deFilharmonie 07.10.12

de puur muziek

07.10.2012 | 15:00 | CONCERTZAAL

DEfilharmonie Sjostakovitsj – Elgar

programma

Uitvoerders

Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) Celloconcerto nr. 2, opus 126 I. Largo II. Allegretto III. Allegretto

DEFilharmonie Bart Vandenbogaerde | concertmeester Edo de Waart | dirigent Truls Mørk | cello

PAUZE Edward Elgar (1857-1934) Symfonie nr. 1, opus 55 I. Andante nobilmente e semplice – Allegro II. Allegro molto III. Adagio IV. Lento – Allegro

2

Met Engelse stijl en Russische smaak Dmitri Sjostakovitsj Celloconcerto nr. 2, opus 12

Maar ook dan blijft de indruk overeind dat Sjostakovitsj met zijn ‘Tweede celloconcerto’ een symfonische wereldwijsheid op het spoor was.

De zestigste verjaardag van Dmitri Sjostakovitsj ging niet onopgemerkt voorbij. Dezelfde Sovjetstaat die hem in 1936 op de rand van de afgrond bracht, haalde in 1966 superlatieven en erelintjes boven om zijn beroemdste componist te fêteren. Op 25 mei – Sjostakovitsj’ verjaardag – stuurde zoon Maxim de spectaculaire ‘Eerste symfonie’ van zijn vader aan.

Voorafgaand aan het concert stak Dmitri Kabalevski een ronkende toespraak af en in de kranten tuimelden complimenteuze verjaardagswensen over elkaar heen. Er werd een filmdocumentaire over hem gedraaid en een essaybundel over zijn muziek was in de maak.

Sjostakovitsj zet in met de solist. Vanuit de aarde, zo lijkt het wel, spreekt de cello ons toe. Vier keer valt zijn openingsmelodie terug op een halvetoonszucht. Donkere strijkers vullen de achtergrond met zware golfgebaren. Even raakt de cello de hemel (een hoge a) aan, een moment dat uitgelicht wordt door gebroken harpakkoorden. De temperatuur van deze introspectieve stemming wordt opgedreven wanneer ook de eerste hoorn zich met de cellocantilene mengt. Grimmige houten zetten de openingsgeste met de halvetoonszuchten in, waarop een eerste climax volgt. In de tweede helft van deze beweging zet de xylofoon zich op de draaiorgelfiguur van de harpen. Dalende lamento’s worden opwaartse sprongen en dansachtige sliertjes. Toch is, met al die gemelijke xylofoontikken en puntige houttonen, de sfeer allesbehalve vrolijk.

Hoeveel morbiditeit Sjostakovitsj op het oog heeft, wordt duidelijk wanneer een droge mep op de pauk het orkest stillegt.

Nu zet de cello in met een variant op het Dies Irae, de gregoriaanse begrafenistune.

Je zou haast vergeten dat er die dag ook een wereldpremière plaatsvond. Na de pauze stond Sjostakovitsj’ ‘Tweede celloconcerto’ op het programma. Net zoals nummer één was het opgedragen aan en uitgevoerd door Mstislav Rostropovitsj.

Meer nog dan zijn voorganger was dit concerto een werk dat buiten de lijntjes kleurde. “Het lijkt me dat dit werk evengoed mijn ‘Veertiende symfonie’ met obligate cellopartij genoemd kan worden”, schreef Sjostakovitsj kort voor de première. Uiteindelijk, in 1969, zou die (massieve) veertiende symfonie er komen.

3

Het eerste Allegretto is een danse infernale, waarin de solist opgejut wordt door nimmer aflatende zweepslagen in het orkest. Pikant detail: de ergerlijke hoorn die te pas en te onpas zijn muzikale frase spuwt, is gebaseerd op de halvetoonszucht die het hele eerste deel in z’n greep hield. Dezelfde hoorn legt ook het bruggetje naar het tweede Allegretto, dat aanvangt met een fanfare, waarvan het militaire onheil benadrukt wordt door tromgeroffel. In de opmerkelijke cadens die daarop volgt, wordt de cello begeleid door een irritante tamboerijn. Ondanks de akelig stille slotbladzijde is dit een tamelijk tumultueuze finale, waarin muzikale flarden vrolijk door elkaar fladderen.

In werkelijkheid liep Elgar al jaren rond met symfonische plannen. Uiteindelijk duurde het tot 1908 vooraleer zijn ‘Eerste symfonie’ voltooid werd. “De luisteraar mag zijn eigen levenservaringen aftoetsen aan de muziek”, schreef hij over dit werk. “Ik heb een ruime levenservaring, maar als het aankomt op de trots, wanhoop, boosheid, vrede en alle duizendeneen dingen die tussen de eerste en laatste bladzijden plaatsvinden, heb ik liever dat de luisteraar aan de klanken onttrekt wat hij kan.”

Aan Elgars symfonie, voorgesteld als een arsenaal aan indrukken, is veel te onttrekken. Elke beluistering werpt nieuwe inzichten op, elke uitvoering vertelt een ander verhaal. Na een donkerfluwelige intro van twee maten ontvouwen strijkers en houten een eenvoudige, grootmoedige melodie. Deze hoofdmelodie (in de woorden van de componist “een soort van ideaal signaal – een verlokking, geen dwang of bevel”) dooft uit, en zonder overgang neemt het Allegro een aanvang. Een jakkerend strijkersthema kaatst rusteloos op en neer. Chromatiek kruipt in de muziek en van de aristocratische vredigheid rest niets meer. In evenwicht is Elgar nu niet langer geïnteresseerd. Wagneriaans getouwtrek neemt de bovenhand en orde wordt opgeofferd aan worstelingen. De vertrouwde hoofdmelodie lijkt ver weg, letterlijk zelfs: wanneer ze vier minuten voor het einde opnieuw klinkt, wordt ze ingezet door de laatste strijkerspupiters. Eindigen doet deze beweging met een stukgedraaid

Edward Elgar Symfonie nr. 1, opus 55 In 1906 stond Edward Elgar op het spreekgestoelte van de Birmingham University, waar hij een voordracht gaf over Engelse muziek. Toen de componist Brahms’ ‘Derde symfonie’ aanhaalde en de abstracte, inhoudsloze symfonie uitriep tot ‘de hoogste kunstverwezenlijking’, kon een tegenwerping niet uitblijven. Waarom, zo mopperde de criticus van de Manchester Guardian, heeft Elgar dan zoveel vocale en programmatische muziek geschreven? Brahms wachtte tot zijn veertigste vooraleer een symfonie te schrijven, Elgar liep al tegen de vijftig aan. Wanneer zou hijzelf een gooi doen naar het symfonische genre?

4

orkest.

Ook in het Allegro molto dat volgt, kruist de muziek zichzelf voorbij. Een collectieve pluk op de f-snaar en eerste violen zetten een ongrijpbaar vlinderspel in. Het contrast tussen feeërieke strijkers en toverachtige harpen enerzijds, en vlotmoderne marsfiguren anderzijds, werkt zo aantrekkelijk, dat het John Williams inspiratie schonk voor de filmmuziek van Harry Potter. Een rustpunt wordt bereikt wanneer harpen een kabbelend tapijtje spreiden, waarboven twee fluiten aan het wiebelen gaan. “Speel het als iets dat je hoort aan de oever van een rivier”, riep Elgar de fluiten toe toen hij deze muziek repeteerde. Zonder onderbreking gaat de muziek over in het langgerekte Adagio, een van de mooiste langzame bewegingen uit de laatromantische literatuur.

De langoureuze, uit de tijd staande openingsmelodie die de eerste violen zingen, is noot voor noot identiek aan het fladderwerk uit het scherzo. Er is een partituur nodig om de overeenkomst te zien, want hoorbaar is de gelijkenis niet.

melodie is er dus niet, en wel met reden: het is aan de nobele hoofdmelodie van de symfonie om deze rol op zich te nemen.

Dat gebeurt twee keer: eenmaal erg stil en bedeesd (net als in het eerste deel met alleen de laatste strijkerspupiters), een andere keer glorieus en in fortissimo koper (aangevallen door stormachtige golfslagen in strijkers en hout).

bio Truls Mørk Truls Mørk is een van de meest opmerkelijke cellisten van zijn generatie. Hij trad op met de grootste orkesten, zoals het Koninklijk Concertgebouworkest, het Orchestre de Paris, het Symphonieorchester des Bayerischen Rundfunks en de New York Philharmonic. Hij werkte samen met dirigenten als Myung-Whun Chung, Mariss Jansons, Gustavo Dudamel, Sir Simon Rattle en Christoph Eschenbach.

De finale van Elgars ‘Eerste symfonie’ is geïnspireerd door de slotbeweging van Brahms’ ‘Derde’. Er zijn dezelfde ritmische drive, dezelfde tegendraadse accenten, dezelfde woelige cellomelodie.

Elgar daarentegen opent met een mysterieuze intro, waarin vaag gehint wordt naar de nobele openingsmelodie van de symfonie. Eenmaal het Allegro aftrapt, zijn drie elementen aan zet: op en neer stuitende strijkers, een woelige cellomelodie en een pittig marsje. Een langzame

Dit seizoen is hij Artist in Residence bij de Oslo Philharmonic. Vorig seizoen speelde hij met violiste Lisa Batiashvili het ‘Dubbelconcerto’ van Brahms met het Rotterdams Philharmonisch Orkest, het Deutsches Symphonie-Orchester Berlin en de Staatskapelle Dresden.

In kamermuziekverband geeft Truls Mørk recitals over de hele wereld in de meest

5

prestigieuze zalen. Hij is ook een gedreven uitvoerder van hedendaagse muziek en verzorgde de wereldpremières van werken als Rautavaara’s ‘Towards the horizon’, het ‘Celloconcerto’ van Pavel Haas en het ‘Celloconcerto’ van Haflidi Hallgrimsson.

Edo de Waart studeerde hobo, piano en orkestdirectie in Amsterdam en werd na zijn studies aangesteld als eerste hobo solo van het Concertgebouworkest. Twee jaar later, op 23-jarige leeftijd, won hij de Dmitri Mitropoulos Conducting Competition in New York, waarop hij aangesteld werd als assistent van Leonard Bernstein aan de New York Philharmonic. Bij zijn terugkeer naar Nederland werd hij assistent van Bernard Haitink aan het Concertgebouworkest. In 1967 werd hij door het Rotterdams Philharmonisch Orkest aangesteld als vaste gastdirigent en zes jaar later als chef-dirigent en muziekdirecteur. Nadien werd hij chef-dirigent van het Radio Filharmonisch Orkest en muziekdirecteur van het San Francisco Symphony en Minnesota Orchestra, chef-dirigent van het Sydney Symphony Orchestra en chef-dirigent van de Nederlandse Opera. Hij is de voormalig chef-dirigent van het Hong Kong Philharmonic Orchestra.

Zijn opname van Rautavaara’s ‘Towards the horizon’ voor Ondine met het Helsinki Philharmonic Orchestra o.l.v. John Storgårds werd genomineerd voor een Gramophone Award. Andere opnames van hem werden geprezen in de vakpers, waaronder opnames van de celloconcerto’s van C.P.E. Bach (Virgin Classics), het ‘Dubbelconcerto’ van Brahms (met Vadim Repin en het Gewandhausorchester Leipzig) en een cd met werk van Haflidi Hallgrímsson (Ondine). Verder maakte hij een opname van Schumanns ‘Celloconcerto’ met Paavo Järvi en het Orchestre Philharmonique de Radio France. Zijn integrale van de cellosuites van Bach won in 2002 een Grammy Award.

Truls Mørk bespeelt de Domenico Montagnana ‘Esquire’ uit 1723.

Edo de Waart stond als gastdirigent voor diverse toporkesten, waaronder de Berliner Philharmoniker, de New York Philharmonic en het Los Angeles Symphony Orchestra. Als operadirigent werkte hij in de belangrijkste operahuizen ter wereld: de Metropolitan Opera, Opéra Bastille, Covent Garden, de Nederlandse Opera, Nikikai Opera, de Opera van Genève en de Santa Fe Opera.

Edo de Waart Edo de Waart is chef-dirigent van deFilharmonie (Royal Flemish Philharmonic).

Daarnaast is hij muziekdirecteur van het Milwaukee Symphony Orchestra, eredirigent van het Radio Filharmonisch Orkest (Hilversum) en vast verbonden aan het Saint Paul Chamber Orchestra.

Edo de Waarts uitgebreide cd-catalogus omvat opnames voor Philips, Virgin, EMI, Telarc en RCA. Met het Radio Filharmo-

6

nisch Orkest maakte hij opnames van het volledige orkestwerk van Rachmaninov en orkestwerk van Wagner voor het label Octavia/Exton. Met deFilharmonie neemt hij het grote orkestrepertoire op.

jongeren en mensen met verschillende achtergronden doorheen de symfonische klankenwereld gidst. Samen met uitgeverij Lannoo ontwikkelt het orkest een reeks luisterboekjes voor kinderen.

Verschillende cd’s van het orkest werden bekroond door de vakpers, zoals de recente opnamen van Beethoven, Mendelssohn, Schubert en Stravinski met hoofddirigent Philippe Herreweghe (PentaTone). Er verschenen eveneens opnames met muziek van Sjostakovitsj onder leiding van Jaap van Zweden (Naïve), en van Mortelmans en Vieuxtemps onder leiding van Martyn Brabbins (Hyperion).

Het orkest maakt ook opnames voor zijn eigen label, waarin het focust op het grote orkestrepertoire, Belgische muziek en hedendaags klassiek.

DEFILHARMONIE Royal Flemish Philharmonic Als stilistisch flexibel symfonieorkest bezit deFilharmonie (Royal Flemish Philharmonic) een artistieke souplesse die toelaat om meerdere stijlen op een historisch verantwoorde wijze te vertolken.

De Nederlandse dirigent Edo de Waart staat als chef-dirigent in voor het grote orkestrepertoire. Met zijn ruime orkestervaring draagt hij bij tot de vorming van het unieke karakter van deFilharmonie. Hij werkt daarvoor nauw samen met hoofddirigent Philippe Herreweghe, die zich vanuit zijn specifieke achtergrond toespitst op de (pre)romantische muziek.

Martyn Brabbins is eerste gastdirigent.

Dankzij eigen concertreeksen in grote zalen bekleedt deFilharmonie een unieke positie in Vlaanderen. In het buitenland werd deFilharmonie uitgenodigd door de belangrijkste huizen, waaronder de Musikverein en het Konzerthaus in Wenen. Internationale concertreizen door diverse Europese landen en Japan vormen een constante in de kalender.

Naast haar reguliere concerten werkte deFilharmonie ‘opMaat’ uit, een geheel van educatieve projecten en sociale projecten, waarmee het orkest kinderen,

7

binnenkort ZO | 07.10.12 | 15:00 deFilharmonie Sjostakovitsj, Elgar WO | 10.10.12 | 14:00 Anastasia Kozhushko & Nikita Borisoglebsky Schumann, Ysaÿe, Brossé, Franck VR | 12.10.12 | 20:00 Brussels Philharmonic, Jef Neve (piano) Devreese, Neve, Sjostakovitsj

DO | 25.10.12 | 20:00 Amsterdam Sinfonietta, Candida Thompson (artistieke leiding en viool), Sol Gabetta (cello) Prokofjev, Vasks, Bruch, Brahms ZA | 27.10.12 | 20:00 Collegium Vocale Gent, Jan Vermeulen (pianoforte) Schubert: liederen voor mannenkoor

VR | 12.10.12 | 20:15 | Handelsbeurs Quatuor Terpsycordes Schubert, Brahms, Schönberg

WO | 31.10.12 World Music Days Of Flanders 15:00 | Nadar, Daan Janssens (artistieke leiding) 17:30 | Spectra Ensemble, Filip Rathé (artistieke leiding) 20:00 | Brussels Philharmonic, Yuki Kakiuchi (dirigent)

ZA | 13.10.12 | 20:00 | Vooruit Marc Ribot Jazz

VR | 02.11.12 | 20:00 European Union Baroque Orchestra Lars Ulrik Mortensen met ‘Elements and Contrasts’

WO | 17.10.12 | 20:00 Jakob Bro, Jon Christensen, Thomas Morgan Intiem jazzconcert

DO | 08.11.12 | 20:00 | Kraakhuis Solisten van de Byzantijnse Muziek Smeekbeden tot de maagd

ZO | 21.10.12 | 17:00 | Miryzaal Docentenconcert Series Godfried-Willem Raes

ZA | 10.11.12 | 20:00 Orchestra of the Age of Enlightenment, Choir of the Enlightenment Purcell, Haendel

Bespreekbureau Muziekcentrum De Bijloke Gent | J. Kluyskensstraat 2, 9000 Gent Di - vr 10:00 - 12:00 & 13:00 - 17:00 | za 13:00 - 17:00 09 269 92 92 | tickets@debijloke.be | www.debijloke.be v.u. | Daan Bauwens • tekst | Tom Janssens © | Muziekcentrum De Bijloke Gent info@debijloke.be Muziekcentrum De Bijloke is mobiel dankzij het partnership met Gent Motors (www.gentmotors.be)