TỔ CHỨC DẠY HỌC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH TRONG CHƯƠNG TRÌNH ĐỊA LÍ 11

DẠY HỌC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỊA LÍ

vectorstock.com/20159066

Ths Nguyễn Thanh Tú eBook Collection DẠY KÈM QUY NHƠN EBOOK PHÁT TRIỂN NỘI DUNG

TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH TRONG CHƯƠNG TRÌNH ĐỊA LÍ 11 (TNU) WORD VERSION | 2021 EDITION ORDER NOW / CHUYỂN GIAO QUA EMAIL TAILIEUCHUANTHAMKHAO@GMAIL.COM

Tài liệu chuẩn tham khảo Phát triển kênh bởi Ths Nguyễn Thanh Tú Đơn vị tài trợ / phát hành / chia sẻ học thuật : Nguyen Thanh Tu Group Hỗ trợ trực tuyến Fb www.facebook.com/DayKemQuyNhon Mobi/Zalo 0905779594

Chương 2 TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ CHO HỌC SINH 2.1. Nguyên tắc tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong chương trình Địa lí 11 Nguyên tắc là hệ thống các quan điểm, tư tưởng xuyên suốt toàn bộ hoặc một giai đoạn nhất định đòi hỏi các tổ chức và cá nhân phải tuân theo, nói theo cách khác thì nguyên tắc là tư tưởng chỉ đạo quy tắc cơ bản, yêu cầu cơ bản đối với hoạt động và hành vi rút ra từ tính quy luật được khoa học thiết lập.

Nguyên tắc dạy học là phạm trù lịch sử, lịch sử phát triển và lý luận ở các nhà trường đã chỉ ra rằng mục đích giáo dục biến đổi dưới tác động của những yêu cầu của sự phát triển xã hội đã dẫn tới sự biến đổi các nguyên tắc dạy học, với lý luận dạy học phải nhạy bén nắm bắt sự biến đổi những yêu cầu của xã hội đối với việc giáo dục thế hệ trẻ, phản ứng kịp thời trước những yêu cầu đó xây dựng hệ thống những nguyên tắc dạy học chỉ ra một cách đúng đắn phương hướng chung đi đến mục đích và đồng thời cũng cần bảo toàn và hoàn thiện những phương pháp dạy học trước đây mà chưa mất ý nghĩa trong hoàn cảnh mới của nhà trường.

Nguyên tắc dạy học đóng vai trò quan trọng trong quá trình dạy và học, vì nó không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng đào tạo của một trường học, một cơ sở giáo dục cụ thể nào đó mà thực chất là nó quyết định chất lượng “ sản phẩm” của nền giáo dục lấy các nguyên tắc dạy học đó làm nền tảng, vì lẽ đó mỗi giáo viên cần hiểu rõ và biết vận dụng hệ thống các nguyên tắc dạy học vì nó hầu như chi phối toàn bộ nội dung và hình thức dạy học. Vì vậy, trong quá trình dạy học, giáo viên cần thực hiện nghiêm túc các nguyên tắc dạy học đã được quán triệt.

Theo quan điểm cá nhân, trong dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh cần tuân thủ một số nguyên tắc như: Thứ nhất, chương trình lấy việc học làm gốc, lấy người học làm chủ thể của quá trình dạy học Điểm then chốt của đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục nước ta, là chương trình giáo dục phải lấy người học làm gốc, lấy sự học là điểm xuất phát của mọi quyết

49

định. Mà thực tế, để thực hiện được việc rèn luyện năng lực, chương trình được đặt trên nền tảng của một nguyên lý là kiến thức phải được học sinh tự kiến tạo, chứ không phải qua con đường chuyển giao, truyền đạt từ giáo viên. Vì một lẽ rất tự nhiên là không ai học hộ được người khác. Hơn nữa, mọi lý luận dạy học đều thừa nhận một chân lý là người học chính là kiến trúc sư của kiến thức và năng lực của chính mình.

Vì thế, mỗi học sinh đều có thể được học những gì mình quyết định, học những gì mình muốn, theo cách mình lựa chọn, theo một lộ trình và tùy theo đặc trưng tâm, sinh lý, hoàn cảnh sống của từng em dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Chỉ có vậy, mới có thể tạo ra lớp người có năng lực thực sự, có bản sắc riêng, có hoài bão, có tầm nhìn hướng ra thế giới, làm cơ sở để tạo đào tạo nguồn nhân lực có sức cạnh tranh cao phục vụ cho công cuộc công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước.

Thứ hai, kiến thức và năng lực bổ sung cho nhau Kiến thức là cơ sở để hình thành năng lực, những loại kiến thức khác nhau, tạo nguồn để học sinh có được các giải pháp tối ưu hoặc có cách ứng xử phù hợp trong bối cảnh phức tạp. Khi năng lực được biểu hiện sẽ là cơ sở để khẳng định sự hiểu biết sâu về kiến thức ở trong từng hoàn cảnh cụ thể.

Do đó, những kiến thức có ích để rèn luyện năng lực chỉ là những kiến thức mà người học sinh năng động, tự kiến tạo và phạm vi của năng lực trực tiếp tùy thuộc vào phạm vi và mức độ phù hợp của kiến thức mà học sinh huy động vào giải quyết vấn đề đó.

Mà sự phát triển năng lực được kiến tạo trên cơ sở mức độ phức tạp, đa dạng của vấn đề. Rèn luyện năng lực được tiến hành theo đường xoắn ốc, trong đó các năng lực có trước được sử dụng để kiến tạo kiến thức mới, và đến lượt mình kiến thức mới lại đặt cơ sở để hình thành những năng lực mới. Như vậy, năng lực chỉ được hình thành khi quá trình dạy học lấy việc học làm gốc.

Thứ ba, chỉ dạy học những vấn đề cốt lõi Rèn luyện năng lực đòi hỏi phải có đủ thời gian, học sinh phải sử dụng nhiều lần, lặp đi lặp lại mới có thể tăng cường lực năng lực cả về chiều rộng lẫn chiều sâu.

Nếu chương trình tập trung rèn luyện năng lực thì cũng có nghĩa chỉ nên tập trung vào số lượng năng lực chọn lọc và lượng kiến thức tương ứng để học sinh có đủ

50

thời gian rèn luyện, kiến tạo và phát triển những năng lực đó. Do đó, cần chọn những vấn đề cốt lõi, trọng yếu để dạy.

Thứ tư, dạy học tích hợp Thế giới hiện đại có đặc trưng là sự phụ thuộc lẫn nhau ngày càng tăng trong tất cả các lĩnh vực khoa học và đời sống. Do vậy, mức độ năng lực cần thiết để thích ứng với thực tế đó cũng ngày càng tăng.

Và dĩ nhiên là những kiến thức đơn giản đơn lẻ được truyền đạt từ giáo viên không còn phù hợp nữa. Phải học tích hợp, học phương pháp luận, học cách kiến tạo kiến thức để rèn luyện khả năng kết hợp các nguồn kiến thức khác nhau, học sinh mới có khả năng giải quyết các vấn đề phức tạp trong cuộc sống lao động sau này.

Thứ năm, mở cửa hội nhập với bên ngoài Nhiệm vụ của các nhà trường phổ thông trong đó có trung tâm GDNN-GDTX không phải là đích đến của học sinh, mà chỉ là nơi chuẩn bị cho các em sẵn sàng bước vào cuộc sống lao động hoặc học cao hơn.

Vì thế, các nhà trường mở cửa hội nhập với bên ngoài cũng là cách tốt nhất để học sinh có cơ hội vận dụng kiến thức, kỹ năng được học vào giải quyết các vấn đề khác nhau đang diễn ra trong xã hội. Đây cũng là cách đào tạo tốt nhất để sau khi tốt nghiệp học sinh sẽ tự tin, bắt tay ngay vào lao động hoặc học đi học tiếp lên cao đẳng và đại học.

Thứ sáu, đánh giá thúc đẩy quá trình học Đánh giá là một khâu rất quan trọng. Kiểm tra đánh giá định hướng cho toàn bộ quá trình dạy học, tạo động lực cho người học, giúp họ tiến bộ không ngừng.

Kiểm tra đánh giá còn cung cấp thông tin phản hồi hữu ích cho giáo viên, nhà quản lý, giúp điều chỉnh quá trình dạy học và quản lý để cùng đạt mục tiêu ngày càng cao.

Học sinh không phải là để được đánh giá, nhưng các em cần được đánh giá để học tốt hơn, tiến bộ nhanh hơn, bền vững hơn.

Kiểm tra đánh giá phải được tích hợp vào quá trình dạy học để giúp học sinh có động lực học tập và không ngừng tiến bộ trong suốt quá trình học tập. Vì vậy, từ mục tiêu dạy học ở từng giai đoạn và cuối cùng đối chiếu với chuẩn đầu ra của chương trình giáo dục để đánh giá sự tiến bộ của người học, trong đó chú ý đến mức độ đạt chuẩn đầu ra của người học và cuối cùng là đánh giá chất lượng của quá trình dạy học.

51

2.2. Quy trình tổ chức dạy học Địa lí 11 theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề Hiện nay, trong nước và trên thế giới có nhiều công trình nghiên cứu về phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Mỗi công trình có góc nhìn khác nhau về tổ chức dạy học nhằm phát triển năng lực nay. Trên cơ sở nghiên cứu lí thuyết và thực tiễn dạy học Địa lú 11 ở Trung tâm GDNN-GDTX, bản thân đề xuất quy trình tổ chức dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề được thực hiện gồm 4 bước như sau: 2.2.1. Nghiên cứu mục tiêu/ yêu cầu cần đạt Bước này, giáo viên nghiên cứu sách giáo khoa, sách giáo viên và dựa vào chuẩn kiến thức, kĩ năng để xác định mục tiêu, yêu cầu cần đạt của bài học.

2.2.2. Xây dựng kế hoạch dạy học (thiết kế giáo án) Xây dựng kế hoạch dạy học là một khâu rất quan trọng của quá trình dạy học.

Nó là sản phẩm thể hiện sự thành công hay thất bại của giáo viên khi triển khai vấn đề. Để xây dựng tốt kế hoạch dạy học đòi hỏi giáo viên phải đầu tư công sức, trí tuệ, nhiệt huyết, lòng yêu nghề, yêu bài. Khi thực hiện bước này, giáo viên thực hiện theo trình tự sau: - Một là, tìm hiểu đối tượng học sinh. Mục đích của bước này là nhằm tìm hiểu, đánh giá thực lực học sinh về kiến thức, kĩ năng, năng lực thực hiện của học sinh, qua đó xác định được mục tiêu, nội dung dạy học, thiết kế các vấn đề, tình huống có vấn đề và lựa chọn phương pháp dạy học phù hợp. Để xác định được trình độ nhận thức, kĩ năng, năng lực thực hiện của HS, giáo viên có thể dựa vào bảng điểm bộ môn của năm học trước, hoặc bài kiểm tra trước khi thực nghiệm.

- Hai là, xác định mục tiêu dạy học và các nội dung trong Địa lí 11 có khả năng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Xác định rõ mục tiêu dạy học và các nội dung có khả năng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh là một bước cực kì quan trọng trong quá trình dạy học. Điều này giáo viên không thể đưa ra mục tiêu qua loa, đại khái mà cần phải nghiên cứu thật kĩ mục tiêu, nội dung chương trình Địa lí 11, lựa chọn những nội dung nào phù hợp nhất để có thể phát triển được năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Những vấn đề đó đưa ra phải đảm bảo sự thống

52

nhất giữa vai trò chủ đạo của giáo viên và sự tích cực, chủ động của học sinh, đảm bảo tính thực tiễn, tạo điều kiện để các em hoạt động nhiều hơn và có thể sử dụng công nghệ thông tin trong các khâu của quá trình giải quyết vấn đề.

- Ba là, thiết kế các hoạt động học tập giải quyết vấn đề cho học sinh. Năng lực được hình thành và phát triển trong hoạt động. Năng lực giải quyết vấn đề cũng vậy. Vì thế, trong mỗi bài học, giáo viên cần thiết kế các hoạt động học tập trên form: Tên hoạt động, mục tiêu hoạt động, thời gian hoạt động, các phương pháp/ kĩ thuật dạy học, hình thức tổ chức dạy học.

Trong thiết kế các hoạt động học tập cần ưu tiên các phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực như phương pháp nêu và giải quyết vấn đề, phương pháp thảo luận nhóm, kĩ thuật đặt câu hỏi, kĩ thuật khăn trải bàn, kĩ thuật các mảnh ghép, ...

Căn cứ vào vấn đề cụ thể, giáo viên có thể lựa chọn các hình thức tổ chức dạy học phù hợp. Có thể dạy học chính khóa, hoặc tổ chức các hoạt động ngoại khóa cho học sinh. Mỗi hình thức sẽ có tính ưu việt riêng, nếu lựa chọn phù hợp sẽ kích thích tính tự giác, chủ động, tích cực trong học tập bộ môn, đồng thời rèn luyện được phẩm chất yêu quê hương đất nước, năng lực tự chủ, tự học, giao tiếp và năng lực không thể thiếu là năng lực giải quyết vấn đề.

- Bốn là, thiết kế các công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Có nhiều công cụ đánh giá năng lực giải quyết vấn đề như các câu hỏi, bài kiểm tra, phiếu hỏi giáo viên và học sinh, phiếu đồng đẳng, phiếu kiểm quát, ... Mỗi công cụ phù hợp với một phương pháp đánh giá cụ thể. Trong đề tài này, lựa chọn các công cụ đánh giá chính là: bài kiểm tra, phiếu tự đánh giá của giáo viên và học sinh.

2.2.3. Tổ chức các hoạt động dạy học Ở bước này thực hiện như sau: - Thứ nhất, nêu vấn đề, tình huống có vấn đề Đây là bước tương tác đầu tiên của học sinh với các tình huống có vấn đề.

Giáo viên nêu vấn đề qua khâu khởi động. Có thể đưa theo mức độ khác nhau như giáo viên sẽ chủ động đưa ra vấn đề hoặc trong hoạt động phát triển năng lực học sinh sẽ là chủ thể đưa ra vấn đề để cả lớp cùng tìm hiểu và giải quyết vấn đề. Trong môi trường giáo dục ở các trung tâm GDNN-GDTX, do lực học của học sinh yếu nên bản

53

thân tác giả chọn mức độ đơn giản đó là giáo viên chủ động đưa ra vấn đề để học sinh giải quyết, còn học sinh chủ động tiếp nhận các tình huống có vấn đề. Đối với một số vấn đề học sinh được biết nhiều hơn thì giáo viên sẽ tạo ra bối cảnh để học sinh phát hiện vấn đề, từ đó phát triển tư duy, nhận thức và năng lực giải quyết vấn đề của các em.

Ví dụ khi dạy mục II. Môi trường bài 3 “Một số vấn đề mang tính toàn cầu”, giáo viên cho cả lớp xem một đoạn video về sự biến đổi của khí hậu toàn cầu.

Giáo viên yêu cầu học sinh sau khi xem xong xác định vấn đề chính cần giải quyết, đưa ra các tình huống khác nhau để thấy được sự biến đổi khí hậu toàn cầu.

Giáo viên có thể dự đoán được các tình huống mà học sinh đưa ra như + Biến đổi khí hậu toàn cầu được biểu hiện bởi những hiện tượng khác nhau như: nhiệt độ Trái Đất tăng, sự suy giảm tầng Ôdôn, hiện tượng mưa axit, ... + Suy nghĩ về các nguyên nhân và hậu quả của những hiện tượng đó. + Suy nghĩ về biện pháp nhằm hạn chế hiện tượng đó.

Với các hướng tư duy như vậy, giáo viên định hướng cho học sinh giải quyết các suy nghĩ đó, đồng thời hướng cho học sinh tới vấn đề cụ thể “Tại sao hoạt động sản xuất công nghiệp chủ yếu ở Bắc Bán cầu, nhưng lỗ thủng tầng Ô dôn ở Nam Cực lại lớn? tới vấn đề chung là Biến đổi khí hậu toàn cầu là trách nhiệm của ai? Tại sao như vậy?

- Thứ hai, tổ chức các hoạt động học tập Đây là bước quan trọng để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh.

Giáo viên hướng dẫn học sinh tìm hiểu để nắm được kiến thức, vừa thao tác các kĩ năng để phát triển được các thành tố của năng lực này. Cụ thể như các thành tố phát hiện vấn đề, thiết lập không gian vấn đề, xác định giải pháp, đánh giá và rút ra kết luận.

Việc phát hiện ra vấn đề, HS có thể dựa vào tư liệu, thông tin của giáo viên để tiến hành phân tích, chứng minh các lập luận, phát hiện những mâu thuẫn giữa vấn đề mới nảy sinh với kiến thức đã học, sau đó tổng hợp thành một câu hỏi có vấn đề.

Tiếp đó, học sinh tiến hành thu thập, lựa chọn, sắp xếp những nội dung liên quan tới vấn đề, phân tích mối quan hệ giữa nội dung của vấn đề với nội dung kiến thức đã học, đưa ra giả thuyết giả thích vấn đề. Đây là quá trình hình thành nên thành tố “thiết lập không gian vấn đề”.

54

Sau khi suy luận, giải thích, học sinh đưa ra kết luận nguyên nhân của vấn đề. Quá trình này, giúp học sinh nắm được kiến thức mới, đồng thời có kinh nghiệm hơn trong việc vận dụng năng lực giải quyết vấn đề để giải quyết các tình huống phát sinh mới.

Với bước này, giáo viên có nhiệm vụ gợi ý học sinh phát hiện vấn đề, yêu cầu học sinh thảo luận, phân tích tình huống, nêu giả thuyết giải thích vấn đề, đánh giá, giúp các em rút ra kiến thức mới. Còn học sinh, nghiên cứu tài liệu để phát hiện ra vấn đề, phân tích làm rõ nội dung, tìm ra và suy luận giả thuyết, kiểm tra tính hiệu quả của giả thuyết để khái quát thành kiến thức mới, vận dung linh hoạt trong thực tiễn.

Ví dụ: khi dạy mục II. Môi trường bài 3 “Một số vấn đề mang tính toàn cầu”, giáo viên hướng dẫn học sinh phát hiện vấn đề sự suy giảm về chất lượng môi trường sống của chúng ta hiện nay không phải chỉ riêng đối với những nước sản xuất ra nhiều chất khí độc hại làm tổn hại môi trường mà nó tác động đến tất cả các nước trên toàn cầu.

Dựa vào nội dung video và kiến thức bản thân, HS chứng minh được môi trường không khí hiện nay đang bị ô nhiễm, suy thoái, nó không chỉ diễn ra ở các nước phát triển - thải ra nhiều chất khí thải làm tổn hại môi trường mà ảnh hưởng đến các nước trên toàn cầu. Qua đó, xác định các giải pháp làm hạn chế sự biến đổi của khí hậu. Một trong biện pháp quan trong nhất đó là sự chung tay của tất cả các nước về vấn đề bảo vệ ngôi nhà chung, đồng thời đưa ra các giả thuyết đối với từng nhóm nước sẽ để có bức tranh phù hợp.

- Thứ ba, kết luận vấn đề Sau khi học sinh giải quyết được các bước trên, giáo viên sẽ là người khẳng định hay bác bỏ giả thuyết, đưa ra kết luận và mở rộng vấn đề.

Bước này, tuy không tốn nhiều thời gian, nhưng lại có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Nó chính là bước kết luận những tri thức mới, là điểm khởi đầu tiếp theo của mắt xích tri thức mới hơn.

2.2.4. Đánh giá kết quả dạy học Đánh giá quá trình phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Bước này chính là căn cứ để giáo viên đánh giá được năng lực thực chất của các em, qua đó

55

điều chỉnh được phương pháp, kĩ thuật dạy học giúp học sinh tiến bộ hơn. Giáo viên có thể dựa vào phiếu quan sát của giáo viên, phiếu tự đánh giá của học sinh, phiếu đánh giá giữa các học sinh với nhau. Trong quá trình thực hiện, có thể dựa vào bảng Các mức độ đánh giá các thành tố của năng lực giải quyết vấn đề [15, tr 111].

Ví dụ khi dạy mục II. Môi trường bài 3 “Một số vấn đề mang tính toàn cầu”. Sau khi cho học sinh xem đoạn video nói về sự biến đổi khí hậu toàn cầu, giáo viên quan sát các hoạt động học tập của học sinh, đối chiếu với bảng tiêu chí để đánh giá kết quả học tập của các em.

TT

Thành tố

Tiêu chí thể hiện năng lực GQVĐ Không xác định được nguyên nhân làm biến đổi khí hậu

Phát 1

hiện vấn đề

Mức độ đạt được A0

toàn cầu.

Xác định được nguyên nhân làm biến đổi khí hậu toàn

A1

cầu nhưng chưa đầy đủ.

Xác đinh đầy đủ, chính xác nguyên nhân làm biến đổi

A2

khí hậu toàn cầu.

Thiết lập 2

không gian vấn đề

3

BO

toàn cầu.

Chứng minh được, nhưng không đầy đủ.

B1

Chứng minh đầy đủ, rõ ràng hậu quả của biến đổi khí

B2

hậu toàn cầu.

Xác

Chưa đưa ra giải pháp làm hạn chế sự biến đổi khí hậu

định

toàn cầu.

giải

Đưa ra nhưng chưa đầy đủ.

C1

pháp

Đưa ra đầy đủ, chính xác, khoa học các giải pháp đối với

C2

GQVĐ Đánh giá giải 4

Chưa chứng minh được hậu quả của biến đổi khí hậu

từng nhóm nước.

Chưa khái quát được biểu hiện, nguyên nhân, hậu quả và

DO

biện pháp hạn chế sự biến đổi khí hậu toàn cầu.

pháp và Đã khái quát được nhưng chưa đầy đủ. đưa ra

C0

D1

Khái quát đầy đủ, chính xác các biểu hiện, nguyên nhân,

D2

kết luận hậu quả và biện pháp hạn chế sự biến đổi khí hậu toàn cầu.

(Trong đó: mức 0 là Chưa đạt, 1là Đạt, 2 là Tốt) (Nguồn: Tác giả xây dựng)

56

Như vậy, thông qua việc phân tích tình huống trên, học sinh sẽ vừa nắm được biểu hiện, nguyên nhân, hậu quả và biện pháp hạn chế sự biến đổi khí hậu toàn cầu trên thế giới. Đồng thời biết được đây là việc làm không phải riêng rẽ từng quốc gia mà phải là sự chung tay hợp sức của toàn thể nhân loại. Vấn đề này nếu không thay đổi cách nhìn nhận và hành động sẽ nguy hại trực tiếp đến sự sống của tất cả loài người trên toàn cầu.

Trong quá trình đánh giá, thực hiện đánh giá định kì. Việc đánh giá định kì có thể dựa vào bài kiểm tra giữa hoặc cuối học kì, cuối năm học. Đây là khâu xác định được mức độ học tập của học sinh so với chuẩn kiến thức, kĩ năng quy định trong chương trình, đồng thời đánh giá được sự hình thành và phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh. Trong khâu này, giáo viên thường dùng các câu hỏi, tình huống có vấn đề trong phần vận dụng kiến thức. Kết quả của khâu này sẽ giúp tăng sự hứng thú, tích cực chủ động học tập bộ môn, đồng thời phát triển được năng lực giải quyết vấn đề không chỉ kiến thức bài học mà còn cách ứng xử với thế giới thực tại của các em. Để có cái nhìn tổng quan, sâu sắc, giáo viên cần kết hợp đánh giá quá trình với đánh giá định kì để năng lực giải quyết vấn đề của học sinh được thể hiện đầy đủ, chính xác nhất. Và có thể rút ngắn lại thành 3 bước chính: Bước 1: Nêu tên chủ đề, các mục tiêu và các yêu cầu cần đạt. GV chuyển giao cho HS hệ thống tài liệu học tập, đồng thời gợi ý cho HS các vấn đề, câu hỏi định hướng cho từng hoạt động của chủ đề giúp HS chủ động và xây dựng kế hoạch thực hiện.

Bước 2: Học sinh chủ động nghiên cứu các nội dung của vấn đề theo hệ thống câu hỏi, bài tập, vấn đề ứng với từng hoạt động đã được chỉ ra trong mỗi bài, sau đó sẽ lần lượt giải quyết các tình huống có vấn đề, GV quan sát, giải quyết các bế tắc cho HS. Bước 3: Tổ chức đánh giá kết quả học tập thông qua: câu hỏi, bài tập kiểm tra.

Việc đánh giá được thực hiện theo 2 hình thức tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng. Từ kết quả thu được cho phép giáo viên điều chỉnh hoàn chỉnh nội dung và các hoạt động cụ thể phù hợp hơn với đối tượng nhận thức và thời lượng hợp lí.

57

2.3. Sử dụng các phương pháp dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong chương trình Địa lí 11 Để tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong chương trình Địa lí 11, giáo viên có thể sử dụng nhiều phương pháp dạy học khác nhau. Trong khuôn khổ đề tài, tác giả đề cập đến một số phương pháp thường được sử dụng nhiều trong dạy học phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Đó là: 2.3.1. Phương pháp nêu và giải quyết vấn đề Phương pháp dạy học nêu và giải quyết vấn đề là phương pháp dạy học giáo viên đặt ra những tình huống có vấn đề, giáo viên điều khiển học sinh phát hiện vấn đề, hoạt động tự giác, tích cực, chủ động và sáng tạo để giải quyết vấn đề, thông qua đó nắm được kiến thức mới lẫn phương pháp đi tới kiến thức đó, đồng thời phát huy năng lực tư duy sáng tạo, hình thành thế giới quan khoa học.

Phương pháp này không phải là một phương pháp dạy học riêng biệt mà là tập hợp nhiều phương pháp dạy học liên kết chặt chẽ và tương tác với nhau. Trong đó, phương pháp này đóng vai trò trung tâm, gắn bó các phương pháp khác trong tập hợp làm cho tính chất của chúng tích cực hơn. Điểm nhấn của phương pháp này chính là cách tạo ra các tình huống có vấn đề: vấn đề liên quan đến bài học, kích thích được sự tò mò, ham hiểu biết của học sinh, gợi được hứng thú, niềm tin cho các em.

Do đặc điểm của chương trình Địa lí 11 là Địa lí kinh tế - xã hội thế giới, nên mỗi quốc gia, mỗi khu vực có vấn đề riêng, nhưng lại là một bộ phận của thế giới. Vì thế, phương pháp dạy học nêu và giải quyết vấn đề trong Địa lí 11 sẽ tập trung nhiều về từng khía cạnh của vấn đề. (Có vấn đề chỉ ở một quốc gia, có những vấn đề lại mang tính toàn cầu).

Trong quá trình thực hiện phương pháp này ở chương trình Địa lí 11, giáo viên cần lựa chọn nội dung phù hợp để sử dụng phương pháp nêu và giải quyết vấn đề: Những nội dung của các bài mang tính tổng hợp kiến thức sẽ phù hợp với phương pháp này hơn những bài có nội dung đơn giản. Ví dụ: ở bài 3 - Một số vấn đề mang tính toàn cầu sẽ áp dụng được phương pháp này dễ dàng, mang hiệu quả hơn bài 12 - Ô-xtrây-li-a (tiết 2: thực hành: Tìm hiểu về dân cư Ô-xtrây-li-a).

58

Sau khi lựa chọn nội dung sử dụng phương pháp này, giáo viên cần tìm khả năng có thể xây dựng các tình huống có vấn đề. Các tình huống này phụ thuộc vào nội dung cụ thể của từng bài, nó sẽ góp phần tạo hứng thú để học sinh chủ động tìm tòi, khám phá để giải quyết vấn đề. Để phát huy hiệu quả và phù hợp với đối tượng học sinh hệ GDTX thì giáo viên có thể xây dựng các khả năng nhờ sử dụng các phương tiện, công nghệ hiện đại, phương tiện trực quan trong dạy học để chủ động đưa vấn đề cho học sinh phát hiện, giải quyết vấn đề.

Sau đó, diễn đạt các khả năng thành tình huống có vấn đề. Quá trình này phức tạp hơn nhiều so với bước tìm các khả năng có thể xây dựng các tình huống có vấn đề. Nó đòi hỏi khi giáo viên đưa ra tình huống có vấn đề phải tạo được cho học sinh thấy hứng thú, tích cực, chủ động, có ham muốn khám phá, phát hiện ra vấn đề.

Có thể khái quát quy trình xây dựng tình huống có vấn đề trong dạy học Địa lí 11 khi sử dụng phương pháp nêu và giải quyết vấn đề bao gồm 4 bước: Bước 1: Giáo viên phải xác định được mục tiêu bài học; Bước 2: Phân tích nội dung sách giáo khoa và tài liệu liên quan; Bước 3: Tìm khả năng có thể xây dựng các tình huống có vấn đề trong bài; Bước 4: Diễn đạt các khả năng đó thành tình huống có vấn đề.

Ví dụ: Khi dạy bài 9. Nhật Bản, giáo viên tìm hiểu mục tiêu bài học, lựa chọn nội dung để hướng dẫn học sinh giải quyết vấn đề Tự nhiên Nhật Bản không mấy thuận lợi cho sự phát triển kinh tế, nhưng Nhật Bản lại có nền kinh tế phát triển cao, ổn định trong thời gian dài. Học sinh sẽ suy nghĩ, kết hợp trao đổi thảo luận để tìm ra nguyên nhân chủ yếu là do dân cư Nhật Bản. Và đưa ra các tình huống để thấy được dân cư Nhật Bản đóng vai trò quan trọng nhất đối với sự phát triển kinh tế.

2.3.2. Phương pháp dạy học dự án Dạy học theo dự án được hiểu là người học thực hiện một nhiệm vụ học tập phức hợp, có sự kết hợp giữa lý thuyết và thực hành, có tạo ra các sản phẩm có thể giới thiệu. Nhiệm vụ này được người học thực hiện với tính tự lực cao trong toàn bộ quá trình học tập, từ việc xác định mục đích, lập kế họach, đến việc thực hiện dự án, kiểm tra, điều chỉnh, đánh giá quá trình và kết quả thực hiện. Làm việc nhóm là hình thức cơ bản của DHDA. Đặc trưng cơ bản của dạy học dự án là người học là trung tâm của quá trình dạy học, tập trung vào những mục tiêu học tập quan trọng gắn với các chuẩn,

59

được định hướng theo bộ câu hỏi khung chương trình, đòi hỏi các hình thức đánh giá đa dạng và thường xuyên, có tính liên hệ với thực tế. Người học thể hiện sự hiểu biết của mình thông qua sản phẩm và quá trình thực hiện. Công nghệ hiện đại hỗ trợ và thúc đẩy việc học của người học. Kĩ năng tư duy là yếu tố không thể thiếu trong phương pháp dạy học dự án.

Quy trình tổ chức gồm các công đoạn đó là chuẩn bị, thực hiện, tổng hợp và đánh giá.

Trong dạy học dự án, HS là người quyết định cách tiếp cận vấn đề cũng như phương pháp và các hoạt động cần phải tiến hành để giải quyết vấn đề đó, tập giải quyết các vấn đề của cuộc sống thực bằng các kĩ năng của người lớn thông qua làm việc theo nhóm, là người lựa chọn các nguồn dữ liệu, thu thập dữ liệu từ những nguồn khác nhau đó, rồi tổng hợp, phân tích và tích lũy kiến thức từ quá trình làm việc của chính các em, hoàn thành việc học với các sản phẩm cụ thể (dự án) và có thể trình bày, bảo vệ sản phẩm đó, đồng thời cũng là người trình bày kiến thức mới mà họ đã tích lũy thông qua dự án, là người đánh giá và được đánh giá dựa trên những gì đã thu thập được.

Còn giáo viên: Nếu như phương pháp dạy học truyền thống - giáo viên đóng vai trò trung tâm, là chuyên gia và nhiệm vụ chính là truyền đạt kiến thức, thì trong DHDA, GV là chỉ là người hướng dẫn và tham vấn chứ không phải là “cầm tay chỉ việc” cho HS của mình, mà trở thành người hướng dẫn, người giúp đỡ học sinh, tạo môi trường thuận lợi nhất cho các em trên con đường thực hiện dự án.

Công nghệ đóng vai trò rất quan trọng trong DHDA. Mặc dù công nghệ không phải là vấn đề cốt yếu, nhưng nó có thể nâng cao kinh nghiệm học tập và đem lại cho HS cơ hội để hòa nhập, tìm thấy các nguồn tài nguyên để tạo ra sản phẩm.

Chương trình sách giáo khoa Địa lí 11, có rất nhiều chủ đề GV có thể cho HS tìm hiểu phương pháp này như: - Tác động của cuộc cách mạng khoa học công nghệ hiện đại đến kinh tế - xã hội Việt Nam. - Tác động của toàn cầu hóa kinh tế đến Việt Nam. Liên hệ địa phương.

- Các giải pháp cho vấn đề dân số, môi trường trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên, huyện, xã nơi em sinh sống.

- Vị thế của Việt Nam trong ASEAN.

60

2.3.3. Phương pháp thảo luận nhóm Phương pháp thảo luận nhóm là phương pháp mới mà hệ thống giáo dục ngày nay đang áp dụng rộng rãi và phổ biến. Phương pháp thảo luận nhóm được hiểu đơn giản là là một nhóm người sẽ cùng nhau tìm hiểu bàn bạc và phân tích vấn đề để cùng nhau đưa ra giải pháp, kết luận cho vấn đề đó thì được gọi là phương pháp thảo luận nhóm.

Một nhóm sẽ được chia theo số lượng người vừa phải. Và nhóm này gồm bao nhiêu người sẽ được phân công ngay trên lớp do thầy cô giáo chỉ định. Thông thường thầy cô sẽ sắp cho các bạn ngồi gần nhau nhất thành một nhóm để tiện cho việc bàn bạc và giải quyết vấn đề.

Lợi ích của phương pháp này là: Học sinh sẽ được chủ động tìm hiểu vấn đề mà mình được giao, qua đó phát huy được tính tự giác, tự lực trong công việc. Và các em sẽ gặt hái được nhiều lợi ích như sẽ được tranh luận tích cực, sẽ giúp HS trình bày có tính thuyết phục, tăng khả năng tương tác, biết giúp đỡ, hỗ trợ bạn bè.

Trong quá trình sử dụng phương pháp này, giáo viên phải có thái độ tích cực, tạo hứng thú cho học sinh. Vì giáo viên là một chủ thể quan trọng góp phần tạo nên thành công cho buổi thảo luận. Vì vậy thầy cô cũng phải tích cực tìm tòi, phân tích nội dung của đề tài thảo luận trước để có thể đưa ra được những nhận định về nội dung của nhóm thảo luận đã tốt hay chưa? Cần bổ sung thêm những kiến thức gì hay không? ...

Ví dụ: Trong dạy học mục II. Bài 3. Một số vấn đề mang tính toàn cầu, GV có thể chia lớp thành 6 nhóm, các nhóm thảo luận và điền nội dung vào phiếu học tập.

Nhóm 1, 2. Tìm hiểu về Biến đổi khí hậu toàn cầu và suy giảm tầng Ôdôn.

Nhóm 3, 4: Tìm hiểu về ô nhiễm nguồn nước ngọt, biển và đại dương.

Nhóm 5, 6: Tìm hiểu suy giảm đa dạng sinh vật.

PHIẾU HỌC TẬP (Nhóm ....)

Nghiên cứu SGK, thảo luận nhóm, hãy hoàn thành nội dung sau Vấn đề: .................................................................................................

Biểu hiện Nguyên nhân Giải pháp

61

Sau đó, yêu cầu đại diện nhóm trình bày, HS khác bổ sung, nhóm khác phản biện, GV chuẩn xác kiến thức.

2.3.4. Phối hợp các phương pháp trong một hoạt động dạy học Như chúng ta biết, không có một phương pháp nào là toàn năng trong giảng dạy. Vì thế, khi dạy học, giáo viên cần linh hoạt lựa chọn, tổ chức kết hợp nhiều phương pháp dạy học khác nhau để cùng thực hiện nhiệm vụ học tập cho học sinh.

Giáo viên không chỉ chú trọng và áp dụng đến các phương pháp mới, mà còn phải chú trọng cả việc sử dụng phương pháp dạy học truyền thống. Vì thực tế, học sinh hệ GDTX vẫn còn khá nhiều em không thể tham gia tích cực chủ động như các em ở các trường THPT. Nếu GV chỉ sử dụng nguyên những phương pháp mới thì có nhiều em sẽ không theo kịp, dẫn đến không lĩnh hội được kiến thức. Vì vậy, trong quá trình dạy học ở một nội dung, có thể vừa sử dụng phương pháp thảo luận nhóm kết hợp với phương pháp thuyết trình, đàm thoại gợi mở,... Các phương pháp này lại được thay đổi phù hợp với đối tượng học sinh. Mỗi phương pháp lại có những hình thức tổ chức dạy học đặc thù. Và như vậy, giáo viên sẽ tổ chức linh hoạt các hình thức dạy học.

Hình thức tổ chức dạy học là sự biểu hiện bên ngoài của hoạt động, phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên và học sinh được thực hiện trong một trật tự quy định và một số chế độ xác định. Để năng lực giải quyết vấn đề của học sinh thể hiện rõ thì không chỉ sử dụng một hình thức dạy học mà cần linh hoạt các hình thức tổ chức khác nhau.

Trong quá trình giảng dạy Địa lí 11, do nội dung chương trình chủ yếu là kiến thức về tự nhiên, kinh tế - xã hội của các nước, các khu vực trên thế giới, nên tổ chức hình thức giảng dạy trên lớp là chính. Hầu hết các bài học, giáo viên có thể sử dụng các hình thức như dạy học theo nhóm, cá nhân, cặp đôi, cả lớp,...

Tuy nhiên, có một số nội dung có thể thực hiện được ngoài trời, ví dụ nội dung Bài 3: Một số vấn đề mang tính toàn cầu, giáo viên có thể tổ chức cho học sinh học trải nghiệm thực tế để học sinh chứng kiến tận mắt về sự ô nhiễm nguồn nước sông suối, không khí, ở xung quanh nơi các em sinh sống và học tập. Từ đó, các em sẽ

62

nhận thức được các nguyên nhân, tác hại của hiện tượng đó, rồi hình thành ý thức cá nhân về bảo vệ môi trường sống quanh ta.

2.4. Sử dụng một số kĩ thuật dạy học hợp tác nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề Kĩ thuật dạy học là những biện pháp, cách thức hành động của của giáo viên và học sinh trong các tình huống hành động nhỏ nhằm thực hiện và điều khiển quá trình dạy học. Các kĩ thuật dạy học là những đơn vị nhỏ nhất của phương pháp dạy học.

Trong giảng dạy Địa lí 11, bản thân nhận thấy có nhiều kĩ thuật dạy học phát triển năng lực cho học sinh. Trong phạm vi đề tài, đề cập đến một số kĩ thuật dạy học có thể sử dụng để phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh như: 2.4.1. Kĩ thuật "Các mảnh ghép" Kĩ thuật "Các mảnh ghép" là hình thức học tập hợp tác kết hợp giữa cá nhân, nhóm và liên kết giữa các nhóm nhằm giải quyết một nhiệm vụ phức hợp (có nhiều chủ đề), kích thích sự tham gia tích cực của HS, nâng cao vai trò của cá nhân trong quá trình hợp tác (Không chỉ hoàn thành nhiệm vụ ở Vòng 1 mà còn phải truyền đạt lại kết quả vòng 1 và hoàn thành nhiệm vụ ở Vòng 2).

Cách tiến hành kĩ thuật "Các mảnh ghép" - Vòng 1: Nhóm chuyên gia Hoạt động theo nhóm 3 đến 8 người. Mỗi nhóm được giao một nhiệm vụ. Mỗi cá nhân làm việc độc lập trong khoảng vài phút, suy nghĩ về câu hỏi, chủ đề và ghi lại những ý kiến của mình. Khi thảo luận nhóm phải đảm bảo mỗi thành viên trong từng nhóm đều trả lời được tất cả các câu hỏi trong nhiệm vụ được giao và trở thành “chuyên gia” của lĩnh vực đã tìm hiểu và có khả năng trình bày lại câu trả lời của nhóm ở vòng 2.

- Vòng 2: Nhóm các mảnh ghép Hình thành nhóm 3 đến 6 người mới (1 - 2 người từ nhóm 1, 1 - 2 người từ nhóm 2, 1 - 2 người từ nhóm 3…). Các câu trả lời và thông tin của vòng 1 được các thành viên trong nhóm mới chia sẻ đầy đủ với nhau. Khi mọi thành viên trong nhóm mới đều hiểu được tất cả nội dung ở vòng 1 thì nhiệm vụ mới sẽ được giao cho các nhóm để giải quyết. Các nhóm mới thực hiện nhiệm vụ, trình bày và chia sẻ kết quả

63

Ví dụ: Dạy mục II. Tự nhiên - Bài 10. Cộng hòa nhân dân Trung Hoa. Giáo viên có thể đặt ra tình huống Trung Quốc là quốc gia rộng lớn, liệu rằng tự nhiên của Trung Quốc có sự khác biệt giữa hai miền Đông - Tây? Điều đó thuận lợi gì cho sự phát triển kinh tế của Trung Quốc. Để HS có thể trả lời được tình huống trên, GV hướng dẫn HS qua kĩ thuật các mảnh ghép để tìm hiểu thiên nhiên của hai miền Đông - Tây Trung Quốc.

- Bước 1: GV chia lớp thành 8 nhóm, 2 cụm – mỗi cụm là 4 nhóm. 2 nhóm thảo luận chung một chủ đề.

Vòng 1: Nhóm chuyên gia: GV hướng dẫn các nhóm căn cứ nội dung SGK, tư liệu đã chuẩn bị, thông tin Internet.., thảo luận là trình bày các đặc điểm và đưa ra những nhận xét cần thiết.

- Nhóm 1,3: Tìm hiểu khu vực miền Tây.

- Nhóm 2,4: Tìm hiểu khu vực miền Đông.

Các nhóm tìm hiểu các khu vực dựa trên các yếu tố: địa hình, khí hậu, sông ngòi, khoáng sản, đánh giá thuận lợi cho phát triển các ngành kinh tế.

Vòng 2: Nhóm các mảnh ghép Nhóm mới được hình thành bởi các thành viên mới từ 04 nhóm trên, sẽ trao đổi và tổng hợp lại kiến thức sự khác biệt của thiên nhiên theo từng yếu tố tự nhiên, sau đó đánh giá sự khác biệt về tự nhiên giữa hai miền Đông - Tây Trung Quốc đã tạo cho bức tranh kinh tế Trung Quốc có màu sắc đa dạng, với cơ cấu ngành và trình độ phát triển khác nhau. Điều này đã tạo nên sức hấp dẫn nhiều nhà đầu tư, và du khách đến với Trung Hoa. 2.4.2. Kĩ thuật "Khăn trải bàn" Là hình thức tổ chức hoạt động mang tính hợp tác, kết hợp giữa hoạt động cá nhân và hoạt động nhóm nhằm kích thích, thúc đẩy sự tham gia tích cực, tăng cường

64

tính độc lập, trách nhiệm của cá nhân HS, phát triển mô hình có sự tương tác giữa HS với HS. Cách tiến hành kĩ thuật "Khăn trải bàn" - Hoạt động theo nhóm (4 người / nhóm) (có thể nhiều người hơn) - Mỗi người ngồi vào vị trí như hình vẽ minh họa (1) Viết ý kiến cá nhân

(3) Viết ý kiến cá nhân

(5) Viết ý kiến cá nhân

Ý kiến chung của nhóm (2) Viết ý kiến cá nhân

(4) Viết ý kiến cá nhân

(6) Viết ý kiến cá nhân

- Tập trung vào câu hỏi (hoặc chủ đề,...)

- HS viết vào ô mang số của mình câu trả lời.

- Kết thúc thời gian làm việc cá nhân, các thành viên chia sẻ, thảo luận và thống nhất các câu trả lời - Viết những ý kiến chung của cả nhóm vào ô giữa tấm khăn trải bàn (giấy A0).

- Sau khi các nhóm hoàn tất công việc giáo viên có thể gắn các mẫu giấy "khăn trải bàn" lên bảng để cả lớp cùng nhận xét.

Trong quá trình sử dụng kĩ thuật này, tôi thấy kĩ thuật này giúp cho hoạt động nhóm có hiệu quả hơn, mỗi học sinh đều phải đưa ra ý kiến của mình về chủ đề đang thảo luận, không ỷ lại vào các bạn học khá, giỏi, áp dụng cho hoạt động nhóm với một chủ đề nhỏ trong tiết học, toàn thể học sinh cùng nghiên cứu một chủ đề.

Ví dụ: Dạy mục I. Tự nhiên - Bài 8. Nhật Bản: Giáo viên nêu vấn đề: Nhật Bản là một trong những nước có nền kinh tế phát triển hàng đầu thế giới. Vậy tự nhiên Nhật Bản có thuận lợi hoàn toàn cho phát triển kinh tế của nước này? Để trả lời câu hỏi đó, giáo viên sử dụng kĩ thuật khăn trải bàn hướng đãn HS. Yêu cầu, 02 bàn tạo thành 01 nhóm, rồi ghi ý kiến cá nhân, sau đó thảo luận thống nhất ý kiến chung để ghi vào phiếu học tập. Các ý kiến tổng hợp lại đều phải khẳng định tự nhiên Nhật Bản không mấy thuậ lợi cho sự phát triển kinh tế, nhất là địa chất - địa hình, khoáng sản,...

65

2.4.3. Kĩ thuật "Động não" Động não (công não) là một kỹ thuật nhằm huy động những tư tưởng mới mẻ, độc đáo về một chủ đề của các thành viên trong thảo luận. Các thành viên được cổ vũ tham gia một cách tích cực, không hạn chế các ý tưởng (nhằm tạo ra "cơn lốc” các ý tưởng).

Quy tắc của động não: Không đánh giá và phê phán trong quá trình thu thập ý tưởng của các thành viên; Liên hệ với những ý tưởng đã được trình bày; Khuyến khích số lượng các ý tưởng; Cho phép sự tưởng tượng và liên tưởng.

Các bước tiến hành bao gồm: GV dẫn nhập vào chủ đề và xác định rõ một vấn đề; Các thành viên đưa ra những ý kiến của mình: trong khi thu thập ý kiến, không đánh giá, nhận xét. Mục đích là huy động nhiều ý kiến tiếp nối nhau; Kết thúc việc đưa ra ý kiến; GV nhận xét đánh giá.

Ví dụ : Trong dạy học bài 3. Một số vấn đề mang tính toàn cầu, GV có thể huy động HS động não bằng việc yêu cầu HS ghi ra giấy những hậu quả của hiện tượng nhiệt độ Trái Đất tăng. HS sẽ tự mình suy nghĩ, rồi viết ra giấy ý kiến của mình. Sau đó, trình bày trước lớp để thầy (cô) bạn bè nhận xét, đánh giá.

2.4.4. Kĩ thuật "Tia chớp" Kỹ thuật tia chớp là một kỹ thuật huy động sự tham gia của các thành viên đối với một câu hỏi nào đó, hoặc nhằm thu thông tin phản hồi nhằm cải thiện tình trạng giao tiếp và không khí học tập trong lớp học, thông qua việc các thành viên lần lượt nêu ngắn gọn và nhanh chóng (nhanh như chớp) ý kiến của mình về câu hỏi hoặc tình trạng vấn đề.

Quy tắc thực hiện - Có thể áp dụng bất cứ thời điểm nào khi các thành viên thấy cần thiết và đề nghị.

- Lần lượt từng người nói suy nghĩ của mình về một câu hỏi đã thoả thuận.

- Mỗi người chỉ nói ngắn gọn 1-2 câu ý kiến của mình.

- Chỉ thảo luận khi tất cả đã nói xong ý kiến.

Ví dụ: Trong dạy học bài 5. Một số vấn đề của châu lục và khu vực - Tiết 1.

Một số vấn đề của khu vực Tây Nam Á và khu vực Trung Á, GV có thể đặt câu hỏi Hiện nay, khu vực Tây Nam Á còn gặp những vấn đề gì nổi bật? HS suy nghĩ nhanh rồi trả lời là vấn đề xung đột sắc tộc, tôn giáo và nạn khủng bố.

66

2.4.5. Kĩ thuật "Sơ đồ tư duy" Sơ đồ tư duy (còn được gọi là bản đồ khái niệm) là một sơ đồ nhằm trình bày một cách rõ ràng những ý tưởng mang tính kế hoạch hay kết quả làm việc của cá nhân hay nhóm về một chủ đề. Sơ đồ tư duy có thể được viết trên giấy, trên bản trong, trên bảng hay thực hiện trên máy tính.

Trong thực tế, khi giảng dạy Địa lí nói chung, sơ đồ tư duy sẽ giúp học sinh nắm chắc được trọng tâm bài học, từ đó rèn luyện được nhiều khả năng, trong số đó có tư duy khái quát hóa, động não nhanh để hình thành sự phản xạ nhanh của trí não, góp phần ứng phó nhanh với các tình huống có vấn đề, đó chính là cơ sở góp phần phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho các em.

Ví dụ khi dạy xong kiến thức của bài 3. Một số vấn đề mang tính toàn cầu, giáo viên hướng dẫn học sinh tái hiện lại kiến thức thông qua việc vẽ lại sơ đồ tư duy, sau đó nhấn mạnh đến các vấn đề cần giải quyết.

Hình 2.1. Sơ đồ tư duy bài 3. Một số vấn đề mang tính toàn cầu 2.5. Thiết kế một số kế hoạch dạy học tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong chương trình Địa lí 11 Kế hoạch dạy học số 1: Tiết 3:

Bài 3. MỘT SỐ VẤN ĐỀ MANG TÍNH TOÀN CẦU

I. MỤC TIÊU 1. Kiến thức - Phân tích, đánh giá được các nguyên nhân, biểu hiện và hậu quả của các vấn đề toàn cầu.

- Đề xuất các giải pháp nhằm hướng đến phát triển bền vững.

2. Kĩ năng - Phân tích được sơ đồ, bảng số liệu, hình ảnh... về dân số, môi trường.

67

3. Thái độ - Nhận thức được sự cần thiết phải bảo vệ môi trường.

- Quan tâm, ủng hộ các chính sách, kêu gọi bảo vệ môi trường và các chính sách phát triển dân số quốc gia.

4. Năng lực hình thành - Năng lực chung: Năng lực tự học, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực sáng tạo, năng lực sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông.

- Năng lực chuyên biệt: Năng lực tư duy tổng hợp theo lãnh thổ, năng lực sử dụng bản đồ, năng lực sử dụng số liệu thống kê, năng lực sử dụng tranh ảnh địa lý, video clip, bảng số liệu.

II. CHUẨN BỊ CỦA GIÁO VIÊN VÀ HỌC SINH 1. Chuẩn bị của giáo viên - Thiết kế bài giảng điện tử, giáo án.

- Thiết bị máy tính, máy chiếu - Cập nhật thông tin, hình ảnh liên quan đến bài học.

2. Chuẩn bị của học sinh - Xem trước bài mới.

- Nghiên cứu các bảng số liệu trong sách giáo khoa, tìm số liệu mới để so sánh.

- Giấy note, giấy A4.

III. BẢNG MÔ TẢ CÁC MỨC ĐỘ NHẬN THỨC VÀ YÊU CẦU CẦN ĐẠT Nhận biết

Thông hiểu

- Trình bày đặc điểm dân số thế Phân giới và xu hướng phát triển dân số.

Vận dụng

Vận dụng cao

tích - Đưa ra giải - Liên hệ địa

nguyên nhân và pháp cho các phương đánh

- Trình bày biểu hiện, nguyên hậu quả vấn đề vấn đề toàn cầu giá hiện trạng vấn đề. nhân của các vấn đề môi trường toàn cầu; Dân hiện nay. và một số vấn đề khác.

số, môi trường.

IV. CÁC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC A. Tình huống xuất phát (5 phút) 1. Mục tiêu - Học sinh huy động được kiến thức từ thực tế vào nội dung bài học.

- Rèn luyện kĩ năng đọc biểu đồ, quan sát hình ảnh.

2. Phương pháp/kĩ thuật dạy học - Thảo luận/cặp đôi

68

3. Phương tiện - Máy tính, Projector.

4. Tiến trình hoạt động - Bước 1: Giao nhiệm vụ cho HS Quan sát các hình ảnh/clip và dựa vào kiến thức thực tế từ các phương tiện truyền thông thời gian gần đây để trả lời câu hỏi: hình ảnh trên nói về vấn đề gì?

Các vấn đề đó hiện nay như thế nào? Tại sao?

- Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ trong 2 phút.

- Bước 3: Trao đổi, thảo luận - Bước 4: GV kết nối kết quả thực hiện trao đổi của HS với kiến thức bài mới; GV nhận xét quá trình thực hiện nhiệm vụ HS. B. Hình thành kiến thức mới Hoạt động 1. Tìm hiểu vấn đề Dân số: Bùng nổ dân số (5 phút) 1. Mục tiêu - Giải thích được hiện tượng bùng nổ dân số ở các nước đang phát triển.

- Phân tích được sơ đồ, bảng số liệu, hình ảnh...

69

- Liên hệ kiến thức bài học vào thực tế.

2. Phương thức: - Phương pháp: Phương pháp đàm thoại gợi mở.

- Hình thức: cặp đôi 3. Phương tiện: máy tính, Projector 4. Tiến trình hoạt động Bước 1: Giao nhiệm vụ cho HS (cặp đôi) Tỉ suất gia tăng dân số tự nhiên của các nhóm nước phát triển với đang phát triển và toàn thế giới (Đơn vị: %) Tỉ suất gia tăng dân số tự nhiên các giai đoạn Nhóm nước 1950- 1965- 1985- 1990199520101955 1970 1990 1995 2000 2015 Thế giới 1,8 2,1 1,6 1,5 1,4 1,2 Các nước phát triển

1,2

0,8

0,6

0,2

0,2

0,1

Các nước đang phát triển

2,0

2,6

1,9

1,9

1,7

1,4

- Dựa vào bảng số liệu, so sánh về tỉ suất gia tăng dân số tự nhiên của các nhóm nước phát triển với đang phát triển và toàn thế giới.

- Nêu nguyên nhân của vấn đề bùng nổ dân số.

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ: HS trao đổi theo cặp trong 3phút để hoàn thành nhiệm vụ.

Bước 3: GV chỉ định một số cặp trình bày kết quả, các cặp khác bổ sung.

Bước 4: GV nhận xét kết quả làm việc của HS, chốt kiến thức. Ví dụ tình hình thực tế tại Việt Nam - nguyên nhân bùng nổ dân số, hoặc Châu Phi… NỘI DUNG - Dân số thế giới tăng nhanh, nhất là nửa sau thế kỉ XX. Năm 2005 dân số thế giới là 6477 triệu người; năm 2019, số dân thế giới đạt 7,7 tỉ người.

- Bùng nổ dân số thế giới diễn ra chủ yếu ở các nước đang phát triển, chiếm 80% dân số và 95% dân số gia tăng hàng năm.

- Nguyên nhân: tỉ suất gia tăng tự nhiên cao, quy mô dân số đông Hoạt động 2. Tìm hiểu vấn đề dân số: Già hóa dân số (5 phút) 1. Mục tiêu - Giải thích được hiện tượng và hậu quả già hóa dân số ở các nước phát triển.

- Phân tích được bảng số liệu, hình ảnh 2. Phương thức: - Phương pháp: Phương pháp đàm thoại gợi mở.

- Hình thức: cặp đôi

70

3. Phương tiện: máy tính, Projector 4. Tiến trình hoạt động Bước 1: Giao nhiệm vụ cho HS (cá nhân) - Giáo viên đưa một số câu hỏi Nhóm nước 0-14 15-64 65 tuổi trở lên Nhóm nước phát triển 32 63 5 Nhóm nước đang phát triển 17 68 15  So sánh cơ cấu dân số theo nhóm tuổi của nhóm nước phát triển và nhóm nước đang phát triển từ đó rút ra nhận xét.  Giải thích nguyên nhân của sự già hóa dân số ở các nước phát triển?

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ.

Bước 3: GV chỉ định HS lên trình bày kết quả, mỗi HS được chỉ định trả lời 1 ý rồi đến HS khác cho đến khi đủ ý.

Bước 4: GV giảng giải, chốt kiến thức.

NỘI DUNG - Dân số thế giới đang có xu hướng già đi, tỷ lệ người dưới 15 tuổi ngày càng thấp,tỷ lệ người trên 60 tuổi ngày càng cao và tuổi thọ dân số thế giới ngày càng tăng.

- Các nước đang phát triển có dân số trẻ, các nước phát triển có dân số già - Nguyên nhân: Do tỷ lệ gia tăng tự nhiên thấp, tuổi thọ trung bình tăng.

Hoạt động 3. Tìm hiểu hậu quả bùng nổ dân số ( 10 phút) 1. Mục tiêu - Phân tích được hậu quả của già hóa dân số.

- Liên hệ kiến thức bài học vào thực tế thông qua một số hình ảnh 2. Phương thức: - Phương pháp: Phương pháp đàm thoại gợi mở.

- Hình thức: nhóm 3. Phương tiện: máy tính, Projector 4. Tiến trình hoạt động: Tích hợp giáo dục phát triển dân số với môi trường cho HS thông qua phát triển năng lực giải quyết vấn đề: - Bước 1: Nêu vấn đề Giáo viên đưa ra vấn đề để học sinh nghiên cứu: + Tại sao dân số là động lực phát triển của xã hội, nhưng dân số tăng nhanh sẽ gây sức ép lớn đối với môi trường và tài nguyên? + Để giải quyết vấn đề môi trường ở các nước đông dân chúng ta cần phải làm gì?

71

- Bước 2: Tổ chức các hoạt động học tập Giáo viên yêu cầu HS suy nghĩ vấn đề và thảo luận với các bạn trong bàn để tìm cách giải quyết vấn đề. Sau đó, trình bày ý kiến trước lớp.

- Bước 3: Kết luận vấn đề: Qua các câu trả lời, góp ý của HS, GV nhận xét, kết luận vấn đề.

Mặc dù tăng dân số là động lực phát triển xã hội, nhưng nếu dân số quá đông trên diện tích bề mặt đất có hạn sẽ làm cho giảm bình quân diện tích đất/ người, tăng nhu cầu sử dụng các nguồn tài nguyên, dẫn đến nhiều tài nguyên bị cạn kiệt, môi trường sẽ bị biến đổi nhanh. Vì vậy, để giải quyết vấn đề môi trường ở các nước đông dân, trước hết cần giảm mức sinh, sự giúp đỡ của các nước trên toàn cầu về khoa học, công nghệ, kinh tế góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống ở các nước đông dân này, ....

- GV mở rộng hậu quả của già hóa dân số.

THÔNG TIN PHẢN HỒI - Hậu quả của bùng nổ dân số: Gây sức ép đến các vấn đề KT-XH và môi trường…

- Hậu quả của già hóa dân số: dẫn đến thiếu lao động dự trữ tương lai, ảnh hưởng đến phát triển kinh tế, …

Hoạt động 4. Tìm hiểu vấn đề môi trường (15 phút) 1. Mục tiêu - Nêu được hiện trạng, nguyên nhân,hậu quả, giải pháp của các vấn đề môi trường.

- Liên hệ kiến thức bài học vào thực tế thông qua một số hình ảnh.

2. Phương thức: - Phương pháp: Phương pháp đàm thoại gợi mở.

- Hình thức: nhóm 3. Phương tiện: máy tính, Projector 4. Tiến trình hoạt động: Bước 1: GV cho nhóm làm việc theo nhóm ở hoạt động 3 để tích điểm chung. Dựa vào SGK, kiến thức của bản thân và quan sát các hình ảnh hãy trình bày hiện trạng, nguyên nhân, hậu quả và các giải pháp của các vấn đề môi trường. (theo mẫu).  Nhóm 1,3,: Tìm hiểu về vấn đề biến đổi khí hậu và suy giảm tầng Ôdôn.  Nhóm 2,4,6: Tìm hiểu về vấn đề ô nhiễm nguồn nước ngọt, biển và đại dương.  Nhóm 7,8: Tìm hiểu về vấn đề suy giảm đa dạng sinh học.

Một số vấn đề môi trường toàn cầu Hiện Nguyên Hậu Giải Vấn đề môi trường trạng nhân quả pháp Biến đổi khí hậu Suy giám tầng ôzôn Ô nhiểm nguồn nước ngọt, biển và đại dương Suy giảm đa dạng sinh học

72

Hình ảnh: các vấn đề về môi trường

Bước 2: Thực hiện nhiệm vụ: các nhóm thảo luận, hoàn thành nội dung câu trả lời lên giấy A1 trong thời gian 8 phút.

Bước 3: Các nhóm dán sản phẩm lên bảng, nhóm trưởng bốc thăm xem nhóm sẽ báo cáo hay phản biện – bổ sung.

Bước 4: Trong cùng nội dung, 1 nhóm báo cáo, các nhóm còn lại phản biện, bổ sung; các nhóm cùng giải đáp thắc mắc nếu có, GV chốt kiến thức sau mỗi nội dung.

NỘI DUNG Vấn đề môi trường

Hiện trạng

Nguyên nhân

2. Suy giảm tầng ôzôn

- Băng tan Mực nước biển dâng gây ngập lụt nhiều nơi.

- Thời tiết, khí hậu thất thường, thiên tai thường xuyên.

Giải pháp

- Giảm lượng CO2 trong sản xuất và sinh hoạt.

- Trồng và bảo vệ rừng.

- Cắt giảm Các chất khí lượng CFCS Ảnh hưởng đến sức CFCs trong trong sản xuất khoẻ, mùa màng, sản xuất và sinh hoạt. sinh vật. công nghiệp.

- Trồng nhiều cây xanh.

Lượng CO2 1. Biến đổi - Trái Đất và các khí khí hậu nóng lên. thải khác toàn cầu - Mưa axit. trong khí quyển tăng Tầng ôzôn bị mỏng dần và lỗ thủng ngày càng lớn.

Hậu quả

73

3. Ô nhiễm nguồn nước ngọt, biển và đại dương

Nguồn nước ngọt, nước biển đang bị ô nhiễm nghiêm trọng.

4. Suy giảm đa dạng sinh học

Nhiều loài sinh vật bị diệt chủng hoặc đứng trước nguy cơ diệt chủng.

- Chất thải từ sản xuất, sinh hoạt chưa qua xử lí.

- Tràn dầu, đắm tàu trên biển.

- Xử lí chất thải trước khi - Thiếu nguồn nước thải ra. ngọt, nước sạch.

- Đảm bảo an - Ảnh hưởng đến sức toàn khai thác khỏe con người. dầu và hàng hải.

- Mất đi nhiều loài - Xây dựng các sinh vật, nguồn gen khu bảo vệ Khai thác quý, nguồn thuốc thiên nhiên. thiên nhiên chữa bệnh, nguồn - Triển khai quá mức. nguyên liệu… luật bảo vệ - Mất cân bằng sinh rừng. thái.

Hoạt động 5: Một số vấn đề khác (4 phút) 1. Mục tiêu: - Nêu được một số cuộc xung đột sắc tộc, xung đột tôn giáo, khủng bố gây ra nhiều vấn nạn trên trên thế giới.

- Trình bày được nguy cơ chiến tranh và sự cần thiết phải bảo vệ hoà bình.

- Phân tích được các hình ảnh, bảng số liệu, biểu đồ và liên hệ thực tế.

2. Phương pháp/hình thứcdạy học: - Đàm thoại, phát vấn - Sử dụng phương tiện trực quan, liên hệ thực tiễn - Hoạt động cá nhân 3. Phương tiện: Một số hình ảnh về xung đột sắc tộc, xung đột tôn giáo, khủng bố tiêu biểu trên thế giới.

4. Tiến trình hoạt động: Bước 1. GV giao nhiệm vụ: - HS dựa vào SGK, hiểu biết và hình ảnh trên máy chiếu hãy:  Hãy kể các vấn đề, các hiện tượng có tính toàn cầu khác hiện nay cần được giải quyết?  Kể tên một số cuộc xung đột sắc tộc, xung đột tôn giáo tiêu biểu trên thế giới mà em biết?  Nạn khủng bố gây ra những hậu quả nghiêm trọng gì đối với hoà bình và ổn định của thế giới?  Để hạn chế vấn đề này, thế giới cần phải làm gì ?

74

Bước 2: HS suy nghĩ về các câu hỏi trong thời gian 2 phút.

Bước 3: GV sử dụng kênh hình, hướng dẫn các em trả lời câu hỏi.

Bước 4: GV giảng giải, cung cấp thêm kiến thức, hướng dẫn ghi bài.

III. Một số vấn đề khác - Xung đột sắc tộc và tôn giáo.

- Xuất hiện nạn khủng bố, bạo lực, chiến tranh biên giới.

- Hoạt động kinh tế ngầm đe dọa nghiêm trọng đến hòa bình thế giới.

C. LUYỆN TẬP/ CỦNG CỐ.

1. Mục tiêu: Hình thành cho HS năng lực thuyết trình trước đám đông.

2. Phương thức: Nhóm/ cá nhân, sử dụng kĩ thuật sơ đồ tư duy để tổng hợp kiến thức.

3. Tổ chức hoạt động: Bước 1: Giao nhiệm vụ: Sau khi học xong các nội dung cơ bản của bài học, hãy: * Trả lời các câu hỏi sau: a. Trình bày khái quát về bùng nổ dân số, già hoá dân số thế giới và hậu quả của chúng? b. Tại sao khắp nơi trên thế giới đều có nhiều hành động bảo vệ môi trường? * Vẽ sơ đồ tư duy tổng hợp kiến thức toàn bài.

Bước 2: - Học sinh thực hiện nhiệm vụ và thuyết trình trước lớp.

- Lên vẽ sơ đồ tư duy.

Bước 3: GV nhận xét và đánh giá điểm để khích lệ.

D. VẬN DỤNG, HƯỚNG DẪN HỌC BÀI 1. Mục tiêu: vận dụng được kiến thức đã học liên hệ tìm hiểu vấn đề ô nhiễm môi trường tại địa phương 2. Nội dung: Các em hãy chọn ra một nội dung mà em thấy ấn tượng, quan tâm nhất.

Sau đó viết một bài báo cáo về vấn đề đó (có liên hệ địa phương).

3. Đánh giá: GV khuyến khích, động viên các HS làm bài và nhận xét sản phẩm của HS. V. RÚT KINH NGHIỆM: ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………

75

Kế hoạch dạy học số 2 Tiết 5:

Bài 5. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CỦA CHÂU LỤC VÀ KHU VỰC Tiết 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CỦA CHÂU PHI

I. MỤC TIÊU 1. Kiến thức - Trình bày được tiềm năng phát triển kinh tế của các nước ở châu Phi. - Phân tích được một số vấn đề cần giải quyết để phát triển kinh tế - xã hội của các quốc gia châu Phi. - Đánh giá được ảnh hưởng của tự nhiên, dân cư và xã hội đến phát triển kinh tế.

- Đề xuất được các giải pháp phát triển châu lục.

2. Kĩ năng - Phân tích được lược đồ, bảng số liệu, tranh ảnh, video.

- Làm việc nhóm 3. Thái độ - Chia sẻ với những khó khăn mà người dân châu Phi phải trải qua.

4. Năng lực hình thành - Năng lực chung: Năng lực tự học, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực sáng tạo, năng lực quản lí, năng lực giao tiếp, năng lực sử dụng ngôn ngữ - Năng lực chuyên biệt: Năng lực tư duy tổng hợp theo lãnh thổ, năng lực sử dụng bản đồ, năng lực sử dụng số liệu thống kê, năng lực sử dụng tranh ảnh địa lý, video clip.

II. CHUẨN BỊ CỦA GV VÀ HS 1. Chuẩn bị của GV - Bài soạn - Máy vi tính, máy chiếu, các tư liệu liên quan - Bản đồ tự nhiên châu Phi, bản đồ các nước trên thế giới.

2. Chuẩn bị của HS - Sách giáo khoa, vở ghi.

- Tìm hiểu các câu hỏi định hướng của giáo viên.

III. BẢNG MÔ TẢ CÁC MỨC ĐỘ NHẬN THỨC VÀ NĂNG LỰC ĐƯỢC HÌNH THÀNH Vận Nhận biết Thông hiểu Vận dụng dụng cao Nêu được Phân tích được một số vấn đề cần giải Đánh giá Đề đặc điểm TN, quyết để phát triển kinh tế - xã hội của được ảnh xuất giải đặc điểm dân các quốc gia châu Phi: nền kinh tế kém hưởng của tự pháp cư xã hội, đặc phát triển, chất lượng cuộc sống thấp, nhiên, dân phát điểm kinh tế chiến tranh, xung đột,… cư và xã hội triển của các nước - Giải thích được tình trạng kinh tế đến phát châu lục châu Phi nghèo, chậm phát triển và những cố gắng triển kinh tế. để vượt qua khó khăn của các nước này.

76

IV. CÁC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC A. Tình huống xuất phát (5 phút) 1. Mục tiêu - Tạo hứng thú, gây tò mò cho HS và hướng HS vào tìm hiểu các vấn đề của châu Phi. 2. Phương pháp/kĩ thuật dạy học - Nêu vấn đề, đóng vai.

3. Phương tiện - Sử dụng một đoạn phim ngắn và ảnh.

4. Tiến trình hoạt động - Bước 1: GV cho HS xem một đoạn phim “Đến thượng đế cũng phải cười” và hình ảnh vệ tinh chụp Trái Đất vào ban đêm.

Link phim: https://www.youtube.com/watch?v=pQnS-87Refs - Bước 2: Gọi HS nêu cảm nhận của mình về đoạn phim và cho biết hình ảnh liên tưởng đến vấn đề gì ở châu Phi?

+ Châu Phi là “lục địa đen” – châu lục rất nghèo nàn và lạc hậu,… + GV dẫn dắt vào bài: Thời cổ đại Châu Phi đã từng có nền văn minh sông Nin rực rỡ do người Ai Cập xây dựng. Châu Phi cũng được biết đến là Châu lục giàu tài nguyên khoáng sản bậc nhất thế giới. Vậy tại sao cho đến ngày nay Châu Phi vẫn là châu lục nghèo, lạc hậu và chậm phát triển nhất thế giới?3 nhóm chuyên gia đến từ Châu Phi hôm nay sẽ giúp chúng ta trả lời câu hỏi đó.

77

Các nhóm chuyên gia ra mắt (mỗi nhóm 4 học sinh - có thể hóa trang cho phù hợp để tạo không khí sôi nổi và hứng thú trong lớp học) + Nhóm chuyên gia đến từ trung tâm giáo dục thiên nhiên Châu Phi. + Nhóm chuyên gia đến từ trung tâm dân số và các vấn đề xã hội Châu Phi. + Nhóm chuyên gia đến từ trung tâm phát triển kinh tế Châu Phi. - Bước 2: GV giới thiệu 3 nội dung chính của bài học, và cách thức tổ chức: + Các nhóm chuyên gia sẽ lần lượt được phỏng vấn, đặt câu hỏi + Sau khi trả lời các câu hỏi, đại diện nhóm chuyên gia sẽ tóm tắt lại những nét nổi bật nhất về tự nhiên, dân cư – xã hội và sự phát triển kinh tế của Châu Phi .

- Bước 3: + Giáo viên sử dụng kĩ thuật 321 (3 lời khen – 2 điểm hạn chế - 1 đề nghị) để các nhóm tự nhận xét, đánh giá về nhau. + GV củng cố, mở rộng kiến thức.

B. Hình thành kiến thức mới Hoạt động 1. Tìm hiểu các vấn đề về tự nhiên Châu Phi (13 phút) 1. Mục tiêu - Xác định được vị trí địa lí của Châu Phi trên bản đồ thế giới.

- Trình bày được những vấn đề nổi bật nhất về tự nhiên từ đó đánh giá các thế mạnh của Châu Phi và đưa ra các giải pháp nhằm khắc phục các khó khăn và bảo vệ, sử dụng hợp lí tài nguyên ở Châu Phi. - Kĩ năng: Đọc và phân tích được bản đồ tự nhiên châu Phi; lược đồ cảnh quan và khoáng sản chính của châu Phi. 2. Phương pháp/kĩ thuật dạy học - Giải quyết vấn đề, đóng vai, sử dụng sơ đồ 3. Phương tiện Bản đồ thế giới, lược đồ các cảnh quan và khoáng sản chính ở Châu Phi, lược đồ tự nhiên Châu Phi, các hình ảnh về sự khô hạn, hoang mạc Xahara 4. Tiến trình hoạt động - Bước 1: GV khái quát vị trí địa lí và phạm vi lãnh thổ của châu Phi trên bản đồ thế giới.

- Bước 2: Đặt câu hỏi cho Nhóm chuyên gia đến từ trung tâm giáo dục thiên nhiên Châu Phi. Câu 1: Chứng minh châu Phi rất giàu tài nguyên khoáng sản.

Câu 2: Khí hậu Châu Phi nóng và khô hạn như thế nào? Giải thích nguyên nhân? Tại sao khu vực Bắc Phi cùng vĩ độ địa lí với nước ta mà lại biến thành hoang mạc?

Câu 3: Sông Nin, hoang mạc Xahara là những địa danh nổi tiếng ở Châu Phi, các chuyên gia có thể giới thiệu những nét nổi bật về các địa danh này? Có phải diện tích rừng ở Châu Phi đang bị suy giảm rất mạnh?.

78

- Bước 3: Các thành viên trong nhóm chuyên gia sử dụng các bản đồ, lược đồ, hình ảnh,… đã chuẩn bị trước để giải đáp các câu hỏi.

- Bước 4: Đại diện nhóm chuyên gia nhấn mạnh lại những vấn đề nổi bật nhất về tự nhiên ở Châu Phi, từ đó đưa ra các giải pháp nhằm bảo vệ, khai thác, sử dụng hợp lí và khắc phục những khó khăn về tự nhiên.

- Bước 5: + Các nhóm khác nhận xét, đánh giá phần chuẩn bị và trình bày của nhóm 1. + Giáo viên nhận xét, đánh giá và chuẩn kiến thức: NỘI DUNG Đặc điểm: - Khí hậu: rất khô, nóng => phần lớn diện tích là hoang mạc, bán hoang mạc => Khó khăn cho sản xuất nông nghiệp và thiếu nước sinh hoạt.

- Tài nguyên khoáng sản: rất giàu có, đặc biệt là kim loại quý, hiếm (vàng, kim cương, dầu mỏ, khí tự nhiên) nhưng bị chủ nghĩa thực dân khai thác cạn kiệt.

- Tài nguyên rừng: bị khai thác quá mạnh, môi trường bị biến đổi nhiều.

Giải pháp: Khai thác và sử dụng hợp lí tài nguyên, áp dụng các biện pháp thủy lợi.

Hoạt động 2: Tìm hiểu một số vấn đề về dân cư và xã hội (15 phút) 1. Mục tiêu - Trình bày được các đặc điểm nổi bật về dân cư – xã hội của các nước Châu Phi. - Phân tích được ảnh hưởng của các đặc điểm đó đến phát triển kinh tế các nước từ đó đưa ra các giải pháp khắc phục.

- Kĩ năng: Đọc và trình bày, phân tích được bản đồ, số liệu thống kê, tranh ảnh.

2. Phương pháp/kĩ thuật dạy học - Giải quyết vấn đề, đóng vai, sử dụng sơ đồ 3. Phương tiện - Bảng 5.1 SGK, các hình ảnh về tình trạng bùng nổ dân số, nạn đói, suy dinh dưỡng trẻ em, chiến tranh, xung đột, hủ tục lạc hậu….

4. Tiến trình hoạt động - Bước 1: Đặt câu hỏi cho Nhóm chuyên gia đến từ trung tâm dân số và các vấn đề xã hội Châu Phi. Câu 1: Năm 1950 dân số Châu Phi chiếm 9% dân số thế giới, đến năm 2005 chiếm 14%. Hiện nay dân số Châu Phi khoảng 1,2 tỉ người, dự báo đến cuối thế kỉ XXI, dân số Châu Phi sẽ chiếm khoảng 40% dân số thế giới. Các chuyên gia có thể giải thích vì sao dân số Châu Phi lại tăng nhanh như vậy và điều này sẽ ảnh hưởng như thế nào đến sự phát triển kinh tế - xã hội các nước này?

Câu 2: Nạn đói, tình trạng suy dinh dưỡng trẻ em xảy ra nghiêm trọng nhất là ở khu vực nào của Châu Phi? Tại sao Châu Phi lại là nơi bùng phát của nhiều dịch bệnh nguy hiểm (sốt xuất huyết, đại dịch HIV- AIDS)?

79

Câu 3: Tuổi thọ trung bình cuả người dân Châu Phi như thế nào so với thế giới? Ở Châu Phi còn tồn tại rất nhiều hủ tục lạc hậu, vậy các chuyên gia có thể kể 1 vài ví dụ cụ thể được không?

- Bước 2: Các thành viên trong nhóm chuyên gia sử dụng các bảng số liệu, hình ảnh,… đã chuẩn bị trước để giải đáp các câu hỏi.

- Bước 3: Đại diện nhóm chuyên gia nhấn mạnh lại những vấn đề nổi bật nhất về dân cư – xã hội các nước Châu Phi. - Bước 4: + Các nhóm khác nhận xét, đánh giá phần chuẩn bị và trình bày của nhóm 2. + Giáo viên nhận xét, đánh giá.

NỘI DUNG - Bùng nổ dân số: tỉ lệ gia tăng dân số tự nhiên rất cao: 2,3% - Nạn đói, tỉ lệ suy dinh dưỡng trẻ em - Đại dịch HIV- AIDS: số người nhiễm HIV- AIDS chiếm 2/3 thế giới - Xung đột sắc tộc, tôn giáo, nội chiến: xảy ra thường xuyên - Tuổi thọ trung bình rất thấp, dân trí thấp, nhiều hủ tục lạc hậu Hoạt động 3. Tìm hiểu một số vấn đề về kinh tế của châu Phi (6 phút) 1. Mục tiêu - Nêu được tình hình phát triển kinh tế châu Phi, giải thích được nguyên nhân Châu Phi nghèo và lạc hậu nhất thế giới.

- Kĩ năng: đọc và phân tích lược đồ, bảng số liệu.

2. Phương pháp/kĩ thuật dạy học - Giải quyết vấn đề, đóng vai, sử dụng sơ đồ 3. Phương tiện - Bảng 5.2 SGK, lược đồ các nước trên thế giới tính theo thu nhập, …

4. Tiến trình hoạt động - Bước 1: Đặt câu hỏi cho Nhóm chuyên gia đến từ trung tâm phát triển kinh tế Châu Phi. Nhóm chuyên gia đến từ trung tâm dân số và các vấn đề xã hội Châu Phi. Câu 1: Người ta nói Châu Phi là: “Lục địa đen” cả theo nghĩa đen và nghĩa bóng, điều đó có nghĩa là gì?

Câu 2: Các nước giàu nhất và nghèo nhất ở Châu Phi hiện nay?

- Bước 2: Các thành viên trong nhóm chuyên gia sử dụng các bảng số liệu, bản đồ, lược đồ,… đã chuẩn bị trước để giải đáp các câu hỏi - Bước 3: Đại diện nhóm chuyên gia nhấn mạnh lại những vấn đề nổi bật nhất về kinh tế các nước Châu Phi. - Bước 4: + Các nhóm khác nhận xét, đánh giá phần chuẩn bị và trình bày của nhóm 3.

80

+ Giáo viên nhận xét, đánh giá hoạt động của các nhóm và củng cố nội dung bài học.

- Bước 5: Hướng dẫn HS tìm hiểu để phát triển năng lực giải quyết vấn đề: + GV đưa ra tình huống cho cả lớp: Châu Phi có khá nhiều khoáng sản, trong đó có nhiều kim cương - loại khoáng sản quý hiếm, có giá trị kinh tế cao trên thế giới, nhưng tại sao châu lục này vẫn là nơi nghèo nhất hành tinh? + HS nghiên cứu , phân tích để giải quyết vấn đề. + GV đánh giá và kết luận.

Mặc dù Châu Phi có nhiều khoáng sản, nhưng do hậu quả sự thống trị của chủ nghĩa thực dân trong suốt 4 thế kỉ, sự yếu kém trong quản lí, lãnh đạo của các nhà nước Châu Phi non trẻ, điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, dân trí thấp, bùng nổ dân số, chiến tranh, xung đột, nên châu lục này vẫn là châu lục nghèo nhất hành tinh.

NỘI DUNG - Châu lục nghèo và lạc hậu nhất thế giới: chỉ chiếm 1,9% GDP thế giới - Nguyên nhân: do hậu quả sự thống trị của chủ nghĩa thực dân trong suốt 4 thế kỉ, sự yếu kém trong quản lí, lãnh đạo của các nhà nước Châu Phi non trẻ, điều kiện tự nhiên khắc nghiệt, dân trí thấp, bùng nổ dân số, chiến tranh, xung đột.

- Gần đây, một số nước Châu Phi đã đạt được tốc độ tăng trưởng kinh tế khá cao C. Hoạt động luyện tập (5 phút) 1. Mục tiêu - Củng cố kiến thức đã học.

2. Phương pháp/kĩ thuật dạy học - Cá nhân 3. Phương tiện - Phiếu học tập 4. Tiến trình hoạt động Bước 1: Giao nhiệm vụ: HS trả lời các câu hỏi sau: a. Các nước châu Phi cần có giải pháp gì để khắc phục khó khăn trong quá trình khai thác và bảo vệ tự nhiên? b. Phân tích các nguyên nhân làm cho nền kinh tế châu Phi kém phát triển.

Bước 2: Học sinh thực hiện nhiệm vụ tại lớp Bước 3: Đánh giá: Giáo viên kiểm tra kết quả thực hiện của học sinh. Điều chỉnh kịp thời những vướng mắc của học sinh trong quá trình thực hiện.

D. Hoạt động nối tiếp - hướng dẫn học tự học (1 phút) 1. Mục tiêu: - Đề xuất các giải pháp phát triển châu Phi

81

2. Phương thức: - Hình thức: Đóng vai 3. Tiến hành hoạt động - Bước 1: GV nêu vấn đề, yêu cầu Là chuyên gia của Việt Nam, anh/chị mong muốn giúp đỡ châu Phi trong lĩnh vực nào nhất? Tại sao?

- Bước 2: HS ghi nhận, về nhà tìm kiếm tư liệu để trình bày V. RÚT KINH NGHIỆM ……………………………………………………………………………

------------------------------------------------------------------------------Kế hoạch dạy học số 3 (xem phần phụ lục) Tiểu kết chương 2 Để tìm ra giải pháp thực hiện nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh qua giảng dạy Địa lí 11 ở các trung tâm GDNN-GDTX trong tỉnh Thái Nguyên, đề tài đã tập trung nghiên cứu và đưa ra các nguyên tắc, quy trình cũng như cách thức thực hiện theo định hướng phát triển năng lực của học sinh. Trong đó có các nguyên tắc cơ bản, cốt lõi đó là các nguyên tắc như chương trình lấy việc học làm gốc, lấy người học làm chủ thể của quá trình dạy học, Thứ hai, kiến thức và năng lực bổ sung cho nhau, chỉ dạy học những vấn đề cốt lõi, dạy học tích hợp,... Các nguyên tắc này đóng vai trò định hướng, chỉ đạo xuyên suốt quá trình dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh nói chung và phát triển năng lực giải quyết vấn đề nói riêng. Đồng thời, để thực hiện được tốt các biện pháp nhằm phát triển tối đa năng lực giải quyết của học sinh cần huy động mọi nguồn lực. Không thể thiếu đó là sử dụng các phương pháp tích cực (phương pháp nêu và giải quyết vấn đề, thảo luận nhóm, dạy học dự án, ...), kĩ thuật dạy học mới (kĩ thuật khăn trải bàn, sơ đồ tư duy, đặt câu hỏi ...) và sử dụng linh hoạt các hình thức tổ chức dạy học phù hợp với nội dung bài học.

Dựa cơ sở các quy trình và cách thức thực hiện đó, tác giả thiết kế một số kế hoạch tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trong chương trình Địa lí với hi vọng sẽ góp phần nâng cao hơn nữa năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh 11 hệ GDTX.

82