buitenstaanders lijken de jonge moslim­ vrouwen alles te kunnen doen en laten wat ze willen. Ze worden door politici trots het toppunt van integratie genoemd, omdat ze gewoon een biertje drinken, geen hoofddoek dragen, vlek­ keloos Nederlands spreken en zo heerlijk bijde­ hand zijn. Maar mijn vrijheid is niet hun vrij­ heid. In het o zo tolerante Nederland broeit de intolerantie als een giftig gas – onzichtbaar voor het oog, maar dodelijk voor de persoonlijkheid.

Ook ik leed er jarenlang onder om altijd en overal ‘de ander’ te zijn, buitens- en binnens­ huis. De huisartsen van mijn jeugd dachten dat ik depressief was. Het was uiteindelijk een jonge vrouwelijke Marokkaans-Nederlandse huisarts die bij mij de symptomen van een zware vorm van het posttraumatisch stresssyndroom her­ kende, een diagnose die later werd bevestigd door andere psychologen. ‘Ik zie het zo vaak onder jouw generatie’, zei de arts. ‘De trauma’s die je hebt ontwikkeld zijn een direct gevolg van een leven onder constante sociale druk, (zelf) ontkenning, eenzaamheid, angst voor verlating en emotioneel en fysiek geweld.’

Bij mijn lief en veel andere jonge vrouwen van de tweede en derde generatie herken ik veel van de verschijnselen. Niet in staat van zich­

MARCEL VAN DEN BERGH / HH

Dansende vrouwen in een Turkse discotheek in Rotterdam. De vrouwen komen niet in het stuk voor

zelf te houden, leven ze vaak in een blind soort zelfdestructie die zich uit in perioden van zeer losbandige seks en verslaving afgewisseld met hyperreligiositeit. De gevolgen zijn zichtbaar, maar niet bekend: enorme studie­vertraging bij­ voorbeeld – als gevolg van depressie maar ook als al dan niet bewust middel om een huwe­ lijk uit te stellen –, slechte studie­ resultaten, stress, depressie. Slechts zelden worden de onder­liggende oorzaken door docenten, hulp­ verleners, jeugdzorg, ggz-verpleegkundigen en psychologen herkend.

Een student die slecht presteert, wordt al snel aangemeld voor een cursus tegen faalangst, maar dat hij wellicht niet aan studeren toekomt door een innerlijke worsteling omtrent zijn God en zijn geaardheid, of door voortdurende uitbar­ stingen thuis naar aanleiding van buurtroddels,

‘Ooit dronken ze bier en waren het vrije seculiere Turken. Nu is iedereen gehoofddoekt’

wordt zelden tot nooit bespreekbaar gemaakt.

Voor kenniscentrum Movisie was dat de reden om trainingen op te zetten voor hulpverleners, sociale wijkteams en maatschappelijk werk. Ik verzorg een deel van de training in Sneek, waar in het gemeentehuis een groep van zo’n veertig lokale professionals met lichte verbijstering de cijfers en casussen tot zich neemt. ‘Dat dit moge­ lijk is in Nederland’, klinkt het telkens weer. Dat een geëscaleerde thuissituatie wellicht alles met een liefde van de verkeerde kleur of het ver­ keerde geslacht te maken heeft, blijkt niet voor iedereen vanzelfsprekend. Een groot probleem is dat jeugdhulp zich op het gezin richt, waarbij de nadruk ligt op ouderlijke problemen met het kind en niet andersom. Ook de meldingsplicht aan ouders voor jongeren onder de zestien is problematisch. Zo kregen mijn ouders buiten mijn weten om jarenlang een verslag van de gesprekken met mijn psycholoog.

In een cultuur van eer en schaamte is simpel­ weg een bezoek aan huisarts of psycholoog al bezwaarlijk. ‘Wij moeten de ouders inlichten’, blijft een van de maatschappelijk werkers herha­ len. ‘Dat is het protocol.’ Dat ouders niet zullen stoppen met doorvragen tot ze weten waar de gesprekken over gaan en daarmee het kind uit

de kast wordt gedwongen, gaat er bij haar niet in. Het protocol is niet opgesteld met het oog op biculturele jongeren en houdt geen rekening met tweede- en derde-generatie­problematiek.

Ook mijn lief en ik lopen tegen muren van onbegrip op. Zo komt de maatschappelijk wer­ ker bij Veilige Haven – een organisatie die gespe­ cialiseerd is in het opvangen van jongeren met een islamitische achtergrond – tijdens de eer­ ste intake niet verder dan: ‘Maar in Nederland mogen homo’s gewoon trouwen. Dat weten je ouders toch? Dat hier die vrijheid is? Dat zien ze toch ook op televisie? Helpt dat dan helemaal niet?’

Gelukkig krijgt mijn lief na nader overleg een hulpverlener van Palestijnse komaf toegewezen.

Maar biculturele hulpverleners met kennis en kunde zijn een zeldzaamheid, zelfs bij organisa­ ties die zich richten op de biculturele doelgroep.

DE VLUCHT UIT HUIS is vaak een blinde sprong vooruit. Eerst eindeloos studeren om een huwe­ lijk te traineren, dan niet kunnen wachten om te trouwen om van het gezeur van moeders en tan­ tes af te zijn en eindelijk een ‘zelfstandig’ leven te kunnen beginnen.

In Den Haag ontmoet ik de Turks-­ 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 25

Zo ziet joie de vivre er uit.

VA K A N T

N DE N K A NA A L E ILIAE S

-En je mag hier gewoon Engels praten!

AA LE IL AN DE VA K AN TI ES - K AN

Le Chêne Hotel

N vanaf € 695 p.p.*

tel

rblijf in ho 8-daagse reis met ve inclusief vlucht

Victor Hugo

vanaf €

gs hotels 8-daagse rondreis lan inclusief vlucht

rage

gskosten en € 2,50 bijd

lusief € 27 reserverin

o.b.v. 2 personen, exc * Vermelde prijzen zijn Calamiteitenfonds.

849 p.p.*

Vakantie. Hét moment om helemaal tot jezelf te komen. Om bijzondere ervaringen te beleven. Samen of alleen. Onder de zon, op een eiland, bijvoorbeeld. Buro Scanbrit, iedereen is wég van onze reizen.

www.buroscanbrit.nl

Nederlandse sportdocent Ezra (27). Via Face­ book kwamen we in contact na mijn optreden in het tv-programma 24 uur met. ‘Mijn vriendin en ik herkennen ons enorm in je verhaal, ik zou je graag ontmoeten.’ Ze is niet de enige. Na mijn kluizenaarschap met Theo Maassen volgen hon­ derden berichten van Turks- en Marokkaans-­ Nederlandse vrouwen. Zo ook van de 31-jarige Turks-Nederlandse Aysel uit Leiden, die mij in een Facebook-bericht schrijft: ‘Ook ik struggle met mijn identiteit op verschillende manieren.

Ik geloof niet dat seksuele identiteiten zwart of wit zijn. Ik ben biseksueel en ik durf dat nog niet naar buiten te brengen. Daarnaast ben ik erg kritisch naar religie en mijn Turkse achter­ grond/gemeenschap. Dat levert problemen en andere spanningen op waardoor ook ik me zo nu en dan diep depressief kan voelen. Ik ken meerdere homo’s en transgenders van Arabi­ sche of islamitische komaf die net zoals jij en ik ­strugglen. We staan aan de voorbode van een grote verandering in onze gemeenschappen. We zijn een soort van pioniers en daar hebben we niet voor gekozen. Als wij niet gaan staan voor wie we zijn, schuiven we die struggle door naar de volgende generatie.’

Aysel heeft een mastergraad, kreeg een succes­volle carrière en besloot uiteindelijk niet te trouwen en op zichzelf te wonen. Het kostte haar de relatie met haar ouders en zussen, haar jeugdvrienden en de Turks-Haagse gemeen­ schap. ‘Ooit dronken ze bier en waren het vrije seculiere Turken. Nu is iedereen gehoofddoekt.’

Haar jongere zusjes voorop, haar moeder volgde pas later. ‘Ze zijn blinde volgers van Erdogan.’

Ze heeft haar zelfstandigheid gevonden, maar betaalt dagelijks de prijs.

Terwijl ik met Ezra aan het Haagse Plein een kopje thee drink, vertelt ze: ‘Mijn jeugd­ vriendinnen zijn allemaal met een willekeurige Turkse man getrouwd, om zo snel mogelijk van hem te kunnen scheiden. Ze vinden echt de domste redenen om van hem af te komen, maar ja, dan zijn ze uit huis en hebben ze vrij­ heid.’ Zelf heeft Ezra al zeven jaar een Turkse vriendin in Amsterdam, die nog thuis woont.

Ze heeft het vaak met haar over een verstands­ huwelijk of schijnhuwelijk gehad, om vervolgens als gescheiden vrouwen verder te gaan, maar ziet dat als een te grote leugen. ‘Zo haram ben ik niet.’

‘Ik heb overal voor moeten vechten, mijn ouders wilden absoluut niet dat ik sportleraar werd. Dat is geen meisjesberoep en dan al die jongens in de kleedkamers… Maar ik deed het toch.’ Uiteindelijk verdiende ze genoeg om zelf­ standig te wonen. ‘Ook dat was een gevecht, je moet heel sterk zijn, weten wat je wil’, zegt ze met een dik Haags accent. ‘De meesten zijn gewoon zo sterk niet.’

TROUWEN KAN OOK een vorm van protest zijn door te kiezen voor een kandidaat die niet kan worden afgekeurd, maar ook niet goed wordt bevonden.

‘Hoe gaat het?’ vraag ik mijn Marokkaanse buurtgenoot Wahid (34). We zitten in het

Erasmus­park en drinken bruiswater. Geen wijn of bier voor hem. ‘Ik kom net terug uit Nador.

Mijn nichtje ging trouwen.’

‘O gefeliciteerd!’

Hij trekt zijn wenkbrauwen op. ‘Gefelici­ teerd? Het was een hel! Weet je wat voor een huwelijk het was? Kafir dit! Kafir dat! Ze is met zo’n salafist getrouwd. Hij spreekt geen woord Nederlands. Is hier zelfs nog nooit geweest. Op de bruiloft was geen muziek. Geen dans. Geen gelach. Allemaal haram natuurlijk. Uit de spea­ kers bulderden onafgebroken afschuwelijk uit de context getrokken soera’s over ongelovigen.’

‘Hoe vinden haar ouders het?’

‘Vreselijk! Mijn broer is helemaal niet zo.

Maar wat kon hij doen? Dat kind is éénen­twintig en wil trouwen. Ze heeft al jarenlang haar zin­ nen op die engerd gezet. Ze kent hem via inter­ net. Mijn broer heeft van alles geprobeerd, hij is zelf een moslim, maar niet zo. Dus stelde hij dat ze alleen mocht trouwen als ze afgestudeerd was en werk had. Nou dat heeft ze gedaan: hbo afgerond, goede baan gevonden. En nu is ze dus getrouwd met die jihadganger. Ik zeg je, die

‘Mijn vriendinnen vinden echt de domste redenen om van hun man af te komen, maar ja, dan hebben ze vrijheid’ zitten over een paar maanden in Irak of Syrië.’

Wahid zit er duidelijk over in. Hij is een trouwe moskeebezoeker. Tijdens ramadan hoef je hem niet te storen, dan leeft hij in afzondering. Maar van het oprukkende extremisme moet hij niets weten. Wahid is van de tweede generatie; zijn nichtje behoort tot de derde. En het is juist in die laatste – op het oog goed geïntegreerde, vloeiend Nederlands sprekende, hoger opgeleide en ver­ westerde – groep jonge Nederlanders waar de meeste schuring plaatsvindt.

Uit huis. Uit de kast. Trouwen met de man of vrouw met wie ze willen. Alles levert strijd op. Ze drinken, maar stoppen hun mond vol ­Menthos voor ze naar huis gaan. Ze gaan uit, maar moe­ ten wel voor tien uur ’s avonds thuis zijn. Roken, maar geen familielid mag ervan weten.

Ben ik nou Turks of Nederlands? Dat is het grote vraagstuk van de tweede generatie.

De derde is de taal van de grootouders vaak onmachtig, staat los van het land waar opa en oma in de jaren zeventig uit vertrokken zijn.

Toch zal Nederland hen niet volledig erkennen.

Eens een Turk, altijd een Turk.

Mijn leeftijdsgenoten voelen zich vaak in beide culturen niet helemaal thuis en zoeken naar een derde, diepere, vervangende identi­ teit. Zo is de derde generatie vaak religieuzer dan haar (groot)ouders en tegelijk geworteld in het moderne leven van de stad. De interne verscheurdheid laat diepe sporen achter. In hun zelf aangenomen hyperreligiositeit zit zowel een afwijzing van het volksgeloof van hun (groot)

ouders als een daad van rebellie tegen de wes­ terse samenleving die hen primair op hun etni­ citeit en religie aanspreekt.

‘STEL WE WAREN GEWOON hetero en ik was bio­ logisch man, maar wel christelijk’, vraag ik mijn lief op een dag. ‘Zou jij dan met mij trouwen?’

‘Nee, dat denk ik niet. Ik zou je ook dan niet in mijn leven toestaan’, antwoordt ze schuld­ bewust. ‘Waarom zou ik niet meteen op zoek gaan naar een soennitische man?’

Islamitische heteromeisjes die verliefd wor­ den op een niet-islamitische klasgenoot heb­ ben vaak maar twee keuzes: ‘uit de kast komen’ met hun ongelovige vriend, weglopen en al dan niet (tijdelijk) breken met de familie óf de liefde opgeven voor een partner die wél door de ouders wordt geaccepteerd. Velen kiezen het laatste.

Ook van haar eigen vriendinnen ontvangt zo’n meisje vaak weinig steun.

Maar een geschikte huwelijkskandidaat vin­ den blijkt nog niet zo eenvoudig. Zo wil het de Marokkaanse Samira – promovendus – maar niet lukken een man te vinden. ‘Te hoog­opgeleid, te kritisch, m’n verloofde is er uiteindelijk van­ door gegaan.’ Ze is een goedlachse vrouw, hoofd­ doek, tikkeltje ondeugend. ‘Jarenlang durfde ik mannen niet te benaderen. Dat was me zo aan­ geleerd. Maar nu ben ik 33 en geloof ik het wel.

Dus besloot ik pro-actief te zijn en een man een berichtje te sturen. Of hij eens af wilde spreken?

Ja, dat wilde hij, maar alleen binnen. Ik vroeg hem waarom. Dat zag hij als een aanleiding om direct al zijn seksuele fantasieën uit de doeken te doen. Ik wilde gewoon koffie drinken, thee mis­ schien! Maar als je als vrouw eens brutaal bent, begint de man direct over z’n lul te praten.’

De Marokkaans-Nederlandse Naeda (27) ontmoette enkele jaren geleden haar grote liefde, een Afrikaanse Fransman. Ze durfde niet openlijk met hem over straat te gaan, bang voor de boze tongen van de gemeenschap. ‘Hij wilde met me trouwen, verlangde naar een gezin. Nu denk ik: waar was ik bang voor? Wat kunnen mij die roddels schelen? Je leeft maar één keer en de liefde zoals ik met hem had, is een wonderlijke zeldzaamheid. Als je die laat gaan, geef je feitelijk je eigen hart op.’ zie groene.nl voor Mijn lief en ik zijn uit Dossier Integratie elkaar. Niet omdat ik dat wil, maar omdat zij niet langer kon. Mijn eigen ouders zie ik al geruime tijd niet meer. Ze lijken niet in staat door hun eigen pijn mijn geluk te zien.

Mounir – voorheen Monique – Samuel (1989) is een Egyptisch-Nederlandse politicoloog en schrijft voor De Groene Amsterdammer over sociale revoluties en maatschappelijke bewegingen. Na zijn publieke coming-out bij Jinek vorig jaar is hij momenteel in transitie.

Alle namen in dit artikel zijn om privacyredenen gefingeerd 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 27

Het kinderpardon: het klinkt mooi, maar het werkt niet

‘Wij willen een toekomst’

Al zeven jaar leeft Mary in Nederland zonder verblijfsvergunning. Zij is, evenals 92 procent van de andere kinderen, afgewezen voor het kinderpardon.

Kinderrechten worden met voeten getreden, Mary heeft besloten in actie te komen. door Irene van der Linde beeld Nicole Segers

28 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

MARY VOELT ZICH ongemakkelijk. Ze staat met haar zusje Aida bij een oud zeil dat in de open werkplaats op de betonnen vloer ligt. Ze heeft nog nooit een spandoek gemaakt en heeft geen idee wat ze moet doen. Ze is net zeventien geworden, heeft lange, donkerbruine haren, oranje gelakte nagels, om haar hals een dun kettinkje met een gouden bijbeltje waarop het Onze Lieve Vader in het Armeens staat geschre­ ven, gemaakt door haar vader, en zit eigenlijk met haar hoofd bij haar eindexamen mavo.

Mary heeft het zeil al doormidden geknipt en in

haar gaan zitten aan de houten picknicktafel op de binnenplaats. Mary schrijft de zin in mooie, krullende schoolletters op het gelinieerde A4’tje.

Samen kijken ze er zwijgend naar.

‘Wij blijven hier’, fluistert Mary.

‘Wij willen blijven’, zegt Aida, even zacht.

‘Een kind blijft een kind.’ Ze komen erin.

‘We zijn geen criminelen. Zal ik die opschrij­ ven?’ vraagt Mary.

‘We zijn toch helemaal geen criminelen’, ver­ betert Aida.

Langzaam groeit het lijstje. ‘Stop uitzetting.’

Mary’s zwarte pen glijdt zorgvuldig over het papier.

Aida: ‘Wij willen een toekomst.’

Mary: ‘Sta op voor je rechten.’

Het oude zeil ligt klaar op de betonnen vloer.

Er past een lange slogan op. ‘Welke kiezen we?’

Aida kijkt Mary vragend aan.

Mary lijkt een verlegen meisje, met neer­ geslagen ogen en een zachte stem, maar eigen­ lijk is ze heel zeker van haar zaak, na zeven jaar ervaring met de Nederlandse asielwereld kent ze het klappen van de zweep. Er zouden veel meer kinderen en ouders naar het FabLab in Amersfoort komen om spandoeken te maken, maar naast Dhjana, Mary en Aida is er nog niemand. Mary was er al bang voor. Zij weet als geen ander hoe angstig iedereen is om iets te doen. Zelf is ze ook best bang, eigenlijk is ze een heel stil iemand, ook in de klas bijvoorbeeld, daar zegt ze weinig, ze snapt soms zelf ook niet

hen helpt, kwam met een busje voor de grote spullen. In de zeven jaar dat ze nu in N ­ ederland is, zijn ze minstens twaalf keer verhuisd. Het geeft altijd stress. Haar moeder denkt bij elke verhuizing terug aan hun vlucht uit Armenië.

Ook haar vijfjarige zusje Ellen is van slag, ze dreint de hele dag. Ze heeft haar vanochtend nog toegesproken toen ze weer een scène maakte omdat niemand met haar wilde bellenblazen.

Mary ging direct het eerste jaar naar school in Den Helder, waar ze in een asielzoekers­ centrum woonden. Na groep 8 mocht ze naar een kopklas, een schooljaar tussen de basis­ school en het voortgezet onderwijs speciaal voor gemotiveerde, slimme leerlingen met een taalachterstand. Maar toen hun asielverzoek was afgewezen, werden ze overgeplaatst naar de gezinslocatie in Katwijk. Daar was geen kopklas, zei het coa. Ze wilden haar op laagste niveau doen, in een internationale schakelklas (isk). Ze moest elke dag huilen, zo verdrietig was ze. Ze maakte alles goed, de leraar zei dat Nederlandse leerlingen niet eens zo goed waren. Toen werd ze nog verdrietiger. Dat ze zo laag was ingeschat.

Gelukkig hielp haar leraar uit Den Helder haar, hij regelde dat ze naar de kopklas in Leiden kon. Zo ging ze na twee jaar school in Neder­ land naar de mavo en nu doet ze eindexamen.

De ­mondelingen zijn heel goed gegaan. Het coa hecht geen waarde aan ons, is Mary’s overtui­ ging. Ze sturen het liefst alle asielkinderen naar een isk.

Elke ochtend tussen zes en acht uur kan de politie komen om een gezin ‘op te halen’. Sommige mensen slapen met hun kleren aan

Mary (links) en Ellen op de bank in hun tijdelijke woning

de lengte aan elkaar gemaakt met tie-wraps. Nu is het een langwerpig spandoek geworden. Ze krijgt spuitbussen met verschillende kleuren in de hand geduwd. Onzeker kijkt ze om zich heen.

Dhjana, medecampagnevoerster, geeft haar een vel papier. ‘Ga aan tafel zitten en schrijf op wat in jullie hart zit, wat willen jullie zeggen?’

‘Geen kind aan de kant, geen kind uit het land’, oppert Aida voorzichtig. Haar zusje is drie jaar jonger dan zij, ze zijn veel samen, maar pra­ ten niet zo veel, Aida trekt zich vaak in zichzelf terug. Ze is nog stiller dan zijzelf is. Ze is naast

hoe het komt dat ze dit opeens is gaan doen.

Het begon heel anders. Ze kwam hier toen ze tien jaar oud was. Ze herinnert zich nog wei­ nig van haar leven voor die tijd. Het is een vaag gevoel, meer niet. Haar moeder vertelde haar dat ze een goed leven hadden, ze woonden in de Armeense hoofdstad Jerevan, hadden drie huizen, haar moeder was theologe, haar vader edelsmid. Ze weet dat haar ouders te bang zijn om terug te gaan, dat ze een goede reden hadden om te vluchten. Dat is voor haar voldoende. De laatste tijd praten haar ouders over de nieuwe spanningen met Azerbeidzjan, over de doden die deze maand vielen in de etnisch-Armeense enclave Nagorno-Karabach. Het waren de zwaarste vuurgevechten sinds de jaren negentig, zeggen haar ouders. Voor haar voelt het allemaal heel ver weg.

Gisteren zijn ze weer verhuisd. Ze woon­ den een paar maanden in een tijdelijke woning ‘ergens in het land’ (de plaats zelf houdt ze lie­ ver geheim), nu zitten ze in een andere flat, om de hoek. Weer tijdelijk. Het is van mensen die in Afrika wonen en hun huis ter beschikking ­stellen. Ze hebben al hun spullen overgebracht, de meeste met de fiets. ‘De organisatie’, zoals ze de stichting Vluchtelingen Onderdak noemt die

De vrijheidsbeperkende gezinslocatie in Katwijk is opgericht in 2011 nadat Nederland op de vin­ gers was getikt door het Europees Comité voor Sociale Rechten omdat het uit­ geprocedeerde gezinnen met minderjarige kinderen op straat zette. Er is plaats voor zo’n vierhonderd mensen.

Inmiddels zijn er zeven locaties in het land voor gezinnen die volgens de ind het land moeten verlaten. Het regime is sober, de vrijheden zijn beperkt: bewoners mogen de gemeentegrens niet over, volwassenen hebben stempelplicht, wat betekent dat ze elke dag op een vast tijd­ stip in de rij moeten staan om zich te melden.

In Katwijk is dat tussen één en twee ’s middags, er is een aparte basisschool op het terrein, de asielkinderen ontmoeten dus zelden tot nooit Nederlandse kinderen. Alleen de middelbare school is in de buurt.

Mary woonde er in totaal vier jaar. Het is een apart land, dat zegt haar vader altijd, het is geen Nederland. De gezinslocatie ligt aan een doodlopende weg in Katwijk, ver buiten het kustplaatsje. Het zijn voormalige barakken voor militairen die werkten op het vliegveld Valken­ burg dat ernaast ligt. Hun woonkamer was niet groter dan vier bij twee meter, daar aten en slie­ pen ze met z’n vijven. Ze kookten in een gemeen­ 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 29

schappelijke keuken. Er hangen camera’s in de gangen, ook in het computerlokaal, zelfs langs de weg. Er zijn heel veel regels, zo mogen kin­ deren niet op de gang spelen, dan krijgen de ouders vijftien euro boete. Er mag niet zomaar bezoek komen, ze moeten altijd een identiteits­ bewijs zien. Toen ze een keer een vriendin mee­ nam van school liet de receptie haar niet binnen.

Het vriendinnetje moest een briefje hebben van haar moeder. Zo proberen ze alle sociale contac­ ten weg te nemen. (Stiekem smokkelde ze wel eens een vriendinnetje mee.)

AFGELOPEN JAAR verbleven in totaal 1844 men­ sen in de zeven gezinslocaties in Nederland, 555 gezinnen, waaronder zo’n duizend kinderen. Een flinke toename sinds de oprichting in 2011 toen er nog maar 222 gezinnen werden opgevangen.

Sinds 2011 is ook de gemiddelde verblijfsduur per gezin gestaag opgelopen, van ruim 27 maan­ den naar bijna 42 maanden in 2015, dat blijkt uit cijfers die De Groene Amsterdammer bij het coa opvroeg. Het punt is dat veel mensen nog procedures hebben lopen of uit landen komen waar ze niet of moeilijk naar kunnen worden uitgezet. Ook Mary’s ouders zaten nog in proce­ dure. Dat duurt lang. Na een nieuwe aanvraag moesten ze zes maanden wachten, dan weer zes maanden, et cetera. De Dienst Terugkeer en Vertrek (dt&v) zei steeds tegen hen: ‘Oké, jullie kunnen dat doen.’ Maar de laatste keer zeiden ze: ‘Als jullie nu een nieuwe procedure starten, dan komen we met de vreemdelingenpolitie.’

Toen zijn ze weggegaan.

De politie-invallen vond Mary het aller­ergst.

Elke ochtend tussen zes en acht uur kan de poli­ tie komen om een gezin ‘op te halen’. Meestal zijn het twee tot vier agenten. Ze heeft dat zo vaak meegemaakt. Ze bellen aan, of maken soms zelfs de deur open. Niemand weet voor wie ze komen en wanneer. De meeste mensen zijn daarom al om zes uur op. Sommige mensen sla­ pen in kleren, hebben hun koffers gepakt klaar­ staan. Je krijgt vijf tot tien minuten, alles gaat zo snel mogelijk. Ze willen zo min mogelijk onrust bij de andere bewoners veroorzaken. Ze heeft vaak gezien dat mensen in ondergoed worden meegenomen, soms ook heel hard­ handig. Ze worden in een busje gestopt en rijden weg. Dan worden ze naar de gesloten gezins­voorziening Kamp Zeist gebracht en vervolgens op een vlieg­ tuig gezet.

Dit gebeurt bijna elke week, soms twee keer in de week. Mensen raken elke keer in paniek.

Soms wordt er een maand niet uitgezet, dan worden mensen weer rustig. Stel, denken ze, dat het nu voorbij is? Maar dan komen ze weer. Dan is iedereen weer in paniek.

Eén keer dacht haar vader dat de politie voor hen kwam. Het was zes uur. Haar moeder was met Ellen bij vrienden. Tegen Mary en Aida zei hij: ‘Pak je jas en ga weg.’ Mary sprong in haar pyjama op de fiets, haar hart klopte in haar keel, ze fietste met Aida heel hard weg, richting school. Na een half uur belde haar vader op.

‘Kom maar terug, het was niet voor ons.’

30 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

‘We doen: “Stop uitzetting”’

Er is de afgelopen jaren veel kritiek geuit op de gezinslocaties en de praktijk van deze politie-­ invallen. Al in 2014 concludeerde de werk­ groep Kind in azc – onder meer Unicef, Vluch­ telingenwerk en Defence for Children – in het rapport Het is hier in een woord gewoon… stom, dat deze vorm van opvang moest wor­ den afgeschaft. Volgens de werkgroep strookt het vrijheids­beperkende en sobere regime van de gezins­ locaties niet met de minimumeisen van het VN-Kinderrechtenverdrag. ‘Het is onverantwoord voor de ontwikkeling van de ­ kinderen’, zegt Martine Goeman, juriste en pro­

vertrekt. Over de afgelopen vijf jaar zijn uit alle zeven gezinslocaties in totaal 440 mensen (volwassenen en kinderen) overgebracht ‘naar bewaring’ en daarna gedwongen vertrokken, aldus de cijfers van dt&v. Er is in 2015 wel een toename van het aantal gedwongen uitzettingen te zien: in 2014 werden van de 1959 mensen die dat jaar in de gezinslocaties verbleven maar tachtig mensen ‘naar bewaring’ overgebracht, in 2015 waren dat er 150 van de 1844 inwoners.

Dat is nog steeds maar acht procent. Van de rest van de inwoners zijn afgelopen jaar 230 mensen zelfstandig vertrokken en 330 mensen ‘zelfstan­

Eén keer dacht Mary’s vader dat de politie voor hen kwam. In haar pyjama sprong ze op de fiets grammamanager Kinderrechten en Migratie bij Defence for Children. ‘Ze hebben slapeloze nachten, mensen zetten wekkers om te kijken voor wie de politie komt, want ouders willen hun eigen kinderen wakker kunnen maken wanneer ze uit­gezet dreigen te worden. Het is onbegrijpelijk dat het met zo’n grote overmacht gebeurt. Waarom kan dat niet door een paar ­maat­schappelijk werkers op een normaal tijd­ stip?’

Het terugkeerbeleid is bovendien niet effec­ tief. De laatste cijfers die De Groene Amsterdammer bij de Dienst Terugkeer en Vertrek opvroeg, laten zien dat maar een klein percentage van de bewoners van de gezinslocaties bewezen

dig vertrokken zonder toezicht’ – dat betekent dat niemand weet waar ze naartoe zijn gegaan.

Onder deze groep vallen ook Mary met haar ouders en zusjes.

MARY’S BESTE VRIENDIN werd in december 2014 meegenomen. Het was zeven uur ’s och­ tends. Haar moeder had haar pyjama nog aan, haar vader werd in zijn hemd en op slip­ pers geboeid. Het kleinere zusje van zeven schreeuwde zo hard, dat hoort Mary nog steeds in haar oor. Het meisje had haar knuffel in haar hand, gilde dat ze haar los moesten laten. Haar vader had zichzelf gesneden. Hij werd apart in een politieauto gezet en meegenomen. Mary

Mary met haar vader en zusjes in hun tijdelijke huis

stond met andere vriendinnetjes buiten voor het gebouw toen het gezin werd afgevoerd. Ze huilden allemaal. Ze mocht niet eens afscheid nemen van haar vriendin. Zij was ook Armeens.

Ze probeerde haar daarna te bellen op haar mobiele nummer, maar dat deed het niet meer.

Het ging steeds slechter met Mary en haar familie. De stress en angst namen toe. De sfeer op de gezinslocatie is gespannen. Veel mensen zijn getraumatiseerd. Een toekomst is er niet. Er is geen afleiding, de onmacht van de volwasse­ nen is groot. Haar ouders mochten niet werken, geen Nederlands leren, geen opleiding doen.

Dat is het moeilijkste. Ouders kunnen zelfs niet over het leven van hun eigen kinderen beslissen.

De ouders van Mary wilden graag dat Ellen naar een christelijke bassischool zou gaan, maar dat mocht niet. Ze moest naar de openbare basis­ school op het terrein zelf. Mary zag dat haar vader niet meer sliep, hij werd heel vaak boos, maar hij wilde het niet op hen afreageren, dan ging hij weg. Haar moeder was alleen nog maar bang.

Vlak nadat Mary’s vriendinnetje was opge­ haald, waren ze op een avond al een keer weg­ geslopen, omdat ze bang waren dat ze ook voor hen zouden komen. Maar na een paar dagen zijn ze teruggegaan, ze wisten niet waar ze heen moesten. Sindsdien hadden ze het er vaak over om echt te vertrekken en het dan goed te rege­ len. En een half jaar geleden zei Mary op een dag: ‘Zullen we nu weg?’

Haar vader zei: ‘Beslis jij maar.’

‘Ja’, had ze gezegd. ‘We kunnen beter gaan nu.’

Toen zijn ze gevlucht. Het moest een keer gebeu­ ren. Ze sliepen de eerste dagen bij vrienden ‘ergens in het land’. Ze hadden de dagen daar­ voor langzaam al wat spullen weggebracht en bij hen neergezet. Op de dag zelf waren ze onafhan­ kelijk van elkaar vertrokken, eerst haar moeder met Ellen, daarna gingen zij en Aida op de fiets naar school, haar vader ging later ‘gewoon’ bood­ schappen doen. Mary en Aida doken samen op een adres onder, haar ouders met Ellen op een ander.

HET KINDERPARDON, dat in 2013 is inge­ voerd, is bedoeld voor kinderen zoals Mary.

Voor asielzoekerskinderen die langer dan vijf jaar in Nederland wonen en hier intussen zijn geworteld. Maar Mary en haar zusjes zijn afge­ wezen, net als 92 procent van de kinderen die een beroep deden op het kinderpardon en hier ook al langer dan vijf jaar woonden. De regels van het kinderpardon zijn volgens Defence for Children en de Kinderombudsman onduidelijk en onrechtvaardig. Sinds de invoering van de definitieve kinderpardonregeling op 1 februari 2013 zijn van de 1360 aanvragen er honderd ingewilligd. Per jaar komen er honderden kin­ deren bij die geen vergunning krijgen. ‘Van de 1120 afgewezen kinderen is een deel onder­ tussen al uitgezet’, zegt Martine Goeman, juriste bij Defence for Children.

Soms komt een gemeente in opstand tegen een uitzetting. Zoals onlangs de gemeenteraad van Wageningen over de dreigende uitzetting van de dertienjarige Tri. In Baarn gingen men­

sen de straat op tegen de uitzetting van de jon­ getjes David en Daniël van elf en tien jaar. Alle drie de kinderen zijn hier in Nederland geboren, maar afgewezen voor het kinderpardon. De staats­secretaris behandelt deze en andere ver­ zoeken op basis van zijn discretionaire bevoegd­ heid. ‘Welk kind volgens de staats­ secretaris wel en welk kind niet onder het pardon valt, is niet transparant’, zegt Coby van der Kooi, beleids­ adviseur van de Kinderombudsman.

‘We hebben een doos met dossiers van kinde­ ren op het bureau staan. Kinderen die allemaal jarenlang in Nederland zijn, soms zelfs langer dan vijftien jaar, toch vallen ze buiten de boot en worden ze uitgezet naar een voor hen onbe­ kend land.’ Onterecht, benadrukt ze. Ook de nieuwe Kinder­ ombudsman Margrite Kalver­ boer maakte zich als bijzonder hoogleraar kind, pedagogiek en vreemdelingenrecht aan de Uni­ versiteit van Groningen al jaren zorgen over de uitvoering van het kinderpardon.

Defence for Children is nu de petitie ‘Ik blijf hier’ gestart voor het verblijfsrecht voor ‘gewortelde kinderen’ in Nederland. Mary en Aida waren bij de aftrap op 23 april, samen met 121 andere kinderen in Leiden. Het groot­ ste probleem zit bij het zogenaamde ‘meewerk­ criterium’. Veel pardonverzoeken worden afgewezen met het argument: ‘onvoldoende meegewerkt aan terugkeer’. Maar wat is mee­ werken precies? Tot hoe ver moet dat gaan?

‘Het is volslagen onduidelijk en willekeurig.

Soms hebben ouders zich bij drie ambassades gemeld, hebben ze alles gedaan wat mogelijk 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 31

KAARTEN VANAF € 20,VIA WWW.ORKEST.NL EN DE CONCERTGEBOUWLIJN 0900-671 83 45 (10-17 U, €1,- P/G)

8

Sjostakovitsj

Hartmut Haenchen

va

€ 99 pp

DÜSSELDORF – VERONA / ITALIË 20/5-24/9/2016 – VRIJ HEEN / ZAT TERUG

Händel

Music for the Royal Fireworks

ZA 21 MEI, 20.15 U ZO 22 MEI, 14.15 U DI 24 MEI, 20.15 U

AANBIEDING BIJ VERTREK 20/ 5 Bij terugreis op 28/5, 4, 11, 18 of 25/6 auto of motor GRATIS MEE TERUG (bij coupé boeking) Alpen Express 2016/17 Oostenrijk, Zwitserland en Italië reeds te boeken

HET CONCERTGEBOUW WWW.ORKEST.NL

071 513 70 08 / TREINREISWINKEL.NL BREESTR. 57 LEIDEN / SINGEL 393 A’DAM

is’, zegt Goeman. ‘Maar dan worden ze toch op deze grond afgewezen.’ De vraag of kinderen hier geworteld zijn, speelt dan in de afweging geen enkele rol. ‘De overheid heeft rondom het kinder­pardon zoveel regeltjes bedacht dat vrij­ wel elk kind wordt afgewezen.’

De regeling voor het kinderpardon blijkt dus een wassen neus. ‘We denken dat het goed is geregeld maar als maar zo’n miniem per­ centage wordt toegewezen, stelt dat niet veel voor’, constateert Goeman. Wetenschappelijk onderzoek toont volgens haar overduidelijk aan dat kinderen na vijf jaar niet meer schade­ loos uitgezet kunnen worden. De voortdurende bestaansonzekerheid leidt bij vrijwel elk kind tot ontwikkelingsschade. Dat was ook de achter­ liggende gedachte voor de invoering van het kinderpardon. ‘Wij maken ons zorgen omdat we de kinderrechten niet meer terugzien’, vervolgt Goeman. ‘Veel kinderen zijn nu afhankelijk van de gunst van staatssecretaris Dijkhoff, dat voelt niet goed als jurist. Dat is heel willekeurig. De kinderen en hun rechten moeten weer centraal komen te staan. Uitzetting van gewortelde kin­ deren is een ernstige schending van de kinder­ rechten. Er moet een duidelijke wet komen.’

Als gezinnen zelf vertrekken uit een gezins­ locatie wordt het nog moeilijker. Goeman: ‘We maken ons over die verdwijningen ook zorgen.

Soms gaan kinderen daarna ook niet meer naar school uit angst opgepakt te worden.’

MARY REALISEERT zich dat hun vlucht hun kan­ sen heeft verkleind. Maar de gemeente waar ze nu wonen, weet waar ze zijn, ze kunnen bewij­ zen dat ze niet in het buitenland zijn. En het kinderpardon was toch al een probleem. Haar ouders hebben alles gedaan om mee te werken met dt&v. Elke maand hadden ze gesprekken.

Het enige dat ze weigerden was hun hand­ tekening te zetten onder het briefje op de Armeense ambassade met de tekst dat ze terug wilden. Dan zouden ze namelijk direct op het vliegtuig worden gezet. Haar vader roept steeds dat hij het niet eerlijk vindt, dat de kinderen niet de dupe mogen zijn van wat de ouders beslissen.

Zelf was Mary na haar vlucht vooral heel bang dat ze geen eindexamen meer zou mogen doen.

Vanuit haar eerste schuilplaats belde ze met Dhjana. Dhjana’s nummer ‘circuleerde’. Ze vroeg of ze met z’n allen een tijdje bij haar in huis kon­ den wonen. Dhjana is een kleine vrouw met een rond gezicht, kort, stekelig grijs haar en een kordate blik, ze is eind veertig en rookt onop­ houdelijk zware shag van het merk Look Out, ze heeft iets overtuigds waarmee ze de wereld tegemoet treedt, en ze staat, naar eigen zeg­ gen, ‘op het vizier van de aivd’. In haar voortuin wappert de zwarte anarchistenvlag, en op haar voordeur prijken stickers als ‘geen mens is ille­ gaal’ en ‘vrouwen tegen racisme’. Ze ving vaker mensen zonder documenten op, hele gezinnen ook, soms negen mensen tegelijk. Haar drijfveer is simpel: ze zou niet willen dat het haar eigen kinderen overkwam. Er is zelfs een baby, van een Guineese moeder, in haar huis geboren. Dhjana

had zelf de navelstreng doorgeknipt, aangifte gedaan bij de gemeente van een stateloos kindje. (‘Dat is pijnlijk. Wat voor toekomst krijg je als je al ongedocumenteerd begint?’) Na twee jaar was ze gestopt met het opvangen van mensen thuis, het was zo intensief, en ze wilde andere dingen doen, workshops geven voor duurzaam activisme bijvoorbeeld. Maar tegen Mary kon ze geen nee zeggen. ‘“Stop uitzetting”, dat schrijven we eerst’, besluit Mary. De meisjes leggen gestanste letters van het FabLab op het witte spandoek. ‘“Stop” doen we in zwart’, besluit Mary na even twij­ felen. ‘“Uitzetting” in het rood.’ Mary pakt de spuitbus, Aida moet de letter vasthouden.

Mary woonde twee maanden bij Dhjana, samen met haar zusjes en ouders. Totdat ze door ‘de organisatie’ geholpen zijn aan hun tij­ delijke woning in een stad. Samen met Dhjana zet Mary zich nu in voor de campagne ‘Geen kind aan de kant’. De laatste twee weekenden in mei rijdt er een bus met 42 activisten langs de zeven gezinslocaties, van Emmen naar Katwijk, er zullen demonstraties zijn in de gemeenten.

Mary zal perswoordvoerster zijn (wat ze pre­ cies daarvoor moet doen weet ze eigenlijk nog niet), ook heeft ze de tekeningen gemaakt voor het promotie­filmpje op de website. Vooral de bewoners van de locaties zelf zouden mee moe­ ten doen, maar Mary denkt dat de meesten niet durven. Ze zijn bang dat ze door dt&v dan snel­ ler worden uitgezet.

‘Denk je dat het een succes wordt?’ vraagt Mary aan Dhjana terwijl ze de ‘u’ in rood op het doek spuit. Ze is zenuwachtig. Het is al over vier weken. Aida is ook zenuwachtig.

Gelukkig is het precies na haar examens. Ze wil hierna de havo doen en daarna hbo rechten studeren, ze wil later opkomen voor de rechten van kinderen. Ze wil ze beschermen. Wie denkt dat een gewoon kind bang zou zijn om te sla­ pen? Kinderen in gezinslocaties zijn bang dat ze door de politie worden meegenomen voor iets dat ze niet gedaan hebben. Ze vluchtten, dach­ ten hier veilig te zijn. Maar de meesten voelen

voorstellen, de dag dat ze niet meer bang hoeft te zijn. Dat ze er gewoon bij mag horen.)

Thuis gaat het nu veel beter dan in Katwijk.

Maar het is complex. Ze praten nooit met elkaar, niemand in het gezin zegt iets. Ze denkt aan haar kleine zusje, Ellen, die hier geboren is en de eer­ ste vier jaar van haar leven alleen de vier muren van de gezinslocatie heeft gezien, aan haar gestreste ouders, aan haar zusje Aida die zich steeds meer terugtrekt, aan haarzelf. Mary moet altijd alles vertalen, de brieven, de gesprekken.

Soms zelfs tussen haar vader en Ellen, omdat haar vijfjarige zusje dan te moeilijke woorden in het Nederlands gebruikt en weigert Armeens te spreken. Mary zou samen met haar vriendinnen in een rijtjeshuis gaan wonen, allemaal naast elkaar. Zo hadden ze het afgesproken, daar droomden ze van. Nu is de een uitgezet, van de ander weet niemand waar ze is. Ze wil er niet te veel aan denken, ze wil niet huilen. Het was niet alleen slecht in Katwijk. Ze mist het ook, maar ze is blij dat niet elke dag begint met angst. Er is nu meer rust.

Mary heeft na haar vlucht uit Katwijk beslo­ ten niet meer te zwijgen. Ze heeft op haar nieuwe school een werkstuk gemaakt over haar situatie.

Iedereen vroeg: ‘Wat is het kinderpardon?’

Mary zei: ‘Het klinkt mooi, maar het werkt niet.’

Een jongen vroeg: ‘Waarom ben je verhuisd?’

Mary: ‘Ze wilden ons terugsturen.’

Hij: ‘Daar moet je niet met iedereen over praten.’

Mary: ‘Ik vind het belangrijk dat mensen het weten.’

Een meisje vroeg: ‘Heb je je speelgoed mee­ genomen?’

Het is moeilijk om het er steeds over te heb­ ben, maar ze wil het vertellen. Ze vluchten nog steeds in dit land. Haar moeder vindt het heel eng dat ze meedoet aan de campagne. Ze raakt al in paniek bij het zien van politie. Maar Mary weet dat ze ook trots is. Haar zusje Aida en haar vader doen ook mee. Mensen moeten weten wat er gebeurt. Ze worden vergeten. Ze leven in

Mary kan zich niet voorstellen dat ze op een dag niet meer bang hoeft te zijn. Dat ze er gewoon bij mag horen zich, net als zijzelf, heel onveilig. Ze leven elke dag in onzekerheid.

Laatst ging haar klas op schoolreis naar de Ardennen. Dat was een risico, zeker nu er meer controles zijn aan de grens. De school vond het goed als ze meeging, ze zouden de helft van het reisgeld betalen zelfs, maar het risico was voor haar. Ze is niet gegaan. Ze vond het heel erg jam­ mer, maar als ze haar zouden pakken, zou alles voorbij zijn. Toen ze in de eerste klas zat, had­ den kinderen het er al over: de werkweek in de derde wordt zo leuk. Ze dacht toen: dat is over twee jaar, dan heb ik misschien wel een verblijfs­ vergunning. Volgend jaar is een werkweek op 4 havo, dat haalt ze vast ook niet. (Ze kan zich niet

een andere wereld, een schaduwwereld die een gewone Nederlander nooit ziet. Ze wil niet meer dat iemand anders bepaalt wat ze doet met haar leven. ‘“Wij blijven hier”, doen we dat in ­fluorescerend groen of blauw?’ Mary en Aida kijken elkaar aan.

Mary: ‘Blauw.’

Aida: ‘Blauw.’

Mary pakt de spuitbus, Aida trekt de overall aan. Ze denkt aan haar nieuwe kamer, ze heeft hem bijna ingeruimd. De kleren liggen in de kast, haar schoolspullen op haar bureautje. Tot oktober kunnen ze hier blijven. Waar ze daarna naartoe gaan, weet ze nog niet.

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 33

Hannah Arendt: De ideale buitenstaander

Stateloos en rechteloos Het denken van Hannah Arendt, gevormd door een leven op drift, helpt om het lot van de vluchteling te begrijpen. Ze wordt als ‘dode’ filosoof dan ook dit jaar geëerd door de stichting Internationale Spinozaprijs. door Casper Thomas

34 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

riep Hitler het Derde Rijk uit en op 20 maart maakte de machtigingswet Hitler alleenheerser van Duitsland. Twee dagen daarna ging Dachau, het eerste Duitse concentratiekamp, open.

Hannah Arendt was op dat moment 27 jaar, getrouwd, en intellectueel gevormd in de tra­ ditie van de door en door theoretische filosofie zoals die werd onderwezen aan de universitei­

Jonge filosofiestudentes zijn vaak dol op Arendt. Ze is een ideaal rol­model: eigenwijs, kosmopolitisch, ­beroemd ten van Marburg (waar ze werd begeleid door Martin Heidegger, met wie ze een affaire had) en Königsberg (waar ze promoveerde op hoe Augustinus over de liefde dacht). 1933, zo blikte Arendt later terug, was het jaar dat haar poli­ tieke denken begon. ‘Ik werd vooral in beslag genomen door academische bezigheden’, citeert Elisabeth Young-Bruehl de filosofe in haar bekroonde biografie Hannah Arendt: For Love of the World. ‘Daarom maakte dat jaar een blij­ vende indruk op me – zowel in positieve als in negatieve zin.’

VOOR DE 21STE-EEUWSE beschouwer is de dui­ zelingwekkend snelle ontmanteling van de par­ lementaire democratie in Duitsland een vooruit­ wijzing naar de jodenvervolging en de Tweede Wereldoorlog. Arendt kon op dat moment niet weten hoe donker de tijden zouden worden, maar het was reden voor haar en haar familie om Duitsland te ontvluchten. Het betekende voor Arendt een vaarwel tegen het Duitse stu­ deerkamerbestaan waarmee ze verwachtte carrière te maken. Ze bleef uiteraard schrijven, maar het uitpluizen van de geschiedenis van het denken die begon bij Socrates en eindigde bij Nietzsche raakte als bezigheid besmet door de Duitse intellectuelen, zoals mentor en minnaar Martin Heidegger, die in de pas liepen met het fascisme. In háár denkend leven zou Hannah Arendt de canon van dode denkers inzetten om licht te werpen op het hier en nu van haar tijd, zoals ze deed in The Origins of Totalitarianism,

waarin ze een verklaring bood voor de aantrekkingskracht van fascisme en communisme, of in On Revolution, over de politieke cultuur van haar nieuwe vaderland Amerika.

Hannah Arendt arriveerde in het najaar van 1933 in Parijs, waar ze werd opgenomen in een kring van gevluchte Duitsers die zich mengde met de Franse intelligentsia. Walter Benja­ min werd haar vriend, met Sartre kon ze minder goed opschieten. Welkom waren ze niet, de verdreven Duitsers, met hun geïmproviseerde woonsitua­ ties en zoektocht naar werk. ‘A bas les métèques’, weg met de vreemdelingen, was de slogan waarmee de Fransen hun ongenoegen uitten. Arendt, geschoold in de klassieke filosofie, moet meteen begrepen hebben wat daarmee bedoeld werd. Het woord ‘métèques’ heeft zijn oorsprong in het oude Athene, als aanduiding voor inwoners die uit een andere stad kwamen, en daarom geen burgerrechten hadden.

De wankele positie van de joodse migranten werd bewezen toen Hit­ ler Frankrijk binnenviel en de Franse regering hen dwong zich te melden voor opsluiting in kampen, uit angst voor ‘vijandige vreemdelingen’. Han­ nah Arendt kwam terecht in Gurs, een kamp in Zuidwest-Frankrijk. Ze kon ontsnappen in de chaos die ont­ stond nadat de Fransen hadden geca­ pituleerd. Het eerste oorlogsjaar trok zij samen met Heinrich Blücher, haar tweede man met wie ze begin 1940 in Parijs getrouwd was, door Frankrijk dat onder het Vichy-regime nauwelijks meer veiligheid bood dan Hitler-Duitsland.

Arendt en Blücher wisten uiteindelijk via Lissabon de Verenigde Staten te bereiken. Wal­ ter Benjamin ondernam eenzelfde poging. Die mislukte en de filosoof pleegde zelfmoord om uit handen van de nazi’s te blijven. De gevange­ nen die in Gurs waren achtergebleven werden later afgevoerd naar Auschwitz. In mei 1941 zette Hannah Arendt voet aan wal in New York, met 25 dollar op zak.

FRED STEIN ARCHIVE / ARCHIVE PHOTOS / GETTY IMAGES

IN 1943, TWEE JAAR NADAT ze was gevlucht naar de Verenigde Staten, schreef Hannah Arendt het korte, pakkende essay We Refugees waarin ze de pijnlijke ervaring van het migranten­bestaan vatte: de afhankelijkheid van andermans goede wil, de strijd om de juiste papieren te bemach­ tigen, het verbeten aanpassen aan een nieuwe samenleving. Meteen in de eerste alinea rekende ze af met haar gekozen titel. ‘Om te beginnen’, schreef ze, ‘wij houden er niet van om “vluch­ telingen” genoemd te worden. Wijzelf noemen elkaar “nieuwkomers” of “immigranten”.’ Arendt zag geen reden om de duizenden zielen die aan vervolging door de nazi’s ontsnapten door naar Amerika te gaan onder één noemer te scharen.

‘Voorzover ik weet bestaat er geen club van men­ sen die door Hitler vervolgd werden waarvan de naam duidelijk maakt dat de leden vluchtelin­ gen zijn.’

Toen het joodse tijdschrift Menorah haar essay accepteerde, wees weinig erop dat Johanna Arendt, geboren in 1906 in een joods midden­ klassegezin, afkomstig uit wat nu Hannover is, een podiumplaats in de geschiedenis van de filo­ sofie zou krijgen. In 1943 was Arendt berooid en op zoek naar houvast in een samenleving waar ze opnieuw iemand moest worden. Ze deelde haar lot met de jonge Duitser die ze beschrijft in We Refugees en die uitroept: ‘U weet niet tegen wie u spreekt. Ik was hoofd van een afdeling in Karstadt.’

Arendt geeft geen verdere details, maar het is onwaarschijnlijk dat de ambtenaar of werkgever die de gefrustreerde man moest aanhoren enig idee had dat Karstadt een voornaam Kaufhaus was, opgericht in 1881, waar de Duitse burgerij inkopen deed. Arendt zet het er tussen haakjes bij. ‘Karstadt [een groot warenhuis in Berlijn].’

Dit tekent het lot van de migrant: het doet er niet toe wie je ooit was, je nieuwe identiteit ont­ leen je aan het feit dat je nieuwkomer bent.

Voor Hannah Arendt begon de exodus in 1933. Op 30 januari van dat jaar werd Hitler door president Hindenburg tot Rijkskanselier benoemd. Op 27 februari werd de brand in de Rijksdag aangegrepen door de nationaal-­ socialisten om politieke tegenstanders te arres­ teren. Op 12 maart werd de vlag van de Duitse republiek gestreken en hing het hakenkruis voortaan aan de vlaggenstok. Drie dagen later

Hannah Arendt, 1944

We Refugees is de neerslag van de bijna tien jaar dat Arendt stateloos en rechteloos door Europa had gezworven. ‘Blijkbaar wil niemand weten dat de hedendaagse geschiedenis een nieuw soort mens heeft gecreëerd’, schreef ze. ‘Het soort dat in concentratiekampen wordt gestopt door zijn vijanden en in detentiekampen wordt opgesloten door zijn vrienden.’

VOOR DE HEDENDAAGSE lezer spreekt Hannah Arendt tot de verbeelding. Als dwarse geest die een rel veroorzaakte met haar conclusie

‘De hekken rondom een vluchtelingenkamp openen niet de ruimte waar vrijheid en rechten heersen’

dat Adolf Eichmann de banaliteit van het kwaad belichaamde. Als persoon, zoals ze werd afgeschilderd in Hannah Arendt, de biografische film uit 2012: middelpunt van de intellectuele beau monde in New York, een sigaret perma­ nent tussen haar vingers geklemd. Als vrouw in een mannenwereld, die als eer­ ste van haar geslacht hoogleraar werd op Princeton. Niet voor niets zijn jonge vrouwelijke filosofiestudenten vaak dol op Arendt. Ze is een ideaal rol­model: eigenwijs, kosmopolitisch, wereld­ beroemd. En sinds een aantal jaren is er groeiende belangstelling voor Hannah Arendt als migrant en als denker over vluchtelingen.

‘Halverwege de twintigste eeuw deed Arendt een drietal ­ observaties die nog altijd actueel zijn’, vertelt Nanda ­Oudejans, rechtsfilosofe aan de Universi­teit van Tilburg. ‘De v­ luchteling is ongewenst, de wereld heeft de vluchteling enkel het kamp te bieden ­ en de vluchte­ling heeft rechten nodig die hem beschermen tegen de ­willekeur van staten.’ Oudejans promoveerde in 2011 op een verhandeling over het ­asielvraagstuk waarin ze aan de hand van Hannah Arendt laat zien dat het leven van de asielzoeker wordt bepaald door een politieke gemeenschap waar hijzelf geen deel van mag uitmaken. In haar proefschrift is een belangrijke rol weg­ gelegd voor wat Arendt in The ­Origins of Totalitaria­nism ‘het recht om rechten te hebben’ noemde. Dat recht moet in de praktijk verleend worden door ande­ ren, ‘en dat betekent dat de ­asielzoeker altijd het onderspit delft’, zegt Oudejans. ‘Hij kan niet meebeslissen aan wie dat recht te ­verlenen.’

Met Arendt als leidraad schreef Oudejans in het februarinummer van Socialisme & Democratie een kritische bespreking van het ‘plan Samsom’ om asielaanvragen aan de grens van Europa te weigeren, bootvluchtelingen direct terug te sturen naar ‘de regio’ en een vastgesteld quotum asielzoekers uit Turkije naar Europa over te vliegen. Volgens Oudejans is het voor een ‘progressief en realistisch antwoord op de vluch­ 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 35

Als je vindt dat onze vrijheid steeds opnieuw verdedigd moet worden...

... de vrijheid om zelf over ons leven te beslissen, de vrijheid om voor onze geaardheid uit te komen, de vrijheid om vrij te denken. Dat zijn vrijheden waarvoor het Humanistisch Verbond zich steeds weer sterk maakt.

Ga nu naar humanisme.nu en steun ons daar in.

telingencrisis’ niet voldoende om vluchtelingen enkel veilig te stellen.

‘De vluchteling wordt tot zorg van de interna­ tionale gemeenschap, niet omdat hij slachtoffer is van oorlog, geweld of vervolging – een lot dat hij immers deelt met de achterblijvers – maar omdat hij zonder bescherming is’, schrijft ze.

Vluchten betekent weggaan uit een juridische orde die rechten kan bieden. En wie niet wordt opgenomen in een nieuwe politieke gemeen­ schap ‘verliest niet alleen de bescherming van zijn staat, maar ook en vooral een eigen plek die gewaarborgd is en waar hij thuis is’.

Daarom is het vluchtelingenkamp, waar mensen ondanks de suggestie van tijdelijkheid vaak jarenlang verblijven, onmenselijk. Niet omdat een tent weinig privacy biedt of het voed­ sel onder de maat is, maar omdat het leven in een kamp verstoken is van de vooruitzichten die het leven daarbuiten wél met zich meebrengt.

Verwijzend naar Arendt komt Oudejans tot de conclusie dat het plan om mee te betalen aan opvang in Libanon en Turkije als alternatief voor opvang hier berust op een valse tegenstelling.

‘Investeren in regionale opvang mag nooit ten koste gaan van het bieden van asiel in Europa, omdat de hekken rondom een vluchtelingen­ kamp niet de ruimte openen waar vrijheid en rechten heersen’, schrijft zij.

Toch wil dat niet zeggen dat het werk van Arendt een pleidooi bevat voor open grenzen, benadrukt Oudejans. Arendt had haar leven te danken aan het overgaan van een grens, maar vond tegelijkertijd dat grenzen een noodzake­ lijke voorwaarde zijn voor vrijheid. Grenzen bakenen een gemeenschap af waarbinnen het individu als burger rechten heeft. Binnen die grenzen kunnen mensen doen wat ze tot mens maakt: werken, een gezin stichten, doelen ver­ wezenlijken. Vallen die grenzen weg, dan wordt het een warboel. Niet omdat een ‘tsunami’ van migranten dan het land overspoelt, maar omdat burgers zich niet langer geborgen weten.

‘Arendt was doordrongen van de botsing tus­ sen het recht van de vluchteling om te worden opgenomen in een gemeenschap enerzijds en de onvermijdelijkheid van uitsluiting door het trekken van grenzen anderzijds’, zegt Oudejans.

‘Het gaat erom prudent om te springen met de macht je grens te bewaken, juist omdat de vluchteling machteloos is ten aanzien van zijn eigen insluiting. Die macht volledig uitoefenen zag Arendt als de dreiging van het totalitarisme waar ze zich tegen verzette.’

NU BEVAT DE ENORME hoeveelheid boeken, brie­ ven, essays en artikelen die de filosofe schreef (Arendt zei ooit dat de snelheid waarmee ze kon typen de enige begrenzing van haar producti­ viteit was) geen eenduidig programma. Haar denken werd gevormd in reactie op de grote gebeurtenissen van haar tijd. Oudejans moest Arendt de migratiedenker bijeen puzzelen. Dat geldt ook voor Ayten Gündoglu, politiek weten­ schapper aan Columbia University. Vorig jaar verscheen haar boek Rightlessness in an Age of

Rights: Hannah Arendt and the Contemporary Struggles of Migrants, waarin ze laat zien dat er voortdurend lippendienst wordt bewezen aan het belang van mensenrechten, maar dat in de praktijk veel vluchtelingen verstoken zijn van de bescherming die ze volgens talloze verdragen zouden mogen genieten. Die ‘perplexiteit’ kun­ nen we begrijpen aan de hand van Arendt, aldus Gündoglu.

Arendt had al vroeg door dat de migrant niet aan zijn schaduwbestaan zou kunnen ontsnap­ pen dankzij een verzameling internationale poli­ tieke afspraken die altijd en overal moeten gelden, legt Gündoglu uit. Arendt vond dat de Univer­ sele Verklaring van de Rechten van de Mens, uit 1948, werd opgesteld met ‘de beste humanitaire bedoelingen’ maar gespeend was van realisme.

In al haar werk verzette Arendt zich tegen het depolitiseren van kwesties die de mensheid als geheel aangaan. Hoewel Arendt enkel het opwarmrondje van het mensen­rechtendiscours meemaakte en nooit een systematische kritiek over dit onderwerp schreef, betoogt Gündoglu dat voor Arendt hier de pijn zat. Het probleem

Arendt vond dat de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, uit 1948, gespeend was van realisme van een universele plicht om rechten te verschaf­ fen is nu juist dat die plicht op iedereen rust en daarmee op geen enkel land in het bijzonder. De migrant is hiervan de dupe. Zonder een natie­ staat die hem opneemt is er geen concrete plek waar hij aanspraak kan maken op zijn recht om rechten te hebben. In Rightlessness in an Age of Rights velt Gündoglu daarom een scherp oor­ deel over de mensenrechten­verdragen die die­ nen ter bescherming van de stateloze, de vluch­ teling, de asielzoeker, de economische migrant en, niet onbelangrijk, de genaturaliseerde bur­ ger die wordt gedreigd met het ontnemen van zijn nationaliteit: ‘Wanneer iemand is geredu­ ceerd tot niets dan een mens, ontdaan van alle sociale en politieke attributen, precies dan is het moeilijk om aanspraak te maken op de rechten waarop men recht zou moeten hebben, bij gratie van als mens geboren zijn.’

Ook het dagelijks leven van de vluchteling laat zich volgens Gündoglu beter begrijpen aan de hand van Arendt. Ze haalt er The Human Condition bij, waarin Arendt schrijft over werk als een onmisbaar ingrediënt voor een volwaar­ dig bestaan. Volgens Arendt zijn er drie funda­ mentele menselijke bezigheden (die, zo merkt Gündoglu op, migranten vaak niet mogen uit­ voeren): arbeid (om in je dagelijks onderhoud te voorzien), werk (dat iets blijvends toevoegt aan de wereld) en politiek handelen. Werken wordt vaak gezien als iets dat onder aan de hiërarchie staat, maar volgens Gündoglu is het van levens­ belang, en niet alleen omdat het brood op de

plank brengt. Werk geeft structuur en betekenis aan het leven. Op die manier werpt Arendt de vraag op hoe wenselijk het is om vluchtelingen geen werkvergunning te geven.

En wie verstoken blijft van het houvast dat arbeid biedt, zal eerder ongewenst gedrag ver­ tonen. Ook dat had Arendt door. ‘Morele stan­ daarden zijn een stuk makkelijker vol te hou­ den binnen de structuur van een samenleving’, schrijft ze in We Refugees. ‘Er zijn maar weinig individuen die de kracht hebben om hun eigen integriteit te bewaren als hun sociale, politieke en juridische status volledig in de war is gegooid.’

Arendt vond de migrant niet zielig, geen wezen dat om medelijden vraagt, maar een mens die, net als iedereen, kan worden aangesproken op zijn eigen verantwoordelijkheid. Maar daar hoort dan wel de mogelijkheid bij om ook iets dat eigen leven te maken.

ZELF KREEG ARENDT die kans uiteindelijk in 1951. Ze werd Amerikaans staatsburger in het­ zelfde jaar dat The Origins of Totalitarianism, het boek waarmee ze naam maakte, van de per­ sen rolde. Het boek viel direct op. Hier meldde zich een jonge vrouw, gevlucht uit Duitsland, die met een curieuze hantering van het Engels de gedurfde stelling deed dat communisme en fascisme, hoewel elkaars vijanden, een gedeelde oorsprong hadden. Ze was de ideale buitenstaander om die boodschap te brengen: tien jaar Verenigde Staten boden haar genoeg afstand van Europa om de verwoestingen daar te beschouwen. Tegelijkertijd was ze zelf aan de vernietiging ontkomen. Ze kon een Amerikaans publiek toespreken als iemand die aan den lijve had ondervonden wat er gebeurde toen Europa zichzelf in de afgrond stortte.

De totalitaire ideologieën, concludeerde Arendt, waren uitingen van een ‘tribaal nationa­ lisme’ dat de massa kon opzwepen en de intellec­ tueel wist te verleiden, omdat het iets bood dat verloren was gegaan in het begin van de twin­ tigste eeuw: stabiele natiestaten met een soci­ ale structuur waarin iedereen zijn plek had en iedereen zich kon herkennen. Wat de totalitaire ideologieën daarvoor in de plaats stelden was een politieke orde, maar wel een die was geba­ seerd op uitsluiting, en uiteindelijk vernietiging, van de ander. Totalitarisme werd de vloek van de twintigste eeuw, ‘only because it so terrifyingly took care of its problems’, schreef Arendt.

The Origins of Totalitarianism (Arendt was eraan begonnen in 1945, kort nadat Hitler ver­ slagen was) kwam precies op het juiste moment.

Terwijl samenlevingen aan beide kanten van de Atlantische Oceaan worstelden om de recente geschiedenis te begrijpen, bood Arendt intel­ lectueel grip op de verschrikkingen. Wat ze in We Refugees in miniatuur had laten zien, werd hier inzet van een boodschap die haar eigen tijd overstijgt: het uiteenvallen van de politieke orde ontneemt mensen ‘een plaats in de wereld die hun meningen belangrijk en hun handelingen betekenisvol maakt’. Het is dan aan anderen om die plaats alsnog te bieden.

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 37

Essay l Het kwaad, banaal of radicaal?

Een oninteressante moordenaar Hannah Arendt verontrustte de wereld met haar analyse van het kwaad in de persoon van Adolf Eichmann. Er lijkt geen einde te komen aan de al ruim een halve eeuw durende controverses over hem. Het gaat namelijk niet over Eichmann maar over onszelf. door Hans Achterhuis beeld Dick Tuinder

HET IS VOORSPELBAAR MAAR HET BLIJFT VERVELEND. Bijna altijd als ik over Hannah Arendt een lezing houd en het begrip ‘de banaliteit van het kwaad’ of de naam van Adolf Eichmann laat vallen, is er wel iemand die opmerkt dat het toch allemaal achterhaald is wat Arendt hierover zegt. David Cesarani, de biograaf van Eichmann, zou korte metten heb­ ben gemaakt met Arendts verslag van het proces tegen deze oorlogs­ misdadiger. Soms word ik ook kritisch terechtgewezen met het boek Eichmann in Argentinië van Bettina Stangneth. Zij zou veel materiaal over Eichmann hebben geanalyseerd dat Arendt niet kende en dat over­ tuigend zou hebben aangetoond dat zij zich ernstig vergiste in haar oor­ deel over hem. Wanneer ik vervolgens informeer of de vragenstellers deze boeken gelezen hebben, is het antwoord bijna altijd negatief. De namen van Cesarani en Stangneth lijken vooral als sjibbolet gebruikt te worden om te laten zien dat men kritisch durft te kijken naar een beroemd filo­ soof. Mij wordt dan vaak in één adem door verweten dat ik naïef ben, omdat ik nog steeds in haar ‘zou geloven’.

Laat ik maar beginnen te erkennen dat ik dit in zekere zin doe. Ja, ik ben inderdaad voor haar gevallen toen ik lang geleden Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil las. Dat fascineerde mij zo sterk dat ik vervolgens haar hele werk intensief ging bestuderen. Neen, ik ben het lang niet altijd met haar eens. Maar vanuit een intellectuele vriendschap heb ik al haar werk steeds volstrekt serieus genomen. Wan­ neer een vriendin die scherp denkt en helder observeert bepaalde onaan­ gename waarheden opschrijft die je tegen de haren in strijken, probeer je er toch naar te luisteren. Haar aanval op Sartre in het essay Over geweld irriteerde mij indertijd mateloos, maar vanwege de intellectuele vriend­ schap las ik het wel uit, al had ik het liever in een hoek gegooid. Om enige tijd later te erkennen dat ze gelijk had en dat ik veel van deze confrontatie had geleerd.

Hoe zit dat met haar visie op Eichmann, die zij als voorbeeld opvoert van wat zij ‘de banaliteit van het kwaad’ noemde. Als nazi-ambtenaar, die verantwoordelijk was geweest voor de immense logistieke operatie van het vervoer van joden naar de vernietigingskampen, stond hij in 1961 in Jeruzalem terecht. Als journalist bracht Arendt verslag uit van het pro­ ces. Zij zag daar geen monster of duivel, zoals ze, mede op grond van de Israëlische propaganda verwacht had, maar een normaal mens die in al zijn banaliteit tot de meest verschrikkelijke misdaden – daar liet Arendt 38 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

geen twijfel over bestaan – in staat was. Die benadering werd haar niet in dank afgenomen. Ze leidde tot een heftige controverse, die in de film die Margarethe von Trotta in 2013 over Arendt maakte goed in beeld werd gebracht en die eigenlijk tot vandaag voortduurt.

Aanvankelijk won Arendts visie op Eichmann en de banaliteit van het kwaad meer en meer terrein. Zo werd ze door de groepen die zich in de Verenigde Staten tegen de Vietnamoorlog verzetten, gebruikt om ­McNamara, de grote rekenaar in het Pentagon, die ervan uitging dat bij een zeker aantal bombardementsvluchten en de daarbij horende gedode vijanden de oorlog gewonnen kon worden, samen met zijn ambtenaren als Eichmannetjes aan te klagen.

Deze visie op Eichmann kantelde in 2004 met de verschijning van Eichmann: His Life and Crimes van Cesarani. Het slot van deze biografie bevatte een felle aanval op de manier waarop Arendt Eichmann in beeld had gebracht. Als vakhistoricus veegde Cesarani de vloer aan met een amateuristische filosofe, die niets van de principes van serieuze geschied­ schrijving zou hebben begrepen. Het grote publiek sprong hier dankbaar bovenop. Het toch wel ongemakkelijke en confronterende concept van de banaliteit van het kwaad kon de prullenbak in.

In 2011 deed Stangneth met haar Eichmann in Argentinië hier nog een schepje bovenop. Arendt zou zich door het toneelspel van Eichmann tijdens zijn proces in de luren hebben laten leggen. Recent gevonden documenten van zijn verblijf in Argentinië zouden onweerlegbaar aan­ tonen dat Eichmann altijd een overtuigde nazibeul was geweest en geble­ ven; niets normaal mens, weg met de idee van banaal kwaad. Net als Cesarani vierde Stangneth haar triomfen op de rug van haar beroemde voorgangster. Haar zeer specialistische boek werd zelfs direct in het Nederlands vertaald. Alle belangrijke kranten werden in de reclame­folder uitvoerig geciteerd. *** OOK AL LIJKT DE WEERLEGGING van Arendts visie op Eichmann zo vol­ tooid, de discussie over het centrale begrip van de banaliteit van het kwaad gaat door. Van vrienden uit Frankrijk kreeg ik pas een schitterend speciaal aan Arendt gewijd nummer van Philosophie Magazine. In het deel over het kwaad vechten voor- en tegenstanders van Arendt nog even heftig als vijftig jaar geleden. De Amerikaanse filosofe Susan Neiman beschouwt Arendts reportage bijvoorbeeld nog steeds als een van de belangrijkste filoso­ fische werken uit de vorige eeuw. Ze geeft toe ‘Deze zo gewone dat de studie van Stangneth een definitieve keer in de visie op Eichmann heeft gebracht, man met een maar het concept van de banaliteit van het gemiddeld kwaad blijft uiterst belangrijk om de vele vor­ verstand men van hedendaags kwaad te begrijpen en te analyseren. ‘Het feit dat Arendt Eichmann als had geleerd persoon niet juist beoordeeld heeft, verandert de joden op hier niets aan.’ Ook bij ons gaat de discussie een koele, gewoon door. De stapels krantenartikelen die ik hierover verzameld heb, getuigen er over­ afstandelijke vloedig van. manier te Zelf wil ik nog een stap verder, of beter haten’ misschien een stap terug gaan. In tegenstel­

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 39

ling tot de meeste huidige discussianten denk ik de studies van Cesarani en Stangneth uit­ puttend van kaft tot kaft te hebben doorploegd.

Ik blijf verbaasd over de grote gebreken ervan en vooral over de onwetenschappelijke manier waarop Arendt door hen is afgeserveerd. Met een serieuze, open benadering heeft dit laat­ ste weinig te maken. Er lijkt eerder sprake van jalousie de métier. De positie van Neiman, hoe aantrekkelijk die ook voor een Arendtadept mag zijn, vind ik te gemakkelijk. Ik weet gewoon niet of Arendt zich in de persoon van Eichmann vergist heeft. In elk geval hebben de studies van Cesarani en Stangneth mij hier niet van overtuigd.

Laten we maar met de eerste beginnen. Toen ik Eichmann: His Life and Crimes las, vond ik vooral veel overeenkomsten met de manier waarop Arendt de levensloop van de oorlogsmisdadiger besprak. Ook Cesarani schetst Eichmann uitdrukkelijk als een normaal mens die in de loop van zijn carrière monsterlijke trekken begon te vertonen. De recen­ sies die ik van Cesarani’s studie bewaard heb, onderstrepen mijn lees­ ervaring. Ik geef één voorbeeld. De bespreking van Fred Reurs in Trouw loopt uit op de volgende conclusie: ‘Volgens Cesarani had het bederf [van Eichmann] er niet altijd al in gezeten, maar was het geleidelijk ingetre­ den. Deze zo gewone man met een gemiddeld verstand had geleerd de joden op een koele, afstandelijke manier te haten. De verontrustende boodschap van Cesarani’s genuanceerde biografie is dat het niet nodig is abnormaal te zijn om… een massamoordenaar te worden.’

Dit alles wijkt niet sterk af van de persoonlijke ontwikkeling van Eich­ mann zoals niet alleen Hannah Arendt maar ook Harry Mulisch die schetst in De zaak 40/61. Hoogstens zijn de inschattingen van Arendt en Cesarani over het tijdstip waarop Eichmann zich tot een fanatieke uit­ voerder van de holocaust ontwikkelde verschillend. Een neutrale biograaf zou de grote overeenkomsten met Arendts reportage hebben kunnen erkennen om vervolgens de verschillende inschattingen rustig te bespre­ ken en uit te leggen. Zo niet Cesarani.

In de nabeschouwing van zijn boek vindt een afrekening met Arendt plaats waar het ressentiment en het venijn vanaf druipen. Daarbij gaat Cesarani zeer selectief te werk met losse citaten uit haar privé-correspon­ dentie met Karl Jaspers en Mary McCarthy op grond waarvan hij beweert dat ze sterk bevooroordeeld was en dat daarom haar feitenmateriaal niet zou kloppen. Veel voorbeelden hiervan geeft hij niet. Hij valt vooral terug op een eerdere aanval op Arendt van de historicus Jacob Robinson, waar­ bij hij vergeet te vermelden dat Arendt een uitvoerige en wat mij betreft overtuigende repliek op diens aantijgingen schreef.

Daarnaast richt Cesarani zijn gif vooral tegen ‘Arendts bondgenoten’, waarbij hij de psychiater Bruno Bettelheim opvoert als degene die Arendts denken beslissend beïnvloed zou hebben. Ik viel van mijn stoel van verba­ zing, omdat ik wist dat Arendt een afkeer had van sociaal-­psychologische verklaringen van het totalitarisme en de holocaust en omdat ik de naam Bettelheim in haar werk en in haar biografie nog nooit in deze zin was tegengekomen. Ik werd gedwongen de registers bij Arendts boeken en haar correspondentie zorgvuldig te checken. Dat bevestigde mijn vermoe­ dens: Bettelheim speelt geen enkele rol in haar denken. Cesarani’s uit­ voerige aanval op Bettelheim als belangrijk onderdeel van zijn afrekening met Arendt blijkt elke grond te missen. *** DE TOON VAN STANGNETH in Eichmann in Argentinië is heel anders.

Hier is geen sprake van de superieure, masculiene stem van een professio­ nele wetenschapper die een vrouwelijke denkster de les leest. Stangneth onderstreept in het begin van haar studie dat ‘er niet zomaar afstand kan worden genomen van een visie als die van Arendt’, ze looft haar ‘moed’ om te willen begrijpen en een oordeel te durven uitspreken, ze neemt impli­ ciet afstand van Cesarani’s opvatting over Arendt door hem nog eens te 40 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

citeren met de uitspraak ‘dat Eichmann niet het sadistische monster was dat de kranten later van hem gemaakt hebben’. Ze constateert dat Arendt waarschijnlijk een van de weinigen is geweest die de ‘3564 pagina’s verhoorverslagen’ van het pro­ ces consciëntieus doorwerkte.

Eichmann in Argentinië berust als tegen­ hanger van Arendts Eichmann in Jerusalem op één grote these. Arendt kon het vele op bandjes opgenomen materiaal met uitspraken die Eich­ mann in Argentinië had gedaan niet kennen en zou zich daarom hebben vergist. Uit deze teksten zou duidelijk blijken dat hij geen kleurloze, ijve­ rige ambtenaar was die braaf bevelen opvolgde, maar integendeel een rabiate antisemiet en een overtuigde nazi. *** IK HEB DEZE THESE VAN STANGNETH NOOIT BEGREPEN. Van Arendt is bekend dat zij weinig gevoel voor psychologie had. Ik herken dat bij mij­ zelf en daarom voel ik mij misschien wel zo thuis in haar filosofie. Maar er is één psychologisch begrip dat mij perfect van toepassing lijkt op Eich­ manns uitspraken uit Argentinië: cognitieve dissonantie. Mensen recht­ vaardigen achteraf de inspanningen en overtuigingen uit hun verleden, ook al zijn die door de geschiedenis volstrekt weerlegd. Wanneer ze dat niet zouden doen zouden ze moeten toegeven dat hun hele leven op een vergissing had berust. Het lijkt mij daarom volstrekt onrealistisch om, zoals Stangneth lijkt te doen, ervan uit te gaan dat Eichmann in het nazi­ milieu waarin hij in Argentinië verkeerde plotseling in een schuldbewust koorknaapje getransformeerd zou zijn. Alle memoires van nazikopstuk­ ken waar wij over beschikken tonen het beeld van een blijvende, zelfs vaak groeiende ideologische starheid. Waarom zou Eichmann daarvan moeten afwijken?

Met een verbluffende interpretatieve inspanning gaat Stangneth het bandmateriaal met gesprekken van de naziclub uit Argentinië te lijf om er de ‘ware’ Eichmann uit te filteren. Het deed mij sterk denken aan de manier waarop bijbelexegeten uit het vele verschillende bronnenmate­ riaal de ware, historische uitspraken van Jezus proberen te destilleren.

Of Eichmann dit soort zorgvuldige benadering ook verdient, lijkt mij twijfelachtig. Zoveel belangrijks heeft hij niet te beweren. Stangneth zelf geeft, al is het eerder in voetnoten dan in haar tekst zelf, toe dat Eichmann een pathologische leugenaar en een ongehoorde opschepper was. In de ‘Alte Kamerade’-sfeer van de nazireünies probeerde ieder zijn gespreks­ partners in radicaliteit te overtreffen. Verdient het echt de formidabele inzet van Stangneth om hier de ‘echte’ overtuigingen van Eichmann uit te halen?

In het proces in Jeruzalem beschikte men al over een deel van Eich­ manns Argentijnse uitspraken. Arendt kende ze goed en verwees er in haar reportage naar. Ze deed ze af als opschepperij van een middel­matig persoon met een minderwaardigheidscomplex. Ik denk dat zij hier dich­ ter bij de waarheid over Eichmann als per­ soon is dan Stangneth in haar dikke studie.

Let wel, ik weet niet en ik beweer niet dat In de ‘Alte Arendt gelijk zou hebben. Maar dat haar visie door Stangneth weerlegd zou zijn, wil er bij Kamerade’mij niet in. sfeer van de Daar komt nog iets bij. Stangneth lijkt nazireünies geen enkele moeite te doen om zich in de vele probeerde ieder teksten van Arendt over nazidom en totali­ tarisme te verdiepen. Met name het als een zijn gespreks­ standaardwerk beschouwde The Origins of partners in Totalitarianism uit 1951 en een verslag van Arendt over de Auschwitz-processen uit 1966 radicaliteit te ontbreken pijnlijk op haar literatuurlijst. Zij overtreffen bestaat het zelfs om te poneren dat ‘de werke­ lijke studie van de geschiedenis van het natio­

naal-socialisme pas begon met het Eichmann-proces’. Net als helaas veel andere discussianten over het Eichmann-proces gebruikt ze belangrijke andere teksten van Arendt niet om haar idee over de banaliteit van het kwaad in een bredere context te plaatsen en zo beter te begrijpen. Weten­ schappelijk lijkt deze benadering mij onder de maat. *** VOORLOPIG LIJKT ER ZO GEEN EINDE te komen aan de al meer dan een halve eeuw durende controverses over de persoon van Eichmann. Ik ver­ moed dat de discussie door zal blijven gaan. Het gaat namelijk niet over Eichmann maar over onszelf. Op zich is Eichmann, of hij nu als normaal of als monsterlijk beschouwd wordt, een oninteressante figuur. Arendt heeft gelijk met haar stelling dat hij nergens de demonische eigenschap­ pen laat zien die personages van Shakespeare als Richard III of Jago ten­ toonspreiden. Hij spreekt niet tot de verbeelding als deze duistere helden, hij sleept je niet mee in de uitoefening van het kwaad.

Het gaat dus over onszelf. Hoe vreemd het misschien op het eerste gezicht klinkt, de these van de banaliteit van het kwaad was voor Arendt een reden voor een zeker optimisme over de menselijke conditie. In The Origins of Totalitarianism had ze de vernietigingskampen beschreven als manifestaties van het radicale kwaad. Haar walging en afkeer, gepaard aan de angst dat het totalitarisme een blijvende bedreiging inhield, teken­ den haar stijl. Recensenten verweten haar daarom onwetenschappelijk­ heid. Ze kon haar negatieve gevoelens niet verbergen toen ze over het radicale kwaad schreef.

Dat ligt totaal anders in Eichmann in Jerusalem. Dat het kwaad ook banaal is, dat het normale mensen kan corrumperen, laat zien dat het ook tegengehouden kan worden. Het kwaad blijkt alleen maar uitgevoerd te kunnen worden wanneer tienduizenden normale mensen binnen een op het principe van het radicale kwaad georganiseerde maatschappij hun taken ijverig en gedachteloos volbrengen. Ze kunnen ook nee zeggen.

Dat gebeurde in Denemarken waar Eichmann met zijn eis om de joodse medeburgers te transporteren nul op het rekest kreeg. Arendt besteedt in haar reportage veel aandacht aan dit voorbeeld van een ‘normale’ Euro­ pese bevolking die weigerde mee te werken aan de uitvoering van het radicale kwaad.

Het begrip ‘banaliteit van het kwaad’ gaat eerder over normale, gewone mensen dan over Eichmann. Daarom wordt het ook vaak als een ernstige provocatie ervaren. Het is ongemakkelijk om jezelf in relatie tot het kwaad te moeten onderzoeken. Hieruit valt ook de blijvende aantrek­ kingskracht van de studies van Cesarani en Stangneth te verklaren. Ze werden snel omhelsd als weerleggingen van de these van Arendt: daar hoefde men zich gelukkig niet meer mee bezig te houden!

Overigens maakt Arendt het voor haar lezers die dit wél willen doen niet gemakkelijk om het begrip ‘banaliteit van het kwaad’ te duiden. Ze is haar hele leven met de natuur van het kwaad bezig geweest zonder tot een heldere en eenduidige conclusie te komen. Vooral in haar meer per­ soonlijke teksten zie je haar blijvende worsteling met het kwaad. In relatie hiermee duikt het begrip ‘banaliteit’ voor het eerst op in de briefwisseling met haar leermeester en vriend Karl Jaspers. Die heeft het in een brief van 19 oktober 1946 over zijn angst dat de nazikopstukken een satanische grootheid toegedacht wordt. Jaspers vindt dat ze eerder in ‘al hun bana­ liteit’ geportretteerd moeten worden. Hij overtuigde Arendt toen niet. Zij bleef voorlopig vasthouden aan het aan Kant ontleende idee van het radi­ cale kwaad.

Dat de vragen over de natuur van het kwaad haar voortdurend bezig­ hielden, zie je ook mooi in het Denktagebuch, waarin ze van 1950 tot 1973 haar denkervaringen optekende. Het denken vergelijkt zij met het weven van het tapijt door Penelope, die ’s nachts weer uithaalt wat ze overdag bereikt heeft. Het bereikt bijna nooit een blijvend resultaat, maar her­ neemt zichzelf voortdurend. Het is fascinerend om in de twee delen van haar Denktagebuch dit denkproces te volgen, maar het is ook hemel­ tergend dat je als lezer zelden eenduidig ziet wat het oplevert.

Waar dit wel het geval was, kwam het als een, overigens steeds voorlo­ pig resultaat, in het gepubliceerde werk van Arendt terecht. Dat gebeurde ook wel met de resultaten van het denken over de banaliteit van het

Dat het kwaad ook banaal is, dat het normale mensen kan corrumperen, laat zien dat het ook tegengehouden kan worden

kwaad, maar vanwege de druk van de con­ troverse rond haar reportage zag Arendt zich gedwongen snel te interveniëren en te publi­ ceren. Dat resulteerde in twee met elkaar strij­ dige en niet volledig uitgedachte visies op de banaliteit van het kwaad. ***

AAN DE ENE KANT WIJST ARENDT de ver­ algemening van haar these af. Ze beweert dat die in eerste instantie alleen maar betrek­ king heeft op één door haar beschreven per­ soon, Adolf Eichmann. In het naschrift bij de boekuitgave van haar reportages neemt ze afstand van mensen die beweren dat er ‘in ieder van ons een Eichmann schuilt’. Om elk misverstand te voorkomen, stelt ze dat ze nooit als onderzoekster naar Jeruzalem zou zijn gegaan ‘als ik dit soort ideeën gedeeld zou hebben’.

Haar verslag is daarom geen uitwerking van een al bestaand idee, maar bevat een les voor de lezer. ‘Dat een dergelijk gebrek aan werkelijkheids­ zin en een dergelijke gedachteloosheid in een mens [Eichmann] meer onheil kunnen aanrichten dan alle boze driften die het mensenhart eigen zijn tezamen, dat was de les die men in Jeruzalem kon leren. Maar het was een les, geen verklaring van het fenomeen en evenmin een theo­ rie erover.’

Toch ontwikkelt Arendt in andere teksten wel degelijk het begin van een theorie over de banaliteit van het kwaad. Dat gebeurt als eerste in de briefwisseling met haar Israëlische vriend Gersham Scholem, de grote kenner van de joodse mystiek. Daarin stelt ze in algemene zin dat het kwaad geen wortels en dus geen diepgang heeft en daarom nooit radicaal (radix betekent wortel) kan zijn. Het is banaal en oppervlakkig en ver­ spreidt zich als een schimmel – een beeld dat ze van Jaspers overneemt – al woekerend over de aarde. ‘Ik ben dus van mening veranderd’, geeft ze Scholem toe, ‘en spreek niet langer over het radicale kwaad.’

Toch lijkt mij dit niet haar laatste woord. In 1966 schrijft Arendt een lang artikel over het Auschwitz-proces, waarbij SS’ers die in dit kamp dienst deden, werden berecht. Het ging hier niet, zoals bij Eichmann, om schrijftafelmoordenaars. Arendt aarzelt hier niet om begrippen als ‘satanische vindingrijkheid’ en ‘openlijk sadisme’ in de mond te nemen als het over de beulen gaat.

Hannah Arendt-avond in De Rode Hoed: Denken Die mogen dan wel ‘klinisch nor­ maal’ heten, maar dat verhinderde als buitenstaander niet dat ‘sadisme de belangrijkste Niemand heeft de morele en factor in Auschwitz was’. De woor­ politieke vragen van deze tijd zo den radicaal en banaal vallen niet in scherp geformuleerd als Hannah dit artikel, maar voor de lezer lijdt Arendt (1906-1975). Als emigrant het geen twijfel dat we hier in elk heeft ze een scherp oog voor blinde geval met ‘extreem’ kwaad te maken vlekken van de traditie. In haar hebben. ogen is het belangrijkste menselijke Banaal, radicaal, extreem, het vermogen het denken. Dat maakt het is duidelijk dat Arendt tot de den­ mogelijk om goed te onderscheiden van kwaad, mooi van lelijk, en om een kers behoort die in de vorige eeuw ons wereldbeeld veranderden. Het nieuw begin te maken. geruststellende idee dat het kwaad Met film- en interview­fragmenten altijd herleid kan worden tot de boze van Hannah Arendt. M.m.v. Nelleke bedoelingen van slechte anderen Noordervliet, Marli Huijer, Frank is sinds haar Eichmann-reportage Vandenbroucke, Daan Roovers, onhoudbaar geworden.

Peter Velmans, Casper Thomas en Colet van der Ven. Hans Achterhuis is filosoof. Hij I.s.m. Stichting Internationale publiceerde onder veel meer de boeSpinozaprijs en De Groene ken Met alle geweld (2008), De uto­ Amsterdammer. pie van de vrije markt (2010) en De 24 mei in De Rode Hoed, Amsterdam, kunst van het vreedzaam vechten 20.00 uur, toegang 11 euro (2014) Zie rodehoed.nl 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 41

Paula Modersohn-Becker schilderde honderden prachtige vrouwen, sterk, zacht, rond en blozend van innerlijke kracht.

Ze wilde het vrouwelijke naakt met haar ‘eigen ogen’ zien – en maakte ook naaktportretten van zichzelf.

PAULA-MODERSOHN-BECKER-STIFTUNG, BRÊME

door Joke J. Hermsen

Paula Modersohn-Becker, Autoportrait au sixième anniversaire de mariage, 1906, 101,8 x 70,2 cm

Beeldende kunst Paula Modersohn-Becker en het vrouwelijke

De intensiteit van een blik 42 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

HOE VEROVERT EEN kunstwerk een plek in de wereld? Hangt dit alleen af van de kwaliteit van het werk en de geest die er doorheen waait, bla­ zend naar het verleden, woelend in het ‘nu’ en vooruitwijzend naar de toekomst, of heeft het ook helpers nodig om in de wereld geboren te worden? Dat laatste lijkt niet zelden het geval te zijn voor vrouwelijke kunstenaars, die na de toch al niet geringe inspanningen van het dra­ gen, groeien en baren alsnog een vroedvrouw nodig hebben om het werk de wereld in te dra­ gen. Dit geldt zeker voor de Duitse schilderes Paula Modersohn-Becker (1876-1907), aan wie voor het eerst een grote, zeer indrukwekkende overzichtstentoonstelling gewijd is in het Musée d’Art Moderne in Parijs.

Deze zwangerschapsmetaforen gebruik ik niet zomaar. Nataliteit was niet alleen een steeds terugkerend motief in Modersohn-­ Beckers werk, maar vormde ook het uitgangs­ punt van haar kunst: ‘De kunst is overvloed en onophoudelijke geboorte, ze is slechts gericht op het toekomende.’ Op haar schilderijen en teke­ ningen komen we veel moeders met kinderen, zwangere vrouwen of aan volle borsten zuigende baby’s tegen. Moederschap, kindertijd en vrou­ welijk naakt zijn enkele van de thema’s die het universum van de in Dresden geboren schilderes bevolken. Maar ook: verstilde en bijna mythisch aandoende landschappen van Worpswede en omgeving, indringende portretten, waarop elke verfstreek naar de intense blik in de ogen voert, en een reeks stillevens, waarvan de schitterende tafel met vaas, sinaasappels en kom met drie oranje goudvissen uit 1906 een knipoog aan de tien jaar later geschilderde goudvissen van Matisse lijkt te geven.

De ‘vroedvrouw’ die ervoor zorgde dat het werk van deze expressionistische schilderes dan eindelijk, ruim een eeuw na haar overlijden, in Parijs getoond wordt, is de Franse schrijfster Marie Darrieussecq, in Nederland onder meer bekend van de romans Zeugzoenen, De baby en Tom is dood. Ze publiceerde begin dit jaar Etre ici est une splendeur, de titel is ontleend aan een dichtregel van Rilke; het is een mooie, bijzon­ dere roman geworden, die het midden houdt

tussen een vie romancée en een literair essay over Paula Modersohn-Becker. Darrieussecq leerde haar werk kennen dankzij een affiche van een symposium over psychoanalyse & maternité, waarop het schilderij van de liggende moe­ der met kind stond afgebeeld. Nooit eerder had de schrijfster, zelf moeder van drie kinderen, die maternale oerscène zo overtuigend en her­ kenbaar verbeeld gezien. Ze ging op onderzoek uit en ontdekte dat het werk van Modersohn-­ Becker nog nooit in Frankrijk – en zeer zelden buiten Duitsland – vertoond was.

Het is geheel aan Marie Darrieussecq te dan­ ken dat er nu een ruime selectie uit haar meer dan duizend werken tellende oeuvre in Parijs te zien is, de stad die zo beslissend was voor de ontwikkeling van Modersohn-Beckers schil­ derkunst. Ze volgde er onder meer lessen bij Colarossi, het enige atelier dat vrouwelijke kun­ stenaars bij het naaktmodeltekenen toeliet en vond inspiratie bij schilders als Gauguin, Dou­ annier Rousseau, Manet en Degas, maar vooral bij Cézanne, wiens werk ‘haar als een donder­ slag trof ’, zoals ze in 1906 aan haar vriendin Clara Westhoff schreef, ‘zo erg dat ik niet meer kan ophouden aan Cezanne te denken’.

Juist de stad die zoveel voor haar betekende en waar ze vanaf 1902 vanuit de kunstenaars­ kolonie in Worpswede voor langere periodes naartoe verhuisde, geeft haar nu zo’n warm en enthousiast onthaal. Ik ben deze dagen in Parijs en lees het ene na het andere lovende artikel in de Franse kranten. Om me heen gonst het van de aanbevelingen om juist deze expositie, die als ondertitel L’intensité d’un regard heeft gekre­ gen, te gaan zien. ‘Een geweldige herontdek­ king’, kopt Le Monde, ‘sublieme schilderkunst’, een andere krant.

‘De kunst is overvloed en onophoudelijke geboorte, ze is slechts gericht op het toekomende’ Het zijn prachtige vrouwen, inderdaad, sterk, zacht, rond en blozend van innerlijke kracht; het zijn geen heilige vrouwen, geen femme fata­ les, geen muzes, geen slachoffers, geen hoeren; al die vrouwelijke prototypes die we zo goed kennen uit de westerse schilderkunst ontbre­ ken op de doeken van ‘pmb’, de initialen waar­ mee ze haar schilderijen ondertekende. Hier is een schilderes aan het werk die het vrouwelijke naakt met haar ‘eigen ogen’ wilde zien, inclusief de naaktportretten die ze van zichzelf maakte, hetgeen nog nooit eerder vertoond was, en net zo lang bleef kijken totdat ze de innerlijke belevingswereld en de uiterlijke vorm tot een nieuw evenwicht wist te dwingen. Wat opvalt is, behalve de intensiteit, ook de intimiteit van de schilderijen, die ondanks of misschien juist wel dankzij de voortschrijdende abstrahering van de vormen steeds dichterbij lijkt te komen, alsof we de figuren aan kunnen raken, of sterker nog, alsof we zelf de geschilderde personen worden.

‘Intimiteit is de ziel van alle grote kunst’, schreef Paula in haar dagboek, gepaard aan kracht en ontvankelijkheid.

Hoewel een aantal schilderijen van Moder­ sohn-Becker al jaren in Bremen te zien zijn, en andere Duitse musea het ‘in stock’ hebben, meestal diep weggeborgen in naargeestige kel­

PAULA-MODERSOHN-BECKER-STIFTUNG, BRÊME

Paula Modersohn-Becker, Nature morte au bocal de poissons rouges, 1906, 50,5 x 74 cm

ders, waarover Darrieussecq smakelijk vertelt, en er ook af en toe een bescheiden expositie was in naburige landen, zoals bijvoorbeeld in het Belvedere in Heerenveen, betekent deze ten­ toonstelling de Franse erkenning en wellicht ook de internationale doorbraak die de schilde­ res misschien niet had verwacht, maar waar ze stiekem wel op gehoopt had.

‘Ik zal iemand worden’, schrijft ze in 1902 hoopvol aan haar moeder, ‘ik zal geen schaamte meer hoeven voelen noch langer hoeven zwij­ gen. Ik zal trots kunnen zeggen dat ik een schil­ der ben.’ Ze woont dan sinds enkele jaren in de kunstenaarskolonie in Worpswede, met schil­ ders als Heinz Vogeler en Otto Modersohn en de beeldhouwster Clara Westhoff. In 1898 brengt Rainer Maria Rilke een bezoek aan Worpswede en valt als een blok voor het talent en de levens­ kunst van zowel Paula als Clara; het liefst wil hij met beiden tegelijk trouwen. Hij ‘droomde van een menage à trois’, schrijft Darrieussecq, ‘zoals hij zijn hele leven lang daarvan zou blijven dromen’, maar dat zien de twee jonge kunstena­ ressen toch niet zitten; ze geven op het Duitse platteland al aanstoot genoeg. Rilke trouwt uiteindelijk met Clara, en Paula met de vroeg weduwnaar geworden Otto Modersohn, maar beide huwelijken zijn, op z’n mildst uitgedrukt, niet bijster gelukkig.

De oudere en klassiek romantisch schilde­ rende Modersohn begreep het verlangen naar vrijheid en autonomie van zijn echtgenote niet en kon haar werk ook niet waarderen; hij vond het te naïef, te grof, te veel neigend naar art brut. Paula vluchtte tot vier keer toe weg naar Parijs, omdat ze wist ze dat haar kunste­ naarschap niet met dit huwelijk, noch met een mogelijk moederschap en ook niet met de op de negentiende-eeuwse kunst gerichte kunste­ naarsgemeenschap kon verbinden. Ze wilde vooruit, in haar werk en in de tijd, ze wilde niet in de traditie blijven steken, maar verleden en toekomst in een nieuw ogenblik, een nieuwe stijl samen laten komen: ‘Ik geloof dat ik heel intens in het heden leef ’, schrijft ze vanuit Parijs aan Clara Westhoff.

Deze intensiteit levert in een paar jaar tijd zo’n zevenhonderd doeken op. Ze schildert in Parijs als een bezetene, met een energie en een passie die, zoals ze zelf zegt: ‘al het andere uit­ sloot’. Veel moeders met kinderen, vrouwen die hun pasgeboren baby zogen, koesteren en in de volle, blote armen rond dragen. Alsof ze elke keer opnieuw haar keuze voor het kunstenaar­ schap en het offer dat ze daarvoor moest bren­ gen wil onderzoeken of sublimeren. Misschien zijn er daarom ook zo veel kinderen, jonge meisjes met ernstige, weemoedige ogen, verstild weergegeven, op een stoel, een bed, al dan niet met een poes op schoot of een bloem in de hand.

Vreemde, maar tegelijk ook zulke vertrouwde kindergezichten, op een diep, bijna onherinner­ baar niveau. Ooit keken we zelf zo vol ernst en verwondering de wereld in, ooit waren we zelf die kinderen, die de almaar groeiende kloof met de buitenwereld poogden te slechten. Innerlijk­ 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 43

“ONGECOMPLICEERD LEKKER” Het idee van zelf wijn maken bestond al jaren bij wijnpionier Derrick Neleman. Na een succesvolle handel- en importcarrière in biologische wijn volgt Derrick nu zijn droom: Spaanse biologische wijn maken in Valencia.

man Nele n Blanc igno . wijn Sauv witte it en e s s i u en fr grapefr k.” n l, itige “Fru ne appe te afdro n Groe oie zach Nelema mo errick -D

Ne Tem pran leman illo-M onas “Spr trell goed ankele nde gehu w uw g meu ijn v e o van rief teve rd fruit, l fijne n s voor voor caca zien otan - Nic ni o wijn laas Klei nes.” schr ijver ,

Neleman il r-Verd Viognie

en tegelijk e ijna.

“Fris en b g ri te nd, bo beetje ro pliceerd lekker, m Ongeco naam.” d aange smakken o Kleyn, - Onn jver wijnschri

NELEMAN SAUVIGNON BLANC, VIOGNIER-VERDIL (WIT) OF TEMPRANILLO-MONASTRELL (ROOD)

BESTEL VIA: NELEMAN.ORG/GROENE BELLEN KAN OOK: 0575 845 380 OF KOM LANGS BIJ EEN VAN ONZE VERKOOPPUNTEN.

Neleman Verkooppunten: Almere Natuurwinkel Almere Spoordreef 30 Amersfoort Natuurwinkel Leusderweg 27 Amsterdam For Your Taste Only Maasstraat 118 Amsterdam Scharrelslagerij Cees de Bouter Hogeweg 60 Amsterdam Wijnhandel d’Amstelhoek Amstelveenseweg 1156 Arnhem Pangkarra Klarendalseweg 372 Barendrecht Slijterij & Wijnhandel De Wijnkelder Onderlangs 8A Diepenveen Proef! Dorpsstraat 1 Hengelo Vandaag concept store Drienerstraat 26 Hilversum GoodyFood Noordse Bosje 11 Hulp nodig? Bel met Neleman: 0575 845 380 of stuur een bericht via WhatsApp: 06 33 469 971 Nieuwstad 53 7201 NL Zutphen hallo@neleman.org www.neleman.org Actie geldig t/m 31 mei 2016 of zolang de voorraad strekt.

6,75

5, 25

p/fle s bezo + gratis rgin g

Lisse Smaakhuis Kanaalstraat 80 Nijmegen Lenkenswijn Leemptstraat 32/34 Rotterdam Gimsel Mariniersweg 9 Terborg Bio-Vers Doetinchemse weg 11 Utrecht Wijn van Jaap Burg. Reigerstraat 24a Zeist De Groene Winkel 1e Hogeweg 18 Zutphen Neleman Nieuwstad 53 Zutphen Binorm Turfstraat 6 Zutphen De Koehoorn Dieserstraat 33 Zwolle Schuttelaar Wijnen Blijmarkt 17-19

heid, verwondering en ernst; ‘fromm’ noemen Paula, Clara en Rainer Maria het in hun brief­ wisseling, een ‘vrome’ levenshouding, waarbij het heilige niet langer bij God, de priesters of de kerk, maar bij de dingen zelf, in de voorwerpen die hen omringen, in de aandachtsvolle omgang met de natuur, met de anderen en met zichzelf gezocht wordt.

Een van de meest ontroerende schilderijen die ze in 1906 in Parijs schildert, is een kwets­ baar naaktportret van zichzelf, een unicum in die dagen, waarop ze zwanger is, haar ene hand beschermend rustend op haar ronde buik, een zachte, behoedzame en ja, letterlijk ‘verwach­ tingsvolle’ blik in de grote, lichtbruine ogen. Met een lange ketting van amberen stenen – ‘de tra­ nen van God’ – om haar ranke, blote hals, staat ze voor een zachte, lichtgroen gevlekte achter­ grond, een vage glimlach rond de mond. ‘Geen enkele schaduw’, schrijft Darrieussecq, ‘nooit is er ergens een schaduw te zien; ze heeft een ver­ bond met de zon gesloten.’

Het is van een wonderbaarlijke schoonheid en mysterie, dit schilderij, waar de ‘pakweg der­ tig bewonderaars al vele jaren over debatteren’, stelt Darrieussecq. Ze schildert het immers al in de zomer van 1906 en dat is ruim een half jaar voordat ze zelf na lang aandringen van haar echtgenoot toch zwanger zal worden. Ging haar verlangen naar een kind zo ver dat ze zichzelf als aanstaande moeder heeft afgebeeld? Of drong dit thema zich zo sterk aan haar op, omdat ze ergens heeft voorvoeld dat haar eigen zwanger­ schap haar noodlottig zou worden? Dat ze zelf nooit met haar kind in haar armen rond zou lopen, dat ze het nooit zou zien opgroeien?

IN 1907 SCHRIJFT ze aan Rilke: ‘De laatste maan­ den kom ik tot niets meer. Het zal nog heel lang duren, vrees ik, voordat ik iemand zal zijn.’ Ze is dan al teruggekeerd naar Worpswede, naar haar echtgenoot, omdat Otto het afscheid niet kan of wil accepteren, meermalen naar Parijs afreist en haar smeekt met hem mee terug te gaan. Uitein­ delijk zwicht ze, want ze is zwanger.

Op 2 november 1907 bevalt ze in Worpswede van haar dochtertje Mathilde. De bevalling is zwaar en gecompliceerd; haar arts beveelt haar strikte bedrust. Pas achttien dagen later mag ze opstaan, maar ze overlijdt vrijwel meteen aan de gevolgen van een longembolie, veroorzaakt door het langdurige liggen. ‘Schade’ is het laatste woord wat ze nog uitspreekt, voordat ze ineen­ stort.

‘Ik heb deze biografie geschreven vanwege dat laatste, uitgesproken woord’, schrijft Dar­ rieussecq. ‘Omdat het zo jammer is. Omdat ik zo graag had gewild dat ze was blijven leven.

Omdat ik haar werk wil laten zien. Haar leven wil vertellen.’ Omdat ze zoveel recht heeft gedaan aan de condition feminine. Omdat ze ‘echte vrouwen’ schilderde, ‘vrouwen die einde­ lijk naakt zijn, want ontdaan van de mannelijke blik’ en niet langer gereduceerd worden tot de buitenkant van hun lichaam. Vrouwen aan wie zowel hun lichaam als hun ziel is teruggegeven.

Paula Modersohn Becker keek net zo lang naar de vrouw, de moeder of het jonge meisje dat voor haar poseerde totdat al wat zich ­achter de ­uiterlijke vormen schuilhield – het onzichtbare land van hun dromen, gedach­ ­ ten en ­ herinneringen – in het geschilderde lichaam, de intieme houding en de intense blik tot ­uitdrukking kwam. ‘Je kijkt net zo lang naar vrouwen en kinderen, die gemodelleerd wor­ den door hun innerlijke drang’, schrijft Rilke in zijn Requiem voor een vriendin (1908), ‘totdat deze de vorm van hun bestaan hebben aange­ nomen.’ Het zijn schilderijen waarop dankzij dit aandachtige, langdurige kijken de macht van het zichtbare, het beschrijfbare heeft plaatsge­ maakt voor de onzichtbare, onzegbare ‘Welt­ innenraum’.

DAT IS DE GROTE WISSELTRUC die Paula Moder­ sohn-Becker met haar schilderkunst voor elkaar heeft gekregen: dankzij haar aandachtige manier van kijken heeft ze het unbeschreiblich Weibliche te voorschijn getoverd. Op haar schil­ derijen komt samen wat we doorgaans bij onze dagelijkse, drukke bezigheden gescheiden hou­ den: buiten- en binnenkant, stoffelijk en onstof­ felijk, lichaam en ziel. Ze heeft deze tegenge­

‘Paula en Rainer Maria Rilke deelden een zelfde aandacht en intensiteit, een zelfde zoektocht en eenzaamheid’ stelde polen tot een nieuwe, harmoniërende verhouding gesmeed. Of, in de woorden van Rilke, ze heeft ‘hartstochtelijk de honing van het zichtbare’ vergaard, ‘om hem op te slaan in de gouden korf van het onzichtbare’. Paula en Rai­ ner Maria: twee artistieke zielen: een kunstzin­ nige gedachte. ‘Ze deelden een zelfde aandacht en intensiteit’, schrijft Darrieussecq, ‘een zelfde zoektocht en eenzaamheid.’

Ze waren beiden op zoek naar een vernieu­ wing van de kunst, waarbij niet langer God of het heilige, maar aandachtsvolle tijd, ‘Frommheit’, en het opnieuw wikken en wegen van tegen­ stellingen tot het transgressieve moment van de wording, van de verandering zou leiden. ‘Het is onze opdracht al het aardse zo diep en harts­ tochtelijk in te prenten’, schreef Rilke, ‘dat haar wezen in ons onzichtbaar weer herrijst.’ Als we het woord ‘aardse’ hier door ‘vrouw’ vervangen, hebben we misschien wel de beste omschrijving van wat Paula Modersohn-Becker met haar vele vrouwelijke naakten en portretten heeft willen schilderen. Te midden van een patriarchale cul­ tuur, die haar werk eerst verguisde en vervol­ gens ‘entartete’ en haar leven als autonoom kun­ stenaar vrijwel onmogelijk maakte, heeft ze zo goed naar vrouwen, naar meisjes, naar moeders gekeken en zich dit onwaarneembaar geworden weibliche zo diep ingeprent, dat dit op haar doe­ ken weer kon herrijzen.

De titel van Darrieussecqs roman, Etre ici est une splendeur, de dichtregel uit de vierde Elegie van Rilke, werd dankzij de schilderijen van Modersohn-Becker even bewaarheid: ‘Hiersein ist herrlich.’ Die splendeur ging voorbij aan elke vorm van herkenning. De abstraherende afstand op met name de laatste schilderijen, ‘pre-kubistisch’ noemt Darrieussecq ze zelfs, zorgde ook voor vervreemding, een hapering van het al te snelle willen kennen, herkennen en benoemen, waardoor we nog dichter bij de schilderijen en wat ze wilden vertellen konden komen. Het was juist dankzij die afstand dat je niet alleen de vrouwen op de doeken, maar ook jezelf ineens helderder kon zien, omdat je dankzij hen ­ achter het geijkte, clichématige beeld kon grijpen en aldus kon meegaan in de verwijderende ­beweging die het onzichtbare of het onbeschrijflijke pas als het meest wezenlijke kan laten zien.

Als u me nog kunt volgen, tenminste. Het blijft altijd lastig om over het onzegbare of het onzichtbare te schrijven. De intimiteit, inten­ siteit en vervreemding op de schilderijen van Modersohn-Becker wakkerden in ieder geval onze verwondering en levenslust aan en opgeto­ gen verlieten we het museum om door het door winterse buien geplaagde Parijs te lopen. De ‘heerlijkheid’ van het ‘hierzijn’ heeft niet zozeer met de bevestiging van wat reeds is te maken, als wel met de belofte van de mogelijkheid om te worden en er eens flink de pas in te zetten.

Na het zo vroege en tragische overlijden van Paula Modersohn-Becker schreef Rilke een pagina’s lang Requiem voor een vriendin, waarin hij niet alleen haar leven en werk vereeuwigde, maar er ook een aanklacht aan toevoegde: ‘Doch jetz klag ich an: den Mann.’ Want dit lijden van vrouwen duurde al veel te lang, meende Rilke, het lijden aan ‘een valse liefde’ en de rechten die mannen daaraan menen te ontlenen: ‘Wo ist ein Mann, der Recht hat auf Besitz?’Wie kan bezit­ ten, wat zichzelf niet eens kan vasthouden, maar slechts bij tijd en wijle gevangen en weer wegge­ gooid wordt, zoals een kind de bal.’

Geen geringe aantijging, maar het onver­ wachte overlijden van zijn vriendin bracht Rilke tot diepe vertwijfeling en veroorzaakte mede de existentiële crisis waarin hij terecht zou komen.

Paula Modersohn-Becker overleed op 31-jarige leeftijd in het kraambed, een even indringend als schitterend en hoopvol oeuvre achterlatend.

Marie Darrieussecq nam een eeuw later de rol van sage femme op zich, en zorgde ervoor dat haar werk opnieuw in de wereld geboren werd.

Wij liepen de stad in, met het besef dat alles nog niet verloren was en het voorjaar ondanks de ijzige regen weldra zou aanbreken.

Joke J. Hermsen is schrijfster en filosofe. Ze publiceerde onder meer Stil de tijd (2009), Blindgan­ gers (2012) en Kairos: Een nieuwe bevlogenheid (2014).

Paula Modersohn-Becker, L’intensité d’un regard is tot 21 augustus te zien in het Musée d’Art Moderne de la Ville de Paris 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 45

Over schrijvers die er een punt achter zetten

Een val naar onsterfelijkheid Zelfmoord zou niet geromantiseerd moeten worden, maar bij schrijvers blijkt dat bijna onvermijdelijk. Het heeft te maken met de aard van het beroep, het altijd maar woorden proberen te vinden voor het onzegbare. door Marja Pruis beeld Femke van Heerikhuizen

HET IS ECHT NIET ZO dat er meer mensen een einde aan hun leven maken. En het Centraal Bureau voor de Statistiek kan het weten. Tot twee jaar geleden leek het aantal zelfdodingen te stijgen – het cbs heeft het consequent over zelfdoding, nooit over zelfmoord – maar in 2014 stagneerde het. De teller bleef hangen op ruim 1800 per jaar, gemiddeld zo’n vijf per dag.

Tandartsen zouden de grootste risicogroep vormen, maar over hen hoor je niet zo veel. Als drie schrijvers binnen een betrekkelijk korte tijdsspanne zelfmoord plegen – Rogi Wieg in juli vorig jaar, Joost Zwagerman in september en Wim Brands vorige maand – voelt dat als een epidemie, of dan toch zeker als een schrikbarend golfje. Hun gedichten, brieven, dagboeken… In het licht van een zelfgekozen dood lijken die er alleen maar belangrijker op te worden.

Zelfmoord is in, begon de Vlaamse filosofe en schrijfster Patricia de Martelaere bijna dertig jaar geleden haar essay over de zelf­moordenaar als levenskunstenaar, opgenomen in haar bekendste essaybundel Een verlangen naar ontroostbaarheid (1993). Op luchtige toon sig­ naleerde ze een trend: ‘Meer en meer mensen denken erover, meer en meer mensen doen het, meer en meer mensen proberen het ook eens een keertje.’ Ze onderbouwde dat ‘meer en meer’ niet met cijfers; misschien was het wel meer een gevoelstemperatuur, eenzelfde soort tempera­ tuur als nu onze contreien teistert. Ook zij zag een ‘merkwaardige band’ die zou bestaan tussen zelfmoord en het schrijverschap.

OPVALLEND IN DE BERICHTGEVING over de recente schrijverszelfmoorden is de mengeling van openhartigheid en terughoudendheid. Wel het feit dát, maar niet hoe. Het taboe op zelf­ moord lijkt in die zin beslecht dat het benoemd wordt, en al te omfloerste omschrijvingen wor­ den vermeden, maar het publieke ongemak blijft onverminderd groot. In het geval van schrijvers biedt de mogelijkheid tot heroïsering en roman­ tisering een vluchtroute; ze kunnen worden bijgezet in een illustere reeks, aangevoerd door Virginia Woolf, Cesar Pavese, Sylvia Plath, Yasu­ nari Kawabata, David Foster Wallace.

De omzichtige toonzetting van de bericht­ geving is voor een deel logisch, en gelukkig, al was het maar omdat het zoeken naar een slui­ 46 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

tende verklaring voor een zelfmoord in essentie aanmatigend is. Iets wat complex is, duister en buitengewoon privé zou teruggebracht worden tot een kenbare kwestie van oorzaak en gevolg, of een chemische reactie in de hersenen. In de officiële berichtgeving wordt dan ook hoogstens gerept van depressies. Daarbij speelt de angst voor een aanzuigende werking mee: het schijnt dat juist bekende zelfmoordenaars andere men­ sen op een idee brengen, of net dat laatste zetje geven. Psychiaters en andere specialisten beplei­ ten terughouding in de media als het gaat om de details van het waarom, waar en hoe.

Toch is in de laatste twee decennia een dui­

Ombudsman spijt over de berichtgeving, en kondigde een aanpassing van het Stijlboek van de krant aan. Zelfmoord, of zelfdoding, zou voortaan als doodsoorzaak mogen worden ver­ meld, als maar geen details werden prijs­gegeven over omstandigheden en methode. Dit conform de richtlijnen voor journalisten van de Ivonne van de Ven-stichting voor preventie van suïcide en de mediacode van de Wereldgezondheids­ organisatie. Informatie over hóe iemand een eind aan zijn leven heeft gemaakt schijnt aan­ stekelijk te werken; ook zouden er conclusies kunnen worden getrokken over de mate van impulsiviteit van de daad. Uit piëteit met de

Je doet een werk te kort als je de betekenis zoekt in de dood van de maker. Ten tijde van het schrijven was hij springlevend delijke verschuiving te zien in zowel de ruimte die wordt gemaakt om aandacht te besteden aan de daad as such, als in de meer openhartige terminologie. Dat heeft óók te maken met de toenemende vermenselijking van het nieuws, of popularisering zo je wilt. In deze nadagen van rouw om het verscheiden van David Bowie en Prince – beleden vóór in de krant, achter in de krant, en daartussenin – is het moeilijk voor­ stelbaar dat de dood van Kurt Cobain in april 1994 werd vermeld op pagina 7. Wereldnieuws was nog meer een zaak van gebeurtenissen dan van personen, en zeker niet van personen uit de populaire cultuur. In het betreffende artikel werd gerept van het feit dat Cobain ‘dood wilde’.

Toen zeven jaar later Herman Brood zelf­ moord pleegde, werd zijn betekenis op de voor­ pagina van NRC Handelsblad geduid. Veel krantenlezers namen hier aanstoot aan, ofwel omdat ze dit te veel eer vonden ofwel omdat ze de duiding belachelijk vonden. Nog weer jaren later, op 6 oktober 2010, stond met grote foto en vette kop ‘zelfmoord acteur Antonie Kamerling’ op de voorpagina van de krant. Weer geschokte reacties: enerzijds vanwege de figuur van Kamerling (‘moeten we die kennen?’), ander­ zijds vanwege het uitventen van zijn zelfmoord.

Zou een kwaliteitskrant daar niet voorzichtiger in moeten zijn?

Achteraf betuigde NRC via de kersverse

nabestaanden mag hierover niets naar bui­ ten worden gebracht. Opmerkelijke zinsnede in het Stijlboek: ‘Wij romantiseren zelfmoord niet als een oplossing voor levensproblemen.’

Ietsje verderop wordt dit uitgelegd, wederom met behulp van de richtlijnen van de experts: er mag niet geciteerd worden uit dagboeken en/of afscheidsbrief.

In de mate van aandacht voor de achtereen­ volgende zelfmoorden van Wieg, Zwagerman en Brands blijken de code van terughoudendheid en de neiging tot bespreekbaarheid elkaar meer dan ooit in de weg te zitten. Er lijkt zelfs sprake van enig cumulatief effect, doorwerkend in de media. Zendtijd wordt vrij­gemaakt, program­ ma’s worden herhaald, het werk wordt geci­ teerd, een cover wordt veranderd, bundels her­ drukt. Onder de in memoriams en necrologieën worden de nummers en internetadressen van hulpinstanties afgedrukt. ‘Praat erover’, luidde een kadertekstje bij de berichtgeving – vier pagina’s – over de dood van Joost Zwagerman, en ook bij de berichten over Wim Brands werd het nummer van een hulplijn afgedrukt.

ZO VERSCHILLEND als de schrijvers zijn, qua persoonlijkheid, werk, achtergrond, zo onver­ mijdelijk is het dat ze door hun laatste daad nu in één lijn worden beschouwd. Ze kenden elkaar, en van alle drie was bekend dat zelfmoord een

rol speelde in hun leven. Wieg verkondigde al lange tijd dood te willen; zijn zelfdoding was in feite een uiteindelijk geho­ noreerde euthanasie na jaren­ lang langzaam opgegeten te zijn geworden door depressies.

Geregeld verscheen hij in het openbaar, met openhartige optredens en interviews, al dan niet vergezeld door zijn psychia­ ter. Leek de depressie een tijdje gedempt, later stak de wens een eind aan zijn leven te maken weer onverbiddelijk de kop op.

Joost Zwagerman, ooit-beste vriend, heeft tot het laatst toe hartstochtelijk geprobeerd Rogi Wieg van zijn voornemen af te houden. Mensen die zelfmoord willen plegen moeten hiervan worden weerhouden, was de overtuiging van Zwagerman, die zelf kampte met het trauma dat zijn vader geprobeerd had de hand aan zichzelf te slaan.

In verschillende essays en inter­ views wijdde hij uit over de daad van agressie die het plegen van zelfmoord is jegens de directe nabestaanden. Groot was de schok dan ook toen bleek dat hij er desondanks zelf toe was overgegaan.

Er zijn geen winnaars in deze, maar minstens even zo groot was de schok bij het bericht van de zelfdoding van Wim Brands. De officiële ver­ klaring was summier – hij zou sinds kort met een ernstige depressie hebben gekampt – maar in columns en andere persoonlijke herdenkings­ stukken werd uitgebreid stilgestaan bij wat hem zou kunnen hebben bezield, of er geen voor­ tekenen waren, en in hoeverre ook bij hem de erfelijke druk van een suïcidale vader een rol zou hebben gespeeld.

Zelfmoord zou niet geromantiseerd moe­ ten worden, maar bij schrijvers blijkt dat bijna onvermijdelijk. Het heeft te maken met de aard van het beroep, het altijd maar woorden proberen te vinden voor het onzegbare, en het confronterende gegeven dat die woorden op

Hier nog een streamer van een aantal woorden Hier nog een streamer van een aantal woorden. Hier streamer

zeker moment kennelijk niet meer volstaan. De ene poëet roept de andere op. In zijn bekende gedicht Het lied der dwaze bijen, uit de bundel Nieuwe gedichten (1934), bezingt Martinus Nij­ hoff het lot van een paar dwaze bijen, die zich door ‘een geur van hoger honing’ uit hun aardse woning laten weglokken.

Nijhoff zette zich met dit gedicht af tegen dichters die in hun poëzie zochten naar het metafysische, ‘raadselige rozen’ verkozen boven aardse geneugten. Blijf nu maar gewoon dicht bij huis, wilde hij zeggen, hier op aarde, waar de bloemen niet alleen zoet geuren, maar ook tastbaar zijn. ‘Ontvoerd, ontlijfd, ontzworven’ laat hij de bijen al stijgend verdwijnen, en – hoe wreed – in een sneeuwbui omkomen.

Het lied der dwaze bijen was voor Nijhoff – een verre van sentimenteel dichter – een program­ matisch gedicht, bijna een manifest. Grote poë­

zie is echter vaak prettig meerduidig; zo biedt dit gedicht de mogelijkheid om iets even machtigs als vaags te verklaren over dichters die voorgoed afscheid nemen van het aardse bestaan. Roeke­ loos laten de dwaze dichters zich voortdrijven, ‘ver van ons volk en leven’, om net zo lang te stij­ gen tot de dood erop volgt. ‘Het sneeuwt, wij zijn gestorven,/ wij dwarrelen naar beneden.’

Het is verleidelijk om Nijhoff in deze context te misbruiken. Verleidelijk, en een beetje kit­ scherig.

NET ZO VERLEIDELIJK en kitscherig als het herinterpreteren van het nagelaten werk van de zelfmoordenaar. De poëzie van Wieg, Zwager­ man en Brands laat zich in het licht van hun dood lezen als een langgerekte afscheidsbrief.

Al in 1999 schreef Rogi Wieg in zijn Voorlopig laatste gedicht: 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 47

W Bu ge it gr on w ac en e w t n o n e o ht a ne o r en an d n n am en pa

rk

H 15 o P ha m l a l rt in a r je ut n k Am en d s va • Nieuwe woonwijk naast Amsterdam-Oost • Gelegen op eigen grond (geen erfpacht) • Al meer dan 500 woningen in 1 jaar verkocht!

• Nu in verkoop: Blok 16 met 39 woningtypen, vanaf €179.500,- v.o.n.

• Kom naar Informatiecentrum Holland Park, Eekholt 42 te Diemen.

Blijf op de hoogte en schrijf je in op www.hollandpark.nl.

ho lla nd pa rk .n l

• Inclusief luxe keuken en sanitair

‘Vaak niet kunnen willen leven en dat een leven lang?

Vergeef me. Nee, doe maar niet.’

Onlangs haalde Remco Campert een gedicht aan van ‘de betreurde Zwagerman’ in zijn weke­ lijkse column in de Volkskrant. Hij citeert het gedicht dat deze in 2005 schreef bij een van de paardenfoto’s van Charlotte Dumas: ‘ik moet mijn kleding verstellen, mijn haar eens grondig wassen. En dan nog is het niet mooi en schoon genoeg aan mij om alle angst te herleiden tot versperringen die pijn doen, tot huid die niet meer wil.’

Je kon erop wachten dat Campert na deze regels een opmerking zou maken over het einde van de dichter, en ja, hij besluit zijn column met: ‘Iets van zijn zelfmoord schemert er al in door.’

Werd de laatste bundel van Wim Brands, ’s Middags zwem ik in de Noordzee (2014) ont­ vangen als ‘romantisch’, ‘nuchter’ en ‘glas­helder’, met zijn zelfmoord voor ogen raakte ieder gedicht met terugwerkende kracht zwanger van naderend onheil. Hoeveel liefde en levenslust er ook te vinden is in Brands’ bundel, het vaakst geciteerd werden de regels: ‘Wat er ook is, het zal de natuur een zorg zijn. Het waait, het waaide – buiten klonk de troost van de onverschilligheid.’

De troost van de onverschilligheid, versper­ ringen die pijn doen, huid die niet meer wil, een roep om vergiffenis… In het licht van een zelf­ verkozen dood worden het beladen formulerin­ gen, maar op zich zijn ze niet voorbehouden aan de literator die de hand aan zichzelf gaat slaan.

Het is het type exegese waarin Jeroen Brouwers grote hoogtes bereikt in zijn standaardwerk over schrijvers en zelfmoord, De laatste deur (1984).

Dat Jan Arends zich van het leven zou beroven door zich uit een raam te laten vallen weet Brou­ wers te verbinden aan de smalle, langgerekte versvorm die Arends hanteerde. Alsof de val op papier al een voorbode was.

Het is een wonderlijk fenomeen, maar als een schrijver overgaat tot het ultiem ontheiligende – zichzelf beroven van het leven – wordt zijn werk postuum heilig. Van het ene op het andere moment blijken gedichten en romans explo­ sieven te verbergen, openbaringen te bevatten, zaken op scherp te stellen die minder gevoelige stervelingen niet onder ogen durven te zien.

Dit werk kan niet anders dan de waarheid her­ bergen, de blote waarheid.

Tegelijkertijd doe je een roman of een gedicht te kort als je de betekenis zoekt in de dood van de maker. Ten tijde van het schrijven was hij springlevend, verliefd, nieuwsgierig, ont­ goocheld, depressief desnoods. ‘Er is een maag­ delijk woud in ieder van ons’, schreef Virginia Woolf in haar afscheidsbrief. ‘Een sneeuwveld waarop zelfs een vogel zijn afdruk niet heeft achtergelaten.’

PATRICIA DE MARTELAERE zou Patricia de Martelaere niet zijn als zij het verband tussen suïcidaliteit en schrijverschap niet andersom ­ zou benaderen. Natuurlijk, het rijtje schrij­

vers die zelfmoord hebben gepleegd lijkt ­exceptioneel lang, maar het rijtje schrijvers die het níet doen is altijd nog langer. Kennelijk zijn er genoeg schrijvers die zich vrij succesvol en comfortabel met hun schrijverschap weten te verzoenen. Agressie en ongeluk kunnen worden gesublimeerd, ook al is het telkens maar tijde­ lijk, net zo tijdelijk en intens als de opluchting is wanneer de klus is geklaard, voor het moment.

Maar wat als de weerzin de overhand neemt?

De suïcidale schrijver behoort tot ‘het trieste ras van nagelbijters’ aldus De Martelaere; zich niet goed voelend als hij niet schrijft, maar zich geen haar beter voelend als hij wél schrijft. Hij heeft liever geschreven dan dat hij schrijft, lie­ ver geleefd dan dat hij leeft. Zijn leven doorloopt hij als een dwangmatig traject, van het ene naar het andere te beheersen doel. Tot hij instort. Hij moet uitrusten, maar hoe kan hij rusten als hij alleen maar wacht totdat hij is uitgerust? De geest op de waakvlam zetten kan hij niet. De enige ‘genietingen’ die hij kent zijn die van ‘het helse type’: alcohol, passionele liefde en andere roestoestanden. De dood is een constant aanwe­ zige gruwel, onaanvaardbaar, omdat die hem op onverwacht moment op kousenvoeten van ach­ teren zal besluipen. Beter is hij die dood de baas door er zelf een punt achter te zetten. Vanuit die

Ook dit is vertekening. Vertekening in het licht van het offer dat is gepleegd. Alsof een zelf­ moord zijn rechtvaardiging zou moeten vinden in het nalaten van een meesterwerk. Alsof zelf­ moordenaars het er dan toch om te doen zou zijn geweest een gooi te doen naar een eeuwig leven. En: alsof dertig jaar na dato het meren­ deel van de schrijvers sowieso geen ‘kneus’ blijkt te zijn, volgens zichzelf of volgens anderen.

‘Oordeel liever niet’, was het adagium van Brouwers. De vraag ‘wat doet iemand een ander aan’ vond hij een egoïstische gedachte. ‘Nabe­ staanden moeten zich verplaatsen in de zelf­ moordenaar, en zich pas daarna verdiepen in elkaar of zichzelf.’

In Door eigen hand (2005), Zwagermans bundeling van essays over zelfmoord en de nabe­ staanden, overheerst een heel andere gedachte.

De zelfmoordenaar zadelt zijn nabestaanden op met een trauma voor het leven, misschien zelfs wel een doem. De berusting bij een zelfgekozen dood noemt hij ingewikkeld, omdat die geen recht doet aan alles wat een nabestaande kan voelen: onmacht, schuldgevoel, onbegrip, het gevoel in de steek gelaten te zijn. Een parade van getraumatiseerde achterblijvers passeert in zijn boek de revue, van Amos Oz tot E. du Perron, van Arthur Japin tot Renate Dorrestein.

Zwagermans scherpe analyses doen meer pijn dan het teruglezen van welke zinsnede uit zijn literaire oeuvre dan ook optiek is de dood geen vernietiging of onder­ breking, maar een bewust geschreven ‘einde’.

De Martelaere’s typering van de zelf­ moordenaar als levenskunstenaar heeft ook een beetje de geur van hoger honing. Misschien ingegeven door een verlangen naar verzoening waaraan je als achterblijver niet ontkomt. Dat wat de schrijver in kwestie zo goed maakte – zijn vitaliteit en creativiteit, zijn dadendrang en controle­drift – is hetzelfde als wat hem zijn leven deed beëindigen. Hij is geen kneus, geen kniezer, geen sombermans. Hij is gretig en ambitieus, vastbesloten en absoluut: voor het werk moet alles wijken. Blijkbaar hoorde die laatste extreem creatieve impuls erbij. Zo bezien is de schrijvende zelfmoordenaar iemand die zijn leven in stijl afsluit, en het de mensheid overhandigt als een voltooid verhaal.

GEÏNTERVIEWD DOOR Joost Zwagerman ver­ telde Jeroen Brouwers bijna dertig jaar na het voltooien van De laatste deur dat hij bij de meeste zelfmoordenaars uit de Nederlandse literatuur was gestuit op een dubbele tragiek: niet alleen hun leven was zinloos, maar ook de zelfmoord waarmee ze dachten nog enige aan­ spraak te kunnen maken op de literaire eeuwig­ heid bleek zinloos. Jotie T’Hooft, Jan Emmens… wie las ze nog? ‘De grote schok bij het voltooien van De laatste deur’, aldus Brouwers, ‘was het besef dat ik het eigenlijk alleen maar over kneu­ zen had gehad.’

Het idee dat een zelfmoordenaar zichzelf zou kunnen ‘verlossen’ vindt Zwagerman een geval van ‘onterechte romantisering’. Voor de nabe­ staanden zou het juist ook bevrijdend kunnen zijn om te denken dat de zelfmoordenaar niet uitsluitend een door ernstige depressiviteit gemarteld slachtoffer is. Het is ook iemand die nog in zijn meest penibele moment van levens­ walg en doodswens ten prooi is aan egomanie en zelfobsessie: voor de eigen ellende moet alles wijken.

De scherpe analyses van Zwagerman, de bovengemiddelde intelligentie waarmee hij het verleidelijke charisma van de gekwelde dich­ ter fileert, de menselijke empathie waarmee hij de vraag durft te stellen ‘maar waarom zou je eigenlijk níet mogen oordelen over iemands beslissing zelfmoord te plegen’, doen meer pijn dan het teruglezen van welke zinsnede uit zijn literaire oeuvre dan ook. Wat is de waarde van een gedicht, een bundel, een schrijverschap op de schaal van een mensenleven?

Een simpele vraag werpt hij op met dit boek bij de lezer die weet hoe het met de auteur is afgelopen. Een simpele vraag, ongemakkelijk laverend tussen mededogen en iets anders. Hoe kan het dat iemand die dit allemaal weet, die zelf vader is, toch hiertoe is overgegaan? En in het kielzog hiervan het besef, hoe ontoereikend ook: hoe erg moet iemand die dit allemaal weet, die zelf vader is, eraan toe zijn om hiertoe over te gaan.

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 49

Kroniek van kunst&cultuur ‘Is normaal’ ‘Waar ging het mis?’ vraagt de regisseur aan zijn Gro­ ningse moeder, doelend op het huwelijk met zijn Tunesische vader, een vakantiescharrel. Al snel, blijkt. Op Rotterdam CS had hij haar trots twee portemonnees laten zien, ‘op een bankje gevon­ den’. Ze geloofde er geen barst van en inderdaad, hij had ze gerold. ‘Ik dacht dat ik dood bleef. En daar krijg je binnenkort een kind van’, had ze gedacht. Maar, voegt ze toe: ‘Zonde, zo’n aar­ dige man en we waren zo verliefd.’ Wat mede verklaart dat de scheiding nog een tijd op zich liet wachten. Pas dan zien we de openings­titels waarin de regisseursnaam Karim Alexander Ben Hassen beetje bij beetje verandert in het Hollandse Alex Pitstra. Wat vader-loochening lijkt. Maar het ligt ingewikkelder. De film is minstens zozeer Vatersuche.

Niet letterlijk, want de ooit spoorloos ver­ dwenen vader meldde zich onverwacht per brief bij zijn toen 25-jarige zoon. Maar figuurlijk wel: aan ‘wie ben ik?’ zit onverbrekelijk ‘wie zijn/ waren mijn ouders?’ vast. Zie Spoorloos. Maar tranentrekker is deze documentaire Bezness as Usual niet. Pitstra ging dus naar Tunesië. Met reserves en wrok, maar, als kind van een geïso­ leerde, alleenstaande moeder, ook verlangend naar en gevoelig voor een grote warme fami­ lie die hem met open armen ontving. En naar verklaring, verontschuldiging misschien. Maar vader, in diens derde huwelijk en met derde kind, is over het verleden niet aanspreekbaar.

Fout geweest? Hoezo? Weggegaan? Moeder wilde hem zomaar niet meer. Enzovoort. In het beetje Nederlands dat hij beheerst, luidt zijn mantra ‘is normaal’. Vooral inzake dingen die voor Alex en Nederlandse kijkers dat helemaal niet zijn. De moeizaamheid in de toenadering tussen vader en zoon schuilt deels in karakter maar veel meer nog in culturele verschillen.

En spitst zich steeds meer toe op het feit dat ‘normaal’ betekent dat familie er is om elkaar te helpen – lees: dat zoon geacht wordt vader te helpen. Keer op keer, want pa is een kleine scharrelaar en de Tunesische economie staat er beroerd voor: tijdens een van Pitstra’s bezoeken blaast een jongen zich op het strand voor zijn hotel op (nadat het in de lobby niet gelukt was).

De film kent twee extra dimensies: er blijkt nog een Zwitserse halfzus, Jasmin, te zijn. Wier moeder die van Alex ooit vroeg hoe ze in gods­ naam van die man was afgekomen. Op vaders dringend verzoek komt Jasmin de happy family completeren, maar haar gevoelens zijn nog beduidend gemengder dan die van Alex. Haar Tunesische voorkomen omhult een westerse vrouw die gruwt van vaders seksisme en gigo­ lo-verleden; en van diens blik op de portemon­ nee van zijn Europese kinderen. En vermoede­ TELEVISIE Bezness as Usual

50 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

Bezness as Usual

lijk ook van diens nieuwe, maar in de Maghreb tamelijk algemene moslimvroomheid. Ze is er met tegenzin, en waarschijnlijk ook op aan­ drang van haar broer, wiens belang dubbel is: vader- en identiteitsverlangen plus een span­ nende film. Maar ook de relatie tot moeder komt aan bod, dramatischer nog dan die met vreemde vader, voor wie hij, opvallend, enig begrip gaat opbrengen. Een afgrond van ongewenste inti­ miteiten gaapt, maar Pitstra blijft op het koord.

WALTER VAN DER KOOI Alex Pitstra, Bezness as Usual, VPRO 2Doc, dinsdag 17 mei, NPO 2, 22.55 uur

Zandkastelen De openingszin van het nieuwe album van B ­ eyoncé POPMUZIEK luidt: ‘You can taste the disBeyoncé honesty/ It’s all over your breath as you pass it off so cavalier’. Dit klinkt als de openingszin van een bedrogen vrouw, en zo zal Beyoncé op haar nieuwe album Lemonade vervolgens nog vaak klinken, in soms gekwetste, soms strijdbare en geregeld vileine zinnen.

In de eerste twee nummers van Lemonade geeft ze die zinnen ook alle ruimte om geduldig te landen, want Lemonade begint ingetogen: het openingsnummer Pray You Catch Me schreef ze samen met onder anderen James Blake, en heeft exact die broeierige, licht onheilspellende sfeer

die zijn beste werk ook kenmerkt. In het daarop­ volgende Hold Up zit de aanzet tot een tempo­ wisseling, maar die zet ze niet door: los gaat Bey­ oncé pas in Don’t Hurt Yourself, en dat nummer róckt ronduit. Logisch: het is mede geschreven en geproduceerd door Jack White, en bevat een prominente sample van Led Zeppelins When the Levee Breaks. In het vorige nummer zat al een flard Can’t Get Used to Losing You, in dit salvo van getergde zinnen: ‘I smell your secret, and I’m not too perfect/ To ever feel this worthless/ How did it come down to this?/ Going through your call list/ I don’t wanna lose my pride, but I’ma fuck me up a bitch’.

Helder: hier heeft iemand hoorbaar geen enkele behoefte aan enig meel in haar mond.

Die iemand is toevallig de grootste zangeres ter wereld, en haar man de grootste rapper ter wereld, dus ze wist ook welke machinerie van geruchten ze in de entertainment- en roddelpers (de grens is vaak niet duidelijk) met Lemonade in werking zou zetten. Al die geruchten hadden het album zélf kunnen overschaduwen, als het niet zo meesterlijk in elkaar had gezeten, en dan ook nog eens op elk denkbaar vlak. Het album staat bol van de ideeën maar klinkt nooit over­ vol. Sterker: soms zelfs opvallend kaal en ver­ trouwend op niets dan melodie, tekst en stem.

Ondanks de duizelingwekkende hoeveelheid gastschrijvers en (mede)producenten klinkt het als een eenheid: prachtig bijvoorbeeld hoe het

WARNER BROS. VPRO

Midnight Special

COLUMBIA RECORDS

Beyoncé

gedragen Sandcastles overloopt in het James Blake-miniatuurtje Forward. Het ene moment klinkt Beyoncé haast als een singer-songwriter met een akoestische gitaar (Daddy Lessons, het onvermijdelijke moment waarop de bedrogene terugkeert naar haar oerman: de vaderfiguur), terwijl tegen het einde, in uitlaatklep Freedom, met een hoofdrol voor Kendrick Lamar, alle registers open mogen, met een resultaat dat dampt en opzweept. Een fraaie twist geeft ze ook aan het eeuwige cliché over de ‘winner’ die zoge­ naamd nooit ‘quit’: ‘Hey! I’ma keep running/ Cause a winner don’t quit on themselves’. Het is die krachtige en onvoorstelbaar lenige stem die het allemaal met schijnbaar gemak bij elkaar houdt, de bijna klassiek dramatische opbouw

van het album, en vooral de persoonlijkheid die uit elke geraakte noot spreekt.

LEON VERDONSCHOT Beyoncé, Lemonade (Columbia) Beyoncé speelt 16 juli in de Arena (uitverkocht)

Droombeelden De camera tast obsessief het luchtruim af in de films van de opwindende Texaanse regisseur Jeff Nichols, alsof daar constant iets aanwezig is dat we moeten zien, of zouden moeten zien als we maar goed genoeg kijken. Maar wie wél dingen ziet – wolken die rare patronen vertonen, zwer­ FILM Midnight Special

men vogels die in onmogelijke patronen vliegen, bliksemschichten die er nooit kunnen zijn – loopt het gevaar voor gek te worden uitgemaakt.

Zo uniek als de personages in de drie films van Nichols zijn, zo enig in zijn soort is de film­ maker zelf in het huidige klimaat in cinema. Het lijkt wel of in zijn geval het idee herleeft van de filmmaker als auteur, in de jaren vijftig ontwik­ keld door Franse critici van het blad Cahiers du Cinéma. Nichols’ films, Take Shelter (2011), Mud (2012) en het nieuwe Midnight Special, passen binnen die auteur-theorie: een eigenzin­ nige visie die indruist tegen de verwachtingen van een massapubliek, vormgegeven door mid­ del van een unieke visuele stijl en met gebruik van dezelfde acteurs om dezelfde thema’s in ver­ schillende filmverhalen te behandelen.

Maar als Nichols een auteur is zoals Francois Truffaut en de anderen van Cahiers du Cinéma het concept beschreven, dan zijn er wel verschil­ len met de klassieke voorbeelden (Robert Bres­ son, Alfred Hitchcock, Nicholas Ray). Zo staat bij Nichols niet de psychologie van de perso­ nages centraal, maar vooral een soort cultureel bewustzijn. Neem Curtis (Michael Shannon), hoofdpersoon in Take Shelter. Curtis is een fami­ lieman die nachtmerries heeft waarin de wereld vergaat. Wat hij droomt komt uit populaire films die grossieren in clichés zoals zombies of slachtoffers van een ramp die moeten overleven.

Het zijn droombeelden die óók horen bij ons leven, bijna alsof personage en kijker vooral dezelfde films hebben gezien. Nog iets: Curtis is duidelijk een herverbeelding van Roy Neary, de vader die in Steven Spielbergs Close Encounters of the Third Kind gek denkt te worden als hij vreemde vlie­ gende voorwerpen ziet.

Dat beeld van de vader onder zware mentale druk, keert terug in Midnight Special. Hij heet Roy, in navolging van Spielberg, en wordt opnieuw gespeeld door de briljant acterende Shannon.

Roy is op de vlucht met zijn zoontje Alton (Jaeden Lieberher). In Texas worden ze op de hielen gezeten door de politie én door leden van een gods­ dienstige sekte die geloven dat Alton bovenna­ tuurlijke krachten bezit. En de vraag aan ons: ís dat wel zo, zien we wat Alton ziet en durven we dan te geloven in wat we zien, namelijk Alton die communiceert met militaire satellieten, Alton die energie uit zonlicht haalt, Alton die zegt dat er een onzichtbare dimensie bestaat?

Misschien stelt Nichols’ voorbeeld Spielberg dezelfde vragen in zijn films, maar de Texaan gaat dieper in op vragen over spiritualiteit en geloof. Dat Curtis in Take Shelter toch niet gek is – in Midnight Special is er een soortgelijke ver­ haalontwikkeling – eist van ons dat wij dezelfde leap of faith als de personages maken.

GAWIE KEYSER Te zien vanaf 12 mei 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 51

Souvenirs voor het hiernamaals Het past precies, de tijdlijn van het Midden-Oosten in Castrum Peregrini aan de Herengracht in Amster­ dam. De jaren lopen er van de neergang van het Ottomaanse Rijk tot de aanslagen in Brussel op 22 maart jl. Maar lettertypen zijn zo groot en klein te maken als gewenst – de geschiedenis zet zich voort en wij passen en meten haar in.

Als de moderne tijd draaide om het vertel­ len van de waarheid, dan gaat het heden over het vertellen van een goede leugen, schrijft de Spaanse curator Paco Barragán in zijn inleiding bij de curieuze tentoonstelling die hij samen­ stelde over de dood van Osama bin Laden (‘obl’). De leugen van die geschiedenis ziet hij op drie momenten: in de beroemde foto van de president en zijn gevolg in de Situation Room (‘The Reenactment of a Fiction’), in het ver­ slag vanuit het complex waar Bin Laden werd ­uitgeschakeld, de Abbottabad Compound (‘The Reconstruction of the Fiction’) en in de speelfilm die daarover gemaakt werd, Zero Dark Thirty (‘The Fiction of the Fiction’). Zo’n veertig kunst­ werken roeren in de omvangrijke fictie rond de schimmige feiten: anders dan bij Saddam ver­ dween Bin Ladens lichaam linea recta in zee.

Tussen de kunst en verzamelingen naturalia en etnografica van Gisèle van Waterschoot van der Gracht, die tijdens de Tweede Wereldoor­ log in Castrum Peregrini onderdak bood aan kunstenaars, duikt zijn hoofd weer op. Nu eens niet op het beroemde schilderij van Marlene Dumas, met die waterige ogen die je op het ver­ keerde been proberen te zetten, dat van menselijkheid, maar vastgelegd door Shepard Fairey, Ronald Ophuis en een aantal Spaanstalige kun­ stenaars. Het levert nieuwe confrontaties met andere ogen en lippen, obl in leven en in dood, zijn baard vol en hoekig, zijn lichaam in een wit laken een moment voor de val in zee. Het is fijn gissen binnen de grenzen van waarschijnlijk­ heid. Maar hij poseert ook zelf op een groeps­ foto van Roy ­Villevoye, als martelaar gedrukt op de T-shirts van de mannen voor de camera, met vliegtuigen als vlinders om zijn hoofd.

Onderdeel van de tentoonstelling is een indrukwekkende stapel documenten. De speech van president Obama bij het aanvaarden van de Nobelprijs voor de Vrede (‘Our actions matter, and can bend history in the direction of justice’). Een artikel uit The Guardian dat in oktober 2001 constateert dat de wereld voor­ goed veranderd is. Een artikel uit The New York Times uit maart 2016 met de kop ‘The Little We Know About the Jihadists in Our Midst’.

Barragán bracht de Engelstalige boeken bijeen die in Abbottabad werden aangetroffen. Noam Chomsky, Paul Kennedy – de hele wereld zocht naar hem en hij keek naar ons.

Kunstenaar Nedko Solakov laat hem ten slotte nog wat zeggen. Op een van zijn tekenin­ gen zien we de geest van de terrorist een verza­ meling miniatuur wtc-torens schikken, ‘souve­ 52 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

KEPA GARRAZA / CASTRUM PEREGRINI

KUNST De dood van Osama bin Laden

Kepa Garraza, The Burial 3 (study), 2016. Olie op canvas, 70 x 100 cm

nirs voor het hiernamaals’. Hij mompelt dat hij deze keer zelf de opbrengsten wil opstrijken, en niet de Amerikanen.

ROOS VAN DER LINT Read My Lips! The True Story behind the Representation of the Death of Osama bin ­ Laden, t/m 9 juni in Castrum Peregrini, ­castrumperegrini.org

Voorbij aan goed en kwaad In het scabreuze toneelstuk Lulu van Frank Wedekind, dat tussen 1890 en 1895 is ontstaan en dat de kachel aanmaakt met de Victoriaanse (en dus al enige tijd overleefde) idee dat seks iets smerigs zou zijn, werd in de loop van de tijd veel geschrapt door censoren met een antipornografische wit­ kwast. In 1988 greep de Duitse regisseur Peter Zadek naar de oerversie, die een jaar later door Judith Herzberg werd vertaald. Die versie is de basis voor de bewerking die Hannah van Wie­ ringen nu voor Oostpool heeft gemaakt. Lulu (een onderkoeld spelende Kirsten Mulder) heeft een proloog waarin ze de volgende beweringen doet: (1) geloof mijn mannen niet en (2) kijk óm alles heen (3) dan pas ziet u mij (4) voorbij aan goed en kwaad. In het programmaboekje zegt de bewerker: ‘Lulu moet op de grond staan.’ Regis­ seur Marcus Azzini wilde Lulu ‘losweken van haar imago van pornografie’. Misschien zijn dat wat veel bedoelingen boven op elkaar.

De Lulu die met beide voeten op en in de aarde staat, komt misschien het dichtst in de buurt van wat Wedekind heeft opgeschreven.

De figuur Lulu werd ooit als weeskind gered door de onbaatzuchtige krantenman Schöning (mooie rol van Martijn Nieuwerf ). Lulu wil zich­ TONEEL Lulu

zelf onbeperkt aan die man teruggeven. Maar hij weigert. Hij wil wel een verhouding, maar geen verbintenis. Dat verschaft Lulu een vrijbrief om zich onbeperkt te geven aan alle mannen die haar willen hebben. In de derde akte, als ze dat streven nogal rommelig in praktijk brengt, roept ze wanhopig: ‘Ik heb nooit iets anders wil­ len zijn dan wat de mensen in me zagen, en ze zagen nooit iets anders dan wat ik ben – ik ben vrouw.’ Lulu heeft een kameleontisch vermo­ gen om van de ene naar de andere bewonderaar (man of vrouw) en van het ene verlangen naar het andere te schakelen – ze is een in de kern onschuldig wezen in een jungle van mannen­ tijgers. Dát Lulu-verhaal lijkt deze voorstelling vooral te willen vertellen. Lulu als Spielerin.

Maar Azzini wil ook graag grappig zijn. En ad rem en trendy. Dus krijgen we kunstfilms op een reuzenscherm en muziek uit hedonistische tijden van goedkoop exhibitionisme. Kortom: Lulu door de ogen van een dandy die niet van de straat is en niet vies van snobisme. Het cen­ trum van deze vertoning is daardoor wat aan de drukke kant. Lulu wordt weer in een verdom­ hoekje geperst. Gelukkig laat Kirsten Mulder zich niet zomaar wegdrukken. En gelukkig heb­ ben we Kees Hulst, die van de dwerg S ­ chigolch, Lulu’s griezelige vader, een hilarische bedelreus maakt met een fijne hang naar het vileine.

Zullen we afspreken dat we Lulu nu even een poos met rust laten, heren? Tot zich, na Anne­ marie Prins, die in 1986 een wonderschone en nuchtere visie op het stuk had, weer eens een vrouw als regisseur meldt. Ik heb het nu wel even gehad met al die tochtige mannenfanta­ sieën over dit fascinerende personage.

LOEK ZONNEVELD Lulu speelt nog op 12 mei in Amersfoort en op 13 en 14 mei in Arnhem, toneelgroepoostpool.nl

Kijken Uit een zwevend niets Fotografie of geen fotografie: een diptiek van Jan Dibbets vouwt ongekende visuele voorstellingen open.

Rudi Fuchs

Eerst dit: de onvergetelijke comandante Che Guevara werd in oktober 1967 in de Boliviaanse jungle door het leger, uiteraard in samenwer­ king met de cia, opgespoord en meteen ver­ moord, nog geen veertig jaar oud. Zoals jagers soms triomfantelijk foto’s van elkaar nemen, staande rond hun prooi (ook wel met een van hen trots met de laars op de nek van de dode buffel), zo wilden ook de moordenaars van Che zich hun trotse moment van glorie niet laten ontgaan. Maar de betreffende foto, beroemd geworden en geen kunst, heeft ook iets bescha­ mends. We zijn in een desolaat uitziende barak.

Het licht is grijs en vaal, als van een enkel zwak peertje. Ik probeer me die foto nu eerst te her­ inneren en beschrijf die herinnering. Als ik op internet ga zoeken kan ik hem ook vinden, maar dan wordt hij te feitelijk en ik wil ook, via die foto, aan andere dingen denken – zoals aan

INSTALLATIONVIEW KONRAD FISCHER GALERIE DÜSSELDORF 2016

Jan Dibbets, Duo Y, 1976-2014.

Kleurenfotografie, diptiek, 250 x 250 cm

een kort bezoek dat ik midden jaren tachtig in Havana met een Cubaanse kennis bracht aan het huis waar Che had gewoond en dat, verze­ kerde ze, gelaten was zoals ze het na zijn dood aantroffen. Rondom was een tuin. In dat huis te zijn was ontroerend omdat het zijn huis was.

De moord was clandestien. Daarom was er toch iets van schaamte te zien op de gezichten van de moordenaars in die armoedige hut. Helemaal op hun gemak voelden ze zich niet. De dode lag op een tafel wat scheef op de voorgrond – onge­ veer zoals het bleke lijk ligt in de bekende Anatomische les van Rembrandt. Bij Che hadden ze het bovenlijf ontbloot. Ooit heb ik ook een foto gezien waarop een van de jagers met zijn vinger wijst naar de plek bij het hart waar de kogel was binnengedrongen.

En ook dit: op deze bladzijde staat een nieuwe diptiek afgebeeld van Jan Dibbets waar­ van de panelen, hoewel met fotografische mid­ delen gedrukt, eigenlijk toch geen fotografie zijn. Die twee kleuren (een donker grijs, een wat beschaduwd roze) zijn niet, zoals een foto, eerst gezien en daarna opgenomen. We zien eigenlijk wat niet was. Hoewel, ooit wel. In 1975-76 heeft Dibbets close-ups gemaakt van de carrosserie van auto’s. Die opnamen, van glimmende lak, werden zo in vierkanten gedrukt dat hun kleur er strak samengevat uitzag. Dat Jan Dibbets vooral een colorist is, hebben we daarna gezien in grote werken waarin een gefotografeerd motief (een raam, van binnen naar het licht bui­ ten) midden op een vierkant vlak papier werd geplaatst dat vervolgens een egale kleur kreeg.

Dat gebeurde door het geduldig te betten met dunne kleur. Dat soort monochromie zien we in het grijs en roze van de diptiek. Er zit in die kleu­ ren ook nog wat schakering van licht. Die komt uit de oude foto’s waarvan Dibbets fragmenten uitvergroot heeft gebruikt als materiaal voor het nieuwe werk. De nieuwe kleuren zijn vervolgens op digitale wijze gemaakt. Eerder waren de met verf op papier gemaakte kleuren mat van effect omdat het papier de natte verf absorbeerde. In de diptiek zijn de kleuren niet als in klassieke fotografie gezien. Ze zijn gegroeid uit een onbe­ schrijflijk zwevend niets dat abstract en artifici­ eel is – ze zijn zonder massa en diffuus doorzich­ tig glanzend.

Dibbets heeft ze te voorschijn getoverd omdat dat nu, technisch gesproken, zo kon en omdat hij vanuit de eerdere ervaring van zijn werk en praktijk zulke kleuren zo kon denken.

Ik noem dit abstracte kleur – die stap moest, nu Jan Dibbets deze dagen 75 jaar werd, in de abstracte kunst nog echt gezet worden. De foto van de dode Che Guevara ontroert ook omdat die is genomen door iemand die erbij was. Maar na dat zien werd die werkelijkheid voor altijd herinnering. Dat is de oude, romantische foto­ grafie. Een diptiek van Dibbets is, in de context van fotografie, een ongekende verbeelding die nieuwe visuele voorstellingen openvouwt. Maar: ik kijk naar het grijs en roze naast elkaar en moet ook denken aan bepaalde schilderijen van Veláz­ quez. In de schilderkunst zijn dat zijn kleuren.

Als ik dat zo zie, kan ik dat nooit meer niet zien.

Sentimenten gaan hun gang, als geuren.

Dibbets heeft de kleuren te voorschijn getoverd omdat dat, technisch gesproken, zo kon

PS: Nieuw werk van Dibbets is nu te zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam. Zie ook de door hem in Parijs samengestelde tentoonstelling en catalogus Pandora’s Box: Another Pho­ tography, Musée d’Art Moderne de la Ville de Paris, tot 17 juli 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 53

Dichters&Denkers Borderline slachtofferporno Hanya Yanagihara schrijft in Een klein leven duidelijk voor haar lezer, ze manipuleert je met perfect getimede overgangen: van feel good naar feel bad en terug. Alle personages hebben maar één eigenschap, het zijn sjablonen. Ergerlijk.

En toch weet het boek iets te raken. door Joost de Vries beeld Konstantinos Papamichalopoulos Hanya Yanagihara’s Een klein leven is zonder twijfel een van de vreemdste literaire successen van de laatste paar jaar. De roman haalde de shortlist van de National Book Award in Amerika en van de Man Booker Prize in Enge­ land. Critici onthaalden het boek als de ‘Great Gay Novel’, afgelopen maand kreeg het vijf van de vijf sterren in de Volkskrant, terwijl de NRC-recensent schreef dat hij zelden zo om een boek had gehuild als om Een klein leven. De roman is 751 dichtbedrukte pagina’s dik, zit vol automutilatie en seksueel misbruik en staat nu op nummer drie van de cpnb Bestseller 60.

Het format van de roman is bekend bij iedereen die Sex and the City heeft gezien, of andere Net5-series: vier vrienden in New York delen lief en leed. Het New York waar ze leven is overigens eerder het New York uit een commercial dan uit het echte leven: er zijn stadswandelingen op zwoele zomeravonden, feestjes op dakterras­ sen, lange etentjes met diepgaande gesprekken in volle restaurants. Hoe­ wel de roman zich over meerdere decennia afspeelt noemt Yanagihara 54 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

geen politieke gebeurtenissen of culturele ont­ wikkelingen. Niemand is bang voor aids, voor terrorisme of om naar links geswiped te worden op Tinder.

Op diezelfde manier zijn de carrières van de vier vrienden ook te goed om waar te zijn. Jude is een timide zorgenkindje met tal van mysteri­ euze aandoeningen – maar krukken of niet, elke advocaat, openbaar aanklager of rechter die hij tegenkomt merkt hem direct op als juridisch wonderkind. Malcolm heeft moeite zich te bin­ den, zowel wat relaties als carrière betreft, maar als hij zich aan het laatste eenmaal overgeeft groeit hij uit tot de sterarchitect van zijn gene­ ratie. Willem begint als ober in een restaurant waar alleen maar wannabe acteurs in de bedie­ ning werken, maar zijn ster rijst snel; hij kan de horeca achter zich laten en wordt gecast in films als The Iliad en The Odyssey. Willem speelt Odysseus, natuurlijk. En er is kunstenaar JB – ‘ambitie is mijn religie’ – die start met een nogal gruwelijk klinkend project waarvoor hij kap­ salons af loopt om om mensenhaar te vragen, maar die zijn definitieve creatieve inval krijgt als hij zijn vrienden op een feestje fotografeert: ‘Na een paar uur vond hij hen met z’n drieën bij het raam; Jude zei iets terwijl de andere twee zich dicht naar hem toe bogen om hem te verstaan, en het volgende moment weken ze alle drie lachend naar achteren, en hoewel hij even een steek van spijt en jaloezie voelde, was hij ook blij dat hij beide momenten had vastgelegd. Van­ avond ben ik een camera, zei hij tegen zichzelf, en morgen ben ik weer JB.’ Als JB de volgende dag de foto’s bekijkt besluit hij ze na te schilderen. Zijn doorbraak.

Jaren later organiseren grote musea overzichts­ tentoonstellingen met alleen de schilderijen van de vrienden.

Je kunt je niet aan het idee onttrekken dat Yanagihara haar roman voor zich ziet als zo’n schilderij, sprookjesachtig, meer kunst dan leven. Haar New York is te pittoresk, haar per­ sonages zijn te succesvol, hun vriendschap is te mooi, waarbij de vier mannen continu hun diep­ ste emoties met elkaar delen en zeggen hoeveel ze wel niet van elkaar houden. Haar vier helden zijn ook nog eens de meest politiek correcte figu­ ren die je kunt bedenken, bijna allemaal met een gemengde etniciteit en fluïde seksuele voorkeu­ ren – al blijft homo of hetero seksueel relatief in Een klein leven, aangezien Yanagihara uitge­ breider over maaltijden schrijft dan over seks.

Maar zo mooi als het leven is, zo bitter is het.

Dit is de rol van Jude, die in het boek na hon­ derd bladzijden steeds meer op de voorgrond komt te staan. In die eerste honderd bladzij­ den weigert hij aan zijn vrienden te vertellen waarom hij mank loopt, waarom hij soms aan zijn bed gekluisterd is, of rare wonden heeft.

Zijn vrienden weten beter dan door te vragen.

Maar de lezer wil het weten, en Yanagihara schrijft duidelijk voor haar lezer, en dus komen de flashbacks: Jude snijdt zichzelf en heeft ver­ schillende zelfmoordpogingen achter de rug, allemaal het gevolg van het feit dat hij te von­ deling is gelegd en in de handen van een reeks gruwelijke figuren terecht is gekomen die hem mishandelden, misbruikten, als schandknaap uitbuitten, en met een truck overreden.

Misschien is het commerciële succes van Een klein leven niet zo vreemd. Tearjerkers doen het nu eenmaal goed, en Yanigahara weet haar lezer behendig en perfect getimed van feel good naar feel bad naar feel good te begeleiden.

Wat vreemd is, en wat voor mij de nominaties en vijfballerige recensies zo onwerkelijk maakt, is het literaire succes van Een klein leven. Dat zit in de eerste plaats in de stijl. De laatste zin van de eerste bladzijde: ‘Ze zaten bij Pho Viet Huong in Chinatown, waar ze elke twee weken met elkaar aten. Het eten was er niet fantas­ tisch – de pho smaakte verdacht naar suiker, het limoensap naar zeep, en naderhand werd er altijd wel íémand ziek – maar toch bleven ze er komen, uit gewoonte maar ook uit noodzaak. Bij Pho Viet Huong kreeg je voor vijf dollar een kom soep of een broodje, of je nam een van de hoofd­ gerechten die acht á tien dollar kostten maar veel groter waren, zodat je de helft kon bewaren voor de volgende dag of als snack voor ’s avonds laat.’

Dit is natuurlijk reuze interessant als je een budget-stedentrip naar New York maakt, maar met literatuur heeft het niets te maken. Het boek staat vol met zulke onnodige informatie, in vaak horkerige zinnen. Maar net zo horkerig, of doorzichtig is de manier waarop Yanagihara haar lezer manipuleert. Het is steeds hetzelfde proces. Jude snijdt zichzelf, zijn vrienden zeg­ gen dat ze van hem hou­ den. Jude heeft voor het eerst een maatschappelijk werker die om hem geeft, ze bezwijkt een paar blad­ zijden later aan kanker.

Jude twijfelt aan zichzelf en denkt dat niemand ooit van hem zal houden, zijn professor en diens vrouw zeggen hem te willen adopteren. Jude krijgt een HANYA goede baan, zijn nieuwe YANAGIHARA vriend duwt hem met rol­ Een klein leven stoel en al van de trap af.

Nieuw Het boek telt zevenhon­ Amsterdam, derdvijftig bladzijden, 751 blz., € 24,99. maar het hadden er net Vertaald door zo makkelijk 1750 kunnen Josephine zijn – Yanagihara’s plot is Ruitenberg en zozeer cyclisch (huil, lach, Kitty Pouwels repeat) dat je na een paar honderd bladzijden beter

weet dan te verwachten dat het ergens naartoe werkt. En als het boek eenmaal eindigt, doet Yanigahara dat met een hardhandige plotwen­ ding, een pennenstreek eigenlijk, die ze vervol­ gens zo snel afhandelt dat het lijkt of ze niet de emoties wil uitdiepen die ze toch bij haar perso­ nages zou moeten oproepen.

In een scherp essay in The New York Review of Books schreef Daniel Mendelsohn dat Yana­ gihara opportuun inspeelt op de slachtoffer­ cultuur die in Amerika vooral onder studenten heerst; de rol van slachtoffer is een manier om je identiteit te bepalen, en Jude’s lijden is zo extreem dat hij als Patroonheilige der Slacht­

Jude krijgt een goede baan, zijn nieuwe vriend duwt hem met rolstoel en al van de trap af offers kan gelden. Dat klopt: Jude heeft maar één eigenschap: hij lijdt. Alle andere personages hebben maar één eigenschap: ze geven liefde.

Het zijn sjablonen, het is effectbejag, het is bor­ derline slachtofferporno.

En toch. En toch is er een bezwaar. Niet tegen het boek, maar tegen mezelf. Het is het verschil tussen lezen als criticus en lezen als lezer.

Ik las het boek twee keer, eerst in het Engels toen het vorig jaar uitkwam en nu in de Neder­ landse vertaling (die overigens heel soepel is). Ik ergerde me aan Yanagihara’s stijl, maar ik bleef lezen. Ik ergerde me aan haar evidente mani­ pulaties, maar ik bleef lezen. Ik vond Jude een draak van een personage, maar zo nu en dan, zoals water altijd een opening weet te vinden, raakte zijn eenzaamheid me toch. Ik geloofde er niets van toen Willem ineens homo werd om met Jude een relatie te beginnen, maar ik was wel blij voor Jude. En als in het boek de decen­ nia zijn verstreken, en Jude’s adoptievader naar een schilderij van de vier vrienden kijkt, waarop ze alle vier nog jong en gezond waren, snap je zijn emotie en voel je met hem mee om wat ver­ loren is gegaan.

Dat is dan toch het talent van Yanagihara. Ze slaat met een moker op je in, maar uiteindelijk blijft haar spijker in je muur zitten. Dat betekent niet dat ik dan toch de recensenten en juryleden gelijk geef. Dat een boek je raakt, betekent nog niet dat het literair goed is. Je moet het effect niet voor de kwaliteit aanzien. De juryleden en recensenten zitten ernaast, maar die lezers die het boek naar de derde plek in de bestsellerlijst hebben geduwd kun je geen ongelijk geven. Het is een vreemdsoortig, uniek boek. Je moet het zelf lezen om te weten of je ervoor openstaat.

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 55

Eigenzinnige denkers bij Boom

Winnaar Socratesbeker

2016

‘Reis langs de nieuwe hotspots van Eurazië.’

– Het Financieele Dagblad

‘Heerlijk satirisch, bijzonder origineel en zeer toegankelijk.’

- Juryrapport Socratesbeker

www.boomfilosofie.nl

VOOR DE FANS VAN LOST & MEMENTO Ted McKay staat op het punt een einde aan zijn leven te maken, als de deurbel gaat. En blijft gaan.

Dan ziet hij een briefje op zijn bureau liggen. Het handschrift herkent hij als de zijne, maar hij kan zich niet herinneren ooit zoiets geschreven te hebben.

Doe open.

Dit is je laatste uitweg.

“Origineel, spannend en een totaal onvoorspelbaar plot” Anthoni Fierloos Boekhandel Het Paard van Troje

www.harpercollins.nl

‘Pas op!

Hogesnelheidsfilosofie!’

– Die Zeit

PRIVÉ-COLLECTIE

Redding is niet mogelijk door Kees ’t Hart Is het na de holocaust nog mogelijk illusies over humaniteit en liefde in stand te houden? Mis­ schien niet, en in veel werk van Arnon Grunberg blijft er weinig over van de bittere pogingen van de hoofdpersonen nog een sprankje hoop te koesteren. Zie romans als Tirza (2006), Onze oom (2008), De man zonder ziekte (2012) en Het bestand (2015). Het leverde in hoofdzaak bittere boeken op. Lachen kon je ook, omdat romans uiteraard op zich al belachelijk zijn, omdat ze, hoe dan ook, illusies in stand pro­ beren te houden. Dat je kunt overleven op een onbewoond eiland, dat je een witte walvis kunt doden, dat je ook aardige en lieve mensen hebt, dat je je eigen seksualiteit kunt veroveren, dat je zelf een vliegtuig kunt bouwen, dat je als witte jongen vriendschap kunt sluiten met een Indi­ sche jongen, dat je afscheid kunt nemen van je godsdienstwaanzinnige vader. Dat er dus wel degelijk nog zoiets bestaat als hoop.

Grunberg neemt zich ongetwijfeld keer op keer voor er eindelijk voorgoed een einde aan te maken: illusies over de wereld, vergeet het maar, en vervolgens schrijft hij er opnieuw een roman over. Waarin hij weer aantoont (nu voor de allerlaatste keer) dat het afgelopen moet zijn met illusies en het verlangen ernaar, het is alle­ maal gelul, lees maar, hier staat het, en vervol­ gens schrijft hij er even later weer een roman over. Deze paradox houdt zijn werk in stand.

Ook in Moedervlekken draait het hierom.

De psychiater Kadoke ziet de ­uitgangspunten van zijn beroep – hij werkt bij de afdeling ­suïcidepreventie van de gemeente Amsterdam – langzamerhand onder zijn ogen uiteenvallen.

Waarom zou je mensen willen weerhouden van zelfmoord als het leven op zich volstrekt uit­ zichtloos is en iedere reddingspoging uitloopt op een catastrofe? Is het niet beter mensen bij hun pogingen te helpen? Hij houdt zich wanho­ pig vast aan de protocollen van zijn beroep die al te grote empathie met de ‘cliënten’ verbieden en probeert onder meer zo zijn eigen leven in stand te houden. Dat levert uiteraard allerlei vintage Grunberg-redeneringen op, want somber hoeft het in deze roman niet steeds te blijven. Zoals deze: ‘Is dat niet de kern van de psychiatrie, dat de patiënt verleid moet worden tot leven, al was het maar omdat psychiaters anders overbodig zouden worden? Elke beroepsgroep creëert zijn eigen perpetuum mobile.’

Kadoke houdt zichzelf steeds voor dat hij de ‘narcistische wens van de hulpverlener’ om te willen helpen, die iedere hulpverlener nu een­ maal heeft, moet onderdrukken. Maar dat lukt niet, hoe hard hij er ook aan werkt. Hij begint bij hem thuis een soort eigen ‘zorginstituut’ voor hopeloze gevallen, waarbij de lamme de blinde

Arnon met zijn moeder

Grunberg grijpt de kans om een bijzonder fraai portret van zijn overleden moeder te schetsen moet helpen. Hij neemt een ‘hopeloos geval’, het meisje Michette, in huis, dat zijn eigen moeder (ook een hopeloos geval) moet gaan verzorgen.

Via deze opzet grijpt Grunberg de kans om een bijzonder fraai portret van zijn overleden moe­ der te schetsen. Ze kwam voor me staan, in al haar dwarskoppigheid, verzet en weerzin tegen zo ongeveer alles.

Kadoke beseft dat zijn moeder absoluut niet wenst te genezen van de trauma’s die ze in de oorlog heeft opgelopen. Hij ziet in dat die trau­ ma’s niet moeten worden opgelost in genezing, maar juist moeten worden doorgegeven aan de volgende generaties. De trauma’s in stand houden, daar gaat het om, redding of genezing is nu eenmaal niet mogelijk. En juist de dwarskoppigheid en open­ lijke weerzin van de moeder tegen welke hulp dan ook wijzen op haar verlangen nog in leven te blijven. De scènes met de moeder zijn van grote ARNON GRUNBERG zwijgzaamheid en dus van grote schoonheid, Grunbergs Moedervlekken schrijfparadox vertaalt zich Lebowski hier in schitterend schrijfver­ Publishers, langen. ‘Ze was een kind. Als 399 blz., € 22,50 kind is alles vanzelfsprekend, ook een kamp. Op een eigen­

aardige manier mist ze soms het kamp’, laat Grunberg Kadoke fluisteren, ‘want in het kamp had ze hoop, en daarbuiten bleef de hopeloos­ heid over. Wij leven buiten het kamp en daar heeft moeder het soms moeilijk mee. Dat is alles wat je moet weten.’

Deze roman is een hoogtepunt in Grunbergs oeuvre. Alles komt erin samen. Zijn stijl, die berust op de paradox, de litanie en de herhaling, fonkelt hier. Ze werkt. Ze houdt de emoties op afstand en zorgt ervoor dat je dit tegelijkertijd beseft waardoor ze des te sterker emotioneert. In een typische Grunberg-setting laat de schrijver de personages om elkaar heen cirkelen en met elkaar praten in sterk toneelmatige dialogen, die de functie hebben al te grote ‘meelevendheid’ en ‘meewarigheid’ van de lezer op afstand te hou­ den. Realisme is ver weg in deze roman, en toch weet je als lezer zeker dat je getuige bent van een adembenemend schouwspel dat zich onafwend­ baar voor je ogen en gevoel afspeelt.

Grunberg is in dit boek opvallend zachtmoe­ dig over zijn personages, hij kijkt er niet op neer, beschouwt ze niet als merkwaardige marionet­ ten die hij aan een touwtje heeft. Dat was in eerdere romans wel eens anders. Niemand weet het in dit boek beter dan een ander. Hij laat de psychiater Kadoke niet neerkijken op anderen, ook niet op zijn collega’s van de preventiedienst, Grunberg schrijft over een aantal van hen zelfs met grote waardering.

Alles is vanzelfsprekend zie groene.nl voor in deze vanzelfsprekende Dossier Grunberg roman, je voelt het, je weet het, het deugt, het klopt.

Er waait een krankzinnige vlaag van utopisch verlangen rond in dit boek.

Verlangen naar illusies.

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 57

Warme marmeren schaduwen door Piet Gerbrandy In het moderne Europa geldt het als min of meer vanzelfsprekend dat de mens een individu is, een autonoom subject dat radicaal is losgesne­ den van de wereld en van andere mensen. Con­ tact maken vindt op gebrekkige wijze plaats via de zintuigen, door middel van seks, maar vooral door het spreken. Waar in tal van culturen het ik permeabel is en voortdurend intieme betrek­ kingen onderhoudt met naasten, met geesten of met de bezielde natuur, heeft de westerling sinds de Verlichting de kunsten nodig om een opgaan in de ander en het andere kortstondig te kunnen simuleren. Ik heb, denk ik, greep op mijzelf, maar daarvoor betaal ik de prijs van eenzaamheid. In een samenleving van, zoals Bataille het uitdrukt, discontinuïteit snakken we naar poëzie om die eenzaamheid op te heffen.

Dichter, romancier en theatermaker Peter Verhelst (1962), die een aantal jaren geleden nog doorging voor postmodern tovenaar, laat in Zing zing zien dat we wel degelijk in het landschap of de geliefde kunnen opgaan, als we ons maar overgeven. Van een spectaculaire duivelskunste­ naar heeft Verhelst zich de laatste tijd getrans­ formeerd tot een volbloed romanticus die alle reserves laat varen, hetgeen niet impliceert dat hij de greep op zijn taal verliest. Integendeel, Zing zing sleept mee en ontroert, maar ieder woord, iedere witregel staat op de juiste plaats.

De bundel, die nauw betrokken is op het werk van enkele beeldend kunstenaars en een choreografe, kent een cyclisch verloop. Is in de eerste reeks sprake van een man en een vrouw die een bergwandeling maken en zo nu en dan in de dalen een glimp proberen op te vangen van een ander, misschien hun vorig of toekomstig, leven, in de laatste reeks bevinden ze zich na een watersnoodramp, of een zondvloed, op het dak van een huis. De wereld verdrinkt, we gaan naar de knoppen, maar je kunt, nee, je moet altijd blijven zingen. ‘En toch’, spreekt iemand zichzelf hoop in, ‘zijn er bomen die het water hebben overleefd/ door op ooghoogte wortelharen te krijgen’. Dat is een belangrijke boodschap: We luisteren naar het wemelen van hun kruinen – van gezangen als deze wordt beweerd dat het mogelijk is dat ze ons in vuur en vlam zetten ooit.

Bergen, oude tuinen, stille meren, de zee, dat zijn locaties waar Verhelsts sprekers zich thuis voelen. Vrijen doet men liefst in de openlucht.

Zelfs waar hij over nieuwe architectuur schrijft, benadrukt hij de minerale of vegetatieve aspec­

‘we liggen breekbaar, bijna doorschijnend bij elkaar in eerste zon’ ten ervan. De landelijke oriëntatie herinnert aan de voettochten van romantici als Hölderlin en Wordsworth. Geliefden vervloeien met het landschap en met elkaar: ‘we liggen breekbaar, bijna/ doorschijnend bij elkaar in eerste zon’.

Hun communicatie verloopt zonder woorden: ‘Ik wist niet dat je het zo goed aan me kon zien,’ zwijg ik.

‘Je ogen,’ zwijg je, ‘je ziet het aan je ogen.’

Je armen achter je hoofd, je witte oksels en borsten.

Die vervloeiing betekent echter niet dat bewust­ zijn of beschouwend perspectief verdwijnt, want wie in een ander kan oplossen, kan ook buiten zichzelf treden om naar zichzelf te kijken: ‘Zelfs nu we hier liggen/ zien we ons nog staan tot de heupen in het water/ dat tussen ons in schittert als een spiegel die ontploft.’

Ook het omgekeerde is het geval: ‘Zelfs in het water/ smelten we op het zand, twee glazen lichamen/ met armen die in elkaar vloeien.’

Gaat het om een in elkaar schuiven van wer­ kelijkheid en herinnering?

PETER VERHELST Maar dat is al een verkeerde Zing zing vraag, omdat ze conceptu­ Prometheus, ele helderheid wil verkrij­ 72 blz., € 15,gen omtrent een ervaring die fundamenteel fluïde is,

zonder vaag of gewild mysterieus te zijn. Heden en verleden zijn niet te scheiden, elke handeling herhaalt en is daarmee een vorige. Een vrouw gooit een laken over een tafel, en ‘in die bewe­ ging gooien vorige lakens zich mee’: van oud zilver het brokaten laken, van kristalglas het linnen, twee broze lichamen, het hijgen van warme marmeren schaduwen waarop we gaan liggen om niet nog een nacht alleen te zijn.

Het tafellaken roept een bed op, het kristal twee breekbare lijven, die op hun beurt weer opgaan in schaduw en monumentale vloer. Lijken de verlangens hier nog onvervulbaar, later in het gedicht zal de vrouw, ‘alsof ze een tak afsnijdt en de bloemknoppen traag/ in het laken drup­ pelen’, zich afgewend ontkleden en op haar rug gaan liggen. Haar jurk, zo stelt de man zich voor, zal glanzen op de plekken ‘waar ik je keer op keer niet aanraakte’. Maar de wijnglazen stro­ men schuimend vol. ‘Laat ons deze nacht, laat ons.’ Het is onmogelijk vast te stellen wat er pre­ cies gebeurt, maar de beelden zijn onvergetelijk.

In het laatste gedicht van de slotreeks staan de overlevenden van de overstroming in een kring, waarbij ze de handen op elkaars keel houden om de trilling van stembanden te voe­ len, en dat is het zingen dat ze aan elkaar willen doorgeven, ‘onverrichterzake’ weliswaar, ‘maar wel onze liefste, kleine, juichende onverrichter­ zake’. Op dit slotakkoord volgt nog een toegift, een Instrumental, waarin een leeg en onttakeld theater de herinnering bewaart aan wat zich daar allemaal heeft afgespeeld. De ‘nagloei van instrumenten’, dat is wat je als lezer van deze bundel nog lange tijd met je meedraagt.

Zo moe ben je, ik moet je in mijn armen houden, de knik in je knieën, de knik in je hals, mijn handen in je oksels.

Tot ik zelf, ik moet me aan je vasthouden, door mijn knieën, ruggelings, onder je gewicht, je hand op mijn achterhoofd en je voorhoofd, ja, leg je voorhoofd op mijn borst, waardoor het donker uit de vouw in je rug, van je schouders af in mijn hals, van je neus en mond druppelend over mijn gezicht, dieppaars tussen mijn lippen en in mijn oogkassen blijft staan.

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 59

Iedereen leest Heeft Laurent Binet een hommage willen brengen aan de Grote Franse Intellectuelen uit de twintigste eeuw, of heeft hij ze voorgoed weggezet als een bende praatjesmakers? door Christophe Van Gerrewey In zijn essay uit 1964 over de Eiffeltoren ont­ hult Roland Barthes achteloos de droom van de moderne cultuur. Het vogelperspectief dat de toren aanbiedt, zo schrijft hij, ‘stelt de wereld voor als een leesbare en niet enkel zichtbare werkelijkheid.’ Staand op de Toren kan om het even wie naar Parijs kijken en de stad begrijpen en ontcijferen, door verbanden en ordeningen aan te brengen. Dat is het wat Barthes samen met een naoorlogse generatie filosofen en schrij­ vers ontdekt heeft: dat we de wereld lezen, en dat niet alleen boeken teksten zijn, maar dat alles wat mensen doen of maken een vorm van taal is die op interpretatie wacht. Leven is lezen. Daarom bezit het denken van Barthes een utopische lading: hij noemt de Eiffeltoren een gebouw dat elke bezoeker tot structuralist maakt. Iedereen leest: zelfs sightseeing zet men­ sen aan tot genietend lezen, maar ook tot kri­ tisch ontcijferen en ordenend interpreteren. Het is de egalitaire kern van alles wat Barthes heeft geschreven: zie hoe ik lees, nadenk en geniet – dat kan toch iedereen!

De zevende functie van de taal, de tweede roman van de Franse auteur Laurent Binet (1972) en de opvolger van HhhH uit 2010, heeft daar veel mee te maken. Het vertrekpunt is briljant. Op 25 februari 1980 wordt Barthes in Parijs aangereden door een bestelwagen. Een maand later overlijdt hij. Tot zo ver de feiten.

Binet fantaseert dat Barthes is vermoord, en politiecommissaris Bayard onderzoekt de zaak.

Hij beschouwt zichzelf niet als semioticus of structuralist, en vordert Simon Herzog op, een jonge literatuurwetenschapper. Bad cop Bayard zegt eenvoudig: ‘Ik schakel u in. U lijkt me iets minder afgestompt dan de gewone langharigen en ik heb een vertaler nodig voor al dat gelul.’

Zo beginnen hun avonturen. Het blijkt dat Barthes voor zijn dood het bestaan had ontdekt van een vooralsnog onbekende of onbeschre­ ven functie van de taal. In 1960 onderscheidde de Russische formalist Roman Jakobson zes taalfuncties, waaronder de referentiële functie (informatie uitwisselen), de emotieve (gevoelens uitdrukken) of de poëtische (talige schoonheid weergeven). Barthes is in het bezit gekomen van een ongepubliceerd handgeschreven fragment 60 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

van Jakobson, waarin hij een zevende capaciteit definieert. Het is om wille van dit papiertje dat hij door spionnen is aangereden, en het is dit papiertje dat Bayard en Herzog – en ze zijn lang niet de enigen – in 1980 willen bemachtigen.

Uiteindelijk is het niemand minder dan Umberto Eco die hen in het treinstation van Bologna duidelijk maakt wat deze zevende functie van de taal kan zijn. ‘Laten we ons eens een functie van taal voorstellen’, zo doceert de Italiaanse schrijver, ‘waarmee we op veel gro­ tere schaal willekeurig wie kunnen overhalen willekeurig wat in willekeurig welke situatie te doen. Iemand die een dergelijke functie kent en beheerst, zou virtueel meester over de hele wereld zijn. Zijn macht zou onbegrensd zijn.’

Daarom moest Barthes sterven: ‘Als iemand zich de zevende functie exclusief wil toe-eigenen, moet hij er zeker van zijn dat er geen kopieën van bestaan.’ Na deze onthulling neemt Eco om 10.17 uur de trein naar Milaan. Om 10.25 uur explodeert het station van Bologna: een terro­ ristische aanslag, vermoedelijk door een groe­ pering die de zevende taalfunctie al bezit, maar de verspreiding ervan wil beletten. Simon is bij de overlevenden: ‘En dan ziet hij de Franse sme­ ris ineens uit de puinhopen opduiken, Bayard, onder het stof en stevig als altijd, er gaat kracht en een doffe, dogmatische woede van hem uit, op zijn rug draagt hij een bewusteloze jonge­ man en zijn spookachtige verschijning in deze oorlogs­scène maakt indruk op Simon, het doet hem aan Jean Valjean denken.’

In De zevende functie van de taal fantaseert Laurent Binet dat Roland Barthes is vermoord

LAURENT BINET De zevende functie van de taal

Meulenhoff, 440 blz., € 24,99

Het is slechts een van de spectaculaire en tege­ lijkertijd licht onnozele episodes in dit boek – bewust onwerkelijk, indrukwekkend maar ook ironisch, en paradoxaal verwijzend naar zowel populaire als klassieke cultuur­producten.

Politie­ man Bayard deelt bijvoorbeeld zijn familie­naam met de auteur van het zelfhulp­ boek Hoe te praten over boeken die je niet hebt gelezen; Jean Valjean is de held uit Les misérables van Victor Hugo, en niet zozeer een politie-­ inspecteur als wel een ex-bajesklant. In andere scènes speelt Binet niet met fictieve personages,

Alles is een spelletje, alles verwijst naar iets anders, niets is echt waar en de lezer heeft altijd gelijk

maar met historische figuren: beroemde schrij­ vers en hoofdrolspelers in de French Theory uit de jaren tachtig en negentig. Enkelen onder hen – Lacan, Bernard Henry-Levy, Philip Sollers – hebben een gezellig dinertje achter de rug. ‘De avond loopt ten einde. Lacans maîtresse zal met bhl naar huis gaan. De Bulgaarse linguïst zal de Canadese feministe naar huis brengen. De Chi­ nese zal alleen naar haar delegatie gaan. Sollers zal als hij inslaapt, dromen van een orgie die niet

LOUIS MONIER / RUE DES ARCHIVES / HH

heeft plaatsgevonden. Opeens maakt Lacan een uiterst ontmoedigende opmerking: “Merkwaar­ dig hoe een vrouw, als ze eenmaal geen vrouw meer is, de man die ze tot haar beschikking heeft, kan vermorzelen… Vermorzelen, ja, voor zijn eigen bestwil, natuurlijk.” Gegeneerde stilte bij de andere gasten. Sollers verklaart: “Koning is hij die de heftigste castratie-ervaring met zich meedraagt.”’

In Frankrijk is vorig jaar na het verschijnen van La septième fonction du langage vooral gediscussieerd over het satirische gehalte van Binets roman. Heeft hij een oprechte hommage willen brengen aan de Grote Franse Intellectu­ elen uit de twintigste eeuw, of heeft hij ze voor­ goed weggezet als een bende praatjesmakers zonder duidelijke ideeën, en met slechts genot en status voor ogen? Het is een onmogelijke vraag, want het een sluit het ander niet uit.

Binet respecteert de semiotiek en het structura­ lisme in die mate dat zijn boek de consequenties ervan tot in het absurde uitvergroot. Als Barthes ons leerde dat leven altijd een vorm van onbe­ slist en individueel lezen is, dan creëert Binet een fictioneel universum waarin die overtuiging op elke moment wet is geworden, met alle gevol­ gen vandien. Alles is een spelletje, alles verwijst naar iets anders, alles kan op meerdere manie­ ren worden geïnterpreteerd, niets is echt waar, alles is altijd een klein beetje ironisch, de lezer heeft altijd gelijk, iedereen stelt zijn eigen boek samen en niet één lectuur is identiek – schrijven, spreken en lezen doen we enkel om weerstand te bieden aan het grote gelijk.

Later in het boek zal Philip Sollers trouwens echt gecastreerd worden omdat hij een wed­ strijdje retoriek heeft verloren. Die woorden­ strijd vindt plaats tijdens een bijeenkomst van de Logos Club, een geheime vennootschap die avondjes organiseert waarop een stelling door één spreker wordt verdedigd en door een andere wordt weerlegd. De uitkomst staat nooit vast, en is ook niet zo belangrijk: of iets waar is hangt immers enkel af van de manier waarop die waar­ heid wordt gepresenteerd. De zevende functie van de taal wordt er nog angst­aanjagender door, ook op politiek vlak: uitspraken hoeven geen band te hebben met de werkelijkheid om men­ sen toch tot daden aan te zetten.

Dit alles maakt van De zevende functie van de taal een spannend, intelligent, humoristisch en haast perfect geconstrueerd boek. De tweede roman van Binet is echter ook een weergave van wat je een actuele postmoderne hel zou kun­ nen noemen – een wereld waarin niet alleen iedereen leest maar voortdurend ook spreekt en schrijft, zonder dat er ergens nog iets bestaat zonder dubbele bodem, zonder ironische knip­ oog en relativering. Het is een wereld waarin iedereen, zoals Barthes hoopte, op de Eiffel­toren mag gaan staan om Parijs naar hartenlust te ontcijferen – maar die ontcijfering heeft slechts een totaal versnipperde spraakverwarring tot gevolg, en een haast ondraaglijke voorlopigheid en relativiteit van inzichten en ideeën.

Christiaan Weijts Genieën ‘Ik snap niet dat nog niemand heeft gezien dat Jij zegt het heel het Mattheüs-evangelie in zich heeft’, schijnt Connie Palmen laatst gezegd te hebben op een podium.

‘Geen enkele recensent die over De laatste ontsnapping schreef legde de link met Icarus’, schreef Jan van Mersbergen eens op zijn weblog.

‘Opmerkelijk dat nog niemand mijn roman Voorwaardelijke liefde als een hedendaagse Faustallegorie heeft geduid’, twitterde Thierry Baudet ooit.

‘De kelders onder mijn laatste boek zijn door de recensenten niet opgemerkt’, vertelde Anton Dautzenberg me op een borrel.

‘Het ware genie is miskend’, vond Fernando Pessoa.

Het lijstje met zulke verzuchtingen had ik moeiteloos tot drie pagina’s kunnen uitbreiden, en zo onder elkaar komen die schrijvers een beetje over als stampvoetende, verongelijkte kinderen, maar ik denk dat de meeste van hen vooral verwonderd waren. Hoe kan het toch, dat iets wat voor jou zó duidelijk is, er zó dik bovenop ligt dat je het juist nog maar wat extra toedekte, echt door he-le-maal nie-mand is gezien?

Of het erg is, is een andere vraag. Wordt Romeo en Julia er beter of slechter op als je ziet dat Shakespeare ermee varieert op Ovidius’ Pyramus en Thisbe? En Ovidius heeft het verhaal toch zelf ook niet uit z’n duim gezogen?

Ik heb De laatste ontsnapping destijds gelezen zonder de Icarus-link te herkennen. Daar schaam ik me wel voor. Zeker toen Van Mersbergen, vorig jaar augustus op zijn erg lezenswaardige blog, met de sleutelbos ging rammelen en alle toespelingen in de namen prijsgaf – Deedee is Daedalus, Simone is Minos, enzovoorts. Mijn schaamte had twee redenen: 1) Ik heb gymnasium gedaan. 2) Ik schreef zelf een roman waarvan tot mijn verbijstering nooit iemand de link met de mythische architect Daedalus heeft opgemerkt.

Is het erg? Ik weet het niet. Als de mythische fundering van een boek deugt, en als het maar genoeg spookt in die kelders, dan voel je het drama toch wel door gonzen, in alle woon- en slaapkamers.

Dan dringt het demonenbloed door tot op zolder, als optrekkend vocht. Elke goede vertelling heeft een luik openstaan naar die tijdloze dimensie die het tot meer maakt dan de anekdote of de actualiteit.

Volgens de formule van Flaubert is de schrijver ‘overal aanwezig, maar nergens zichtbaar’. Dat zou ook voor de mythologie kunnen gelden. Je voelt haar macht in elke alinea maar ziet haar nergens. En de argeloze lezer loopt in die schepping rond als zo iemand die ‘wel gelooft dat er iets is’.

Ik was eens met studenten in gesprek over een scène bij Jeannette Winterson waar een engel uit een kerstboom viel. ‘Ik voel dat dat iets moet betekenen, maar ik heb geen idee wat’, bekende

Je voelt de macht van de mythologie in elke alinea maar ziet haar nergens

een student. Hij geloofde dat er iets was. ‘Iemand anders misschien?’ vroeg ik in de collegezaal. ‘Een gevallen engel?’

Niemand die het wist, terwijl het duivelsmotief de scène wel degelijk in een ander licht zette.

Je kent die museumbezoekers wel, die praten op dat toontje van iemand die eigenlijk geen verstand heeft van kunst maar wel ziet dat het mooi is. Ik weet niet of dat voldoende is. Soms voegt verstand echt wat toe. Als je eenmaal door hebt dat De wetten een moderne variant op Mariken van Nieumeghen is, lees je dat boek toch anders. Voller zou ik zeggen, met een extra dimensie. Het is te vergelijken met een muziekstuk luisteren door dat ene speakertje van je keukenradiootje. Dat gaat allemaal best, maar pas als je hetzelfde stuk door een surround sound system hoort, begrijp je wat je al die tijd hebt gemist.

Toen ik Nederlands ging studeren kregen alle eerstejaars nog zo’n surround sound system.

We hadden een verplicht vak dat alles moest bijspijkeren wat het voortgezet onderwijs had verwaarloosd: vaderlandse geschiedenis, de bijbel, Griekse mythen en sagen. Na alle onderwijsherzieningen is ook dit vak geloof ik gesneuveld, terwijl het natuurlijk had moeten worden uitgebreid, om te beginnen naar alle talenen cultuurstudies.

Die verhalen, mythen en geschiedenissen zijn de humuslaag van onze Europese cultuur. Het gedeelde verleden van Middeleeuwen, Renaissance, Romantiek en Modernisme verbindt onze Europese lidstaten veel meer dan de gezamenlijke munt of het beleid over plastic tasjes.

De bijbelse verhalen en de Griekse mythologie krijgen we niet langer vanzelfsprekend mee, tenzij Disney of Pixar zich erop stort en er, hopeloos verkitschte feel good-rommel van maakt – van De kleine zeemeermin tot Frozen – waar alle gruwelijkheden angstvallig uit geweerd zijn die de sprookjes van Grimm en Andersen juist zo kenmerken.

Dat bewijst overigens dat het herschrijven van oude mythen nooit louter daarom een garantie voor kwaliteit kan zijn. Schrijvers kunnen daarom ook nooit echt verongelijkt zijn door ons gebrek aan mythologische opmerkzaamheid.

En mocht dat wel zo zijn, dan bestaat daar een simpel vuistregeltje tegen: het ware genie mag dan miskend zijn, dat maakt elke miskende nog niet geniaal.

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 61

VR 20 T/M ZO 29 MEI 10 dagen festival met verrassende voorstellingen op bijzondere locaties. Met 13 Nederlandse en 10 wereldpremières genoeg te ontdekken voor liefhebbers en nieuw publiek!

TOXIC PSALMS

In een betoverende voorstelling stelt het gerenommeerde Carmina Slovenica godsdienstwaanzin aan de kaak met “jaw-droppingly gorgeous singing” - de New York Observer.

ROTTERDAMSE SCHOUWBURG w €29,00 VR 20 EN ZA 21 MEI, 20.15 UUR

IL BALLO DELLE INGRATE

De Italiaanse operamaker Letizia Renzini brengt Monteverdi’s Il Ballo delle Ingrate op eigentijdse wijze. Met o.a. Claron McFadden en Nora Fischer.

LP2 w €25,00 w DO 26 T/M ZA 28 MEI 20.00 UUR (DO / VR / ZA), 14.00 UUR (ZA)

AMORE SICILIANO

Met de topsopranen en muzikanten van zijn Cappella Mediterranea zocht en vond Leonardo García Alarcón op Sicilië verrukkelijke liederen. Ook te boeken met Siciliaans diner.

BOEK NU KAARTEN OP

ROTTERDAMSE SCHOUWBURG w €29,00 ZA 28 MEI, 20.15 UUR

OPERADAGENROTTERDAM.NL

ODR-Advertentie_Volkskrant-202x131.indd 1

Cryptogram 3318

09-05-16 13:55

HENK JONGEBLOED

Horizontaal 7. ....is meester en wil dat zo houden (15) 9. Open staan voor veel dingen vanwege verveling (5) 10. Als alternatief zeker een idee om u voor te leggen (7) 11. De spindoctor kon kennelijk geen meisjes krijgen (14) 13. Brood gokte en verloor (6) 14. Door zo’n uitglijer bij het spreken kun je achter het net vissen (8) 15. Je moet ’m omtrappen maar dat is een hele klus met zo’n ding (9) 17. Men nam er kennis van en gaat ’m betalen (4) 18. Twee fijne stoffen die dus niet voor komen (6) 20. Een rotzak voor het invetten van de bakplaat (8) 21. Zo’n gehucht is dodelijk, er gaat dan ook veel drank in om (7) 22. Dan voel je even de aangrijpende kracht (6) Verticaal 1. Onmiskenbaar een proces dat in de doofpot is gestopt (11,4) 2. Licht ontvlambare stoere meid van de noordelijke heuvels (10) 3. Hier is symbolische religieuze kleding in het spel (11) 4. Teken? Bedreigend, haal ze weg! (4) 5. Haven waar velen heengaan (15) 6. Onkruid van twee halve voet hoog (8) 8. Zeer bevredigende les op de piano! (14) 12. Snelle auto’s hebben een zuigende werking en zorgen voor ’n natte panty (10) 16. Zij improviseert en musiceert met haar vriendin(nen) als zoethoudertje (6) 19. Een toffe peer waar ik smart en pijn mee kan delen (4) 20. Die twee passen bij elkaar en zijn geschikt voor de opnames (3) Oplossing cryptogram 3317 Horizontaal - 6 ón-ver-schrokken, 9 alt-ruist/altruïst, 10 Kwatta/kwatta, 11 onder-vóór-zitter, 12 spieren (rondhouten), 13 loeier, 15 negenoog (prik), 17 basic, 19 gier-stroom, 21 luit(enant), 22 beslagen, 23 getikt.

Verticaal - 1 Hollandse nieuwe (haring), 2 over-weging, 3 kruis-vereniging, 4 trek-ezel, 5 ón-waar (goed), 7 citroen/Citroën, 8 kwartier-arrest, 14 race-maat, 16 oregon/Oregon, 18 stijl((deur)post), 20 stug.

62 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

DE GROENE AMSTERDAMMER ZOEKT KLEUR

NV Weekblad De Groene Amsterdammer Onafhankelijk weekblad sinds 1877 Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam Singel 464, 1017 AW Amsterdam groene.nl / groene@groene.nl Redactie 020.524 55 24 Administratie 020.524 55 55

Directeur/uitgever Pieter Elshout Administratie Fatima Leeuwenberg, Heleen de Waard, Eva Weller, Kim Weller, Leon Smits, Esmee Meertens (abonnementen), J­ acqueline Wolf, Anil Goksun (financiën) Marketing en acquisitie Tiers B ­ akker, Igor Bijlsma, Hans Boot, ­Pieter Wolter, 020.524 55 11/12 advertenties@groene.nl Abonnementenwerving Hans Boot, Ivo Jansen op de Haar Abonnementenadministratie 020.524 55 55 abonnementen@groene.nl Abonnementsprijzen Nederland: per jaar € 185,-, per half jaar € 97,-, per kwartaal € 51,50, studenten­ abonnement per 4 weken € 10,-.

Overige landen prijzen op aanvraag.

Digitaal abonnement per jaar € 150,-.

Losse nummers € 4,95.

Rekeningnummer abonnementen NL65TRIO0198496176 Druk Senefelder Misset, Doetinchem Gesproken en digitale versie Loket Aangepast Lezen 070.338 15 00 Wilt u een gift overmaken of een legaat nalaten, dan kan dat t.b.v.

Stichting 1 8 7 7, rekeningnummer NL66TRIO0254382320 (BIC TRIONL2U) De stichting heeft een ANBI-status

Junior-redacteur binnenland (voltijds) Het profiel JAN ROTHUIZEN

Redactie Xandra Schutte (hoofdredacteur), Evert de Vos (redactiechef ), Hassan Bahara, Margreet Fogteloo, Koen ­Haegens, Rutger van der Hoeven, Thijs Kleinpaste, Irene van der Linde, Roos van der Lint (kunst), Marja Pruis (­ Dichters & Denkers), Aukje van Roessel, Casper Thomas, Jaap Tielbeke, Joost de Vries (Dichters & Denkers), Trinette Koomen ­(secretariaat), Andrea Speijer-Beek (stagiaire) Eindredactie Rob van Erkelens, Hugo Jetten, Jorie Horsthuis, Nienke Gaastra Vormgeving Christine Rothuizen (ontwerp), Sanne van de Goor Beeldredactie Simone Berghuys, Rachel Corner, Mels van der Mede Webredactie Katrien Otten, Jan Postma, Michael Royall (stagiair), Lieke Knijnenburg

Het oudste opinieweekblad van Nederland, onafhankelijk sinds 1877, heeft, in het kader van het Martin van Amerongen-fellowship, plaats voor een:

Niks over Prince Ik ben een Groene-liefhebber, al weer een jaar of tien. Elke week word ik weer blij als ik ’m in de brievenbus vind; en een enkele keer chagrijnig als de bezorging het laat afweten. Alleen de dubbeldikke themanummers zijn me soms te veel van het goede.

Bij elk normaal nummer blader ik vol verwachting van achter naar voor, hapsnap, alvast de krenten uit de pap pikkend. Prince is dood­ gegaan. Ik begin bij het einde, over Cox Habbema. Mooi stukje, denk ik, ze krijgt de eer die haar toekomt, laat dat maar aan Loek Zonneveld over. Dan zal er vast ook wel uitgebreid aandacht zijn voor Prince, veronderstel ik, al is er op de voorkant verontrustend genoeg geen plaats ingeruimd voor een verwijzing naar zijn overlijden.

Wat nu, er staat dus helemaal niks in De Groene over Prince? Hoe is het mogelijk dat je in de week dat

Bijeenkomst in Spui25 Fuck de canon!

Wat moeten scholieren lezen om te blijven lezen? Kluun of Max Havelaar? Zitten de negentiende-eeuwse klassiekers het gepassioneerde lezen in de weg of vormen ze juist een essentieel onderdeel van de literaire opvoeding? Op donderdag 19 mei organiseert De Groene Amsterdammer een avond over de literaire

Prince en Cox Habbema overlijden wel over die laatste schrijft, terecht, maar niet over Prince. Kunnen jullie dat rechtzetten?

Graag een stuk over zijn muzi­ kale genialiteit en wat zijn muziek voor de generaties betekent heeft die met hem zijn opgegroeid. Ik kan me niet voorstellen dat er niet een Groene-redacteur te vinden is die daar een mooi stuk over kan schrijven. Liefst iemand die zulke mooie stukken schrijft als Loek Zonneveld. En iets paars op de voorkant natuurlijk, al hou ik hele­ maal niet van die kleur.

PIETER HARINGSMA Amsterdam

Van de redactie: Vanwege het dubbeldikke nummer ‘Generatie apart’ kwam De Groene niet uit in de week na de dood van Prince. Leon Verdonschot schreef wel een in memoriam op groene.nl

canon en de ideale leeslijst voor middelbare scholen.

Aleid Truijens, Christiaan Weijts, Graa Boomsma en Maarten Doorman gaan onder leiding van Joost de Vries met elkaar in debat en er zijn optredens van Fiep van Bodegom, Kees ’t Hart en Marja Pruis.

De bijeenkomst vindt plaats in Spui25 in Amsterdam, aanvang 20.00 uur. De toegang is gratis, aanmelden via spui25.nl

Je bent een beginnende journalist van onder de dertig en wil graag uitgroeien tot een allroundjournalist, die zowel reportages, interviews en analyses als commentaren kan schrijven. Je bent eigenzinnig en hebt schrijftalent. Je bent een lezer en hebt een grote maatschappelijke belangstelling. Je hebt affiniteit met De Groene Amsterdammer. Wij vragen nadrukkelijk aan journalisten met een biculturele achtergrond om te reageren.

De baan

Je krijgt een jaar lang een betaalde aanstelling om het vak te leren.

Wij bieden, behalve intensieve begeleiding, een stimulerende werkomgeving op onze redactie in hartje Amsterdam, waar nieuwsgierigheid, toewijding en een open uitwisseling van ideeën vooropstaat. Als Martin van Amerongen-fellow krijg je de kans om in nauwe samenwerking met een team van ervaren redacteuren je verder te bekwamen in de geschreven journalistiek.

Interesse?

Voor meer informatie over het fellowship kun je contact opnemen met hoofdredacteur Xandra Schutte op telefoonnummer: 020 524 55 24. Graag ontvangen wij je motivatiebrief, cv en een aantal stukken van jouw hand vóór maandag 30 mei a.s. gericht aan De Groene Amsterdammer, t.a.v.

Fiep van Bodegom, Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam, of per mail op groene@groene.nl, in beide gevallen onder vermelding van: Martin van Amerongen-fellowship.

U kunt uw ingezonden brief van maximaal 400 woorden sturen naar groene@groene.nl 12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 63

64 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

Marja Pruis Erin genaaid beeld Femke van Heerikhuizen Als ik er al ooit eentje had, dan ben ik hem nu wel kwijt, een moreel kompas ja. Niet dat ik altijd zo goed heb geweten wat te vinden van de dingen, en hoe te handelen, maar er was in ieder geval het idee omringd te zijn door gelijkgestemden. Een onuitgesproken gedeeld besef van de dingen die not done waren. Knierterig zijn, de buurman verlinken, je zusters tackelen, opscheppen, sluipweggetjes zoeken, afdingen, het over ‘aansturen’ hebben, of ‘zoiets hebben van’, de boel flessen, van U2 houden.

De laatste tijd gebeurt het me echter vaak – altijd tijdens etentjes of feestjes met vrienden; met mijn familie bevind ik me al een leven lang in het wilde westen – dat ik het ene moment nog ongelovig lach als een vriendin vertelt dat ze haar daklozenkrantverkoper in plaats van geld een croissantje gaf, en drie secondes later mijn lach niet meer uit een kramp krijg omdat diezelfde vriendin woedend blijkt over het feit dat het croissantje werd geweigerd.

‘Hij had liever een biertje!’

En die woede verspreidt zich als een jeukerige aandoening over de tafel, voor je het weet zegt iemand iets over voor een dubbeltje op de eerste rang willen zitten (bestaat er erger uitdrukking? Ja: al te goed is buurmans gek) en gaat het over wij en zij, over belastingcenten en te kort worden gedaan.

De anderen bestaan niet. Ik zeg het Katja Petrowskaja maar na, want uit de eigen mond klinkt het zo aanmatigend. Wat weet ik ervan, gemakkelijk leven als ik leid.

Wij kunnen goed luisteren, placht mijn vader te zeggen, en met dat ‘wij’ vaardigde hij over zichzelf en de zijnen een decreet uit dat nog tot in de vierde generatie na hem doordendert. Ik zie het in de ogen van mijn broers en zussen, in die van mijn en hun kinderen, en daar weer de niet geboren kinderen van. Ik zie het als ik in de spiegel kijk, vooral die in de badkamer op éénhoog waar het daglicht iedere illusie om zeep helpt. Ik val samen met die

stille oogopslag, met die serviele glimlach waaraan door generaties is geschaafd, maar inmiddels denk ik steeds vaker: nee zus, zo kom je er niet. Wie vroeger beschaafd was, heet nu een schlemiel.

Zucht. En die zucht laat ik ook maar uit de mond van Katja Petrowskaja komen, want jezus, wat heb ik nu met recht te zuchten.

Gisteravond hadden we het – de Riesling fonkelde goudwellustig op in de glazen, de frambozen bleken zich wonderwel te voegen met de andijvie en avocado – over Rutte, over Mark ja zoals sommigen onmiddellijk tot de aanval overgingen. Hij had het bestaan om lachend een vluchtelingenkamp te bezoeken in Libanon, het stond op de cover van de krant en op pagina 3. Hij had het over ‘huisjes’ in plaats van over tenten, stelde domme vragen en was met de veters in zijn schoenen aan het hannesen. Een klassiek geval van een journalistiek opzetje kortom; de foto’s waren extra gênant, de lach van Rutte leek misplaatster dan ooit, en de kop erboven stuurde de blik. Niet alleen Rutte werd erin genaaid, maar ook de lezer. Waar is Joris Luyendijk als je hem nodig hebt, zou je denken. Net als in Het zijn net mensen zou hij de berichtgeving kunnen fileren, laten zien hoe iemand met welke middelen in een zeker daglicht gesteld kan worden. Maar ook Luyendijk bleek aan het meehuilen in het grote Twitterbos.

Inmiddels was de tafel met vrienden stilgevallen, de flessen waren leeggeschonken, de frambozen lagen te verflenzen.

De anderen bestaan niet.

Ik zeg het Katja Petrowskaja maar na

‘Waarom maak je je hier zo druk om’, vroeg de vriendin van het croissantje.

Eventjes dacht ik op z’n Petrowskaja’s iets te moeten zeggen over onrecht, en dat het overal is, maar dat was het niet.

‘Dat jullie het niet ook zien’, zei ik.

12.5.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 65

WRITERS PICTURES / HH

Het einde

2002

Jenny Diski 8 juli 1947 – 28 april 2016 Jenny Diski, die ieder boek schreef vanuit de overtuiging dat het vorige was mislukt, durfde pas met de dood voor de deur te schrijven over haar vriendschap met Doris Lessing. door Margreet Fogteloo

66 DE GROENE AMSTERDAMMER 12.5.2016

geboren als Jennifer Simmonds – tijdens haar Toen Jenny Diski twee jaar geleden de diagnose eerste huwelijk, met Roger Marks, zou ze de terminale longkanker kreeg, besloot ze meteen naam Diski aannemen. Haar ouders, joodse hier verslag van te doen. Het mocht niet het migranten uit Polen, waren totaal onmachtig zoveelste kankerdagboek worden, zei ze er met­ om hun dochter op te voeden. Haar vader was een bij. Aan clichés over ‘knokken en dapper je een charmante womanizer en kluste bij op de lot dragen’ had ze een gruwelijke hekel, zoals ze zwarte markt. Soms zwommen ze in het geld, haar hele leven lang niet hield van ostentatief maar meestal leefden ze net zo armoedig als alle slachtofferschap. ‘Het gaat er bovendien niet om bewoners van East End. Haar moeder kreeg een wat je schrijft, maar hoe je schrijft.’ zenuwinzinking toen ze werd verlaten door haar Wat ze maandelijks in de London Review of man. De elfjarige Jenny belandde in het opvang­ Books publiceerde had inderdaad niets zieligs, circuit van weeskinderen, afgewisseld met korte en was al helemaal niet inwisselbaar. Ze schreef periodes in psychiatrische inrichtingen. ‘Een over de lichamelijke ongemakken door de che­ incapabele, liefdeloze moeder’, zei ze later in een mo’s, de toenemende pijn in haar lichaam, de interview, ‘die tegenover de buitenwereld deed momenten van eenzaamheid en verdriet, maar alsof er niks aan de hand was.’ Ze liep keurig in wisselde dat af met observaties van het gedrag een lichtblauw jurkje en met witte handschoen­ van mensen, maatschappelijke fenomenen, tjes over straat, terwijl de deurwaarders aan­ kritiek op nieuwe romans of levendige her­ klopten en in huis alleen nog maar een bed en inneringen aan haar turbulente leven. Tot de een tafel stonden. Lessing maakte veel goed, ook laatste bijdrage bleef ze trouw aan het genre al zei Diski dertig jaar later tegen een psychiater dat haar oeuvre kenmerkt: een samensmelting dat ze zich bij haar emotioneel net zo onveilig van fictie en autobiografie waarin ze geestig, voelde als thuis bij haar eigen moeder. erudiet en zonder taboes reflecteert op hoe ze Haar carrière kwam laat tot bloei, ze was eind is geworden wie ze was. Haar elf romans, twee dertig toen ze Nothing Natural (1986) publi­ verhalen­ bundels, tientallen essays, memoires, ceerde, een ontluisterend relaas over een vrouw reis­verslagen en columns zijn ik-literatuur en die zich stort in een sado­ literaire journalistiek in masochistische relatie, de beste Angelsaksische ‘Als kind verslond puur om pijn en vernede­ traditie. ik boeken, en was ik ring te voelen. In de jaren Ze durfde nu boven­ doodeenzaam’ daarvoor leefde ze zich dien te schrijven over uit in het vrije leven dat Doris Lessing. Ooit had­ lonkte, alsof de swinging sixties in Londen voor den ze elkaar plechtig beloofd nooit over elkaar háár waren uitgebroken. Ze nam deel aan pro­ te schrijven, maar toen Lessing twee jaar eer­ testmarsen, experimenteerde met drugs en seks der was overleden en zij ook doodging, voelde en stortte zich op het feminisme. Maar ook leed Diski zich vrij om haar eigen verhaal te vertel­ ze terugkerend aan depressies – ze slikte al met len. De relatie, die begon in 1963, tussen deze al twintig jaar prozac. Ondertussen was ze een twee Britse schrijfsters was op z’n zachtst gezegd goede docent geworden en stiekem begonnen complex. Het was geen moeder-dochterverhou­ met schrijven. Maar elke keer als ze achter de ding, ze gingen niet zachtzinnig met elkaar om. typemachine zat hoorde ze in zichzelf een stem Maar ook schrijft Diski dat toen ze Lessing voor zeggen: ‘Dit is troep, dit is troep.’ het eerst ontmoette, ‘in haar lelijke mosterd­ Die onzekerheid bleef. Ieder nieuw boek kleurige wollen jas’, het voelde alsof ze opnieuw schreef ze vanuit de overtuiging dat het vorige werd geboren. Ze bleven altijd contact houden. totaal mislukt was. In haar werk is daar niets Lessing nam Jenny in huis op het moment van te merken. Ze neemt de lezer mee op haar dat zij een vijftienjarige boze, onberekenbare neurotische levenspad, zonder zichzelf aardiger puber was die van school was gestuurd en haar te maken of minder narcistisch over te komen. ouderlijk huis had verlaten. Jenny leed aan Volstrekt autonoom, en altijd op zoek naar haar depressies, had een zelfmoordpoging gedaan, ware ik. Haar reisverslagen naar bestemmin­ was op haar veertiende verkracht door een gen over de hele wereld zijn de weerslag van Amerikaan (waarover ze naar aanleiding van diezelfde zoekende ik. In Skating to Antarctica de Polanski-affaire een scherp essay schreef) (1997) beschrijft ze bijvoorbeeld een cruise naar en wilde niet over zichzelf praten. Haar klas­ de Zuidpool waarbij de ijsbergen staan voor de genoot Peter Lessing had zijn moeder gewezen moeder. Ze schrijft over haar verlangen naar de op dit ‘scandaleuze’ geval. Doris Lessing schreef wijde, blanke ruimte van vergetelheid als een haar een brief dat ze welkom was. Jenny trad vlucht. Of, zoals ze aan het eind van haar leven een huishouden binnen waar het een komen zei: zo moet de dood zijn. en gaan was van beroemde schrijvers. Verle­ Tot het laatst bleef ze wonen in Cambridge, gen zwijgend luisterde ze naar hun gesprekken. samen met Ian Patterson, een dichter en docent Ze zag Lessing uren achter haar bureau zitten aan de universiteit met wie ze gelukkig was. Ze en besefte dat schrijven noeste arbeid was. Dit vond het vreselijk om haar twee kleinkinderen intellectuele klimaat appelleerde aan haar stille niet te kunnen zien opgroeien. Haar dagboeken kinderdroom. Schrijfster wilde ze al heel jong verschenen in dezelfde week van haar overlij­ worden, want ‘als kind verslond ik boeken, en den, onder de titel In Gratitude. Ondanks alles was ik doodeenzaam’. was ze dankbaar.

Jenny Diski werd twee jaar na de oorlog

VAN JALOEZIE En dat snappen we. Want Greenchoice is uitgeroepen tot de meest klantvriendelijke energieleverancier door Customer Centric ĂŠn door onderzoeksbureau SAMR. Ook bij de Consumentenbond kwamen we al als beste uit de test. Die waardering van onze klanten, daar zijn we hartstikke trots op. Samen maken we de wereld steeds groener.

En daar worden we allemaal beter van.

De groenste energie is je eigen energie

ONS IDEE VAN LUXE Laat u verrassen door de krachtige, zelfverzekerde uitstraling van de Volvo XC90. De veiligste SUV ooit getest biedt plaats aan maar liefst 7 passagiers. En het riante 9 inch touchscreen is intuïtief te bedienen. Wat u nog meer kunt verwachten? De T8 Twin Engine (plug-in hybrid), met maar 15% bijtelling, biedt u maximale prestaties en de mogelijkheid tot volledig elektrisch rijden. Ons idee van luxe.

VOLVO XC90 VANAF € 69.495 | LE ASE VANAF € 1.015 P.M. KIJK OP VOLVOCARS.NL EN GA NA AR DE VOLVO -DE ALER VOOR EEN PROEFRIT

vanaf 15% bijtelling

Volvo XC90 v.a. € 69.495 en Volvo XC90 T8 Twin Engine v.a. € 78.495 incl. 21% btw en bpm. Raadpleeg voor additionele kosten de verkoopvoorwaarden op www.volvocars.nl. Volvo XC90 leasen v.a. € 1.015 p.m. en Volvo XC90 T8 Twin Engine leasen v.a. € 1.125, excl. btw en brandstof, o.b.v. Full Operational Lease, 60 mnd, 15.000 km p.j., Volvo Car Lease: 020-65 873 10 (kantooruren). Wijzigingen voorbehouden.

Gem. verbruik: 2,1 – 8,0 l/100 km (47,6 – 12,5 km/l), gem. CO2-uitstoot resp. 49 - 186 g/km.