SỰ RA ĐỜI VÀ NHỮNG HOẠT ĐỘNG CHỦ YẾU CỦA PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ Ở TRUNG QUỐC (1861 - 1894)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH -----------*-----------

NGUYỄN THỊ TÚ QUYÊN

SỰ RA ĐỜI VÀ NHỮNG HOẠT ĐỘNG CHỦ YẾU CỦA PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ Ở TRUNG QUỐC (1861 - 1894)

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC LỊCH SỬ

VINH, 2010

1

LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành được luận văn này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ to lớn của các thầy cô trong khoa Lịch sử, trường Đại học Vinh, của thầy giáo hướng dẫn, Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện nghiên cứu Trung Quốc, Thư viện Nguyễn Thúc Hào - trường Đại học Vinh.

Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến người trực tiếp hướng dẫn khoa học cho tôi là PGS.TS. Văn Ngọc Thành. Thầy đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn.

Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn các thầy cô giáo trong chuyên ngành Lịch sử Thế giới, các thầy cô trong khoa Lịch sử, trường Đại học Vinh, các cơ quan ban ngành từ Trung ương tới địa phương.

Đồng thời, tôi cũng gửi lời cảm ơn tới gia đình, bạn bè đã nhiệt tình giúp đỡ, cổ vũ động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn.

Tôi xin trân trọng cảm ơn tất cả sự giúp đỡ quý báu đó!

Vinh, tháng 10 năm 2010

2

MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU

3 1. Lý do chọn đề tài

3

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

5

3. Phạm vi nghiên cứu

10

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

10

5. Phương pháp nghiên cứu

11

6. Đóng góp của luận văn

11

7. Cấu trúc của luận văn

11

CHƯƠNG 1: SỰ RA ĐỜI CỦA PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ 1.1. Bối cảnh lịch sử

12 12

1.1.1. Tình hình thế giới

12

1.1.2. Tình hình Trung Quốc

15

1.2. Sự xuất hiện của phong trào Dương Vụ 1.2.1. Phái “Kinh thế” và việc đặt tiền đề tư tưởng cho sự ra đời của phong trào Dương Vụ 1.2.2. Sự xuất hiện của phái Dương Vụ và phong trào Dương Vụ Tiểu kết

33 33

37 42

CHƯƠNG 2: HOẠT ĐỘNG CỦA PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ 2.1. Những hoạt động trên lĩnh vực kinh tế

43 43

2.1.1. Công nghiệp quân sự

43

2.1.2. Công nghiệp dân dụng

51

2.2. Những hoạt động trên lĩnh vực quân sự

67

2.3. Những hoạt động trên lĩnh vực văn hoá giáo dục

71

2.3.1. Thành lập các học đường kiểu mới

72

3

2.3.2. Cử người ra nước ngoài du học 2.4. Thất bại của phong trào Dương Vụ

77 80

2.4.1. Nguyên nhân khách quan

82

2.4.2. Nguyên nhân chủ quan

84

Tiểu kết

87

CHƯƠNG 3: MỘT SỐ NHẬN XÉT, ĐÁNH GIÁ VỀ PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ

89

3.1. Kết quả của phong trào Dương Vụ

89

3.2. Ý nghĩa của phong trào Dương Vụ

91

3.3. Tác động của phong trào Dương Vụ

94

3.3.1. Về kinh tế

94

3.3.2. Về xã hội

102

3.3.3. Về quốc phòng

105

3.3.4. Về văn hóa giáo dục

106

3.3.5. Về tư tưởng

108

Tiểu kết

113

KẾT LUẬN

114

TÀI LIỆU THAM KHẢO

118

PHỤ LỤC

125

4

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trung Quốc từ lâu đã được xem như một trong những trung tâm văn minh lớn của nhân loại. Ở đây, bằng sự lao động sáng tạo tuyệt vời của mình, cư dân Trung Quốc thời cổ trung đại đã tạo nên những thành tựu văn minh hết sức tiêu biểu, đóng góp to lớn cho kho tàng văn hoá, văn minh nhân loại. Đặc biệt, trong đó có không ít thành tựu người phương Tây đã phải học tập, tiếp thu từ người Trung Quốc hoặc phải mất nhiều thế kỷ sau mới theo kịp (tiêu biểu như chế tạo thuốc súng, la bàn, kỹ thuật in, kỹ thuật làm giấy…).

Tuy nhiên, cứ ôm khư khư tư tưởng “Thiên triều thượng quốc”, các vương triều phong kiến Trung Quốc luôn tự coi mình là chí tôn thiên hạ, là trung tâm của thế giới, nên đã không đoái hoài đến xung quanh, coi các nước bên ngoài là “man di”. Quan điểm trước sau của họ là “sản vật của Thiên triều không có thứ gì không có, không cần phải mượn hàng của ngoại di để trao đổi” [44;172]… Chỉ đến thời kỳ cận đại, khi tiếng súng đại bác của những người “Dương di” ầm vang trên các vùng biển Trung Quốc, phong kiến Trung Quốc mới bừng tỉnh và chợt nhận ra rằng: mình đã tụt hậu quá xa so với thiên hạ. Cũng chính lúc này, một bộ phận thức thời trong giai cấp thống trị đã nhận thức được yêu cầu của thời cuộc cần phải hoà mình vào dòng chảy của thời đại để tự cứu mình cũng như vận mệnh của dân tộc trước nguy cơ xâm lược của người phương Tây. Điều này đồng nghĩa với việc phải học tập khoa học kỹ thuật của người phương Tây để tự cường.

Lúc bấy giờ, ở Trung Quốc đã hình thành nên một phong trào có tên gọi “Phong trào Dương Vụ”, do phái quan lại cấp tiến trong triều đình Mãn Thanh phát động.

Phong trào Dương Vụ đã diễn ra trong khoảng hơn 30 năm (từ những năm 60 đến những năm 90 của thế kỷ XIX), với nội dung trải trên nhiều lĩnh vực như kinh tế, quân sự, văn hoá, giáo dục… Xét về bản chất, phong trào

5

Dương Vụ chỉ là những biện pháp “tự cứu” của giai cấp phong kiến thống trị, nên không tránh khỏi những hạn chế cố hữu. Tuy nhiên, xét trên khía cạnh xu hướng phát triển của thời đại, những hoạt động của phong trào Dương Vụ lại thể hiện rõ tính chất của một cuộc cải cách. Nó ít nhiều phản ánh sự ứng biến tự thân cho hợp thời cuộc của giai cấp phong kiến Trung Quốc. Đây cũng là điều đã diễn ra tương tự ở các nhà nước phong kiến láng giềng lúc bấy giờ như Nhật Bản, Thái Lan… Vô hình chung, sự “chuyển mình” của bộ phận cấp tiến trong giai cấp phong kiến dưới nhà Thanh đã góp phần đưa Trung Quốc bước vào một chặng mới của lịch sử, mà chúng ta thường gọi là quá trình cận đại hoá. Chính vì vậy, không thể phủ định những tác động tích cực của phong trào Dương Vụ.

Tuy nhiên, đã có thời gian và đã có những quan điểm ở Trung Quốc cũng như ở Việt Nam, khi nhìn nhận và đánh giá về phong trào Dương Vụ lại chưa có được cái nhìn khách quan, đầy đủ. Đặc biệt, một thời gian dài người ta chỉ căn cứ vào lực lượng khởi xướng và lãnh đạo để nhìn nhận phong trào này dưới góc độ phản động, đồng thời phủ nhận tối đa những mặt tích cực của phong trào. Điều này đã khiến cho phong trào Dương Vụ chưa được đặt đúng vị trí mà nó đáng phải có.

Việt Nam là một nước giáp với Trung Quốc, lịch sử Việt Nam và lịch sử Trung Quốc có những điểm móc xích và tương đồng trong nhiều giai đoạn.

Việc nghiên cứu lịch sử Trung Quốc rất được các nhà nghiên cứu Việt Nam quan tâm và đạt được những thành tựu nhất định… Tuy nhiên, cho đến nay số công trình nghiên cứu ở Việt Nam về phong trào Dương Vụ vẫn còn rất khiêm tốn, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách sâu sắc và toàn diện. Điều này khiến cho thuật ngữ “Dương Vụ” Còn khá mơ hồ, thậm chí là xa lạ đối với không ít người. Chính vì thế việc tìm hiểu một cách hệ thống, chi tiết về phong trào Dương Vụ trở thành đòi hỏi cần thiết, phục vụ cho hoạt động nghiên cứu và học tập.

6

Mặt khác, cả Trung Quốc và Việt Nam hiện nay đã và đang trong công công cuộc cải cách mở cửa, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Trong khi đó nội dung chủ đạo của phong trào Dương Vụ chính là cải cách nhằm đưa Trung Quốc phát triển theo hướng hiện đại hóa, xây dựng đất nước phú cường. Vì vậy nghiên cứu về phong trào Dương Vụ còn góp phần nhất định trong việc so sánh, nhận định về công cuộc đổi mới ở Trung Quốc cũng như ở Việt Nam hiện nay.

Xuất phát từ những yêu cầu vừa có tính khoa học, vừa có tính thực tiễn nêu trên, thêm vào đó là sự hứng thú của bản thân đối với việc nghiên cứu lịch sử Trung Quốc, tác giả đã mạnh dạn chọn vấn đề: “Sự ra đời và những hoạt động chủ yếu của phong trào Dương Vụ ở Trung Quốc (1861 - 1894)” làm đề tài nghiên cứu.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Phong trào Dương Vụ là một phong trào cải cách nhưng lại được khởi xướng bởi lực lượng phong kiến cấp tiến trong triều đình nhà Thanh. Chính điều này đã tạo nên sự lý thú, thu hút đông đảo các nhà nghiên cứu, nhất là ở Trung Quốc, tìm hiểu đánh giá.

2.1. Nghiên cứu của các học giả Trung Quốc Từ trước khi nước Cộng hoà Nhân dân Trung Hoa ra đời (1949), đã có những tác phẩm đề cập đến phong trào Dương Vụ. Tiêu biểu phải kể đến tác phẩm “Thanh sử cảo” của Triệu Nhĩ Tốn, tác phẩm “Lịch sử cận đại Trung Quốc” của Tưởng Đình Phát, tác phẩm “Thanh đại thông sử” của Tiêu Nhất Sơn… Các nghiên cứu ở giai đoạn này đã bước đầu khôi phục diện mạo của phong trào Dương Vụ. Tuy nhiên, phần nhiều các nghiên cứu trong giai đoạn này đều coi Dương Vụ là một phong trào phản động, bán nước.

Kể từ cuối những năm 70 của thế kỷ XX trở đi, việc nghiên cứu về phong trào Dương Vụ đã chuyển sang một hướng khác. Cùng với việc đời sống tư tưởng đã được “cởi trói”, các nhà nghiên cứu về Dương Vụ nói riêng

7

có điều kiện để trình bày quan điểm học thuật của mình. Lúc này giới nghiên cứu Trung Quốc đã có cách nhìn cởi mở hơn về phong trào Dương Vụ. Đặc biệt người ta còn tổ chức một cuộc hội thảo về phong trào Dương Vụ cũng như bàn về lãnh tụ Dương Vụ (như hội thảo về Tăng Quốc Phiên, Tả Tôn Đường, Lý Hồng Chương, Lưu Minh Truyền…). Theo đó, đã xuất hiện nhiều công trình, bài viết bàn về phong trào Dương Vụ. Đáng chú ý phải kể đến một số tác phẩm như: Tác phẩm “Thiên Tân giản sử” (1987) của tập thể các tác giả, Nhà xuất bản Nhân dân Bắc Kinh, cùng với việc khái quát vị trí quan trọng của Thiên Tân và những nét chính về của lịch sử thành phố này, các tác giả đã dành riêng chương 6, “Sự hình thành phong trào Dương Vụ ở Thiên Tân và sự xuất hiện của chủ nghĩa cận đại”, để trình bày về các hoạt động Dương Vụ diễn ra trong hơn 30 năm và tác dụng của nó trong việc làm bộ mặt Thiên Tân biến đổi nhanh chóng. Đặc biệt, các tác giả đã đều thừa nhận vai trò quan trọng của triều đình nhà Thanh song song với việc trình bày các hoạt động của phong trào Dương Vụ.

Cuốn “Lịch sử phong trào Dương Vụ” (1992) của Hạ Nguyên Đông, Nhà xuất bản Hoa Đông, Thượng Hải. Tác phẩm này so với tác phẩm “Phong trào Dương Vụ” của Mân Thế An xuất bản năm 1995 đã có sự phát triển và nâng cao. Tư tưởng chủ đạo của tác phẩm này là “lý luận phát triển”, trong đó trình bày khá toàn diện, chi tiết các biện pháp mà phái Dương Vụ đã tiến hành trên các lĩnh vực công nghiệp quốc phòng, công nghiệp dân dụng, quân sự, giáo dục…

Tác giả Giang Tú Bình (1993) trong cuốn “Bàn về cận đại hóa của phương Đông: So sánh phong trào Dương Vụ và duy tân Minh Trị”, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội Trung Quốc, đã dùng phép so sánh để nhìn nhận về quá trình cận đại hóa ở Trung Quốc và Nhật Bản. Trong đó, học giả Giang Tú Bình đã chỉ ra một số biến đổi trên các mặt kinh tế, chính trị, tư tưởng ở

8

Trung Quốc và Nhật Bản thông qua phong trào Dương Vụ và duy tân Minh Trị.

2.2. Nghiên cứu của các học giả Việt Nam Ở Việt Nam trong những năm gần đây, các học giả cũng đã có sự quan tâm nhất định đến việc nghiên cứu phong trào Dương Vụ. Tuy chưa có những chuyên khảo, song cũng đã có một số công trình, bài viết đề cập đến những khía cạnh của phong trào Dương Vụ. Người giới thiệu phong trào Dương Vụ sớm nhất vào Việt Nam là giáo sư Đặng Thai Mai qua những bài giảng của ông trong những năm 60. Ở cuốn “Tân thư và xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX” (1997) của tập thể các tác giả trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Hà Nội, bên cạnh nội dung chính bàn về việc du nhập các tư tưởng tiến bộ của phương Tây vào Việt Nam hồi cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, phần đầu của cuốn sách đã đề cập đến sự du nhập các tư tưởng và văn minh phương Tây vào các nước phương Đông, trong đó có Trung Quốc. Đặc biệt, có một số bài viết đã nhắc đến sự xu nhập tư tưởng phương Tây vào Trung Quốc và sự hình thành tư tưởng “Dương Vụ” cũng như phái Dương Vụ.

Cuốn sách “Lịch sử cận đại Trung Quốc” (2004), Nhà xuất bản Chính trị Hà Nội, của tác giả Nguyễn Huy Quý đã trình bày đại cương về lịch sử cận đại Trung Quốc từ Chiến tranh nha phiến (1804 - 1842) đến năm 1949. Trong đó, ở chương 3 cuốn “Phong trào Dương Vụ, chiến tranh Trung - Pháp và chiến tranh Trung - Nhật” đã có đề cập đến phong trào Dương Vụ. Ở đây, các tác giả đã khái quát bối cảnh dẫn tới sự xuất hiện của phong trào Dương Vụ và điểm qua những nội dung cơ bản của phong trào Dương Vụ.

Trong cuốn “Phong trào cải cách ở một số nước Đông Á giữa thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX” (2007), Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội của tập thể các tác giả, do giáo sư Vũ Dương Ninh chủ biên, đã đề cập đến

9

các cuộc cải cách lớn ở các nước Đông Á hồi cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. Đáng chú ý trong đó là chương 5 - “Phong trào cải cách ở Trung Quốc cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX” của tác giả Phùng Thị Huệ. Trong chương này khi đề cập về các cuộc cải cách tiêu biểu ở Trung Quốc cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, tác giả đã dành một dung lượng tương đối để nói về bối cảnh ra đời và những nội dung cơ bản của phong trào Dương Vụ, giúp người đọc hình dung một cách khái quát về phong trào Dương Vụ.

Trong cuốn “Lịch sử Trung Quốc” (1991), Nxb Giáo dục của các tác giả Nguyễn Anh Thái, Đặng Thanh Tịnh, Ngô Phương Bá. Các tác giả này đã dành 2 trang để giới thiệu phong trào Dương Vụ. Nhận định của các tác giả là: “Phái Dương Vụ là một phái có khuynh hướng TBCN trong tập đoàn thống trị phong kiến trước khi có giai cấp tư sản hình thành. Họ khởi xướng phong trào Dương Vụ nhằm canh tân đất nước, chống xâm lược và bảo vệ quyền lợi giai cấp" Luận văn thạc sĩ Lịch sử thế giới, trường Đại học Sư phạm Hà Nội của tác giả Hoàng Thị Ngọc (2008) với đề tài: “Sự chuyển biến trong tư tưởng và chính sách đối ngoại của nhà Thanh từ sau cuộc chiến tranh Nha phiến đến cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX (1842 - 1911)” đã đề cập đến những chuyển biến trong tư tưởng và chính sách đối ngoại của nhà Thanh từ sau hai cuộc chiến tranh thuốc phiện đến cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX. Đặc biệt tác giả đã dành một số trang không nhỏ để bàn về tư tưởng và chính sách hướng về phương Tây của phong trào Dương Vụ.

Luận văn thạc sĩ Lịch sử thế giới, trường Đại học Vinh tác giả Nguyễn Văn Tuấn (2009) với đề tài: “Con đường cứu nước theo xu hướng tư sản ở Trung Quốc và ảnh hưởng của nó đối với Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX” đã đề cập đến những nội dung cơ bản của phong trào Dương Vụ. Đồng thời, tác giả cũng đã chỉ rõ con đường cứu nước theo xu hướng tư sản ở Trung Quốc là một sự phát triển liên tục, có kế thừa từ khi bắt đầu đến giai đoạn

10

đỉnh cao; vị trí, vai trò và ý nghĩa lịch sử của nó đối với Trung Quốc cận đại cũng như trong tiến trình lịch sử Trung Quốc.

Bên cạnh còn có một số bài viết đăng trên các báo, tạp chí có đề cập đến một số khía cạnh của phong trào Dương Vụ. Đào Duy Đạt với một loạt bài: “Loại hình xí nghiệp “Quan đốc thương biện” - Bước đầu tiến trình cận đại hoá nền kinh tế Trung Quốc”, tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 5/1998; “Tính chất và tác dụng của loại hình xí nghiệp quan đốc thương biện trong tiến trình cận đại hoá Trung Quốc”, tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 2/2004; “Những con đường du nhập Tây học ở Trung Quốc trong phong trào Dương Vụ (1861 - 1895)”, tạp chí nghiên cứu Trung Quốc, số 3/2002; “Nền quốc phòng Trung Quốc cận đại hoá với tiến trình cận đại hoá Trung Quốc” (1999), Thư viện Viện nghiên cứu Trung Quốc…

Tác giả Hoàng Văn Hiến với bài: “Vấn đề tiếp thu văn hoá phương Tây của Trung Quốc và Việt Nam cuối thế kỷ XIX”, tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 3/2000.

Tác giả Nguyễn Văn Vượng với bài: “Các ngả đường của phong trào Đông Du Trung Quốc thời cận đại”, tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 5/2008.

Nhìn chung, những công trình nghiên cứu nói trên đã có những đề cập nhất định đến phong trào Dương Vụ ở Trung Quốc hồi cuối thế kỷ XIX. Tuy nhiên, do phụ thuộc vào phạm vi và mục đích nghiên cứu, nên các công trình nói trên vẫn chưa có điều kiện để trình bày một cách hệ thống và sâu sắc về sự ra đời, các hoạt động của phong trào Dương Vụ Trung Quốc. Đặc biệt, không ít công trình nghiên cứu đã trở nên không còn phù hợp với quan điểm đổi mới ở Trung Quốc cũng như ở Việt Nam hiện nay. Mặc dù vậy, trên cơ sở kế thừa, những công trình nghiên cứu trên là nguồn tư liệu quan trọng giúp chúng tôi hoàn thành đề tài này.

11

3. Phạm vi nghiên cứu Về mặt nội dung, phong trào Dương Vụ là một phong trào “tự cường” do phái quan lại cấp tiến trong triều đình nhà Thanh tiến hành. Nội dung của nó trải rộng trên nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội. Trong đó, có những hoạt động của phái Dương Vụ được biểu hiện ra rất rõ ràng, nhưng lại có những lĩnh vực lại tỏ ra mờ nhạt hoặc biểu hiện gián tiếp. Trong điều kiện nguồn tài liệu thu thập cũng như thời gian tiến hành làm đề tài có phần hạn chế, nên đề tài chỉ tập trung vào việc tìm hiểu các hoạt động cụ thể và được bộc lộ ra rõ ràng của phái Dương Vụ trên các mặt kinh tế, quân sự, văn hoá, giáo dục và bước đầu đưa ra một số nhận xét, đánh giá về vai trò của nó đối với Trung Quốc.

Về mặt thời gian, phong trào Dương Vụ diễn ra trong khoảng thời gian 3 thập kỷ (1861 - 1894). Chính vì vậy, đề tài cũng chỉ tập trung nghiên cứu hoạt động của phong trào Dương Vụ trên các mặt cơ bản về kinh tế, chính trị, quân sự, văn hoá, giáo dục trong thời gian tồn tại của nó (1861 - 1894). Tuy nhiên, ảnh hưởng của phong trào Dương Vụ không chỉ tác động đến lịch sử Trung Quốc trong khoảng thời gian nó phát sinh và tồn tại mà còn tác động đến cả các giai đoạn sau đó. Vì vậy, để có những nhận xét, đánh giá về phong trào đề tài mở rộng việc nghiên cứu tác động của nó đến năm 1911 (Cách mạng Tân Hợi).

4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài này là phác hoạ một cách khái quát, hệ thống về phong trào Dương Vụ (1861 - 1894) từ đó đưa ra một số nhận xét, đánh giá vai trò của nó đối với Trung Quốc. Với mục đích đó, nhiệm vụ của đề tài là: - Làm rõ bối cảnh lịch sử và những tiền đề dẫn đến sự xuất hiện của phong trào Dương Vụ ở Trung Quốc hồi những năm 60 đến 90 của thế kỷ XIX.

12

- Phục dựng và phân tích bức tranh toàn cảnh về các hoạt động của phái Dương Vụ trong hơn 30 năm cuối thế kỷ XIX ở Trung Quốc. Trong quá trình đó, đề tài cố gắng làm rõ những biện pháp và hành động của phái Dương Vụ chính là những nội dung cải cách, được ví như những luồng gió mới thổi vào xã hội Trung Quốc cổ truyền.

- Đưa ra được những nhận xét, đánh giá về phong trào Dương Vụ, dù chỉ với mục đích trước hết là tự cứu vãn quyền lợi giai cấp, nhưng về khách quan, phong trào đã tạo ra những cơ sở tiền đề đưa Trung Quốc bước vào quá trình hiện đại hoá.

5. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp chủ yếu được sử dụng trong quá trình hoàn thành đề tài này là phương pháp lịch sử và phương pháp lôgic.

Trong quá trình hoàn thành luận văn, chúng tôi còn sử dụng một số phương pháp như so sánh, tổng hợp, lập bảng thống kê… nhằm giúp cho đề tài có cái nhìn tham chiếu, sâu sắc và toàn diện hơn.

6. Đóng góp của luận văn Đóng góp của luận văn chủ yếu trên một số khía cạnh sau: - Chỉ ra nguyên nhân cũng như một số tiền đề quan trọng cho sự nảy sinh của phong trào Dương Vụ.

- Khái quát về phong trào Dương Vụ ở Trung Quốc cuối thế kỷ XIX. - Góp phần làm phong phú thêm những tư liệu về phong trào Dương Vụ, phục vụ cho hoạt động nghiên cứu và học tập về phong trào này ở nước ta hiện nay.

7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Sự ra đời của phong trào Dương Vụ Chương 2: Hoạt động của phong trào Dương Vụ Chương 3: Một số nhận xét, đánh giá về phong trào Dương Vụ

13

CHƯƠNG 1 SỰ RA ĐỜI CỦA PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ 1.1. BỐI CẢNH LỊCH SỬ 1.1.1. Tình hình thế giới Sau các cuộc cách mạng tư sản diễn ra ở Hà Lan, Anh, Bắc Mĩ, Pháp và nhiều nơi khác, chủ nghĩa tư bản (CNTB) với tư cách là một hình thái kinh tế - xã hội mới đã được xác lập. Dựa trên ưu thế về lực lượng sản xuất tân tiến, CNTB đã nhanh chóng khẳng định được chỗ đứng của mình và ngay lập tức có tác động sâu rộng đến đời sống chính trị, kinh tế xã hội của thế giới. Ngay sau các cuộc phát kiến địa lý vào thế kỷ XV - XVI, các nước thực dân đi tiên phong như Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Hà Lan, Anh… đã nhanh chóng tỏa đến các vùng đất phương Đông để tìm thị trường, vơ vét tài nguyên khoáng vật, phục vụ cho quá trình tích lũy ban đầu của CNTB. Đầu thế kỷ XIX, cùng với những thắng lợi của cách mạng công nghiệp, CNTB đã bước lên đỉnh cao của thời kỳ tự do cạnh tranh và dần chuyển sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa. Đến lúc này, trong quan hệ với các nước phương Tây, các khu vực thuộc địa không còn đơn thuần là nơi để tước đoạt của cải, thực hiện di dân, cung cấp sản vật quý, hay truyền bá tôn giáo… mà quan trọng hơn cả, nó giữ vai trò là nguồn cung cấp nguyên liệu, nhân công và là nơi tiêu thụ sản phẩm chính yếu của nền công nghiệp chính quốc. Chính vì lẽ đó mà vấn đề thuộc địa đã trở thành một trong những vấn đề có liên quan trực tiếp đến sự sống còn của CNTB, buộc các nước tư bản dù trẻ hay già muốn tồn tại và tiếp tục phát triển đều không thể đứng ngoài cuộc. Các nước thực dân phương Tây đã đẩy mạnh công cuộc xâm lược thuộc địa, vươn rộng tầm thống trị của mình ra những vùng đất mà họ cho là còn “man di” của thế giới.

Sự đẩy mạnh xâm lược thuộc địa của các nước thực dân phương Tây trong thế kỷ XIX đã tạo nên cuộc đụng độ lớn và trực tiếp giữa hai “thế giới”,

14

phương Tây tân tiến và phương Đông cổ truyền. Lúc này, các quốc gia phương Đông không chỉ thuần túy đối phó với những thế lực xâm lược có cùng trình độ với mình, mà là những thế lực có trình độ phát triển cao hơn rất nhiều. Chính điều này đã khiến độc lập chủ quyền của các dân tộc nhỏ yếu phương Đông đứng trước nguy cơ bị đe dọa hơn bao giờ hết. Vấn đề đặt ra cấp thiết lúc bấy giờ là phải làm thế nào để cứu được dân tộc mình không bị cuốn vào vòng xoáy của chủ nghĩa thực dân, bảo vệ được chủ quyền.

Ngoại trừ một số nơi đã dễ dàng khuất phục và chấp nhận ách thống trị của thực dân phương Tây (một số đảo ở Philippin, Inđônêxia, Mã Lai hay Campuchia…), nhiều nơi chính quyền và nhân dân các dân tộc phương Đông đã lựa chọn con đường đấu tranh vũ trang nhằm chống lại sự xâm lược của CNTB phương Tây, bảo vệ độc lập chủ quyền dân tộc. Tiêu biểu phải kể đến cuộc kháng chiến của Việt Nam chống thực dân Pháp, của Miến Điện chống thực dân Anh… Phương thức ứng phó này cũng là phương thức quen dùng nhất của các dân tộc phương Đông mỗi khi có kẻ thù ngoại bang xâm lược.

Trên thực tế, phương thức bảo vệ độc lập chủ quyền bằng kháng chiến đã gây cho các nước thực dân phương Tây không ít thiệt hại, làm cho công cuộc chinh phục thuộc địa của chúng không thể hoàn thành chóng vánh như ý định.

Mặc dù vậy, kết cục chung các dân tộc nhỏ yếu phương Đông đều phải khuất phục trước các đội quân viễn chinh nhà nghề thực dân phương Tây. Điển hình như, cuộc kháng chiến của nhân dân Việt Nam sau ngót 40 năm chiến đấu ngoan cường (1858 - 1896), cuối cùng bị thực dân Pháp nô dịch. Thực tế cho thấy phương thức kháng chiến truyền thống cũng không thể giúp các dân tộc nhỏ yếu phương Đông bảo vệ được độc lập chủ quyền.

Trong khi đó, đứng trước nguy cơ xâm lược của CNTB ở Đông Á lúc bấy giờ cũng đã xuất hiện một phương thức ứng phó khác, ít nhiều thể hiện được tác dụng. Đó là tiến hành cải cách, hiện đại hóa đất nước theo mô hình các nước phương Tây. Đáng chú ý là trường hợp của Nhật Bản. Cũng như các

15

dân tộc nhỏ yếu phương Đông khác, đến giữa thế kỷ XIX, Nhật Bản đứng trước sức ép của nhiều cường quốc phương Tây. Hàng loạt các nước đế quốc như Mỹ, Anh, Nga, Hà Lan… đã ép buộc Nhật Bản phải ký các hiệp ước bất bình đẳng. Một số nước thường xuyên kéo tàu chiến đến uy hiếp, đồng thời can thiệp vào công việc nội bộ của Nhật Bản. Trong bối cảnh nền độc lập chủ quyền bị đe dọa trực tiếp, Nhật Bản đã quyết định lựa chọn con đường cải cách, hiện đại hóa đất nước, nhằm tránh cuộc chiến tranh tàn khốc có thể xẩy ra với các nước phương Tây, đồng thời tăng sức đề kháng của dân tộc trước họa ngoại xâm. Với khẩu hiệu “Học tập phương Tây, đuổi kịp và vượt phương Tây” [42;191], cuộc cải cách Minh Trị (1868 - 1912) đã diễn ra rộng khắp trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, quốc phòng, văn hóa, giáo dục… Đến giữa những năm 1880, công cuộc cải cách ở Nhật Bản đã cơ bản hoàn tất. Từ một nước phong kiến phương Đông lạc hậu, yếu kém, qua cuộc cải cách Minh Trị, Nhật Bản chẳng những đã “lách mình” ngoạn mục khỏi vòng xoáy nô dịch của chủ nghĩa thực dân (CNTD) phương Tây mà còn gia nhập vào hàng ngũ các nước tư bản chủ nghĩa (TBCN), trở thành mẫu hình cho con đường cải cách, tự cường để bảo vệ độc lập dân tộc ở phương Đông hồi cuối thế kỷ XIX. Nhiều lực lượng xã hội ở các quốc gia phương Đông đã coi phong trào cải cách ở Nhật Bản là biểu tượng và ngưỡng mộ tin theo. Ngoài ra, phải kể đến trường hợp của Thái Lan. Tương tự Nhật Bản, đứng trước nguy cơ bị mất độc lập chủ quyền, Chulalongkorn (1868 - 1910) đã có cách ứng phó phù hợp, đó là tiến hành cải cách mở cửa. Nhờ đó, Thái Lan đã không phải chịu chung số phận như nhiều nước phương Đông khác, mà vẫn giữ được nền độc lập tương đối của mình…

Như vậy, đến giữa thế kỷ XIX, xâm lược thuộc địa đã trở thành một đặc tính của CNTB. Đồng thời bảo vệ chủ quyền đã trở thành nhiệm vụ cốt yếu của các dân tộc chậm tiến phương Đông. Vấn đề ở đây là làm thế nào để trong cơn lốc của CNTD đó, các dân tộc phương Đông vẫn bảo vệ được mình,

16

không bị cuốn vào vòng nô dịch của CNTD. Để làm được điều đó, nhiều phương cách cứu nước khác nhau đã được thể nghiệm.

1.1.2. Tình hình Trung Quốc 1.1.2.1. Những bất cập cuối triều Thanh * Về chính trị Kể từ khi lên nắm quyền cai trị Trung Quốc (1644), vương triều Thanh trong khoảng 100 năm dưới thời các triều vua đầu tiên đã tạo lập được một sự “thịnh thế” đáng ghi nhận. Nhưng khi lịch sử bước sang thế kỷ XIX, xã hội Trung Quốc vẫn còn lạc hậu và trì trệ, sau khoảng thời gian dài thống trị để đi nốt đoạn cuối cùng. Triều đình nhà Thanh lúc này đã ở vào giai đoạn mạt kỳ, những chứng tật của nó biểu hiện rõ rệt và thi nhau phát tác. Trong đó nổi bật nhất là ở sự hủ bại, mục nát của giai cấp thống trị từ trên xuống dưới.

Bấy giờ, các hoàng đế Mãn Thanh không còn chuyên tâm việc nước, thường xuyên tổ chức các chuyến du hành, tuần thú dài ngày về các địa phương xa xôi, đua nhau xây dựng đền đài, cung điện… tiêu tốn nhiều ngân lượng quốc khố. Các quan chức từ trung ương đến địa phương cũng ra sức ăn chơi xa xỉ, luôn tìm mọi cách bòn rút quốc khố triều đình cũng như bóc lột tiền của của nhân dân. Tệ tham nhũng bắt đầu từ giữa triều Càn Long (1735 1799) đã trở thành một hiện tượng phổ biến, được công khai hóa, mà nhà nước với sức lực quản lý yếu ớt đã không đủ sức để kiểm soát nổi. Một ví dụ điển hình cho tình trạng tham nhũng nửa cuối triều Thanh là trường hợp của Hòa Thân (1750 - 1799). Khi tịch biên gia sản của tên tham quan này, mọi người đều sửng sốt khi tổng gia sản đổi ra bạc trắng “tất cả có khoảng tám trăm triệu lạng. Trong khi đó vương triều nhà Thanh mỗi năm thu nhập khoảng bảy chục triệu lạng” [31;442]. Việc tham ô tiền tài của giới quan chức đã từ chỗ trực tiếp vơ vét người dân, đến chỗ moi móc tiền bạc quốc khố. Chính vì vậy, từ cuối vương triều Càn Long trở đi, quốc khố của triều Thanh luôn ở trong tình trạng trống rỗng và nhiều lúc bị thâm hụt.

17

Nạn tham nhũng và tình trạng quốc khố trống rỗng đã để lại hậu quả nặng nề cho xã hội, mà người gánh chịu không ai khác chính là nhân dân. Sự o ép, áp bức bóc lột của địa chủ quan lại, sự gia tăng thuế khóa của nhà nước, cộng với thiên tai mất mùa liên miên… đã đẩy những người nông dân vào tình cảnh khốn cùng. Chính vì vậy, từ cuối thế kỷ XVIII và nhất là đầu thế kỷ XIX, đã nổ ra hàng loạt các cuộc khởi nghĩa nông dân. Đáng chú ý là phong trào Thái Bình Thiên Quốc (1851- 1864). Mặc dù phong trào này cuối cùng bị thất bại nhưng sự tồn tại của nó trong 14 năm nhiều phen khiến triều đình nhà Thanh khốn đốn, phải nhờ đến sự chi viện của liên quân đế quốc mới dập tắt được, nó đã phần nào cho thấy sự suy yếu tột độ của chính quyền phong kiến Mãn Thanh. * Về kinh tế Trước khi CNTB phương Tây chính thức xâm nhập, Trung Quốc vẫn là quốc gia nông nghiệp điển hình. Nền kinh tế chủ yếu dựa vào nông nghiệp với phương tiện sản xuất, phương thức canh tác cũ kỹ, lạc hậu, năng suất thấp. Nông nghiệp là đối tượng thu tài chính chủ yếu của nhà nước. Quan hệ sản xuất truyền thống (địa chủ phát canh cho nông dân để thu tô) vẫn được bảo tồn. Ở thời Càn Long, nhà Thanh đạt được sự hưng thịnh nhất trong nông nghiệp, nhưng từ đó về sau, kinh tế nông nghiệp Trung Quốc trở nên suy sụp.

Nạn chấp chiếm ruộng đất hết sức phổ biến. Một bộ phận nhỏ địa chủ, quý tộc chiếm phần lớn đất đai của đất nước, trong khi phần lớn nông dân chiếm tới 80% dân số nhưng chỉ có khoảng 10% diện tích đất đai. Trong sở hữu ruộng đất, chế độ trung ương tập quyền được thể hiện rõ nét. Năm 1812, ruộng đất trực tiếp hoặc gián tiếp thuộc quyền quản lý của nhà vua lên tới 830 ngàn khoảnh (1 khoảnh bằng 100 mẫu Trung Quốc). Bên cạnh đó, chế độ thuế khoá rất hà khắc. Nông dân phải nộp 50 - 80% thu hoạch cho chủ và còn vô vàn sưu thuế, phu phen tạp dịch [65;15].

18

Tuy nhiên, những mầm mống kinh tế TBCN xuất hiện từ thời nhà Minh vẫn tồn tại và tiếp tục phát triển, nhất là vào khoảng đầu thế kỷ XVIII. Thủ công nghiệp có sự phát triển nhất định. Các ngành làm đồ sứ, dày, tơ lụa… tương đối thịnh hành. Trong đó, nghề dệt tơ lụa phát triển mạnh nhất.

Nam Kinh, Tô Châu, Hàng Châu, là những trung tâm của ngành tơ lụa.

Những nơi này, các xưởng dệt lớn đã có 3 vạn máy dệt, nhiều hộ có đến mấy trăm máy dệt, thuê hàng trăm công nhân. Nghề làm đồ sứ dưới triều Mãn Thanh cũng rất phát đạt. Đầu thế kỷ XVIII, có đến hàng chục nơi sản xuất sứ nổi tiếng ở các tỉnh thuộc lưu vực Hoàng Hà, Trường Giang, Châu Giang trong đó nổi bật hơn cả là Giang Tây. Toàn khu vực làm đồ sứ có tới 300 lò với khoảng 10 vạn thợ và bắt đầu đã có sự phân công trong lao động. Nghề làm muối cũng phát triển ở Tứ Xuyên. Ở đây, cuối thế kỷ XVIII đã có 3.000 giếng muối, sử dụng hàng vạn lao động. Sản phẩm của một số ngành đã trở thành hàng hoá trao đổi trong và ngoài nước. Số lượng các xưởng thủ công phân tán ngày càng nhiều và hình thành các tổ chức phường hội kết hợp sản xuất. Tuy vậy, về cơ bản quy mô của các xưởng thủ công còn nhỏ, manh mún, kỹ thuật lạc hậu.

Từ nửa đầu thế kỷ XVIII, nghề khai mỏ (sắt, đồng, vàng, thiếc, bạc, than…) và luyện kim cũng phát triển ở nhiều nơi trong nước với quy mô tương đối lớn. Ở Quảng Đông có nhiều công trường khai mỏ và luyện kim, mỗi công trường có tới hàng nghìn công nhân, biết sử dụng sức cơ giới để đưa chất đốt và quặng vào lò. Mỗi lò, mỗi ngày nấu được từ 10 đến 20 tấm thép (mỗi tấm nặng 300 cân).

Thương nghiệp cũng có bước chuyển rõ nét.Thị trường trong nước được mở rộng với các hàng hoá như tơ, bông, thuốc nhuộm, vải lụa. Việc buôn bán với nước ngoài cũng được đẩy mạnh. Đồ sứ, hàng tơ, dệt, đồ sứ được mang sang bán ở Inđônêxia, châu Âu. Việc buôn bán với nước ngoài do các công ty độc quyền gọi là “thương hàng” đảm nhận. Ví dụ như ở Quảng

19

Châu, có một “thương hàng” lớn phụ trách việc mua bán với các công ty Đông Ấn của các nước châu Âu.

Mặc dù vậy, Nhà Thanh chủ trương duy trì quan hệ sản xuất cũ, cản trở sự phát triển của thủ công nghiệp, thương nghiệp, thực hiện chính sách “trọng nông ức thương” và “bế quan toả cảng”. Chính quyền hầu như cắt đứt liên lạc với bên ngoài, chỉ để lại cảng Quảng Châu cho phép buôn bán hạn chế.

Quan điểm trước sau là “sản vật của Thiên triều không có thứ gì không có, không cần phải mượn hàng của ngoại di để trao đổi” [44;172]. Chính vì vậy, những yếu tố tích cực của nền kinh tế Trung Quốc chịu sự chèn ép quyết liệt và rất khó phát triển. Những manh nha của nền kinh tế TBCN có từ trước tồn tại một cách tự phát và “bất hợp pháp”. Thái độ của triều đình nhà Thanh đi ngược lại xu thế phát triển của lịch sử, tiếp tục đưa đất nước lún sâu vào khủng hoảng. Tuy nhiên, những yếu tố kinh tế tiến bộ vẫn âm ỉ phát triển, bất chấp sự cản trở của triều đình, đó là quy luật phát triển khách quan, không thể chống lại.

Cùng với sự xâm nhập ngày càng sâu sắc của CNTD phương Tây, nền kinh tế Trung Quốc đã có biến đổi tích cực. Nền kinh tế TBCN tiếp tục hình thành và phát triển, kéo theo đó là những chuyển biến cơ cấu kinh tế, dần dần phá vỡ tính khép kín của nền kinh tế Trung Quốc.

Quá trình xâm nhập của CNTB phương Tây vào Trung Quốc diễn ra hết sức mạnh mẽ. Các quốc gia tham gia vào quá trình đó là Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Anh, Pháp, Mỹ và Nga. Các nước phương Tây tìm thấy ở Trung Quốc thứ mà họ cần thiết đó là thị trường rộng lớn chưa được khai phá. Ban đầu, hoạt động của họ là buôn bán và truyền giáo, về sau tiến dần đến âm mưu xâm lược Trung Quốc. Hầu hết các nước phương Tây sau khi đến Trung Quốc đã tìm cách thiết lập căn cứ thông thương lâu dài. Hoạt động kinh doanh của thương nhân phương Tây là yếu tố quan trọng để củng cố hơn nữa quan hệ sản xuất TBCN vào đất nước điển hình nhất của quan hệ sản xuất phong

20

kiến. Những hoạt động buôn bán của các nước phương Tây bị chính quyền nhà Thanh cự tuyệt và gây khó khăn. Nhà Thanh không muốn mở rộng phạm vi thông thương cho các nước phương Tây, tiến hành đánh thuế sản vật cao và nhiều lần tịch thu hàng hoá của các lái buôn phương Tây. Sức ép đó đặt ra yêu cầu cấp bách đối với các nước phương Tây là buộc nhà Thanh phải cho phép tự do kinh doanh. Tuy vậy, thái độ của nhà Thanh hầu như không đổi, đó cũng là lý do để các nước phương Tây, trước hết là Anh tiến hành xâm lược Trung Quốc.

Các nước phương Tây đã mang vào Trung Quốc quan hệ sản xuất TBCN và làm cho các ngành kinh tế bắt đầu phát triển rõ nét hơn. Sự phát triển đó mang tính khách quan, hợp quy luật. Trong nông nghiệp, yếu tố kinh tế hàng hoá đã trở nên phổ biến. Đã có nhiều hiện tượng các lái buôn xuất vốn cho nông dân trồng trọt và cuối vụ thu theo thành phẩm. Một số sản phẩm nông nghiệp vốn chỉ phục vụ cho địa chủ, quý tộc hay triều đình, đã được trao đổi ở các trung tâm buôn bán. Hình thức lĩnh canh cũng có sự thay đổi. Chế độ lĩnh canh “vĩnh viễn” trở nên phổ biến. Do hiện tượng mất mùa, sự tàn phá của thiên tai nên các chủ đất bắt đầu nhượng bộ, giao ruộng đất cho nông dân.

Trong thủ công nghiệp, xuất hiện ngày càng nhiều các xưởng sản xuất quy mô hơn, thuê hàng chục công nhân với hình thức trả công là tính ngày trả tiền. Sức lao động đã trở thành hàng hoá, đó là yếu tố quan trọng để khẳng định sự xuất hiện quan hệ sản xuất TBCN ở Trung Quốc. Quan hệ giữa chủ công xưởng và người lao động là “chủ xuất vốn, thợ xuất sức”. Đến thế kỷ XVIII, số lượng cũng như quy mô sản xuất của các xưởng thủ công không ngừng tăng và hình thức hoạt động của nó cũng đổi khác. Chủ công xưởng đem nguyên liệu cho người làm thuê và thu sản phẩm. Kỹ thuật sản xuất cũng bắt đầu trở nên hiện đại hơn theo hướng sử dụng nhiều máy móc, các tổ chức phường hội cũng được tổ chức tốt hơn.

21

Vào nửa đầu thế kỷ XIX, tình hình kinh tế Trung Quốc biến đổi khá nhanh. Các ngành công nghiệp ra đời và phát triển mạnh mẽ. Một số ngành công nghiệp quy mô lớn như khai mỏ đều do chính phủ quản lý. Nhân công ở các mỏ một phần là người tù tội, một phần là từ nông dân bị phá sản. Các xưởng sản xuất đồng, than, sắt ở Tứ Xuyên, Quảng Đông, Thiểm Tây, Giang Tây… đã có tới hàng ngàn công nhân. Nhìn chung, phương thức hoạt động của các xưởng sản xuất công nghiệp đã mang tính chất TBCN. Chế độ lao động làm thuê hình thành.

Do sự phát triển của công nghiệp và thủ công nghiệp nên thương nghiệp Trung Quốc thời kỳ này cũng rất phát đạt. Nhiều trung tâm buôn bán sầm uất hình thành, giữ vai trò là đầu mối của các hoạt động trao đổi hàng hoá trong nước. Sách vở lúc bấy giờ có nói đến việc buôn bán phát đạt ở một số thành phố, thị trấn lớn như Trấn Phật Sơn, Quảng Đông, Hán Khẩu, Tô Châu: “Sắt thép Phật Sơn buôn bán khắp chốn”, “Buôn bán sầm uất thứ nhất Tô Châu”, “Lụa Hàng Châu sứ màu Giang Tây” [43;322]. Giao lưu buôn bán của Trung Quốc với bên ngoài phát triển nhanh. Số tàu buôn của Trung Quốc đến các nước Đông Nam Á năm 1820 là 295 chiếc, sức chở tới 85.200 tấn.

Số tàu buôn của ngoại quốc đến Trung Quốc thông qua cảng Quảng Châu trong hai năm 1833 và 1834 là 213 chiếc, trong đó Anh có 101 chiếc, Mỹ 70 chiếc, Bồ Đào Nha 23 chiếc. Tàu buôn của nước ngoài đến mua các sản phẩm nông nghiệp, thủ công nghiệp như chè, đồ sứ, tơ lụa, vải vóc… của Trung Quốc [69;23].

Sau chiến tranh thuốc phiện (1840), kinh tế TBCN Trung Quốc phát triển nhanh chóng. Nhiều cơ sở công nghiệp hiện đại đã được xây dựng, sử dụng ngày càng nhiều máy móc vào sản xuất. Năm 1861, thương nhân Phúc Châu mua máy móc của người nước ngoài để sản xuất chè, năm 1863, hiệu buôn gạo Hồng Thịnh đã dùng máy xát gạo. Thời kỳ này, nền kinh kinh tế tư bản dân tộc Trung Quốc được chấn hưng với việc nhiều nhà máy được xây

22

dựng. Đầu tiên là nhà máy cơ khí Phát Xương ở Thượng Hải, năm 1869 đã sử dụng máy cái, đến 1870 đã sử dụng động cơ hơi nước. Tiếp đó là nhà máy tơ Xương Long thành lập năm 1872 ở Nam Hải (Quảng Đông). Đến năm 1890 đã có khoảng 60 xưởng ươm tơ. Các ngành sản xuất diêm, bột mì, giấy, khai mỏ cũng xây dựng nhiều nhà máy sản xuất. Từ thập niên 80 của thế kỷ XIX, các thành phố Thượng Hải, Thiên Tân, Quảng Châu, Phúc Châu, Trùng Khánh đều đã xây dựng các nhà máy sản xuất diêm. Đến đầu những năm 90, hiện tượng thương nhân bỏ vốn kinh doanh đã nhiều hơn, số lượng xí nghiệp của thương nhân không ngừng tăng.

Sự phát triển của nền kinh tế TBCN ở Trung Quốc, một mặt thể hiện yêu cầu phát triển của đất nước, mặt khác chứng minh cho tính lạc hậu, bảo thủ của chế độ phong kiến với cơ sở kinh tế vốn có của nó. Chính nền kinh tế TBCN ngày càng thiết lập vững chắc ở Trung Quốc là cơ sở kinh tế hết sức quan trọng để xuất hiện những hình thức cứu nước và chấn hưng đất nước theo kiểu mới. Sự phát triển khách quan của các yếu tố kinh tế tiến bộ là động lực thôi thúc những trí thức thức thời ở Trung Quốc đi tìm cách phá bỏ rào cản cho nền kinh tế TBCN phát triển và dấy lên các phong trào yêu nước với nội dung phát triển đất nước theo hướng TBCN. * Về quân sự Trong quá trình dấy nghiệp của vương triều Thanh, chế độ “Bát kỳ” được coi là cơ sở nền tảng giúp họ dành được thiên hạ từ tay người Hán.

Nhưng theo thời gian, tác dụng của quân Bát kỳ cũng dần yếu đi. Và đặc biệt, “tinh thần thượng võ của họ mất đi sau một thế hệ vì không còn là một tổ chức các chiến sĩ mà chỉ còn là một bọn ăn bám vào giới cầm quyền. Họ đã trở nên thối nát không còn sức chiến đấu nữa” [49;133]. Bấy giờ, “chỉ tính riêng tại khu vực thành Bắc Kinh, đã có mấy chục vạn Kỳ nhân suốt ngày ăn ở không, chỉ la cà chỗ này chỗ nọ để tìm thú vui. Họ không còn làm việc thủ công, không cày ruộng, không doanh thương, không học hành, mà chỉ du thủ

23

du thực, suốt ngày chơi bời lêu lổng, cho nên những Kỳ nhân đó thường ra vào quán trà, hí viện, sòng bạc, nhà chứa điếm” [31;458]. Trong khi đó, đến thế kỷ XIX, tính thế tập vẫn được bảo trì trong quân Bát kỳ. Vì thế, một đứa trẻ cũng có thể là một người lính Bát kỳ và được trả lương, dẫu rằng sau đó nó có thể sẽ chẳng được huấn luyện và cũng chẳng biết gì về quân sự binh gia. Chất lượng của quân Bát kỳ theo đó ngày càng sa sút trông thấy. Có thể lấy một ví dụ, vào năm 1784, “Gia Khánh đi theo Càn Long đến duyệt binh tại Hàng Châu, quân Bát kỳ trú phòng tại đó khi bắn tên đều đi ra ngoài đích, có người thậm chí ngồi trên lưng ngựa đã té xuống đất” [31;457].

Bên cạnh Bát kỳ binh, sau khi đã nắm được quyền bính, triều đình Mãn Thanh đã chỉnh đốn và chiêu mộ mới những đội lính người Hán, lập nên một đội quân chính quy khác, gọi là “Lục doanh binh”. Tuy nhiên, cũng như quân Bát kỳ, quân Lục doanh sau một thời gian dài quốc gia thanh bình, đến đầu thế kỷ XIX lực lượng này cũng đã trở nên thối nát, mất hết sức chiến đấu và vô kỷ luật. Trong hàng ngũ tướng lĩnh, tham nhũng diễn ra phổ biến. Các sĩ quan thường mướn tạm thường dân để thế chỗ cho đủ số quân mỗi khi có cấp trên kiểm tra và sau đó hưởng số lương của những chỗ khuyết quân đó. Việc mua bán chức vụ tướng lĩnh cũng được thực hiện dễ dàng.

Về mặt tổ chức đã sa sút, mặt trang bị khí giới của quân đội nhà Thanh còn ở vào tình trạng đáng báo động hơn. Là quê hương phát minh ra thuốc súng, nhưng người Trung Quốc đã không biết phát huy hiệu quả của phát minh này để phục vụ cho quốc phòng. Đến giữa thế kỷ XIX, người phương Tây đã sử dụng phổ biến các loại vũ khí tân tiến như súng trường, súng liên thanh, súng cối, địa lôi, ngư lôi… Trong khi đó, các loại vũ khí cổ truyền như giáo, cung tên, đao, kiếm… vẫn là những loại vũ khí chính được trang bị của lục quân Trung Quốc. Tới thập niên 50 của thế kỷ XIX, tướng quân của Tăng Quốc Phiên vẫn chủ yếu sử dụng cung tên, cùng với một số súng “Điểu

24

thương”1 và súng thần công khi giao chiến với quân Thái Bình Thiên Quốc.

Sang đầu thập niên 60 của thế kỷ XIX, súng trường mới bắt đầu được người phương Tây giới thiệu vào Trung Hoa, nhưng cũng chưa được trang bị rộng rãi cho quân triều đình.

Trang bị vũ khí thủy quân cũng không khác gì lục quân. Trong khi các nước phương Tây đã biết dùng chiến thuyền vỏ thép, chạy bằng động cơ hơi nước, trang bị các loại súng hiện đại… thì thủy quân Trung Hoa vẫn còn dùng các loại thuyền tay chèo hoặc thuyền buồm, với “ván mỏng đinh rỉ, trúng đạn vỡ ngay”, cùng ít khẩu đại bác cũ kỹ. Vũ khí cá nhân của lính thủy cũng không khác gì lính bộ, cũng vẫn chỉ là các loại giáo, mác, cung, kiếm truyền thống. Chất lượng của thủy binh Trung Hoa cũng rất tồi tệ. Trước chiến tranh thuốc phiện lần thứ nhất, trong một cuộc thao dượt của thủy quân Triết Giang, “chỉ có một vài sĩ quan biết sử dụng súng phòng hải, người khác chẳng biết phải dùng bao nhiêu thuốc đạn để bắn nữa” [56;136]. Tình trạng này đã được một giáo sỹ kiêm lái buôn thuốc phiện phản ánh lại: “cả một hạm đội Trung Hoa hơn ngàn chiến thuyền lớn nhỏ cộng lại cũng không đương cự được với một chiến thuyền của ta” [56;137]. Bên cạnh đó, việc bố phòng bờ biển lúc này cũng hết sức lơi lỏng. Nhiều pháo đài dọc theo duyên hải ít được tu bổ nên không hoạt động được. Một ví dụ điển hình là: “các pháo đài duyên hải tại Thiên Tân xây hồi mùa xuân thì mùa thu cùng năm đã sập” [56;137].

Có thể thấy, trong bối cảnh các nước thực dân phương Tây với “tàu to”, “súng lớn” lăm le thôn tính Trung Quốc, thì một nền quốc phòng như vậy không thể nào có thể bảo vệ nổi độc lập chủ quyền. Tiếc thay, đó chính là hiện trạng của lực lượng quân đội Trung Hoa vào giữa thế kỷ XIX. * Về giáo dục Trung Quốc từ lâu đã được xem là nơi có chế độ khoa cử phát triển, từng có ảnh hưởng rộng rãi không chỉ ở Đông Á, mà còn sang tận cả Tây Âu 1

Một loại súng trường cổ được du nhập vào Trung Quốc từ thời Minh.

25

trong thời cổ trung đại. Cho đến thời nhà Tống, khoa học kỹ thuật Trung Quốc vẫn được xem là dẫn đầu thế giới, với hàng loạt các phát minh lớn, có ảnh hưởng to lớn đến tiến trình lịch sử nhân loại. Bước sang thời kỳ cận đại, và nhất là kể từ sau Cách mạng công nghiệp, trong lúc khoa học kỹ thuật phương Tây phát triển như vũ bão, nền giáo dục cận đại không ngừng biến đổi, lấy việc phát huy tính năng động, sáng tạo của người học làm nền tảng… thì giáo dục Trung Quốc dường như vẫn dẫm chân tại chỗ. Dưới thời nhà Thanh, để duy trì nền thống trị chuyên chế phong kiến, triều đình vẫn áp dụng lối thi cử cổ truyền. Trong đó, nội dung thi được chia làm ba xuất đề thi: xuất thứ nhất gọi là “Kinh nghĩa”; xuất thứ hai gồm “Luận”, “Phán”, “Chiếu”, “Cáo”, “Biểu”; xuất thứ ba gồm các môn kinh sử, sách luận. Trong ba xuất đề thi này, xuất thứ nhất là quan trọng nhất. Phạm vi đề mục của xuất thi “Kinh nghĩa” chỉ đóng khung trong “Tứ thư tạp chú” do đại sư Lý học đời Nam Tống là Chu Hy biên soạn.

Tuy nhiên, điểm đáng chú ý hơn cả trong chế độ khoa cử dưới triều Thanh là nó quy định rất chặt chẽ cách thức hành văn của bài thi. Hình thức này được gọi là “văn Bát cổ”, tức gồm 8 bộ phận: “Phá đề”, “Thừa đề”, “Khởi giảng”, “Nhật thủ”, “Khởi cổ”, “Trung cổ”, “Hậu cổ”, “ Thúc cổ” kết hợp lại. Xét dưới góc độ dùng hình thức văn Bát cổ để rèn luyện kỹ năng viết cho người học, thì thể văn này không phải là không có ích. Song, vấn đề ở đây là nhà nước đã xem văn Bát cổ là loại văn chính luận duy nhất, có thể “phát ngôn thay cho thánh nhân”. Theo đó, thể văn này vừa có niêm luật chặt chẽ, vừa phải rất chỉnh chu về ngôn từ. Người học “không thể dẫn các học thuyết của Bách gia Chư tử để làm hỗn loạn tư tưởng, cũng không thể trích dẫn những trước tác của hậu thế để làm hỗn loạn thời đại. Do vậy, nếu không phải là sách của 3 đời Hạ, Thương, Chu thì không được phép đọc, không phải lời giải thích của Chu Hy thì không được xem” [31;495,496]. Và theo đó, “ngôn luận của Thánh nhân gần như trở thành kịch bản để cho các diễn viên

26

hát trên sân khấu, ngay từ thời kỳ còn là trẻ con đã bắt đầu ngâm nga mô phỏng theo những khuôn mẫu trước, những câu đối ngẫu, bài tỷ phải học cho tới già thì mới có thể dựa theo tiết tấu mà ngâm, mà đọc” [31;496].

Như vậy, lối khoa cử Bát cổ từ hình thức đến nội dung đều thể hiện rõ sự xơ cứng, sáo rỗng. Nó làm cho người đọc phải tốn rất nhiều thời gian và trí lực chỉ để viết nên những bài văn khuôn sáo, mà không thể phát huy được óc sáng tạo của cá nhân. Từ đó, đưa tư tưởng mọi người vào ngõ cụt, làm cho rất nhiều trí thức từ chỗ không dám phát huy kiến thức của mình, trở thành những con người thụ động, không còn biết quan tâm đến các vấn đề xã hội. Điều này trở nên đặc biệt nguy hiểm khi đến giữa thế kỷ XIX, Trung Quốc đã trở thành miếng mồi béo bở mà các nước đế quốc rắp tâm xâm lược. Vận nước nguy cấp đang hết sức cần đến những nhân tài hữu dụng, nhưng nếu cứ dựa vào những con người được “nhào nặn” ra từ nền khoa cử Bát cổ, thử hỏi “nhân tài” tìm đâu cho thấy. * Về chính sách đối ngoại Trung Quốc là một quốc gia rộng lớn, có nền văn hóa lâu đời và giàu thành tựu. Suốt mấy nghìn năm lịch sử, người Trung Quốc chỉ tiếp xúc với các dân tộc nhỏ yếu xung quanh mình. Trong nhiều thế kỷ, Trung Quốc và châu Âu biết rất ít về nhau. Một đường thương mại mỏng manh nối liền giữa họ là con đường tơ lụa qua Trung Á từ thời La Mã. Chính vì vậy, từ rất sớm đã hình thành nên tính kiêu ngạo, tự cao, tự đại một cách mù quáng trong giai cấp thống trị Trung Quốc, mà người ta thường gọi là tư tưởng “Thiên triều thượng quốc”. Tư tưởng này đã ăn sâu vào đầu óc của giới cầm quyền phong kiến Trung Quốc, trở thành một nhân tố thường xuyên của kết cấu ý thức văn hóa. Cho đến khi nhà Thanh lên cầm quyền, tuyệt đại đa số giới phong kiến Trung Quốc vẫn cho rằng Trung Quốc là ưu việt nhất, đứng ở trung tâm của thế giới, hoàng đế của Trung Quốc là “vua của muôn vua”, các hóa vật của Trung Quốc là phong phú và có giá trị nhất… Với tư tưởng đó, giới thống trị

27

phong kiến Trung Quốc qua các triều đại nói chung, triều Thanh nói riêng, luôn ngạo nghễ và tôn cao nền sản xuất của mình mà coi khinh hàng hóa của các nước bên ngoài. Theo đó, họ không có ý thức chủ động giao lưu và buôn bán với các dân tộc khác. Họ luôn xem người nước ngoài đến Trung Quốc buôn bán đều là những “nước phiên thuộc” đến để tiến cống cho “Thiên triều thượng quốc”, được “Thiên triều” ban cho đặc ân buôn bán để kiếm chút ít lợi lộc từ “Thượng quốc”. Như trong một bức thư phúc đáp gửi vua Anh (1793), Càn Long vẫn dùng lời lẽ hết sức tự cao tự đại: “các ngươi từ trùng dương xa cách, do quá hâm mộ văn hóa của Trung Hoa, nên đã đặc biệt phái sứ tiết đến đây để cung kính dâng biểu, cúi đầu chúc ta được vạn thọ. Ta phê duyệt biểu chương thấy lời văn của các ngươi rất thành khẩn, chứng tỏ các ngươi có lòng thành khẩn cung kính và phục tùng”, rồi “Thiên triều thượng quốc của ta sản vật phong phú, không thiếu thứ gì, cơ bản không cần thiết phải giao thương với ngoại Di. Do bởi các loại như trà, đồ sứ, hàng dệt bằng tơ lụa của thiên triều ta là vật phẩm cần thiết của các nước Tây Dương các ngươi, cho nên ta mới đặc biệt khai ân giúp đỡ, cho phép các ngươi được mở hiệu buôn bán tại Áo Môn” [31;481,482]. Hay như việc vua Hàm Phong (1850 - 1861) cũng từng từ chối tiếp sứ thần nước ngoài, chỉ vì họ không chịu quỳ xuống hành lễ… Đây rõ ràng là một sự mù quáng của triều đình nhà Thanh. Vì thói kiêu căng vốn đã thấm sâu vào ý thức hệ, phong kiến Trung Quốc đã không “mở mắt” ra để thấy các nước TBCN phương Tây thế kỷ XIX không phải là những quốc gia “Dương di”, mà là những “con mãnh thú hung tợn”, có thừa khả năng để nuốt trọn một dân tộc lạc hậu như Trung Quốc.

Từ tâm lý tự cao mù quáng, nên khi nhận thấy các mối đe dọa từ bên ngoài, triều đình Thanh bấy giờ cũng là triều đại thực thi chính sách “Bế quan tỏa quốc” một cách nghiêm ngặt nhất. Ở các triều đầu đời Thanh, việc bế quan còn chưa mấy khắt khe, cơ bản chỉ gồm các biện pháp di dời dân khỏi vùng duyên hải, cấm nhân dân đi ra biển, chỉ cho phép các thương gia ngoại

28

quốc tiến hành buôn bán ở những nơi quy định như Áo Môn, Chương Thâu, Ninh Ba, Vân Đài Sơn… Nhưng bắt đầu từ đời Càn Long đến các triều vua sau đó, chính sách bế quan ngày càng được triều đình thắt chặt hơn. Lúc này, nhà Thanh đã đóng cửa rất nhiều hải cảng, chỉ cho phép thương nhân nước ngoài buôn bán ở một hải cảng duy nhất tại Quảng Châu, đồng thời đặt thêm rất nhiều quy định cấm đoán nghiêm ngặt và phiền toái cho các hoạt động buôn bán, gồm cả nội thương và ngoại thương. Điển hình như, quy định thời gian các thương gia được đến Quảng Châu buôn bán là từ tháng 5 đến tháng 10 hàng năm, rồi phải trọ tập trung tại “Di quán”, không được đi ra ngoài dạo chơi ngoại trừ những việc liên quan đến buôn bán. Vợ con của các thương gia nước ngoài chỉ ở trên thuyền không được lên bờ. Triều đình còn cử lính canh nơi thuyền bè ngoại quốc neo đậu… Mặt khác, hàng hóa Trung Quốc chỉ được xuất khẩu rất hạn chế. Các hàng hóa kim khí (vàng, bạc, đồng, binh khí…) đều bị cấm xuất khẩu. Các mặt hàng được xem là thế mạnh của Trung Quốc như tơ, hàng dệt, trà, đồ sứ… cũng chỉ được xuất khẩu hạn chế và chỉ có một đơn vị “Thương Hành” ở Quảng Châu là được độc quyền phụ trách việc xuất nhập khẩu hàng hóa với số lượng quy định.

Như vậy, có thể thấy, tư tưởng “thiên triều thượng quốc” và chính sách bế quan được thực thi cao độ dưới triều Thanh đã gây hậu quả nghiêm trọng.

Giữa lúc CNTB phương Tây đang phát triển như vũ bão, các liệt cường đang muốn phá tung mọi ranh giới của thị trường để xả sức ép của nền sản xuất đại công nghiệp, thì có một “Trung Hoa” vừa “kiêu căng”, vừa “ngoan cố”, lẫn “mê muội”, tự giam hãm mình trong một thế giới riêng, cắt đứt mọi giao thiệp với bên ngoài. Hiện trạng này, nếu tiếp tục duy trì, rõ ràng sẽ khiến dân tộc Trung Hoa đi đến chỗ suy bại.

Như vậy, cho đến giữa thế kỷ XIX, “vương triều nhà Thanh lúc bấy giờ cũng giống như một tòa cao ốc sắp sửa sụp đổ, khó bề chống chọi” [31;438]. Nó chất chứa trong lòng đầy rẫy những bất cập, thể hiện rõ sự yếu

29

kém, lạc hậu. Những bối cảnh này lại tồn tại ngay trong bối cảnh CNTB phương Tây đang vươn rộng “chiếc vòi xâm lược thuộc địa” của mình, mà Trung Quốc đã và đang trở thành một trong những đối tượng được chú ý hàng đầu. Chính vì thế, vận mệnh Trung Quốc đang rất cần những liều thuốc đặc hiệu để chữa trị những “căn bệnh” nội tại, giúp Trung Quốc không bị cuốn vào vòng nô dịch của CNTD phương Tây.

1.1.2.2. Thất bại của hai cuộc Chiến tranh thuốc phiện và sự xâm nhập của chủ nghĩa tư bản vào Trung Quốc Trung Quốc là một quốc gia rộng lớn, rất giàu có về sản vật, nên từ rất sớm các nước phương Tây đã tìm đến. Đầu tiên là người Bồ Đào Nha, từ năm 1517 đã đến Quảng Châu buôn bán và đến năm 1535 đã thuê Áo Môn (Quảng Đông) đặt làm thương điếm. Sau Bồ Đào Nha, lần lượt các nước phương Tây khác như Tây Ban Nha, Hà Lan, Pháp, Mỹ… đã tìm đến Trung Quốc buôn bán. Hoạt động giao thương giữa Trung Quốc và người phương Tây diễn ra khá êm xuôi, ngoại trừ đôi lúc chính quyền Trung Quốc (thời nhà Minh và đầu nhà Thanh) có thực hiện ở mức độ thấp chính sách “bế quan”. Nhưng kể từ giữa thế kỷ XVIII trở đi, nước Anh đã tiến hành cách mạng công nghiệp.

Người Anh đã thay đổi phương cách buôn bán với người Trung Quốc và muốn biến Trung Quốc thành thị trường tiêu thụ hàng hoá công nghiệp. Và như đã trình bày ở phần trên, xuất phát từ tư tưởng “thiên triều thượng quốc”, cộng với việc lo sợ trước ảnh hưởng của CNTB phương Tây, nhà Thanh đã thực hiện chính sách “bế quan toả cảng” một cách nghiêm ngặt, khiến cho hàng hoá phương Tây khó tiêu thụ rộng rãi ở Trung Quốc. Để chống lại chính sách bế quan của triều đình Trung Quốc, thực dân Anh cũng như một số nước có lợi ích truyền thống ở Trung Quốc đã tìm cách để mở toang cánh cửa, đó là buôn bán thuốc phiện. Bằng nhiều cách khác nhau, thương nhân Anh đã ồ ạt tuồn thuốc phiện vào Trung Quốc. Loại “hàng hoá” đặc biệt này đã làm cho thực dân Anh giàu lên nhanh chóng. Trong khi

30

đó thuốc phiện đã làm Trung Quốc đắm trong tai hoạ, không những bị tiêu tốn một khối lượng lớn bạc trắng, mà còn làm cho sức lực của người Trung Quốc tổn hại nghiêm trọng.

Trước thảm cảnh đó, ngày 31/1/1838, vua Đạo Quang đã phái Lâm Tắc Từ làm Khâm sai đại thần, thực hiện lệnh cấm thuốc phiện triệt để. Những hành động tích cực và kiên quyết của Lâm Tắc Từ đã dấy lên một phong trào tịch thu, tiêu huỷ và chống buôn bán thuốc phiện rầm rộ ở Quảng Châu. Điều này đã gây tổn hại rất lớn đến lợi ích của thực dân Anh. Đó cũng chính là cái cớ để Chính phủ Anh phát động cuộc chiến tranh xâm lược Trung Quốc.

“Tháng 6/1840, quân đội viễn chinh phương Đông của Anh gồm 15.000 người và hơn 40 tàu chiến đến Quảng Châu” [43;325]. Mặc dù quân sĩ và nhân dân Trung Quốc chiến đấu hết sức ngoan cường, song trước sức mạnh của đạn pháo và chiến hạm tối tân của thực dân Anh, người Trung Quốc đã phải chấp nhận thất bại.

Ngày 29/8/1842, triều đình Mãn Thanh đã ký hiệp ước bất bình đẳng đầu tiên với người phương Tây - “Điều ước Nam Kinh”. Bản điều ước này gồm 5 nội dung cơ bản là: “ 1. Trung quốc cắt Hồng Công cho Anh Quốc.

2. Trung Quốc bồi thường cho Anh 21 triệu bảng, trả hết trong 4 năm.

3. Trung Quốc phải mở 5 cửa khẩu thông thương: Quảng Châu, Phúc Châu, Hạ Môn, Ninh Ba, Thượng Hải. Người Anh được cu trú và lập lãnh sự quán tại những nơi đó.

4. Hải quan Trung Quốc không được quyết định thuế xuất nhập khẩu, mà phải bàn bạc với phía Anh. 5. Thương nhân người Anh hoàn toàn có quyền tự do giao dịch tại các của khẩu thông thương” [42;242,243].

Sau “Điều ước Nam Kinh”, nhà Thanh tiếp tục ký bổ sung với Anh “Điều ước Hổ Môn” (08/10/1843, trong đó bổ sung “quyền lãnh sự tài phán”

31

và quyền “tối huệ quốc”), ký với Mỹ “Điều ước Vọng Hạ” (03/07/1884), ký với Pháp “Điều ước Hoàng Phố” (tháng 10/1884); rồi một loạt các nước phương Tây khác như Bỉ, Thuỷ Điển, Na Uy, Bồ Đào Nha, Nga… cũng được nhà Thanh chấp nhận những đặc quyền ở Trung Quốc.

Tuy nhiên, không chịu dừng lại ở đó, các nước đế quốc vẫn tiếp tục phát động cuộc Chiến tranh thuốc phiện lần thứ hai (1856 - 1860), xâm phạm sâu hơn chủ quyền của Trung Quốc. Không thể chống cự nổi liên quân đế quốc xâm lược, triều đình Mãn Thanh đã lần lượt phải ký tiếp “Điều ước Thiên Tân” với Nga, Mỹ, Anh, Pháp. Đặc biệt, đến tháng 10/1860, nhà Thanh lại tiếp tục phải ký thêm “Điều ước Bắc Kinh” với Anh và Pháp, thừa nhận hiệu lực của “Điều ước Thiên Tân”, đồng thời phải chấp nhận mở thêm cảng Thiên Tân cho Anh và Pháp thông thương.

Như vậy, chỉ trong vòng 20 năm (1840 - 1860), các nước đế quốc đã phát động liên tiếp hai cuộc chiến tranh đối với Trung Quốc. Qua mỗi cuộc chiến tranh thuốc phiện, hàng loạt các điều ước đã được ký kết, ghi nhận sự xâm lấn ngày càng sâu của CNTD phương Tây vào Trung Quốc, xâm phạm nghiêm trọng chủ quyền quốc gia. Đến lúc này, từ một “Thượng quốc”, Trung Quốc đã bị biến thành nước nửa thuộc địa, nửa phong kiến, những chủ quyền cơ bản đã bắt đầu bị cắt xẻ, thôn tính. Nếu không có những biện pháp thích hợp, việc toàn bộ độc lập chủ quyền của Trung Quốc bị rơi vào tay CNTD là điều hoàn toàn có thể xẩy ra.

Trong khi đó xét về diện mạo kinh tế Trung Quốc, cho đến giữa thế kỷ XIX, đó không gì khác vẫn là một nền kinh tế tự nhiên, tự cấp tự túc. Hoạt động kinh tế chủ đạo là nông nghiệp. Thủ công nghiệp và thương nghiệp chỉ là những hoạt động phụ, nhỏ nhoi và thường gắn chặt với nông nghiệp. Chúng ta có thể hình dung cụ thể tình trạng này qua sự miêu tả của Mác về đời sống người nông dân Phúc Kiến năm 1852 như sau: “Người nông dân Phúc Kiến ngoài việc trồng tỉa lúa má còn sản xuất nữa. Đến mùa Xuân họ mang đến

32

các cửa bể để bán cho thương nhân… Sau vụ mùa, tất cả những người trong gia đình nông dân đều bắt tay vào việc kéo sợi, dệt vải, họ mặc bằng vải mình dệt ra. Khi bản thân dùng thừa ra mới mang ra thị trường bán. 9/10 dân nước này đều mặc bằng vải mình dệt ra, phẩm chất của nó từ chỗ thô sơ đến tinh vi… Tất cả vải đó đều do nông dân sản xuất ra. Mỗi nhà ở Trung Quốc đều có khung cửi, đây là một nước rất đặc biệt với nước khác, ở nước khác thì người làm ra sợi tơ và đem tơ sợi đó đến những xí nghiệp dệt để dệt, còn như ở Trung Quốc thì tự kéo sợi, tự dệt lấy, những người nông dân Phú Kiến không những là người nông dân mà còn là công nhân công nghệ gia đình nữa” [5;35,36]. Với bức tranh kinh tế đó, cho đến giữa thế kỷ XIX, tích luỹ tư bản nguyên thuỷ vẫn còn xa lạ với Trung Quốc.

Tuy vậy, trải qua hai cuộc chiến tranh thuốc phiện, những mầm mống của CNTB cũng đã bắt đầu xâm nhập vào Trung Quốc. Chỉ riêng nước Anh, “trong thời gian từ 1840 - 1845 giá trị hàng hoá xuất nhập khẩu của Anh sang Trung Quốc đã tăng gấp 4 lần” [50;20]. Sự tràn ngập thị trường của hàng hóa phương Tây đã làm cho nền kinh tế tự nhiên, tự cấp, tự túc của Trung Quốc bước đầu bị phá vỡ. Bắt đầu từ những năm 1860, người Anh, Mỹ đã thành lập một chuỗi cơ sở công nghiệp TBCN ở Quảng Châu, Hồng Kông, Thượng Hải… Các nước đế quốc cũng đã bước đầu với tay chi phối mạch máu tài chính của Trung Quốc bằng việc lập nên các ngân hàng. Sớm nhất phải kể đến là các ngân hàng Anh. Ngay từ năm 1845 đã xây dựng “ngân hàng Lệ Như đặt cơ cấu tổ chức ở Thượng Hải và Hồng Kông” [59;386]. Sau Anh, một loạt các nước phương Tây khác như Đức, Pháp, Mỹ, Nga, Bỉ… cũng đã đua nhau thành lập các ngân hàng ở Trung Quốc.

Trong khi đó cho đến nửa đầu thế kỷ XIX, nền sản xuất của Trung Quốc mặc dù chưa có các nhà máy công nghiệp, song đã tồn tại khá nhiều các công trường thủ công. Những công trường này hoạt động ở nhiều lĩnh vực như dệt vải, lụa, đồ sứ, sản xuất hộp chè, giày dép… Trong đó, sự phân công

33

lao động và chuyên môn hoá đã đạt mức khá cao. Ví dụ, “một cái bình sứ phải qua tay 50 người thợ mới làm nên được” [45;256]. Việc tập trung sản xuất cũng đã manh nha ở một số nơi. Lấy nghề khai thác đồ đồng ở Vân Nam làm ví dụ, “cuối thế kỷ XVIII toàn tỉnh có 70 vạn công nhân làm nghề khai thác mỏ đồng. Có rất nhiều xưởng đúc đồng, xưởng đúc đồng nào lớn có đến 7,8 vạn người. Sự phân công của việc khai thác đồng và chế tạo đồng rất tỉ mỉ” [5;31]. Hay nghề làm muối ở Tứ Xuyên, đến đầu thế kỷ XIX “Tứ Xuyên có hàng vạn ruộng muối, mở một ruộng muối như thế tốn rất nhiều vốn.

Trong đó gồm có các loại công nhân làm muối, công nhân đốt lò, gánh muối… cả Tứ Xuyên có đến mấy chục vạn công nhân làm nghề muối. Nhưng chỉ có mấy trăm nhà tư bản khống chế toàn bộ sự sản xuất của ngành này” [5;31].

Một biểu hiện khác là những chuyển biến trong lĩnh vực nông nghiệp.

Bên cạnh lối bóc lột địa tô vẫn tồn tại phổ biến, từ sau chiến tranh thuốc phiện lần thứ nhất, đã xuất hiện một số địa chủ, phú nông thuê người làm dài ngày hoặc ngắn ngày để cày cấy ruộng đất.

Ngoài ra, cùng với sự mở cửa thông thương cảng biển, một loạt các thành phố có tính chất nửa thuộc địa như Quảng Châu, Hạ Môn, Phúc Châu, Ninh Ba, Hồng Kông, Ma Cao, Thượng Hải… cũng đã hình thành. Ở các thành phố này, nhà Thanh chấp thuận cho người nước ngoài lập tô giới. Trong khi đó, các tô giới lại thuộc đặc quyền của người nước ngoài, nơi được xem “là bản sao thu nhỏ” của chính quốc. Vì thế, những thành tố của nền văn minh phương Tây ít nhiều đã được phô bày ngay trên đất Trung Quốc, ở tại các thành phố và nhất là ở các tô giới.

Cũng từ sau chiến tranh thuốc phiện, cơ cấu giai cấp trong xã hội Trung Quốc đã có sự chuyển mình một cách rõ rệt. Lúc này, sự thâm nhập của kinh tế thực dân đã đẻ ra một lực lượng công nhân, đồng thời cũng đẻ ra một tầng lớp tư sản mại bản, tiếp tay cho bọn tư sản nước ngoài.

34

Như vậy, những biểu hiện trên một mặt cho thấy quá trình thực dân hóa ở Trung Quốc, nhưng mặt khác lại chính là luồng sinh khí mới, tạo tiền đề cho sự nảy nở, xuất hiện của trào lưu tư tưởng cấp tiến chịu ảnh hưởng của phương Tây sau đó.

1.2. SỰ XUẤT HIỆN CỦA PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ 1.2.1. Phái “Kinh thế” và việc đặt tiền đề tư tưởng cho sự ra đời của phong trào Dương Vụ Từ sau Chiến tranh thuốc phiện lần thứ nhất, trong sự u mê, mù quáng của cả một giai cấp vốn luôn ngạo nghễ “Thiên triều thượng quốc”, đã xuất hiện một nhóm người giám vượt qua cái “tôi” để “khai nhãn khán thế giới” (mở mắt nhìn thế giới bên ngoài). Họ không ai khác, vẫn chính là những quan viên, sĩ phu phong kiến Thanh triều. Tuy nhiên, đây là những quan lại cấp tiến thức thời, tự thấy cần có trách nhiệm đề đạt những biện pháp để cứu nguy cho dân tộc. Những con người cấp tiến này xuất hiện chủ yếu dưới thời vua Gia Khánh (1796 - 1820) và Đạo Quang (1820 - 1850), về sau được các sử gia gọi chung là “phái Kinh thế”.

“Kinh thế” có nghĩa là quan tâm lo liệu thế sự. Đại biểu của phái này phải kể đến tên tuổi của các nhân vật như Lâm Tắc Từ, Ngụy Nguyên, Phùng Quế Phương, Cung Tự Trân, Quản Đồng, Diệu Oánh, Tước Từ, Đào Chú, Bao Thế Thần… Phái Kinh thế đã phê phán một cách gay gắt những tệ nạn trong xã hội đương thời, đồng thời đề xuất những phương án cải cách xã hội, trong đó thể hiện tầm vượt trội so với số đông còn lại của giai cấp phong kiến. Đáng chú ý và cũng là người mở đầu cho trào lưu tư tưởng canh tân ở Trung Quốc từ sau Chiến tranh thuốc phiện lần thứ nhất là Lâm Tắc Từ (1785 -1850). Ông được xem là “khai nhãn thế giới đệ nhất nhân” [15;50] (tức người đầu tiên nhìn ra thế giới). Mặc dù là người có óc bài ngoại rất quyết liệt, nhưng từ sau thất bại của quân đội triều đình khi giao chiến với quân Anh trong Chiến tranh thuốc phiện lần thứ nhất, Lâm Tắc Từ không thể không

35

thừa nhận sức mạnh của kỹ thuật quân sự phương Tây. Vốn có lòng yêu nước, lại có đầu óc tỉnh táo, tư duy biến ứng, Lâm Tắc Từ cực lực phản đối thái độ tự cao tự đại một cách mù quáng của không ít quan lại đương triều. Ông chủ trương “phải hiểu rõ Di tình”, tức phải hiểu rõ thế giới, hiểu rõ các nước bên ngoài. Trên cơ sở tìm hiểu, nhận thức được sâu sắc sức mạnh của phương Tây, mà trước hết là về quân sự, Lâm Tắc Từ đã đưa ra những quan điểm cải cách của mình. Trong đó, “Ông công khai nói rằng Trung Hoa phải học các kỹ thuật mới của kẻ thù và phải cố gắng tự mình đóng thuyền chiến và chế tạo súng ống. Trước khi Trung Hoa tự chế tạo được vũ khí thì phải mua của ngoại quốc, ngay cả từ người Anh” [56;142]. Trên thực tế, để hiện thực hóa luận điểm của mình, chính Lâm Tắc Từ đã mua lại một chiến thuyền vốn trước đó đã được người Anh sử dụng trong cuộc Chiến tranh thuốc phiện.

Lâm Tắc Từ còn tự mình thu thập tài liệu nước ngoài, biên soạn cuốn “Tứ châu chí”. Đây chính là cuốn sách đầu tiên ở Trung Quốc giới thiệu lịch sử và địa lý năm châu, trong đó đề cập đến hơn 30 quốc gia khác nhau.

Một nhà tư tưởng lỗi lạc của phái Kinh thế phải kể đến là Ngụy Nguyên (1794 - 1857). Ông là một người bạn của Lâm Tắc Từ và cũng là người tiếp thu trực tiếp nhiều quan điểm tiến bộ của Lâm Tắc Từ. Năm 1842, Ngụy Nguyên đã biên soạn cuốn “Hải quốc đồ chí” (Đại từ điển về các quốc gia ngoài biển) là một bộ sách giới thiệu địa lý, lịch sử, chính trị, kinh tế, dân tộc, tôn giáo, lịch pháp và tình hình xã hội phương Tây, nhưng chứa đựng rất nhiều tinh thần mới, được ví như những đề xuất canh tân hết sức giá trị.

Trong đó, Ngụy Nguyên cho rằng để chiến thắng được bọn xâm lược phương Tây, không những phải có phương án tác chiến thích hợp mà còn phải cải tiến vũ khí và phương pháp huấn luyện quân sự của quân đội Trung Quốc. Từ đấy ông khẳng định “bất thiện sư ngoại Di giả, ngoại Di chế chi” [31;515], có nghĩa là nếu không biết học tập người ngoại quốc thì sẽ bị người ngoại quốc khống chế. Cũng chính Ngụy Nguyên đã đưa ra khẩu hiệu “Sư Di chi trường

36

kỹ dĩ chế Di”, tức học tập sở trường về mặt kỹ thuật của người ngoại quốc và dùng sở trường đó để đối phó với họ .Và để cụ thể hóa việc “học tập sở trường về kỹ thuật của người phương Tây”, Ngụy Nguyên đã đề ra những biện pháp như “mời kỹ sư phương Tây, công nhân kỹ thuật phương Tây đến Trung Quốc để mở xưởng đóng tàu, xưởng chế tạo súng đạn tại Quảng Đông; đồng thời gửi công nhân người Trung Quốc ra nước ngoài du học, để chuyên học hỏi những kỹ thuật có tương quan của CNTB ở phương Tây, và thông qua một thời gian học tập thì có thể học hết được những sở trường về kỹ thuật của phương Tây, để chuyển biến nó thành sở trường kỹ thuật của Trung Quốc, về sau không cần phải ỷ lại người ngoại quốc nữa. Sau khi chúng ta đã có những vũ khí và trang bị tiên tiến, thì Trung Quốc có thể xây dựng một đội hải quân theo kiểu mới của mình. Đến chừng đó chúng ta không còn sợ “tàu to súng lớn” của địch nữa, mà có thể trực tiếp đánh nhau với chúng trên mặt biển” [31;515].

Trong nội dung “học tập người Di” của bộ “Hải quốc đồ chí”, Ngụy Nguyên cũng đã ý thức tầm quan trọng của việc phát triển công thương nghiệp. Ông cho rằng, “nguyên nhân chủ yếu khiến nước Anh giàu mạnh là do họ biết trọng thị công thương nghiệp của mình, hơn nữa họ dùng sức mạnh quân sự của quốc gia để giúp đỡ cho công thương nghiệp của họ phát triển thế lực ra hải ngoại. Kết quả của việc công thương nghiệp và quân sự hỗ tương phối hợp với nhau, đã làm cho họ có thể xưng bá giữa các cường quốc trên thế giới” [31;517]. Trên cơ sở đó, Ngụy Nguyên đã đưa ra những chủ trương phải “hoãn bản cấp tiêu” (tức phải bớt chú trọng phát triển nông nghiệp, mà đẩy mạnh phát triển công thương nghiệp). Đặc biệt, Ngụy Nguyên là một trong những người đầu tiên đã nhận thức được lợi ích và sự cần thiết phải mở cửa cho người nước ngoài vào buôn bán giao thiệp.

Trong bộ “Hải quốc đồ chí”, Ngụy Nguyên còn giới thiệu một cách tỉ mỉ và tỏ ý ca ngợi đối với thể chế chính trị của các nước phương Tây. Ông đã

37

giới thiệu cho người Trung Quốc thấy nguyên tắc dân chủ của chế độ Nghị hội ở Anh, của chế độ cộng hòa ở Mỹ, hay như Thụy Sỹ, “ông cũng đã hết lòng khen ngợi nước này không đặt nhà vua, không có vương hầu, mà thực hành chế độ dân chủ cộng hòa” [31;518]… Như vậy, có thể xem “Hải quốc đồ chí” của Ngụy Nguyên như là cuốn “Tân thư” đầu tiên của Trung Quốc cận đại, và cũng là cuốn sách đã xóa đi tư tưởng “Thiên triều thượng quốc”, đồng thời chỉ rõ cho người Trung Quốc thấy rõ những cái yếu kém, lạc hậu của mình đặt trong tương quan phát triển lúc bấy giờ.

Cùng với Lâm Tắc Từ và Ngụy Nguyên, trong phái Kinh thế còn nổi lên một nhà tư tưởng cấp tiến khác là Phùng Quế Phương (1809 - 1874). Mặc dù được xếp vào hàng hậu bối của Ngụy Nguyên, nhưng với một nhãn quan rộng rãi, Phùng Quế Phương đã tạo được ảnh hưởng lớn lao trong phái Kinh thế, đưa ra được nhiều cải cách hết sức có giá trị đối với đất nước Trung Hoa. Năm 1861, Phùng Quế Phương đã viết cuốn sách “Hiệu lư bân”, trong đó đi sâu vào đề xuất những biện pháp cải cách chính trị - xã hội, mong muốn đưa Trung Quốc tiến lên con đường TBCN. Cũng cùng quan điểm với Ngụy Nguyên và nhiều nhân sĩ của phái Kinh thế, Phùng Quế Phương công nhận sự vượt trội của kỹ thuật quân sự phương Tây và vì thế Trung Quốc cần phải học hỏi. Song quan điểm của Phùng Quế Phương đã phát triển hơn Ngụy Nguyên khi ông chủ trương Trung Quốc “muốn học hỏi người phương Tây thì không những phải mua khí giới, mà còn học cách chế tạo, không chỉ bắt chước mà cồn phái phát minh ra các kiểu mới” [56;155]. Phùng Quế Phương còn khẳng định, muốn thông thạo kỹ thuật của phương Tây thì phải cải cách giáo dục để đào tạo nhân tài. Đặc biệt, ông chính là người đưa ra triết lý “Thể dụng”, chủ trương duy trì tinh thần Khổng - Mạnh, nhưng kết hợp kỹ thuật tân tiến của phương Tây là đủ để làm cho đất nước cường thịnh.

Như vậy, cho đến trước khi phong trào Dương Vụ diễn ra, vào giữa thế kỷ XIX ở Trung Quốc đã xuất hiện một trào lưu tư tưởng tiến bộ khai đường.

38

Những nhân sĩ cấp tiến thuộc phái Kinh thế cùng những tư tưởng mới mẻ của họ, đã thực sự tạo nên luồng sinh khí mới cho “cái ao tù” về tư tưởng của xã hội phong kiến Trung Quốc lúc bấy giờ. Các tác phẩm như Tứ châu khí, Hải quốc đồ chí, Hiệu lư bản… đã giúp người Trung Quốc mở rộng tầm nhìn và chỉ cho họ thấy được sự yếu kém của dân tộc mình, đồng thời thấy cần phải học tập người phương Tây. Tuy thế, những chủ trương, biện pháp cải cách được phái Kinh thế đưa ra vẫn nằm trên lý thuyết. Chúng chưa được triều đình nhà Thanh và xã hội chú ý đúng mức, nên chưa phát huy được tác dụng trong thực tế. Mặc dù vậy, những chủ trương của phái Kinh thế đã tạo tiền đề về tư tưởng cho các phong trào cải cách ở Trung Quốc sau đó, mà trước hết và trực tiếp là phong trào Dương Vụ.

1.2.2. Sự xuất hiện của phái Dương Vụ và phong trào Dương Vụ Chiến tranh thuốc phiện lần thứ nhất (1840 - 1842) kết thúc chưa được bao lâu thì thế cục Trung Quốc lại rơi vào tình trạng hết sức tồi tệ. Trong khi triều đình nhà Thanh phải lo đối phó với quân Thái Bình và Niệp quân (khởi nghĩa nông dân ở An Huy, Hà Nam từ năm 1852 - 1868), các nước đế quốc lại phát động cuộc Chiến tranh thuốc phiện lần hai (1856 - 1860). Kết quả của việc “lưỡng đầu thọ địch” là nhà Thanh đã phải ký thêm hàng loạt các hiệp ước bất bình đẳng, khiến Trung Quốc chịu thêm sự nô dịch ngày càng nặng nề bởi các nước phương Tây. Mối nhục và tình trạng bất ổn đã đẩy xã hội Trung Quốc vào tình cảnh khó khăn chưa từng có. Giới sĩ phu nói riêng, toàn thể dân tộc Trung Hoa nói chung đòi hỏi phải có những biện pháp mới để cứu đất nước khỏi bị nô dịch hoàn toàn bởi các liệt cường phương Tây. Trong bối cảnh bức bách như thế, những “toa thuốc” cũ đã không còn chữa nổi những “chứng bệnh”mới. Vì thế, các tác phẩm của Lâm Tắc Từ, Ngụy Nguyên, Phùng Quế Phương… đến lúc này đã được nhiều người đọc và được lưu truyền rộng rãi trong giới quan lại, sĩ phu. Ý kiến về “tự cường” đã được tầng lớp trên của xã hội chấp nhận.

39

Mặt khác, trải qua những thất bại của quân triều đình trong cả hai cuộc Chiến tranh thuốc phiện, rồi lại thấy tận mắt quân Thái Bình kiêu dũng là thế mà vẫn bị thảm bại trước súng đạn của người ngoại quốc… đã dẫn đến những thay đổi lớn trong tư tưởng và quan niệm của một số quan viên trong Chính phủ nhà Thanh. Lúc này họ đã nhận thức được sở trường về khoa học kỹ thuật của người phương Tây cũng như lo lắng cho vận mệnh của dân tộc, của giai cấp. Chính vì thế, họ đã quyết định phải học tập kỹ thuật tiên tiến của phương Tây để bảo vệ độc lập chủ quyền của dân tộc cũng như nền thống trị của vương triều nhà Thanh. Tình hình trên đã dẫn đến nội bộ giai cấp thống trị Mãn Thanh đã có sự phân hóa, hình thành nên hai phái “phái Dương Vụ”2 và “phái Ngoan Cố”.

Phái Dương Vụ gồm những người có cùng chủ trương “tân chính” (thực hiện những chính sách mới), kêu gọi “tự cường” bằng cách học tập phương Tây. Trên cái nền là luân thường đạo lý Trung Quốc, họ nêu cao khẩu hiệu “Trung học vi thể, Tây học vi dụng”, tức là lấy luân thường đạo lý, cương thường của Trung Quốc làm nền tảng để trị nước, lấy khoa học của phương Tây làm biện pháp để làm giàu. Trong đó phải kể đến nhân vật như Dịch Hân, Văn Tường, Quế Lương, Tăng Quốc Phiên, Tả Tông Đường, Lý Hồng Chương, Quách Sùng Đào, Trương Chi Động, Tiết Hoán, Đinh Nhật Xương… Họ là những người có học thuyết uyên thâm, đa số là những “công thần” đã giúp triều đình trấn áp được các cuộc khởi nghĩa nông dân, các cuộc chính biến trong cung đình. Điểm đáng chú ý là phái Dương Vụ đã quy tụ được một số yếu nhân có quyền lực khá lớn trong triều đình nhà Thanh. Tiêu biểu ở cấp trung ương phải kể đến là Dịch Hân (1832 - 1898). Ông là con trai thứ sáu của Hoàng đế Đạo Quang, được phong là Cung Thân Vương. Nhờ có công trạng to lớn đối với triều đình trong những lúc nguy nan, Dịch Hân được xem là “Nghị Chính 2

Bản thân từ “dương vụ” có nghĩa là học hỏi theo các nước phương Tây.

40

Vương”, đồng thời được phá lệ cử giữ chức “Quân cơ xứ lĩnh bang Đại thần” (vì theo thông lệ, Thân vương không được giữ chức quân cơ đại thần), lại kiêm luôn chức “Tổng lý các quốc sự vụ Nha môn” là cơ quan chuyên trách với việc giao tiếp với nước ngoài của triều Thanh… Chính vì vậy, Dịch Hân là người rất có quyền lực và có ảnh hưởng lớn ở triều đình trung ương. Ông đã trở thành cánh tay phải của phái Dương Vụ ở triều đình trung ương, giúp cho những đề xuất, tấu trình cải cách của phái này dễ được chú ý và thông qua. Ở cấp địa phương, cũng có một số quan lại giữ chức vụ quan trọng là người của phái Dương Vụ. Tiêu biểu như Tăng Quốc Phiên (1811 - 1872) ở Hồ Nam, đỗ tiến sĩ dưới triều Đạo Quang, từng giữ chức Lễ Bộ Thị Lang. Khi quân Thái Bình uy hiếp triều đình, Tăng Quốc Phiên đã tự lập hợp dân quân địa phương và tổ chức ra “Tương quân”. Tăng Quốc phiên đã giữ vai trò thống soái trong việc đàn áp quân Thái Bình Thiên Quốc và “Tương quân” do ông tổ chức cũng giữ trở thành lực lượng chủ lực tác chiến của triều đình Thanh chống quân Thái Bình, do đó Tăng Quốc Phiên cũng gây được ảnh hưởng rất lớn trong triều đình Mãn Thanh, đặc biệt là lĩnh vực quân sự. Bên cạnh đó còn phải kể đến một số nhân vật cũng khá nổi tiếng và có quyền lực lớn ở địa phương là Tả Tông Đường (1812 - 1885). Ông từng giữ chức các chức Tuần phủ Triết Giang, Tổng đốc Mân Triết, Tổng đốc Thiểm Cam. Chính Tả Tông Đường là người đã góp một tay vào việc giúp triều đình nhà Thanh đàn áp phong trào Thái Bình Thiên Quốc, Niệp Quân và cuộc khởi nghĩa của dân tộc thiểu số ở vùng Thiểm Cam. Ông đã lập được nhiều chiến công hiển hách để bảo vệ nền thống trị phong kiến của triều đình Mãn Thanh. Ông là một trong ba danh thần “Trung Hưng” cuối đời Thanh, nên có rất nhiều uy tín. Rồi phải kể đến Lý Hồng Chương (1823 - 1901), giữ chức Tổng đốc Trực Lệ, kiêm Bắc Dương Đại thần. Ông là người đã tổ chức ra “Hoài quân”, cùng với “Tương quân” của Tăng Quốc Phiên giữ vai trò quan trọng trong việc đàn áp nghĩa quân Thái Bình. Hay Trương Chi Động (1837 - 1907) giữ chức Tổng đốc Lưỡng Quảng…

41

Đối lập với “phái Dương Vụ” là “phái Ngoan Cố” hay còn có tên gọi là “phái Bảo thủ”. Đây là phái gồm số đông quan lại thủ cựu trong triều đình nhà Thanh cũng như chiếm phần lớn các nhân sĩ ngoài xã hội. Trong đó phải kể đến các nhân vật nòng cốt như Uy Nhân, Từ Đồng, Túc Thuận, Lý Hồng Tảo… Phái này tuyệt đối không thừa nhận những đổi thay lớn lao của thời cuộc thế giới cũng như Trung Quốc kể từ sau hai cuộc Chiến tranh thuốc phiện, mà luôn ảo tưởng gây dựng lại Trung Quốc với diện mạo như thời “bế quan tự thủ” trước chiến tranh. Uy Nhân đã từng phát biểu: “Con đường để lập quốc là tôn sùng lễ nghĩa chứ không tôn sùng quyền mưu toan tính căn bản là ở nhân tâm chứ không phải ở tài nghệ” [80]. Chính vì vậy, họ phản đối tất cả mọi sự đổi thay, trong những hoạt động cải cách của phái Dương Vụ là tâm điểm. Phái Ngoan cố kịch liệt phản đối việc học tập phương Tây, vì cho rằng “dụng Di biến Hạ” (dùng các nước phương Tây làm thay đổi Trung Quốc), là tự hạ thấp mình và tôn sùng người ngoài, trong khi Trung Quốc bấy lâu vốn được coi là “Thiên triều thượng quốc”…

Sự đối lập nhau về quan điểm, chủ trương đã dẫn đến cuộc đấu tranh quyết liệt giữa phái Dương Vụ và phái Ngoan Cố. Cho đến sự kiện “Chính biến Tân Dậu” (tháng 11/1861), với việc Dịch Hân liên kết với Từ Hy thái hậu giết chết một số nhân vật có tiếng của “phái Ngoan Cố” như Túc Thuận, Tái Viên, Đoan Hoa… thì về cơ bản phái Dương Vụ đã dành được thế thượng phong, nắm quyền chủ động trong việc thực hiện “tân chính”. Theo đó, những hoạt động của phái Dương Vụ đã hình thành nên một phong trào, gọi là “Phong trào Dương Vụ”.

Phong trào Dương Vụ còn được gọi là “Đồng Quang tân chính” tức những chính sách mới giữa hai thời vua Đồng Trị (1862 - 1874) và Quang Tự (1875 - 1908); rồi còn có tên gọi khác là phong trào “tự cường tân chính” tức những chính sách mới nhằm chấn hưng đất nước. Đây được xem là phong trào “tự cứu” do những quan lại, sĩ phu tiến bộ thuộc phái Dương Vụ tiến hành, nhằm bảo vệ độc lập chủ quyền của Trung Quốc cũng như duy trì nền thống trị phong kiến.

42

Về mặt thời gian, hiện còn nhiều quan điểm về mốc khởi phát của phong trào Dương Vụ, song về cơ bản, các học giả đều lấy mốc năm 1861, khi cơ quan “Tổng lý các quốc sự vụ Nha môn” được triều đình nhà Thanh phê chuẩn thành lập ngày 20/1/1861 (năm Hàm Phong thứ 10). Bởi lẽ, “Tổng lý các quốc sự vụ Nha môn” là cơ quan đầu tiên do triều đình nhà Thanh lập nên, đảm trách nhiệm giao thiệp với người phương Tây. Cơ quan này lại do các nhân vật chủ chốt của phái Dương Vụ ở triều đình trung ương như Dịch Hân, Đại học sĩ Quế Lương, Hộ bộ Tả thị lang Văn Tường… phụ trách. Hoạt động của “Tổng lý các quốc sự vụ Nha môn” ngay từ khi được thành lập đã lấy “thông thương” làm chủ đạo, trong khi đây cũng chính là nội dung cơ bản mà phái Dương Vụ chủ trương thực hiện. Hơn nữa, cơ quan này được ví như trung tâm đầu não điều khiển các hoạt động cải cách, đã chi phối và để lại dấu ấn sâu đậm trong suốt quá trình hoạt động của phong trào Dương Vụ. Như Tả Tông Đường đã nhận xét: “Mấu chốt của phái Dương Vụ là Nam Bắc dương thông thương Đại thần và Tổng lý Nha môn thâu tóm toàn cục” [70;24]. Vì thế, có thể coi sự kiện cơ quan “Tổng lý các quốc sự vụ Nha môn” được thành lập là mốc mở đầu cho phong trào Dương Vụ. Còn về mốc kết thúc, hầu hết các nhà nghiên cứu đều lấy mốc năm 1895 (có một số lấy mốc năm 1894), khi Trung Quốc bị thất bại trong cuộc Chiến tranh Trung - Nhật3 là mốc đánh dấu sự chấm dứt của phong trào Dương Vụ.

Trong hơn 30 năm tồn tại của phong trào Dương Vụ, phái Dương Vụ đã tích cực học tập khoa học kỹ thuật của người phương Tây nhằm đưa Trung Quốc vươn tới sự cường thịnh. Trong đó, xét trên đại thể chúng ta có thể phân chia diễn biến của phong trào Dương Vụ ra thành 2 giai đoạn: Giai đoạn “Cầu cường” (những năm 60 - 70 của thế kỷ XIX), và giai đoạn “Cầu phú” (những năm 70 - 90 của thế kỷ XIX). Còn về cụ thể, các hoạt động cải cách, canh tân do phái Dương Vụ tiến hành đã diễn ra rộng khắp trên nhiều lĩnh vực, song nổi bật và rõ nét hơn cả, chủ yếu là lĩnh vực kinh tế (công nghiệp

3

Còn gọi là chiến tranh Giáp Ngọ, 1894 - 1895.

43

quân sự, công nghiệp dân dụng, công nghiệp khai khoáng, giao thông vận tải, thông tin liên lạc…), quân sự và giáo dục. Lĩnh vực chính trị là một lĩnh vực trọng yếu, từng được phái Kinh thế đưa ra nhiều đề xuất cải cách, song chưa được phái Dương Vụ đề cập nhiều trong chương trình hành động, nên nó còn khá mờ nhạt trong phong trào Dương Vụ.

Tiểu kết Đến giữa thế kỷ XIX, CNTD phương Tây đã trở thành thế lực nguy hiểm, đe dọa độc lập chủ quyền của hầu khắp các quốc gia nhỏ yếu phương Đông. Trước sức mạnh của quân đế quốc, xu hướng vũ trang tự vệ hay bế quan tỏa cảng đều không tránh khỏi kết cục thất bại thảm hại. Trong khi đó, xu hướng cải cách (với mẫu hình là Nhật Bản và Thái Lan) nổi lên như đợt sóng triều mới, có sức lay động đến cả những lực lượng được coi là bảo thủ ở các triều đình phong kiến phương Đông.

Khi chiến hạm và tiếng súng của liên quân đế quốc phương Tây ầm vang trên các vùng biển Trung Quốc, thì cũng là lúc chế độ phong kiến nơi đây đã ở vào giai đoạn mạt kỳ. Trên cơ sở yêu cầu của thời cuộc, một số quan lại thức thời đã tách mình ra khỏi số đông thủ cựu của triều đình phong kiến Mãn Thanh để tiến hành những hoạt động cải cách.

Với khẩu hiệu “Sư Di chi trường kỹ dĩ chế Di”, phong trào Dương Vụ là sự hiện thực hóa những lý luận tiến bộ của phái “Kinh thế” đưa ra trước đó, đưa Trung Quốc bước vào thời kỳ cải cách đầu tiên trong lịch sử cận đại.

44

CHƯƠNG 2 HOẠT ĐỘNG CỦA PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ 2.1. NHỮNG HOẠT ĐỘNG TRÊN LĨNH VỰC KINH TẾ 2.1.1. Công nghiệp quân sự Trước nguy cơ bị mất độc lập chủ quyền vào tay các nước thực dân phương Tây, các quan lại thức thời trong triều đình nhà Thanh đã nhận thức được sự yếu kém của Trung Quốc so với thế giới. Đồng thời, họ cũng thấy được sự cần thiết phải tự cường, tăng cường hóa thực lực thống trị của vương triều nhà Thanh, để vừa phòng và chống đỡ được các cuộc xâm lược của các liệt cường phương Tây, vừa có thể trấn áp được các cuộc nổi dậy trrong nước. Tổng lý Nha môn Dịch Hân đã từng chỉ rõ: “Con đường trị nước là ở chỗ phải tự cường” [31;566]. Song đặt trong bối cảnh Trung Quốc đầu những năm 60 của thế kỷ XIX, các nhân sĩ của phái Dương Vụ chỉ nhận thức đơn giản rằng: “Điều cốt yếu của tự cường là luyện quân, muốn luyện quân phải chế tạo vũ khí” [73;1]. Theo đó, trong khoảng những năm 60 - 70 của thế kỷ XIX là giai đoạn “cầu cường”, và lĩnh vực được phái Dương Vụ chú ý trước hết là công nghiệp quân sự tiến hành chế tạo vũ khí tân tiến để tăng cường tiềm lực vũ trang cho quân đội.

Trải qua hai cuộc chiến tranh thuốc phiện cũng như phối hợp với người phương Tây để đàn áp các cuộc khởi nghĩa quân Thái Bình, Niệp quân… điểm trước hết mà phái Dương Vụ nhận thức được về khoa học kỹ thuật của người phương Tây cũng chỉ giới hạn ở quan niệm “tàu to súng lớn”. Cho nên, trọng điểm đầu tiên của phong trào Dương Vụ là tập trung vào lĩnh vực công nghiệp quân sự.

Năm 1861, sau khi đánh chiếm được An Khánh (An Huy), Tăng Quốc Phiên đã lập ra ở đây “Sở nội quân giới An Khánh”. Về hình thức,

45

đây là một công xưởng sản xuất vũ khí tổng hợp, nhưng chủ yếu là sản xuất đạn viên, thuốc nổ, súng đại bác cỡ lớn, tàu thủy… Quy mô của xưởng nhìn chung rất nhỏ, kinh phí do Tương quân chu cấp, trang thiết bị máy móc còn hết sức thiếu thốn, chủ yếu vẫn theo kiểu thủ công. Lực lượng nhân công của xưởng dùng toàn người Hán, một bộ phận do chiêu mộ, một số lấy từ lực lượng lính thủy quân bại trận, không thuê thợ phương Tây. Tuy vậy, Sở nội quân giới An Khánh đã quy tập được một số chuyên gia kỹ thuật rất giỏi người Trung Quốc như Từ Thọ, Lý Thiện Lan, Hoa Hoành Phương, Cung Vân Đường, Từ Kiến Dần, Trương Tư Quế… để áp dụng khoa học kỹ thuật tiên tiến phương Tây vào sản xuất.

Nhờ đó, tháng 8/1862, sở đã chế tạo thành công động cơ hơi nước đầu tiên ở Trung Quốc. Thành công này đã mở đường cho việc chế tạo tàu thủy của người Trung Quốc. Cũng từ tháng 4 đến tháng 8/1862, sở đã chế tạo được một mô hình tàu thủy nhỏ. Cuối năm đó, đã đóng được một chiếc tàu thủy nhỏ, dài 2,8 trượng, rộng 9 thước 4, có thể chạy với vận tốc 25 lý/giờ5. Khi chạy thử, đích thân Tăng Quốc Phiên ngồi trên mũi tàu giám sát và đã tỏ ra rất tâm đắc. Đến năm 1864, Từ Thọ đã bắt đầu thử nghiệm đóng tàu cỡ lớn. Năm 1865, Sở nội quân giới An Khánh chuyển về Nam Kinh, được gọi với tên mới là Cục chế tạo cơ khí Kim Lăng, “chiếc tàu thủy cỡ lớn được đóng thử nghiệm thành công, được Tăng Quốc Phiên đặt tên là “Hoàng Hộc” [70;48]. Tàu Hoàng Hộc nặng 25 tấn, dài 55 thước, có cao áp khởi động, động cơ hơi nước, vận tốc xuôi dòng đạt 28 lý, ngược dòng đạt 16 lý (so với phương Tây thì còn rất chậm).

Dù chưa thật hoàn hảo, nhưng với những thành quả bước đầu đã đạt được, Sở nội quân giới An Khánh đã đưa Trung Quốc tiến vào thời kỳ cơ 4 5

Một trượng bằng 10 thước, 1 thước bằng 1/3m.

Lý còn gọi là dặm - đơn vị cổ của người Trung Quốc, 1 lý = 500m.

46

giới hóa, đánh dấu sự quá độ từ chế tạo cơ khí thủ công tiên tiến đến chế tạo bằng máy móc. Đồng thời Sở nội quân giới An Khánh cũng là sự mở đầu cho xí nghiệp TBCN ở Trung Quốc.

Năm 1865, Tăng Quốc Phiên và Lý Hồng Chương đã thành lập tiếp “Tổng cục chế tạo máy móc Giang Nam” ở Thượng Hải. Đây cũng là một quân xưởng tổng hợp, song là một quân xưởng có quy mô nhất trong công nghiệp quân sự của triều đình nhà Thanh. Tổng cục chế tạo máy móc Giang Nam thu hút tới hơn 2.000 lao động làm việc. Công việc chủ yếu là chế tạo vũ khí kiểu mới như súng, đạn, thuốc nổ, đại pháo… kèm theo đóng và sửa tàu thủy, chế tạo máy động lực, máy bơm nước… Đầu những năm 1880, Tổng cục chế tạo máy Giang Nam đã có quy mô rất lớn, trở thành công xưởng sản xuất máy móc lớn nhất ở Trung Quốc, thậm chí là cả Đông Á. Lúc này, “Tổng cục chế tạo máy Giang Nam bao gồm tới 16 phân xưởng: xưởng cơ khí, xưởng mộc, xưởng đóng tàu, xưởng nồi hơi, xưởng hàn, xưởng pháo, xưởng súng, xưởng đạn pháo, xưởng luyện thép, xưởng cán thép, xưởng hóa chất, xưởng dây đồng, xưởng hóa chất không khói, xưởng đúc đồng và hai xưởng thuốc súng hạt dẻ, hai học đường: Công nghệ học đường, Quảng phương ngôn Quán (cơ quan phiên dịch), một kho thuốc, một Doanh pháo”[70;53]. Trong đó có xưởng tập trung khá đông công nhân như xưởng chế súng có hơn 250 lao động, xưởng pháo có hơn 200 lao động… Điểm mới trong hoạt động của nhà máy chủ yếu là dựa vào sự cung cấp máy móc, thiết bị nguyên vật liệu của nước ngoài, nhân viên kỹ thuật cũng mời người nước ngoài đảm nhiệm. Nhờ đó, Tổng cục chế tạo máy móc Giang Nam đã đóng được những chiếc tàu chiến có trọng tải khá lớn, với kỹ thuật ngày càng được nâng cao. Chúng ta có thể thấy qua bảng thống kê sau:

47

Bảng 2.1: Hoạt động chế tạo tàu thủy của Tổng cục chế tạo máy móc Giang Nam (1867 - 1885) Năm

Tên

chế

thuyền

tạo

Loại hình

Độ dài

thuyền

(thước)

Mã

Tải

lực

trọng

(con)

(tấn)

Cửa pháo (cửa)

Phí tổn chế tạo (lượng)

Huệ Cát

1868

Thuyền vỏ gỗ

185

392

600

9

81.397,32

Thao Công

1869

Thuyền vỏ gỗ

180

425

640

8

83.305,97

Trắc Hải

1869

Thuyền vỏ gỗ

175

431

600

8

82.736,58

Uy Tĩnh

1870

Thuyền vỏ gỗ

205

605

1.000

15

118.031,49

Hải An

1873

Thuyền vỏ gỗ

300

1.800

2.800

Ngự Viên

1875

Thuyền vỏ gỗ

300

1.800

2.800

Kim Âu

1876

Bảo Dân

1885

Thuyền vỏ thép Thuyền bọc thép

105

200

225,3

1.900

Tổng cộng

20 (đại pháo) 18 (hòa pháo) 120 đạn pháo/cửa 8 khấc pháo

355.198,16

318.716,99

62.586,09

223.820,76 1.422.851,61

Nguồn: [58;54] Tuy nhiên, quân xưởng này hoạt động chưa thật sự hiệu quả. Đơn cử trong lĩnh vực đóng tàu, những chiếc tàu thủy được nhà máy sản xuất vẫn chưa cải thiện được hạn chế về tốc độ và tiêu tốn nhiều nhiên liệu. Trong khi đó, do tất cả nguyên vật liệu phải nhập từ nước ngoài với giá cao, phải trả lương cao cho nhân viên kỹ thuật nước ngoài… nên tổng chi phí sản xuất cao hơn rất nhiều so với mua trực tiếp từ nước ngoài.

Năm 1866, “Cục thuyền chính Phúc Châu” được Tả Tông Đường lập ra ở Phúc Châu. Đây là nhà máy đóng và sửa chữa tàu thuyền kiểu mới, có quy mô lớn nhất của triều đình nhà Thanh. Thiết bị, máy móc trang bị cho nhà

48

máy đều được mua từ nước ngoài. Thời gian đầu khi mới thành lập, nhân viên kỹ thuật chủ yếu do người Pháp đảm nhiệm, hoạt động của nhà máy cũng chỉ tập trung vào sửa chữa tàu thuỷ. Ngày 10/6/1869, chiếc tàu thuỷ đầu tiên do Cục thuyền chính Phúc Châu chế tạo đã được hạ thuỷ, mở ra triển vọng cho công nghiệp đóng tàu thuỷ kiểu mới ở Trung Quốc. Đến năm 1874, nhà máy đã đóng được tổng cộng 15 chiếc tàu thuỷ. Cũng bắt đầu từ năm 1874, Cục thuyền chính Phúc Châu đã đào tạo được đội một ngũ nhân viên kỹ thuật trong nước để chế tạo tàu thuỷ. Năm 1884, chiến tranh Trung - Pháp nổ ra, công xưởng đóng tàu Phúc Châu đã bị phá hoại nặng nề, khiến cho hoạt động sản xuất sau đó dù được khôi phục, nhưng cũng không còn mạnh như trước.

Tuy vậy, tính từ năm 1874 cho đến chiến tranh Giáp Ngọ (1894), nhà máy đã đóng được 19 chiếc tàu thủy kiểu mới, gồm hai loại cơ bản là thiết giáp hạm và tàu tuần hải cao tốc, trong đó có những chiếc có trọng tải rất lớn, như tàu Kinh Thanh (1885), tàu Hoàn Thái (1886) có trọng tải tới 2.200 tấn, tàu Bình Nguyên (1888) có trọng tải 2.150 tấn…

Cũng từ sau chiến tranh thuốc phiện lần thứ hai (1856 - 1860), thấy được vị trí chiến lược của Thiên Tân, dựa trên tấu trình của quan đại thần Tam Khẩu và Tổng lý Nha môn, triều đình nhà Thanh đã quyết định phát triển ngành công nghiệp quân sự ở đây. Năm 1867, “Cục chế tạo cơ khí Thiên Tân” đã được thành lập do Tổng lý Nha môn giám sát và Tam Khẩu thông thương Đại thần đứng đầu là Sùng Hậu chịu trách nhiệm thực thi. Để bắt tay vào xây dựng, Sùng Hậu đã cử người sang Mỹ, Anh, Đan Mạch… mua máy móc và mời chuyên gia kỹ thuật. Sùng Hậu cũng đã tuyển dụng một lực lượng lớn nhân công lấy từ những người Anh đang sinh sống ở Thượng Hải, Hồng Kông. Sau một thời gian chuẩn bị, đến năm 1870, Cục cơ khí chế tạo Thiên Tân chính thức đi vào hoạt động. Nhà máy bao gồm hai bộ phận: xưởng phía Đông và xưởng phía Tây. Xưởng phía Đông chủ yếu đảm trách việc chế tạo thuốc nổ, súng ống, đạn dược…; xưởng phía Tây chủ yếu chế tạo khí cụ quân

49

nhu, vật tư và đạn nổ… Tuy nhiên, quy mô của nhà máy còn rất nhỏ bé, máy móc thiếu thốn và đặc biệt vẫn chưa sản xuất được thuốc nổ. Sau khi Trung Quốc ký “Điều ước Thiên Tân”, Sùng Hậu đã từ chức, Lý Hồng Chương lên thay Sùng Hậu, đã cho thực thi một loạt chương trình, giúp cho quy mô của nhà máy được mở rộng hơn rất nhiều. “Từ năm 1871 trở đi, trong Cục đã xây dựng nhiều xưởng sản xuất, mua thêm cối thuốc, xây dựng tường bao quanh, sửa chữa mở rộng thêm rất nhiều” [72;147]. Đặc biệt là ở xưởng phía Đông, nhờ mua được nhiều máy móc và nguyên liệu nước ngoài, nên đã thu được nhiều kết quả trong sản xuất. Xưởng này không chỉ phát triển nhanh chóng về quy mô, mà còn có thể tự sản xuất được những cỗ máy như máy bào, máy khoan, máy cưa… Ngoài ra, xưởng còn tiến hành sản xuất thử axít mạnh, thủy lôi, mìn ống… Những năm đầu triều vua Quang Tự (1875 - 1908), việc xây dựng cơ bản của nhà máy đã hoàn tất, đồng thời còn thấy sự phát triển rõ rệt. Như chính lời Lý Hồng Chương đã nhận xét: “Từ khi thành lập Cục quân hỏa, so với 2 năm trước đây đã tăng 3,4 lần mà công nhân thì tăng không quá 1 lần, kinh phí ước tính tăng 1/3, hầu như chi trả cho Trực Lệ, Trực Hoài, luyện quân, mời chuyên gia Đài Loan, Phụng Thiên…Có thể nói trữ lượng đã dư thừa, sử dụng không lo thiếu” [72;148]. Năm 1879, Cục cơ khí chế tạo Thiên Tân đã bắt đầu chế tạo thử súng cửa sau kiểu mới và đạn nòng sau.

Năm 1880, Lý Hồng Chương đã cho xây dựng ụ tàu Đại Cô. Ụ tàu này thu hút tới 600 công nhân, trong đó có tới hơn 300 công nhân lành nghề đến từ Quảng Đông, Phúc Kiến, Ninh Ba… Đây vừa là một xưởng kiểm tra, sửa chữa tàu thuyền, vừa dùng làm nơi tránh né của hải quân Bắc Dương. Sau Chiến tranh Trung - Pháp (1884 - 1885), nhận thấy tính năng vượt trội của thuốc súng màu hạt dẻ, Lý Hồng Chương đã cho Cục cơ khí chế tạo Thiên Tân triển khai sản xuất loại thuốc súng này. Đồng thời, để có thể tự đúc được đạn pháo bằng thép đời mới và đúc pháo loại nhỏ bằng gang. Năm 1892, Cục cơ khí chế tạo Thiên Tân đã mua hàng loạt dây chuyền máy móc tân tiến của

50

nước ngoài (như mua dây chuyền luyện gang kiểu mới của hãng Ximen Martin, mua lò hóa đồng của hãng Glak Lisgan, mua máy ép bằng gang bằng thủy lực của hãng Caliho…), đồng thời tuyển thêm các kỹ sư người nước ngoài… Hoạt động sản xuất ngày càng được phát triển đã đưa Cục cơ khí chế tạo Thiên Tân trở thành một xí nghiệp liên hợp công nghiệp quân sự rất lớn, chỉ đứng sau Tổng cục chế tạo máy móc Giang Nam. Như trong “Nhật ký Cục cơ khí Thiên Tân” miêu tả lại tình hình sản xuất của cục chế tạo cơ khí Thiên Tân lúc bấy giờ đã ghi “nhà xưởng rộng rãi như quảng trường Lênin, đan xen trải dài, nhìn vào chỗ nào cũng thấy rất hiện đại. Cục phía Đông thì làm ăn, thông thương thuận lợi như buồm căng gió, còn Cục phía Tây xe cộ, đường sắt vận chuyển dọc ngang chi chít” [72;150]. Cho đến trước Chiến tranh Giáp Ngọ, việc sản xuất của Cục cơ khí chế tạo Thiên Tân vẫn không ngừng phát triển. Vũ khí đạn dược chế tạo ra không chỉ đáp ứng nhu cầu của Trực Lệ, Trực Hoài, rồi cung ứng thêm cho quân đội triều đình Cổ Lâm, Nhiệt Hà, Phong Thiên, Giang Nam, Hắc Long Giang… Vì thế, nó chiếm giữ một vai trò rất quan trọng trong nền công nghiệp quân sự thời kỳ đầu ở Trung Quốc.

Trên đây là bốn binh xưởng tiêu biểu đã được thiết lập nên trong giai đoạn đầu của phong trào Dương Vụ, ngoài ra còn có các công xưởng quân khí được xây dựng ở Tây An (Thiểm Tây năm 1869), Lan Châu (Cam Túc năm 1871), Quảng Châu (năm 1874), Hồ Nam và Sơn Đông (năm 1875), Thành Đô (Tứ Xuyên năm 1877), Cát Lâm (1881), Bắc Kinh (1883), Vân Nam (1884), Hàng Châu và Đài Loan (năm 1885)… Mục đích chủ yếu của việc xây dựng các binh xưởng công nghiệp này là sản xuất vũ khí, khí tài tân tiến trang bị và đáp ứng nhu cầu hiện đại hóa quân đội triều đình nhà Thanh. Để làm được điều này, chính phủ nhà Thanh đã phải huy động những nguồn tài chính rất lớn để đầu tư xây dựng. “Từ thập niên 60 đến 90 của thế kỷ XIX, ngành công nghiệp quốc phòng do phái Dương Vụ điều hành đã sử dụng tổng

51

cộng 4.500 lạng bạc được lấy từ ngân khố quốc gia” [42;254]. Trong đó, chi phí ban đầu để xây dựng Cục cơ khí chế tạo Thiên Tân là 10 vạn lạng bạc, kinh phí ban đầu để xây dựng Cục thuyền chính Phúc Châu là 40 vạn lạng bạc, tổng kinh phí xây dựng và đầu tư phát triển 3 nhà máy cơ khí Giang Nam, Thiên Tân, Kim Lăng lên tới 2.454 vạn lạng bạc, chiếm 50% chi phí công nghiệp quân sự của nhà Thanh… Điểm đáng chú ý là, mặc dù mua máy móc của nước ngoài, thuê chuyên gia kỹ thuật nước ngoài, áp dụng các dây chuyền sản xuất tiên tiến của phương Tây… nhưng quyền điều hành các xí nghiệp lại do quan lại phong kiến thuộc phái Dương Vụ nắm giữ. Hình thức của xí nghiệp cũng giống như dạng Nha môn phong kiến, họ áp dụng các biện pháp quân sự để quản lý công nhân. Xuất phát từ sự khập khiễng như vậy, nên chất lượng sản phẩm do các nhà máy sản xuất thường chưa cao và chi phí sản phẩm thường lớn hơn so với mua trực tiếp từ người phương Tây. Trong khi đó, các sản phẩm sản xuất ra cũng chỉ được triều đình phân phối trong quân đội, không được đem ra buôn bán trên thị trường… Mặc dù vậy, các binh xưởng công nghiệp cũng đã tự chế tạo được một khối lượng lớn phương tiện, khí giới tân tiến, hiện đại trang bị cho quân đội triều đình, giúp hạn chế việc nhập khẩu của nước ngoài. Đặc biệt, các nhà máy không chỉ tập trung vào chế tạo vũ khí, mà còn từng bước chế thử nghiệm và tự chế tạo nhiều loại máy móc cơ khí để đáp ứng cho các nhu cầu liên quan đến hoạt động sản xuất. Điển hình, ở Tổng cục chế tạo máy móc Giang Nam, trong khoảng thời gian từ năm 1867 - 1904, nhà máy đã “chế tạo được 138 máy tiện, máy bào, máy khoan, máy cưa, búa máy, máy đầm, máy mài, máy vặn đinh ốc, máy tạo khuôn… máy cái 117 chiếc, máy cẩu 84 chiếc, quạt lò 32 chiếc, máy bơm nước 77 chiếc, máy cán thép 5 chiếc, các loại máy móc khác 135 chiếc, ngoài ra các linh kiện máy móc cũng có hơn 110 vạn” [70;53,54]. Chính vì vậy, những cơ sở công nghiệp quân sự đầu tiên đã đánh dấu sự áp dụng trong thực tế khoa học kỹ

52

thuật phương Tây, đồng thời góp phần tạo ra những nền tảng đầu tiên cho quá trình công nghiệp hóa ở Trung Quốc cận đại.

2.1.2. Công nghiệp dân dụng Sau hơn một thập kỷ tiến hành xây dựng nền công nghiệp quốc phòng theo đường lối “tự cường”, phái Dương Vụ đã thu được một số thành quả bước đầu đáng ghi nhận. Tuy nhiên, từ những năm 70 của thế kỷ XIX, sự biến chuyển của thời cuộc lại đặt ra những đòi hỏi mới, tác động đến tư tưởng cải cách của phái Dương Vụ.

Trước hết, sau hai cuộc chiến tranh thuốc phiện, cùng với những hiệp ước bất bình đẳng buộc Trung Quốc phải ký kết, thương nhân nước ngoài đã đua nhau xâm nhập vào thị trường Trung Quốc. Các nhà tư bản nước ngoài một mặt biến Trung Quốc thành thị trường tiêu thụ hàng hóa, mặt khác đẩy mạnh xây dựng hàng loạt các nhà máy, xí nghiệp ở Trung Quốc, nhằm cướp đoạt về kinh tế và tranh dành lợi nhuận với người Trung Quốc, các thương nhân nước ngoài ngày càng thu được những khoản lợi nhuận khổng lồ. Điều này đã tác động đến phái Dương Vụ, đặt ra yêu cầu phải cạnh tranh quyền lợi với thương nhân nước ngoài để giành lại những quyền lợi đã mất.

Thứ hai, nền công nghiệp quân sự được phái Dương Vụ xây dựng trong một điều kiện quá cập rập và đơn lẻ, thiếu vốn cũng như thiếu sự đồng bộ với các ngành, lĩnh vực khác có liên quan (thiếu về nguyên, nhiên liệu, vận tải…).

Từ đó, để phát triển công nghiệp quân sự đòi hỏi phải phát triển các lĩnh vực công nghiệp dân dụng, lấy đó để đảm bảo và cung ứng cho công nghiệp quân sự.

Mặt khác, trong phái Dương Vụ lúc này xuất hiện những tư tưởng mới, những cách nhìn nhận mới về con đường đưa Trung Quốc tiến đến sự hùng cường. Tiêu biểu phải kể đến những quan điểm của một số tri thức phong kiến có điều kiện ra nước ngoài như Tiết Phúc Thành, Trịnh Quan Ứng… Tiết Phúc Thành (1838 - 1894), sau khi đi sứ châu Âu, đã đưa ra chủ trương phải

53

đẩy mạnh phát triển kinh tế công thương nghiệp TBCN ở Trung Quốc. Theo ông, “trong thời đại Trung - Tây cách biệt đã đẩy lùi vào quá khứ, muốn tự cường, tất phải lấy “công thương làm đầu” (công thương vi tiên)” [13;53].

Trịnh Quán Ứng (1842 - 1922) cũng coi việc phát triển công thương nghiệp là yếu tố then chốt để chống lại sự xâm lược về kinh tế của các nước tư bản phương Tây. Ông đưa ra sách lược “lúc đầu học cách kinh doanh cảu người nước ngoài, sau đó thì cạnh tranh với họ” [13;53], đồng thời nhấn mạnh “xu thế thời đại buộc Trung Quốc phải “lấy thương nghiệp lập quốc” mới có thể tự cường” [13;53]…

Với những yếu cầu cấp bách nêu trên, lại được sự gợi ý đầy sức thuyết phục của một số tư tưởng mới, phái Dương Vụ tiếp tục có cách nhìn đổi mới về con đường tự cường mà họ đã và đang tiến hành. Lúc này, họ đã nhận ra được sự nông cạn của chủ trương chỉ chú trọng phát triển công nghiệp quốc phòng để đưa đất nước đến cường thịnh. Họ đã ý thức được rằng, người phương Tây hùng mạnh không chỉ bởi có “tàu to, súng lớn”, mà chủ yếu là bởi họ có thực lực kinh tế hùng hậu. Chính Lý Hồng Chương đã tự nhận xét “Trung Quốc mãi vẫn yếu hèn, chính bởi vì nghèo” [13;53], và ông chủ trương “trước phải giàu sau mới mạnh” [13;53]. Theo đó, cùng với việc xây dựng và phát triển các xí nghiệp công nghiệp quốc phòng, từ đầu những năm 70 của thể kỷ XIX, phái Dương Vụ đã bắt tay xây dựng các xí nghiệp dân dụng. Trải qua hơn 20 năm tiến hành, phái Dương Vụ đã xây dựng hơn 20 xí nghiệp dân dụng, trải rộng trên nhiều lĩnh vực như giao thông vận tải, khai khoáng, thông tin liên lạc, dệt vải… * Giao thông vận tải Từ sau chiến tranh thuốc phiện lần thứ hai, một loạt các công ty vận tải ngoại quốc được thành lập ở Trung Quốc (công ty tàu thủy Kỳ Xương của Mỹ, công ty tàu thủy Thái Cổ, công ty tàu thủy Di Hòa của Anh…). Các công ty này đã độc chiếm lĩnh vực vận tải thủy, khiến cho quyền lợi của người

54

Trung Quốc bị tước đoạt. Trước tình hình đó, tháng 12/1872, Lý Hồng Chương cùng với Chu Kỳ Ngang và một số thương nhân đã lập ra “cục tàu thủy” (Luân thuyền chiêu thương Cục), đặt trung tâm ở Thượng Hải và các chi nhánh ở Thiên Tân, Yên Đài, Phúc Châu, Quảng Châu. Để xây dựng Cục tàu thủy đòi hỏi một số vốn rất lớn. Triều đình nhà Thanh đã tạm ứng 1.350 ngàn lạng bạc, đồng thời kêu gọi các thương nhân (Từ Nhuận, Đường Đình Thục, Trịnh Quan Ứng…) đóng góp cổ phần 500 ngàn lạng bạc để tạo nguồn vốn ban đầu cho Cục tàu thủy.

Chu Kỳ Ngang là một người kinh doanh trong lĩnh vực vận tải thuyền buồm, nên khi chuyển sang kinh doanh trong ngành vận tải thủy cận đại (sử dụng tàu thủy chạy bằng động cơ hơi nước), dù chỉ mới hoạt động được nửa năm, nhưng “Cục tàu thủy do ông ta quản lý đã lỗ vốn tới 42 ngàn lạng bạc” [13;57]. Vì vậy, tháng 7/1873, Lý Hồng Chương đã đưa Đường Đình Xu lên giữ Tổng biện Cục tàu thủy, đồng thời đưa ra những quy định mới đối với hoạt động của Cục này. Trong “Cục quy” của Luân thuyền chiêu thương Cục đã quy định số vốn của Cục là 1 triệu lạng bạc, chia thành 1.000 cổ phần, cứ 100 cổ phần thì bầu ra một Hội đồng quản trị, cổ phiếu phải ghi rõ tên tuổi, quê quán của cổ đông và không được bán cho người ngoài hoặc cho người nước ngoài mượn tên…

Trong qua trình hoạt động, Cục tàu thủy đã gặp rất nhiều sự cạnh tranh, chèn ép của đối thủ. Tuy nhiên, được sự bảo trợ của triều đình và đặc biệt là nhờ tài quản lý của những thương nhân dày dặn kinh nghiệm như Đường Đình Xu, Từ Nhuận… Cục tàu thủy đã từng bước vượt qua những khó khăn, dần khẳng định được vị thế trong ngành vận tải thủy cận đại ở Trung Quốc.

Chỉ sau 4 năm hoạt động, đội tàu của Cục đã tăng từ 3 chiếc (1873) lên 33 chiếc (1877). Đến năm 1877, “đối thủ cạnh tranh của Cục giảm đi, mà thực lực cạnh tranh của xí nghiệp lại tăng lên, khi Cục tàu thủy mua lại được số tàu thuyền của Công ty tàu thủy Kỳ Xương” (13;58). Lúc này, đội tàu của

55

Luân thuyền chiêu thương Cục đã lên hơn 50 chiếc và nắm độc quyền kinh doanh vận tải ở vùng Trường Giang. Đầu những năm 90, những công ty vận tải ngoại quốc (công ty tàu thủy Di Hòa, công ty tàu thủy Thái Cổ) vẫn tồn tại mà không thể đánh bại. Tuy vậy, sự hoạt động tích cực của Cục tàu thủy đã góp phần vào việc dành lại lợi ích cho người Trung Quốc.

Bên cạnh vận tải đường thủy, phái Dương Vụ cũng đã chú ý đến lĩnh vực vận tải đường sắt. Sau khi Cục khoáng vụ Khai Bình thành lập (1877), Tổng Cục thương nghiệp Đường Đình Xu được sự đồng tình của Lý Hồng Chương đã chủ trương xây dựng một tuyến đường sắt chuyên chở than từ mỏ khoáng sản đến Bắc Dương. Thực hiện kế hoạch, năm 1880, Cục khoáng vụ Khai Bình bắt đầu đầu tư xâu dựng tuyến đường sắt từ Đường Sơn đến Tế Các Trang. Tháng 6/1881, tuyến đường này đã hoàn thành, dài 9km, có cự li đường ray theo tiêu chuẩn của nước Anh6. Đây chính là tuyến đường sắt đầu tiên đã được xây dựng ở Trung Quốc.

Sau chiến tranh Trung - Pháp, triều đình nhà Thanh bắt đầu nhận thức được tầm quan trọng của đường sắt với việc bảo vệ đất nước (để điều binh, vận chuyển vũ khí…). Năm 1885, triều đình ban chiếu ủng hộ Cục khoáng vụ Khai Bình triển khai xây dựng tuyến đường sắt từ Tế Các Trang đến Diêm Trang (nay là Ấp Khẩu). Sau một năm triển khai xây dựng, tuyến đường sắt này đã hoàn thành, có chiều dài 33km.

Năm 1887, Thân vương Dịch Hân căn cứ kiến nghị của Lý Hồng Chương đã tấu trình triều đình cho xây dựng tuyến đường sắt nối tiếp từ Diêm Trang đến Đường Sơn, mà bước đầu tiên là đoạn từ Diêm Trang đến Đại Cô dài hơn 80 dặm, sau đó làm tiếp tuyến từ Đại Cô đến Thiên Tân dài hơn 100 dặm. Tấu trình của Dịch Hân không lâu đã được triều đình phê chuẩn. Tuy nhiên, một vấn đề nan giải đặt ra chính là nguồn kinh phí xây dựng, ước tính lên tới 1triệu lạng bạc. Để giải quyết vấn đề này, Lý Hồng Chương đã lập ra 6

Bằng 4 thước Anh, tương đương 8,5 tấc

56

“Công ty đường sắt Thiên Tân”, giao cho quan lại và thương nhân hợp tác xây dựng. Nhờ đó, một năm sau (1888), tuyến đường săt từ Diêm Trang đến Thiên Tân đã hoàn thành. Sau khi xây dựng xong, Lý Hồng Chương cùng các quan lại, thương nhân ngồi tàu hỏa từ Thiên Tân đến Đường Sơn, “quảng đường dài 260 dặm chỉ mất một tiếng rưỡi, nhanh và thuận lợi hơn đi bằng đường biển” [72;152,153].

Năm 1890, thông qua đề nghị của Lý Hồng Chương, triều đình nhà Thanh tiếp tục cho xây dựng đường sắt từ Đông Sơn đến Sơn Hải. Trước khi Chiến tranh Giáp Ngọ nổ ra (1894), toàn bộ tuyến đường này đã hoàn thành.

Nhà nước đã lập ra “Cục quản lý đường sắt Bắc Dương” để quản lý các hoạt động chuyên chở hàng hoá và hành khách trên tuyến đường này. * Khai thác khoáng sản Việc khai thác khoáng sản (than, sắt, đồng, vàng…) đã được các triều đại phong kiến Trung Quốc tiến hành từ lâu. Tuy nhiên, đến sau chiến tranh thuốc phiện lần thứ hai, việc khai thác khoáng sản ở Trung Quốc vẫn hoàn toàn bằng phương pháp thủ công, khiến cho sản lượng thấp, gây lãng phí nhiều tài nguyên. Trong khi đó, chiến lược phát triển công nghiệp quốc phòng của triều Thanh đòi hỏi rất nhiều về nguyên, nhiên liệu. Nhận thức được yêu cầu này, Lý Hồng Chương đã chủ trương áp dụng phương pháp tiên tiến của nước ngoài vào việc khai thác khoáng sản.

Năm 1876, Lý Hồng Chương phái Đường Đình Xu thuê kỹ sư nước ngoài đến kiểm tra thăm dò mỏ than ở trấn Khai Bình, gần Đường Sơn. Nhận thấy chất lượng than ở đây không thua kém gì loại nhập khẩu của nước ngoài, Lý Hồng Chương đã cho phát triển việc khai thác khoảng sản ở Khai Bình. Để tiến hành khai thác, đòi hỏi số vốn lên tới 80 vạn lạng bạc. Nhận thấy không thể đảm bảo nguồn vốn đầu tư, triều đình nhà Thanh đã quyết định thực hiện chính sách “quan đốc thương biện” (tức là nhà nước quản lý, thương nhân kinh doanh), kêu gọi thương nhân góp vốn cùng triều đình. Theo

57

đó, năm 1877, Cục khoáng vụ Khai Bình được thành lập. Xí nghiệp sử dụng nhiều máy móc nhập từ Anh, thuê kỹ sư Anh, dùng công nghệ mới để khai thác than. Từ năm 1881, xí nghiệp khai thác than Khai Bình chính thức đi vào sản xuất, sản lượng khoảng 300 tấn/ngày. Được sự đầu tư của triều đình, quy mô và sản lượng của mỏ than Khai Bình ngày càng tăng “Đến năm Quang Tự thứ 8 (1882), sản lượng mỗi ngày đạt 500 tấn; năm Quang Tự thứ 12 (1886) vượt quá 800 tấn; từ năm thứ 15 (1889) trở đi, sản lượng hàng ngày không dưới 900 tấn” [72;154]. Không chỉ tăng về sản lượng, nhờ có chất lượng tốt, nên sức cạnh tranh của than Khai Bình không chỉ đáp ứng nhu cầu của Cục cơ khí chế tạo Thiên Tân và hạm đội Bắc Dương, mà còn được vận chuyển tiêu thụ và được ưa chuộng ở nhiều nơi. Riêng thị trường Thiên Tân, than Khai Bình dần đánh bại các đối thủ khác khác và tiến tới độc quyền. Cụ thể, “năm Quang Tự thứ 6 (1880), lượng than nhập khẩu nước ngoài của Thiên Tân là hơn 15.000 tấn, thì đến cuối thập niên 80, Thiên Tân không còn phải nhập khẩu than của nước ngoài nữa” [71;155]. Mỏ than Khai Bình trở thành mỏ than đầu tiên và lớn nhất ở Trung Quốc lúc bấy giờ áp dụng phương pháp khai thác tiên tiến của phương Tây, đem lại hiệu quả cao trong sản xuất.

Bên cạnh việc đầu tư xây dựng xí nghiệp than Khai Bình, triều đình nhà Thanh còn đầu tư khai thác than ở Tuy Vị, Từ Châu, Cơ Long, Lợi Quốc Dịch (Giang Tô)… Các mỏ than này cũng được xây dựng dưới hình thức triều đình và thương nhân góp vốn, mua máy móc hiện đại của phương Tây để khai thác.

Trong khi đó, sự phát triển công nghiệp quốc phòng và công nghiệp dân dụng đòi hỏi rất nhiều nguyên liệu kim loại để chế tạo vũ khí cũng như chế tạo máy móc. Chính vì vậy, việc cơ khí hóa, hiện đại hóa đã được mở rộng sang các lĩnh vực khai thác khoáng sản kim loại để tăng cao sản lượng.

Năm 1881, Lý Hồng Chương đã lập “Tổng cục mỏ đồng Bình Tuyền” (Nhiệt Hà) để cung ứng nguyên liệu đồng cho việc sản xuất vỏ đạn của Cục

58

cơ khí chế tạo Thiên Tân. Để có kinh phí xây dựng, triều đình đã kêu gọi cả tư nhân góp vốn, tồng cộng được 12 vạn lạng bạc. Xí nghiệp đã bỏ ra 9 vạn lạng bạc mua sắm trang thiết bị tân tiến của người phương Tây. Sau khi đi vào hoạt động, tình hình sản xuất của xí nghiệp rất khả quan. Năm 1883, xí nghiệp đã khai thác được 1.200 tấn quặng đồng, trong đó, mỗi tạ có thể tinh luyện được 20kg đồng tinh chất. Xí nghiệp cũng đã thuê 5 kỹ sư khai khoáng người Đức làm việc. Tuy nhiên, việc khai thác chỉ bó hẹp quy mô ở những mỏ cũ mà không có sự mở rộng ra các điểm mới. Chính vì vậy, hoạt động khai thác mỏ đồng Bình Tuyền dần chậm lại. Đến năm 1892 khi Từ Nhuận đến kiểm tra, đã phải thốt lên rằng: “mỏ đồng Bình Tuyền tàn tạ không thể chịu đựng nổi” [70;162].

Năm 1885, Lý Hồng Chương lại đề nghị triều đình cho lập xí nghiệp khai thác chì ở Tri Xuyên (Sơn Đông). Năm 1887, nhà máy khai thác thác quặng chì Tri Xuyên bắt đầu đi vào hoạt động. Do dây chuyền sản xuất còn nhiều hạn chế, không tạo ra được quặng chì sạch, nên sản phẩm của xí nghiệp khó tiêu thụ trên thị trường. Năm 1892, xí nghiệp khai thác quặng chì Tri Xuyên đã phải ngừng hoạt động.

Liên quan đến chủ trương “cầu phú” và việc áp dụng khoa học kỹ thuật máy móc hiện đại của phái Dương Vụ, trong lĩnh vực khai khoáng còn phải kể đến mỏ vàng Mạc Hà (Hắc Long Giang). Do có vị trí nằm sát biên giới, nên thường bị người Nga khai thác trộm. Để giải quyết tình trạng này, Lý Hồng Chương đã cử Đốc quan Lý Kim Dung đi khảo sát. Lý Kim Dung cho người đến lấy mẫu quặng và gửi ra nước ngoài phân tích. Kết quả cho thấy, “1.000 phân quặng thì có 871 phân vàng” [76]. Nhận thấy tỷ lệ vàng khá cao và có thể khai thác công nghiệp, Lý Hồng Chương giao cho Lý Kim Dung thành lập xí nghiệp khai thác vàng Mạc Hà. Năm 1883, Lý Kim Dung đưa ra chương trình điều lệ, dự trù kinh phí (khoảng 20 vạn lạng bạc) để mua máy móc, xây dựng nhà xưởng, đường xá… đồng thời kêu gọi các thương

59

nhân góp vốn. Khi đi vào hoạt động, tài sản của xí nghiệp được cổ phần hóa thành 2.000 cổ phần, do cả nhà nước và tư nhân nắm giữ. Nhờ được đầu tư lớn, mỏ Mạc Hà phát triển nhanh chóng, ngay trong năm đầu tiên đã khai thác được 1 vạn 8 ngàn lượng. Số công nhân cũng không ngừng tăng nhanh, từ 500 người khi mới thành lập, sau 2 năm đã tăng lên 2.000 người. Đến cuối những năm 80, máy móc của xí nghiệp không còn phải mua của nước ngoài, mà do Cục cơ khí Cát Lâm chế tạo, giúp tiết kiệm một lượng tài chính khá lớn. Năm 1890, Lý Kim Dung chết, Viên Đại Hóa được cử làm Tổng biện.

Viên Đại Hóa đã tăng thêm vốn đầu tư, bổ sung máy móc, mở rộng các phân xưởng… giúp các hoạt động của mỏ Mạc Hà phát triển mạnh. Đến năm 1893, số vốn cổ phần của các thương nhân bỏ vào lên tới 20 vạn, lợi tức không ngừng tăng vọt. Lý Hồng Chương đã tỏ ra rất hài lòng và tự bạch “từ khi thành lập cho đến nay, đời sống của hàng ngàn người phiêu bạt đã được ổn định, biên cảnh được giữ vững” [76] Ngoài các cơ sở khai khoáng trên, từ năm 1881 - 1891, Lý Hồng Chương và phái Dương Vụ còn dâng tấu lên triều đình nhà Thanh, cho triển khai xây dựng một loạt các cơ sở khai khoáng khác như mỏ chì Đăng Châu (Sơn Đông), mỏ vàng Bạch Độ (Sơn Đông), mỏ chì Thừa Đức (Nhiệt Hà), mỏ vàng Hoa Xuyên (Cát Lâm), mỏ vàng Kiến Bình (Nhiệt Hà)… Tại những mỏ đó, cũng đã sử dụng máy móc, áp dụng phương pháp mới vào khai thác, đem lại hiệu quả cao. Tuy vậy, có một số xí nghiệp khai thác làm ăn không hiệu quả, nên hoạt động được một thời gian là đóng cửa. Sở dĩ có tình trạng này do nhiều nguyên nhân, trong đó lý do cơ bản là sự tồn tại của cơ chế quản lý “quan đốc thương biện” (song thực chất là “quan biện” chứ không phải “thương biện”), ngoài ra sự thiếu hỗ trợ từ phía triều đình, khiến cho việc huy động tài chính gặp nhiều khó khăn…

60

* Ngành luyện kim Gắn liền với công nghiệp khai khoáng là công nghiệp luyện kim. Tuy nhiên, khi các xí nghiệp khai khoáng được lập nên, đại đa số sản phẩm được tiêu thụ ở dạng quặng thô, chưa được tinh luyện. Trong khi đó, các loại kim loại tinh chất Trung Quốc vẫn phải nhập khẩu gần như hoàn toàn của người phương Tây. Ví dụ năm 1888, Trung Quốc đã chi 280 vạn lạng bạc để nhập khẩu sắt Tây, trong khi không xuất khẩu được. Thực tế này đòi hỏi phải phát triển công nghiệp luyện kim để cạnh tranh với nước ngoài. Mặt khác, sự phát triển công nghiệp quân sự và công nghiệp dân dụng từ sau những năm 70 cũng đặt ra yêu cầu rất lớn về nguồn nguyên liệu kim loại. Trong bối cảnh đó, phái Dương Vụ cũng như triều đình nhà Thanh đã thấy được yêu cầu phải xây dựng các xưởng luyện kim. Song, họ chỉ hiểu đơn giản xây dựng công nghiệp luyện kim chỉ là để đáp ứng cho nhu cầu xây dựng đường sắt, đúc súng đạn…

Tháng 4/1886, “Tổng cục khoáng vụ Quý Châu” được thành lập. Tổng cục khoáng vụ Quý Châu tiến hành đầu tư xây dựng xưởng luyện sắt Thanh Khê. Tổng kinh phí xây dựng xưởng này lên tới 27,6 vạn lạng bạc, trong đó sử dụng 19,2 vạn lạng bạc vay từ công quỹ triều đình. Sau 4 năm chuẩn bị, đến năm 1890, xưởng luyện sắt Thanh Khê (Quý Châu) bắt đầu hoạt động.

Sau khi đi vào hoạt động, mỗi ngày xưởng sản xuất hơn 40 tấn sắt thành phẩm, tính ra mỗi tháng có thể đem lại giá trị hơn 2,2 vạn lạng bạc. Tuy nhiên, để cấp tốc huy động số tiền trả cho công quý triều đình, đồng thời để có vốn xoay vòng, xưởng đã vay 30 vạn lạng bạc từ một tiệm buôn người Pháp. Trong khi đó, một tháng sau khi nhà máy hoạt động, người quản lý chính Phan Lộ qua đời. Sự kiện này gây tác động bất lợi cho nhà máy. Đúng lúc nhà máy đang lâm vào tình trạng lộn xộn như “rắn mất đầu”, chủ nợ nước ngoài ráo riết đòi khoản vay, khiến cho tình hình càng trở nên tồi tệ. Đến năm 1893, xưởng luyện sắt Thanh Khê đã đóng cửa hoàn toàn.

61

Quyết tâm xây đầu tư xây dựng một nhà máy luyện kim có quy mô để đáp ứng nhu cầu trong nước, năm 1890 triều đình đã ủy thác cho Trương Chi Động (1837 - 1909) thành lập nhà máy thép Hán Dương ở Hồ Bắc. Tháng 9/1893, những hạng mục cơ bản đã được xây dựng xong, với tổng chi phí 5 triệu lạng bạc. Nhà máy có 4 lò cao theo kiểu Bessemer, tổng dung tích 470 m3. Số công nhân nhà máy lên tới 3.000 người, trong đó có hơn 40 người là chuyên gia kỹ thuật nước ngoài. Ở thời điểm bấy giờ, Hán Dương được xem là máy thép hiện đại, có quy mô hàng đầu châu Á. Các loại báo của Nhật Bản và phương Tây đồn trú ở Hán Khẩu cũng phải gọi nhà máy là “hùng xưởng của Trung Quốc”. Dư luận phương Tây coi đây là biểu hiện cho sự “bừng tỉnh” của Trung Quốc. Tháng 6/1894, Nhà máy thép Hán Dương đi vào hoạt động. Mỗi ngày các lò cao cho ra 8 mẻ, tổng cộng hơn 50 tấn. “Ngày 3/7, Trương Chi Động đã tới khảo sát, thấy kết quả rất tốt, liền tấu xin triều đình trọng thưởng cho các nhân viên” [77]. Tuy nhiên, nhà máy vận hành được một thời gian ngắn đã phát sinh những bất ổn. Bấy giờ, nguồn than cốc để đốt lò thiếu trầm trọng. Thép thành phẩm của nhà máy sản xuất lại chứa nhiều phốt pho, nên chất lượng kém, khó tiêu thụ trên thị trường. Trong khi đó, vướng vào cuộc Chiến tranh Trung - Nhật, triều đình nhà Thanh không có kinh phí để đầu tư tiếp cho nhà máy. Vì thế, đến tháng 11/1894, nhà máy đã phải tạm dừng hoạt động, cho đến năm 1896 mới hoạt động trở lại. * Ngành dệt Kể từ cuối những năm 70 của thế kỷ XIX, để tăng cường vơ vét tài nguyên Trung Quốc, các nước phương Tây đã bán phá giá các mặt hàng dệt ở Trung Quốc. Sự lũng đoạn của hàng dệt nước ngoài làm cho các mặt hàng dệt truyền thống của Trung Quốc không thể cạnh tranh nổi ngay trên đất nước mình. Hiện trạng này thôi thúc phái Dương Vụ phải xúc tiến phát triển ngành công nghiệp dệt.

62

Hoạt động sớm nhất của phái Dương Vụ trên lĩnh vực công nghiệp dệt là sự thành lập của nhà máy dệt len Lan Châu (Cam Túc). Sau khi đem quân đi dẹp loạn ở Tân Cương thắng lợi. Tả Tông Đường thấy Cam Túc là vùng sản xuất được lông cừu, nên đã quyết định xây dựng ở đây một cơ sở công nghiệp len dạ để làm thay đổi đời sống của người dân địa phương. Năm 1878, Tả Tông Đường đã sáng lập ra Tổng cục len dạ Cam Túc, đặt nhà xưởng tại Lan Châu. Để xây dựng, ông đã huy động nguồn vốn tới 2 triệu lạng bạc, mua máy móc của người Đức về trang bị. Đến giữa năm 1880, tất cả các dây chuyền máy móc của nước ngoài đã được tập kết “Tổng cộng có tất cả có 4.000 hòm máy móc chở đến Lan Châu, bao gồm hai cỗ máy hơi nước, mỗi máy 24,32 mã lực, ba máy dệt tự động, mỗi máy là 360 suốt sợi, 3 máy chải lông, 30 máy dệt vải, máy nhuộm lông, máy xếp lông, máy sấy khô, máy cắt lông, máy giặt lông, máy ép bông, máy làm bóng và máy hấp chải lông” [59;142]. Đây là bước tiến dài của người Trung Quốc. Bởi lẽ, ở châu Á lúc bấy giờ, bên cạnh nhà máy dệt Lan Châu, cũng chỉ có duy nhất một nhà máy dệt cơ khí ở Tôkyô (Nhật Bản). Tuy vậy, khi đi vào hoạt động nhà máy gặp phải khó khăn rất lớn. Trước hết, do phải thuê mướn nhiều lao động để xử lý lông cừu, thành thử chi phí sản xuất quá cao, dẫn đến giá thành sản phẩm cũng cao hơn so với sản phẩm nhập ngoại. Thứ hai, chất lượng sản phẩm còn thấp, mẫu mã đơn điệu, chi phí vận chuyển lại quá lớn, tư bản nước ngoài lại thường xuyên chèn ép… khiến cho hàng len dạ của Lan Châu khó tiêu thụ, bị ứ đọng nhiều. Đến tháng 2/1884, không còn vốn để tiếp tục hoạt động, nhà máy đã phải đóng cửa hoàn toàn.

Bên cạnh Tổng cục dệt len dạ Cam Túc, một trong những hoạt động nổi bật khác trong lĩnh vực công nghiệp dệt của phái Dương Vụ là việc thành lập “Cục dệt vải cơ khí thượng Hải”. Năm 1878, Đạo dự bị Tứ Xuyên Bành Dụ Tông đã tấu trình lên Bắc Dương đại thần Lý Hồng Chương và Nam Dương đại thần Thẩm Bảo Trinh xin thành lập Cục dệt vải cơ khí Thượng Hải. Sau

63

nhiều lần trù định và thay đổi, năm 1880, Cục dệt vải cơ khí Thượng Hải chính thức được thành lập. Theo chương trình hoạt động của Cục, số vốn kinh doanh là 40 vạn lạng bạc, được chia thành 4.000 cổ phiếu cho các cổ đông.

Trong đó, riêng Tổng biện Trịnh Quan Ứng (1842- 1922) đã mua tới 2.000 cổ phiếu, số còn lại của các thương nhân khác đóng góp. Nhà máy đã mua hoàn toàn máy móc của Anh, Mỹ, gồm 530 chiếc máy dệt với 35.000 suốt sợi. Số lượng công nhân của nhà máy lên tới hơn 4.000 người. Sau một thời gian dài huy động vốn và xây dựng nhà xưởng, tới năm 1890, Cục dệt vải cơ khí Thượng Hải đi vào sản xuất. Ngay từ đầu, hoạt động sản xuất của nhà máy tỏ ra khá hiệu quả, sinh lời cao. Tính ra, Cục dệt vải cơ khí Thượng Hải “một năm sản xuất được 24 vạn cuộn vải, quy ra tiền là 44 vạn lượng khấu trừ chi phí, có lãi hơn 7,5 vạn lượng” [70;224]. Đến giữa năm 1893, Lý Hồng Chương cho mở rộng thêm xưởng kéo sợi, mua thêm máy móc hiện đại của người Anh. Tuy nhiên, ngày 10/9 cùng năm, phân xưởng Thanh Hoa của Cục dệt vải bất ngờ bốc cháy, khiến cho nhà máy bị thiêu rụi. Mặc dù bao nhiêu công sức, tiền bạc phút chốc thành tro bụi, song chỉ một tháng sau, Lý Hồng Chương đã phối hợp với đạo hải quan Thịnh Tuyên Hoài, quyết tâm gây dựng lại nhà máy dệt vải. Đã kêu gọi đầu tư được 100 vạn lạng, kiến thiết lại và đưa nhà máy sang một giai đoạn mới, với tên gọi mới “Tổng xưởng dệt vải Hoa Thành”.

Sau Cách mạng công nghiệp Anh (giữa thế kỷ XVIII đến giữa thế kỷ XIX), người ta quan niệm trình độ cơ khí hóa ngành dệt là thước đo cho trình độ công nghiệp hóa của một quốc gia. Dù mới chỉ có một vài công xưởng dệt, hơn nữa mức độ áp dụng và số lượng máy móc vẫn còn hạn chế, song công nghiệp dệt do phái Dương Vụ khởi tạo ngay từ đầu đã khẳng định được chỗ đứng. Tổng cục dệt len dạ Cam Túc, Cục dệt vải cơ khí Thượng Hải… chính là cơ sở mở đường cho công nghiệp hóa cơ khí lĩnh vực dệt ở Trung Quốc.

64

* Ngành điện báo, bưu chính Trải qua hai cuộc chiến tranh thuốc phiện, triều đình nhà Thanh, và đặc biệt là những quan viên thuộc phái Dương Vụ đã phần nào thấy được phần nào hạn chế trong hệ thống thông tin liên lạc. Trong khi đó, từ sau chiến tranh thuốc phiện lần thứ hai, các nước đế quốc tìm mọi cách để thiết đặt hệ thống điện báo ở Trung Quốc. Đặc biệt là người Anh, dù không được triều Thanh chấp thuận, họ vẫn rải một đường dây điện báo dưới nước từ Hông Kông đến Quảng Châu, rồi từ Quảng Châu đến Thượng Hải và thông sang cả Thiên Tân. Điều này đã xâm phạm nghiêm trọng chủ quyền của Trung Quốc.

Trước tình hình đó, Lý Hồng Chương tiếp nhận ý kiến của Thịnh Tuyên Hoài, đã quyết định phải ra tay trước để nắm quyền chủ động trong việc xây dựng hệ thống điện báo ở Trung Quốc. Tháng 9/1880, Lý Hồng Chương đã gửi tấu trình lên triều đình, đưa ra chủ trương xây dựng một đường dây điện báo trên bộ, lấy kinh phí từ việc kêu gọi các thương nhân. Được sự phê chuẩn của triều đình, tháng 10 cùng năm, Lý Hồng Chương đã lập ra Tổng cục điện báo, đặt trụ sở tại Thiên Tân. Đích thân Lý Hồng Chương đảm nhận chức quản lý về điện báo, Thịnh Tuyên Hoài làm Cục trưởng Cục điện báo. Ngoài trung tâm ở Thiên Tân, Cục dự định thiết lập 7 phân cục ở Tử Trúc Lâm, của biển Đại Cô, Tế Ninh, Thanh Giang, Trấn Giang, Tô Châu, Thượng Hải. Triều đình đã thuê Công ty điện báo Tabi của Đan Mạch thăm dò tuyến đường lắp cáp, nhập khẩu nguyên vật liệu, thuê nhân công… Tháng 4/1881, công trình mắc dây điện báo được khởi công, đến tháng 10 cùng năm thì hoàn thành. Tổng kinh phí xây dựng là gần 18 vạn lạng bạc, tạm thời do Cục hậu cần Bắc Dương chi trả, sau đó kêu gọi thương nhân góp vốn để hoàn trả.

Tháng 12/1881, toàn tuyến điện báo bắt đầu đi vào hoạt động. Sau một tháng hoạt động miễn phí nhằm quảng bá, Tổng cục điện báo Thiên Tân đã chuyển sang hoạt động kinh doanh. Sự hiện diện của mạng lưới điện báo, dù

65

còn ở phạm vi hẹp, nhưng đã đem lại giá trị rất lớn. Nó không chỉ giúp triều đình thông tin với các đia phương, hay điều động quân đội một cách nhanh chóng, chính xác… mà còn phục vụ thiết thực cho các hoạt động sản xuất kinh doanh của các thương nhân. Chính vì vậy, ngay sau khi vận hành không lâu, Tổng cục điện báo đã nhận được hàng loạt các yêu cầu xin góp vốn và xin mở rộng mạng lưới của các thương nhân. Theo đó, tháng 2/1883, Phân cục điện báo Thượng Hải bắt đầu lắp đặt đường điện báo đến Giang Tô, Triết Giang, Phúc Kiến, Quảng Đông, đồng thời lắp đặt một đường điện báo từ Quảng Châu đến Long Châu. Tháng 6/1883, Cục điện báo Thiên Tân cũng phát triển đường điện báo đến Thông Châu. Sau đó, hai đường điện báo được lắp đặt trong nội thành Bắc Kinh (trong đó có một đường nối thẳng đến Tổng lý Nha môn) và một đường mắc ra ngoại thành phục vụ dân chúng. Năm 1884, đường điện báo đến Giang Tô, Triết Giang, Phúc Kiến, Quảng Đông hoàn thành. Đường điện báo tiếp tục được mở rộng từ Thiên Tân đến Bảo Định, rồi từ Tề Ninh (Sơn Đông) qua Tề Nam, đến Yên Đài và tất cả các cửa biển quan trọng… Trước sự phát triển rộng khắp của mạng lưới điện báo, cuối năm 1884, Tổng cục điện báo đã di chuyển từ Thiên Tân và Thượng Hải, đồng thời đổi tên thành “Tổng cục điện báo Trung Quốc”. Tổng cục đã tiếp tục xây dựng các tuyến cáp Quảng Đông - Quảng Tây, Giang Tô - Quảng Đông, Trực Lệ - Thiểm Tây, Hồ Bắc - Tứ Xuyên, Bắc Kinh - Kháp Khắc Đồ7… Đến năm 1887, Hồng Kông, Phúc Châu, Thượng Hải, Hạ Môn đã có đường điện báo nối với châu Âu, cạnh tranh trực tiếp với các hãng điện báo lớn của phương Tây.

Bên cạnh việc phát triển hệ thống điện báo, mạng lưới bưu chính cũng được phái Dương Vụ chú ý đầu tư. Sau Chiến tranh thuốc phiện lần thứ hai, các hoạt động bưu chính được giao về cho cơ quan Tổng lý Nha môn quản lý.

Trong khi đó, các nước tư bản phương Tây như Anh, Đức, Pháp, Nhật Bản…

7

Tức Kyakhta, nay thuộc Mông Cổ.

66

đua nhau lập nên các cục bưu chính tư (triều đình nhà Thanh gọi là “bưu cục khách”), không để ý đến chủ quyền Trung Quốc. Trước tình hình đó, Tổng lý Nha môn và phái Dương Vụ đã chủ trương phát triển hệ thống bưu chính độc lập của người Trung Quốc, qua đó ngăn cản sự bành trướng của các nước phương Tây.

Năm 1866, Tổng lý Nha môn đã uỷ thác cho Tổng vụ thuế Hách Đức chịu trách nhiệm thiết lập “Bộ bưu chính”, chuyên quản lý việc vận chuyển thư từ, bưu phẩm, bưu kiện giữa Bắc Kinh với Thiên Tân và Thượng Hải. Tuy nhiên, dịch vụ bưu chính còn hạn chế, ngoài triều đình chỉ có người nước ngoài sống ở Thiên Tân, Thượng Hải, Bắc Kinh được sử dụng, người dân không được gửi thư từ, bưu phẩm qua đường bưu chính này.

Năm 1878, Tổng lý Nha môn lại phái Đức Thôi Lâm ở Cục thuế Thiên Tân lập ra một đường bưu chính mới nối Thiên Tân với Bắc Kinh, vận hành hàng ngày, với thời gian 17 tiếng. Tại bốn nơi là Bắc Kinh, Yên Đài, Ngư Trang, Thượng Hải còn lập ra “Hoa Dương thư quán”, sau đó cơ quan này đã phát hành bộ tem “Đại Long” đầu tiên ở Trung Quốc. Cũng từ lúc này, bưu cục Thiên Tân đã công khai nhận thư gửi của quần chúng nhân dân, đồng thời lần đầu tiên đã áp dụng chính sách ưu đãi bưu chính cho các công ty trong nước như Chiêu thương Cục, Di Hoà, Thái Cổ…

Năm 1879, Tổng vụ thuế Hách Đức uỷ thác cho Thôi Đức Lâm quản lý Vụ bưu chính hải quan, đồng thời lập ra “Cục bưu chính hải quan” và “Hoa Dương thư quán”, ở các địa phương đổi tên thành cơ quan Bưu chính thư tín.

Cùng đó, được sự ủng hộ của Lý Hồng Chương, ngoài hệ thống bưu chính đường thuỷ lấy Thiên Tân làm trung tâm, Cục bưu chính hải quan còn mở thêm các trạm bưu chính đường bộ giữa Thiên Tân, Bắc Kinh và Đại Cô, giữa Thiên Tân và Yên Đài, Thiên Tân và Chiết Giang… Đến năm 1896, triều đình nhà Thanh đã chính thức thành lập bưu chính quốc lập, đổi Cục bưu chính hải

67

quan thành “Bưu chính Đại Thanh”, sát nhập thêm cả một số “bưu cục khách” vào cơ quan bưu chính nhà nước.

Như vậy, trong khoảng hai thập kỷ (từ đầu nhưng năm 70 đến đầu những năm 90 của thế kỷ XIX), phái Dương Vụ đã có sự chuyển hướng trong việc xây dựng nền kinh tế hướng đến tự cường. Từ chỗ chú tâm phát triển nền công nghiệp quốc phòng, phái Dương Vụ đã chuyển sang phát triển các lĩnh vực công nghiệp dân dụng bên cạnh đó vẫn duy trì phát triển công nghiệp quốc phòng. Ở giai đoạn đầu (đầu những năm 60 đến đầu những năm 70 của thế kỷ XIX), các xí nghiệp quốc phòng được xây dựng dựa hoàn toàn vào nguồn kinh phí của nhà nước. Nhưng kể từ đầu đầu thập 70, khi các xí nghiệp công nghiệp dân dụng được xây dựng, lại nổi lên một đặc điểm, đó chính là sự tồn tại của cơ chế quản lý “quan đốc thương biện”. Ở các xí nghiệp dân dung này, do nhà nước không có đủ tài chính để đầu tư toàn phần, nên thường có sự kêu gọi tham gia góp vốn của thương nhân. Có những xí nghiệp nhà nước chiếm phần lớn cổ phần, cũng có những xí nghiệp do tư nhân nắm phần lớn cổ phần, nhà nước chỉ đầu tư ban đầu, sau đó phải hoàn vốn lại cho nhà nước… Từ đó, đã xuất hiện hình thức cả nhà nước và tư nhân cùng chung tay làm ăn, chung tay quản lý. Tuy nhiên, dù về hình thức là nhà nước quản lý “quan đốc”, tư nhân điều hành - “thương biện”, nhưng trên thực tế nhà nước - các quan viên phong kiến, luôn muốn với tay vào các hoạt động điều hành, chi phối sâu sắc mọi hoạt động của xí nghiệp.

Một điểm khác chúng ta nhận thấy là, các xí nghiệp dân dụng được xây dựng trong khoảng thời gian từ những năm 70 đến những năm 90 của thế kỷ XIX, dù thành công hay thất bại, vẫn có ý nghĩa hết sức to lớn. Hàng loạt các nhà máy, xí nghiệp đã được xây dựng trải đều trên các lĩnh vực công nghiệp cơ khí, công nghiệp khai khoáng, công nghiệp luyện kim, công nghiệp sản xuất hàng tiêu dùng, giao thông vận tải, thông tin liên lạc… Không chỉ đáp

68

ứng nhu cầu phát triển của công nghiệp quốc phòng mà quan trọng hơn, đã giới thiệu và du nhập nền sản xuất cơ khí phương Tây vào Trung Quốc, bước đầu tạo ra một nền sản xuất hàng hoá. Ngoài ra, sự phát triển nở rộ của các xí nghiệp dân dụng do phái Dương Vụ tạo ra còn góp một phần tích cực vào việc khẳng định chủ quyền kinh tế của người Trung Quốc, giúp cạnh tranh và đấu tranh chống lại sự bành trướng kinh tế của các nước đế quốc phương Tây.

2.2. NHỮNG HOẠT ĐỘNG TRÊN LĨNH VỰC QUÂN SỰ Như phần trước đã đề cập, trước nguy cơ mất độc lập dân tộc cũng như đặc quyền giai cấp, việc củng cố và tăng cường tiềm lực quốc phòng đã trở thành ưu tiên hàng đầu trong chủ trương hành động của phái Dương Vụ cũng như của triều đình nhà Thanh. Phái Dương Vụ đã tiến hành xây dựng hàng loạt các quân xưởng quy mô như Sở nội quân giới An Khánh, Tổng cục chế tạo máy móc Giang Nam, Cục thuyền chính Phúc Châu, Cục chế tạo cơ khí Thiên Tân… Ở các quân xưởng này, kỹ thuật máy móc cùng các chuyên gia kỹ thuật phương Tây đã được sử dụng. Nhờ đó, đã chế tạo ra nhiều loại vũ khí, phương tiện quân sự tân tiến kiểu phương Tây để trang bị cho quân đội, giảm thiểu mua của nước ngoài.

Không chỉ dừng lại ở việc phát triển nền công nghiệp quốc phòng để cải biến tình trạng lạc hậu về trang bị khí giới, đi liền với chủ trương đó, bắt đầu từ những năm 60 thế kỷ XIX, phái Dương Vụ còn thực hiện một số thay đổi ở lĩnh vực quân sự. Phái Dương Vụ đã tiến hành mua khí giới nước ngoài, đồng thời thực hiện việc luyện quân, tổ chức quân đội theo kiểu phương Tây.

Năm 1862, Dịch Hân đã thành lập đội Dương pháo ở Thiên Tân, tuyển chọn người từ Bát Kỳ quân, đồng thời mời chuyên gia quân sự nước ngoài về huấn luyện. Ít lâu sau, Tương Quân và Hoài quân đã thay đổi triệt để cách huấn luyện và sử dụng vũ khí truyền thống, chuyển sang áp dụng hoàn toàn phương pháp huấn luyện và sử dụng vũ khí kiểu phương Tây. Quân số của Hoài quân cũng tăng từ 6.000 lên 5 vạn quân. Hoài quân trở thành đội quân có võ bị kiểu

69

mới đầu tiên của triều đình nhà Thanh. Năm 1866, Dịch Hân cho thành lập lục quân ở Trực Lệ, gọi là “Luyện quân”, với quân số 15.000 người.

Một trong những nội dung được phái Dương Vụ chú ý là vấn đề phòng vệ hải phận. Bởi lẽ, như Lý Hồng Chương lý giải: “kẻ thù của Trung Hoa vào thế kỷ XIX không giống như các kẻ thù trước đây thường từ Tây Bắc đánh xuống. Trung Hoa có biên cảnh phân cách các nước láng giềng tại vùng Tây Bắc, thì cũng có 10.000 dặm bờ biển ở mạn Đông và Đông Nam và người Tây Dương có thể dùng tàu để tới. Nếu Trung Hoa không bảo vệ được bờ biển khỏi ngoài quốc xâm lấn thì sẽ nguy hiểm vô cùng” [56;184]. Ngay sau Chiến tranh thuốc phiện lần thứ hai, Tổng đốc Trực Lệ là Thụy Lân đã tấu trình triểu đình thiết lập lại thuỷ quân ở Thiên Tân. Triều đình đã nhiều lần bàn bạc, nhưng chưa có điều kiện để thực hiện. Năm 1866, Tả Tông Đường lại tấu trình lên triều đình, trong đó chỉ rõ: “nếu muốn tránh các bất lợi mà thu hoạch lợi ích của biển cả thì đường lối duy nhất là tăng cường thuỷ quân, mà muốn xây dựng thuỷ quân thì chúng ta phải xây dựng một bãi đóng tàu để chế tạo tàu chạy máy hơi nước” [56;191]. Sau đó vài năm, khi biết được người Nhật sắp đóng được tàu chạy bằng máy hơi nước, Tả Tông Đường tỏ ra vô cùng lo ngại. Ông đã khuyến cáo: “khi họ có phương tiện, chúng ta chẳng có gì cả. Cũng chẳng khác gì qua sông người khác chèo thuyền thì chúng ta đi bè, cưỡi lừa chạy đua với người cưỡi ngựa” [56;191]. Đặc biệt kể từ năm 1874, khi Nhật Bản tấn công đánh chiếm đảo Đài Loan của Trung Quốc, vấn đề phòng vệ biển và phát triển hải quân đã được phái Dương Vụ đặc biệt chú ý hơn. Ở vụ đụng độ này, lực lượng thuỷ quân Trung Hoa quá mỏng và chỉ gồm những thuyền chiến võ gỗ chèo tay, đã không thể chống đỡ nổi những chiến hạm hơi nước bọc thép, được trang bị súng pháo hiện đại của Nhật Bản.

Chính từ thực trạng này, đã thôi thúc phái Dương Vụ quyết tâm xây dựng bằng được một lực lượng hải quân hùng mạnh và hiện đại.

70

Năm 1874, Lý Hồng Chương đã tấu trình lên triều đình rằng: “vùng duyên hải từ Phong Thiên đến Quảng Đông trải dài hàng vạn dặm, bến cảng mọc lên như rừng, khắp nơi quân phải đóng giữ, chi phí bỏ ra quá nhiều, lực lượng lại không đủ, tình thế vô cùng phức tạp. Duy chỉ có phân biệt mức độ phức tạp, chọn những nơi quan trọng như vùng Đại Cô, Bắc Đường, Sơn Hải (thuộc Trực Lệ), những cửa ngõ bao quanh kinh thành là những nơi quan trọng nhất” [72;161]. Lý Hồng Chương còn chỉ ra những hạn chế của việc bố phòng duyên hải qua ví dụ: “năm Đạo Quang thứ 22, thuyền nước ngoài vào đến Trường Giang mà toàn cục mới bắt đầu lo chống đỡ; năm Hàm Phong thứ 10, quân địch đánh vào đến Thiên Tân mà ta căn bản mới từ từ đối phó.

Chính quân địch cũng có thể nhìn ra sơ hở của chúng ta. Bởi vậy phải nhanh chóng đóng thêm tàu bọc thép và tàu bộc phá cho hải quân ở trong và ngoài cửa biển” [72;161]. Từ đó, Lý Hồng Chương đã kiến nghị xây dựng ba hạm đội: Bắc Dương, Nam Dương và Đông Duơng. Ông còn đề xuất, phát triển hải quân một cách nhanh chóng, ngoài việc dựa vào các xí nghiệp quốc phòng trong nước chế tạo, cần phải mua thêm thuyền chiến của nước ngoài cho “giản tiện”.

Trước những đề đạt trên, ngày 30/5/1875, triểu đình nhà Thanh đã cử Thẩm Bảo Trinh làm Nam Dương đại thần và Lý Hồng Chương làm Bắc Dương đại thần, đồng thời hạ lệnh cho hai quan viên này gấp rút xây dựng Nam - Bắc dương thuỷ sư. Để xúc tiến, triều đình đã phê duyệt chuyển một phần tiền thuế, tổng cộng 400 vạn lạng cho Bắc Dương và Nam Dương làm kinh phí phát triển hải quân. Trong đó, triều đình ưu tiên trước hết cho việc xây dựng Thuỷ sư Bắc Dương. Bởi lẽ, đây là hạm đội có nhiệm vụ bảo vệ kinh thành và vùng biển Bắc Sơn Đông tới Hoàng Hải. Còn Thuỷ sư Nam Dương có nhiệm vụ bảo vệ vùng biển ở phía Nam Sơn Đông đến Đông Hải.

Khi nào Bắc Dương thuỷ sư được vững mạnh về thực lực thì mới đầu tư phát triển tiếp các hạm đội khác.

71

Được sự ưu tiên của triều đình, ngay trong năm 1875, Thuỷ sư Bắc Dương được thành lập. Hạm đội đã mua bốn chiếc tàu của Anh (“Long Trương”, “Hổ Uy”, “Phi Đình”, “Sách Điện”), đóng tại hai cửa biển Đại Cô và Bắc Đường của thuỷ sư Bắc Dương. Năm 1879, Lý Hồng Chương lại đặt mua bốn chiếc thuyền khác của Anh (“Trấn Bắc”, “Trấn Nam”, “Trấn Đông”, “Trấn Tây”) trang bị cho Thuỷ sư Bắc Dương, đồng thời chuyển bốn chiếc tàu chiến “Long, Hổ, Phi, Điện” sang trang bị cho Thuỷ Sư Nam Dương. Năm 1885, “Hải quân Nha môn” được thiết lập, Thuần Thân vương Dịch Hân được cử làm Tổng lý đại thần, song quyền lực thực tế đều do Lý Hồng Chương nắm giữ. Đến ngày 17/12/1888, Thuỷ sư Bắc Dương chính thực được thiết lập. Biên chế số tàu của Thuỷ sư Bắc Dương lúc này gồm có: “- Thiết giáp hạm: Định Viễn, Trấn Viễn.

- Tuần dương hạm: Kinh Viễn, Lai Viễn.

- Tuần dương hạm phòng hộ: Tế Viễn, Trí Viễn, Tịnh Viễn.

- Tuần dương hạm tiêm kích: Dương Uy, Siêu Dũng.

- Pháo hạm: Trấn Biên, Trấn Trung, Trấn Bắc, Trấn Nam, Trấn Đông, Trấn Tây.

- Tàu phóng lôi: Tả Nhất, Tả Nhị, Tả Tam, Hữu Nhất, Hữu Nhị, Hữu Tam, Phúc Long, Định Nhất, Định Nhị, Trấn Nhất, Trấn Nhị - Tàu huấn luyện: Khang Tế, Uy Viễn, Mẫn Tiệp - Một số chiến hạm hỗ trợ…” [78].

Tổng cộng, lực lượng của Thuỷ sư Bắc Dương có khoảng 50 tàu chiến lớn nhỏ các loại. Vào thời điểm bấy giờ, Thuỷ sư Bắc Dương được đánh giá là hạm đội hùng mạnh số một châu Á và xếp thứ 8 trên thế giới. Tuy nhiên, kể từ đầu những năm 1890, triều đình đã sử dụng nguồn kinh phí 2 triệu lạng bạc chi cho hải quân mỗi năm để dùng xây dựng Di Hoà Viên. Điều này kiến cho Thuỷ sư Bắc Dương không có tài chính để trang bị thêm cũng như để hiện đại hoá quân đội, nên thực lực ngày càng đi xuống. Cho đến Chiến tranh Giáp

72

Ngọ (1894 - 1895), sự lạc hậu hơn so với hải quân Nhật Bản đã khiến hạm đội Bắc Dương bị tiêu diệt.

Năm 1875, cùng với Thuỷ sư Bắc Dương, Thuỷ sư Nam Dương được thành lập. Hạm đội này do ít được đầu tư hơn hạm đội Bắc Dương, nên không được trang bị nhiều chiến hạm mua của nước ngoài. Tàu chiến của hạm đội chủ yếu là do Tổng cục chế tạo máy móc Giang Nam và Cục thuyền chính Phúc Kiến chế tạo, chỉ có vài chiếc của nước ngoài chế tạo được chuyển qua từ Thuỷ sư Bắc Dương. Trước chiến tranh Trung - Pháp, lực lượng của hạm đội gồm 17 tàu với tổng trọng tải khoảng 2 vạn tấn. Trong chiến tranh Trung Pháp, hạm đội đã bị thiệt hại ba tàu, nhưng do không có kinh phí nên đã không được bổ sung, tăng cường lực lượng. Phải từ sau chiến tranh Giáp Ngọ, hạm đội mới tiếp nhận lực lượng còn lại của Thuỷ sư Bắc Dương.

Bên cạnh hạm đội Bắc Dương và Nam Dương, triều đình nhà Thanh cũng đã đầu tư xây dựng thêm hạm đội Phúc Kiến. Hạm đội này được triều đình phê chuẩn xây dựng từ năm 1866, với lực lượng ban đầu là 3 chiến hạm được Thẩm Bảo Trinh mua từ nước ngoài. Đến năm 1874, hạm đội Phúc Kiến đã được bổ sung thêm 15 chiến thuyền (Vạn Niên Thanh, Mi Vân, Phúc Tính, Phục Ba, An Lan, Trấn Hải, Dương Vũ tuần dương hạm, Phi Vân Siêu Vũ hạm…) do Cục thuyền chính Phúc Kiến chế tạo. Tháng 7/1879, “Thủy sư Phúc Kiến” chính thức được thành lập. Cho đến trước chiến tranh Trung Pháp (1884), Thủy sư Phúc Kiến được xem là hạm đội có trọng tải lớn nhất, phụ trách việc bố phòng ở vùng biển Phúc Kiến - Đài Loan. Tuy nhiên, trong trận Mã Giang giao chiến với hạm đội quân Pháp (22/08/1884), Thủy sư Phúc Kiến đã bị tổn thất nặng nề và cuối cùng phải giải thể.

2.3. NHỮNG HOẠT ĐÔNG TRÊN LĨNH VỰC VĂN HOÁ GIÁO DỤC Việc đẩy mạnh xây dựng các xí nghiệp cận đại, phát triển các đơn vị lục, hải quân kiểu mới của phái Dương Vụ đã kiến cho nhu cầu nhân tài trở

73

nên hết sức bức bách. Theo đó, sự nghiệp Dương Vụ đã nhanh chóng lan rộng sang lĩnh vực văn hoá giáo dục.

Những lãnh tụ Dương Vụ trong quá trình thực hành cải cách đã dần có sự chuyển biến trong tư tưởng. Họ không chỉ hiểu “tự cường” đơn thuần là chế tạo “tàu to, súng lớn”, là chế tạo máy móc kiểu phương Tây, mà đã xác định được mấu chốt của vấn đề là ở học thuật, ở giáo dục. Họ đã rút ra kết luận: “người bất tài, không tiếp thu cái mới, không học được kỹ thuật phương Tây sẽ không thể cáng đáng được việc trong thiên hạ, không thể cứu giang sơn thoát khỏi tình trạng bị nước ngoài o ép, áp đảo” [43;254]. Chính Tăng Quốc Phiên, vốn là một người sùng bái Lý học, đã tự nghiệm ra: “người Âu chế tạo ra được máy móc là do Toán học” [47;32]. Lý Hồng Chương cũng chỉ rõ: “Những thứ tiểu khai chỉ khoa trương hoa mỹ, không phải là đạo dưỡng nhân tài, nên thay đổi đôi chút, mở thêm con đường đào tạo mới theo phương Tây, lựa chọn những người có khả năng để bồi dưỡng” [56;67]…

Với những nhận thức như vậy, phái Dương Vụ đã tiến hành một số biện pháp cải cách trên lĩnh vực giáo dục, trong đó tập trung vào một số nội dung chủ đạo như thành lập các học đường kiểu mới, thành lập các tổ chức phiên dịch nhà nước, cử người ra nước ngoài du học…

2.3.1. Thành lập các học đường kiểu mới Trong quá trình phát triển công nghiệp quốc phòng, công nghiệp dân dụng, và đáp ứng nhu cầu học tập khoa học kỹ thuật và kinh nghiệm quản lý của phương Tây, các học đường kiểu mới đã được thành lập. Ở các sở giáo dục Dương Vụ, những khuôn phép của giáo dục truyền thống gần như bị thay đổi. Về phương pháp giáo dục, lối học “tầm chương trích cú” biến người học thành những “con mọt” suốt đời gặm nhấm chữ “Thánh hiền” bị đả phá, thay vào đó là các phương pháp giáo dục kích thích khả năng sáng tạo của người học. Về nội dung giáo dục, không chỉ bó hẹp ở Nho học, mà đã biết kết hợp

74

giữa những tri thức được coi là “kinh bang tế thế” của Trung Quốc với những tri thức tân tiến của phương Tây.

Bấy giờ, cùng với các hoạt động kinh tế sôi nổi của phái Dương Vụ, ngoại ngữ trở thành một yếu tố mũi nhọn để phái này mở rộng sự giao thiệp với các nước phương Tây. Về điểm này, Tăng Quốc Phiên đã từng chỉ rõ, do “văn nghĩa đôi bên so đọ không thông, do vậy tuy nói học sử dụng máy móc, mà nghiên cứu chẳng rõ đến gốc rễ việc sử dụng máy móc và chế tạo máy móc ra sao” [47;342]. Vì lẽ đó, các học đường cận đại được phái Dương Vụ xây dựng đầu tiên ở Trung Quốc chính là các trường dạy ngoại ngữ. Năm 1862, “Kinh sư Đồng văn quán” được thành lập. Đây là học đường kiểu mới đầu tiên được phái Dương Vụ sáng lập. Mục đích của việc xây dựng học đường này, như lời của Cung thân vương Dịch Hân, để đào tạo những nhân tài phục vụ cho việc phiên dịch ngoại ngữ và giao thiệp với người nước ngoài.

Ban đầu, Tổng lý Nha môn đã chọn ra 10 học sinh Bát kỳ và mời một giáo sĩ truyền giáo người Anh là Burdon dạy tiếng Anh. Sau đó, một số ngôn ngữ phương Tây khác như tiếng Nga, tiếng Pháp, tiếng Đức, tiếng Nhật… cũng được đưa vào giảng dạy ở Kinh sư Đồng văn quán. Bắt đầu từ năm 1866, Kinh sư Đồng văn quán mở thêm “Khoa học quán”, tăng cường thêm các môn khoa học tự nhiên như toán học, thiên văn, vật lý, y học, luật pháp các nước, sinh lý học… Niên hạn mỗi khoá học là 8 năm. Cứ mỗi tháng nhà trường sẽ tổ chức kỳ thi tháng, rồi tổ chức thi quý, thi năm và thi học kỳ (3 năm tổ chức một lần). Thí sinh thi đạt loại ưu được thăng quan chức, đạt loại nhì được lưu lại tiếp tục học, đạt loại kém bị đuổi ra khỏi học đường. Do việc thi cử nghiêm ngặt, nên số lượng học sinh bị loại ra khỏi Kinh sư Đồng văn quán rất lớn. Chỉ tính riêng thời Martin làm hiệu trưởng (1863 - 1869), “trong số 40 học sinh thì có tới 34 người rất nhanh chóng bị đào thải” [78]. Học đường còn đặt ra yêu cầu rất cao về lý lịch của người học. Cụ thể như, để được vào học, học sinh phải là người có danh tiếng, ít nhất cũng phải là cử

75

nhân, cống sinh, hoặc con quan chức từ ngũ phẩm trở lên và có độ tuổi dưới 30 (tuy nhiên, sau này quy định về tuổi tác có phần nới lỏng hơn, nên trong học đường có cả những học sinh đã là ông nội ở gia đình)… Mọi chi phí sinh hoạt, giấy bút đều do học đường chu cấp. Không những thế, hàng tháng học sinh còn được nhận 10 lạng bạc tiền lương, chưa kể trong các kỳ thi đạt loại ưu thì được khen thưởng.

Sau khi thành lập Kinh sư Đồng văn quán không lâu, “Thượng Hải Quảng phương ngôn quán” (1863) và sau đó là “Quảng Châu Đồng văn quán” (1864) cũng được thành lập. Các trường học này cũng lấy việc đào tạo nhân viên phiên dịch tiếng nước ngoài và công tác ngoại giao làm mục đích cơ bản. Ngoài việc học các chuyên ngành ngoại ngữ (Anh, Pháp, Nga, Đức…), học sinh còn được tiếp cận nhiều môn khoa học kỹ thuật phương Tây. Đáng chú ý là ở Thượng Hải Quảng phương ngôn quán, đã tuyển lựa và đào tạo được một đội ngũ nhân tài rất tinh anh về Tây học. Rất nhiều người nổi tiếng, có công trạng với triều đình nhà Thanh đã xuất thân từ đây. Tiêu biểu như Trần Lan Bân, người đầu tiên của nhà trường từng học tập tại Mỹ.

Chiêm Thiên Hựu, người nổi danh trong lĩnh vực đường sắt cận đại ở Trung Quốc cũng là học sinh Thượng Hải Quảng phương ngôn quán. Ngoài ra, còn phải kể đến các tên tuổi khác đã được đào tạo tại Thượng Hải Quảng phương ngôn quán như Ngô Tôn Liêm, Lưu Kính Nhân, Đường Tại Phục, Lục Chinh Tường, Uông Phụng Tảo…

Liên quan đến hoạt động phiên dịch, bên cạnh các trường học chuyên đào tạo các nhân viên phiên dịch, ngoại giao, các sở công nghiệp do phái Dương Vụ lập ra cũng tham gia vào việc phiên dịch tiếng nước ngoài. Phải kể đến như “Phiên dịch quán” của Tổng cục chế tạo máy móc Giang Nam, “Sở phiên dịch” của Cục khoáng vụ Khai Bình… Các cơ sở phiên dịch này thu hút người nước ngoài và người Trung Quốc tham gia dịch thuật, trong đó chủ yếu áp dụng phương thức “người Tây dịch miệng, người Trung Quốc viết lại”

76

[56, tr.68]. Nội dung sách dịch chủ yếu là các lĩnh vực quân sự, cơ khí, toán học, vật lý, hoá học, sinh học, khoáng vật học, thiên văn… Dù lượng tài liệu dịch chưa thật phong phú, song những dịch quán do nhà nước tổ chức đã góp phần quan trọng vào việc giúp mở mang tầm nhìn của người Trung Quốc ra thế giới bên ngoài.

Trong khi đó, sự nghiệp cận đại hoá quốc phòng, đặc biệt cận đại hoá hải quân mà phái Dương Vụ tiến hành, lại đòi hỏi phải có một đội ngũ đông đảo những người có thể đảm đương được vai trò chỉ huy và những người tinh thông kỹ thuật, khí giới hiện đại. Chính vì vậy, đi liền với việc đầu tư phát triển quốc phòng theo hướng hiện đại hoá, phái Dương Vụ cũng đã tiến hành xây dựng các học đường quân sự như trường tàu thuyền Phúc Châu (1866), trường đào tạo pháo binh (1874), trường thuỷ quân Bắc Dương Thiên Tân (1881), trường Võ bị Bắc Dương Thiên Tân (1885), trường Ngư lôi Quảng Châu (1886), trường Thuỷ quân Nguy Hải (1889), trường Thuỷ quân Nam Dương (1890), trường Ngư lôi Ngữ Thuận (1890)… Đáng chú ý trong đó là các học đường thuỷ quân Thiên Tân được thành lập với mục đích trước hết để đào tạo đội ngũ quân nhân các cấp phục vụ cho nhu cầu của Thuỷ sư Bắc Dương, đồng thời kiểm tra sát hạch các võ quan của hạm đội này. Khi mới hoạt động, trường chỉ đào tạo các học viên chuyên về lái tầu. Việc chiêu sinh khá rộng mở, người học không nhất thiết phải xuất thân từ con nhà quan, tuổi từ 14 đến 17, đã đi học vài năm, có thể làm bài luận để đăng ký, thậm chí cứ đến đăng ký trực tiếp là được nhận… Sau khi hoàn tất thủ tục, học viên sẽ học thử 2 tháng, nếu đủ điều kiện thì được chuyển sang học ở lớp chính thức. Ở lớp chính thức, học viên được chu cấp hoàn toàn về ăn ở, thuốc thang và còn được nhận 4 lạng bạc trợ cấp (có thể đủ nuôi một nhà 8 người). Mỗi khoá học kéo dài 5 năm. Nội dung học, ngoài các kỹ năng về tàu thuỷ, học viên còn được học các môn phiên dịch Anh ngữ, đại số, hình học “3 góc 8 cạnh”, “cấp số trùng học”, thiên văn, suy luận, địa lý, đo lường… Trong trường còn có

77

một đài thiên văn để học viên có thể lên thực hành quan sát, đo đạc. Rồi cũng ở Thiên Tân, ngoài học đường thuỷ quân, còn phải kể đến học đường võ bị Thiên Tân. Học đường này tuyển người học từ binh sĩ các doanh trại quanh khu vực Thiên Tân. Những người học văn nhưng ham học võ cũng được đăng ký học. Nhà trường đã tuyển dụng những chuyên gia quân sự giỏi người Pháp như Libe, Ruflu, Zinin, Nabe, Bolan, Kus… đến giảng dạy. Học viên được học những bài về súng pháo nòng sau kiểu phương Tây, xây dựng doanh trại bằng đất và gỗ, cách bố trí trận, hành quân, cách phối hợp tấn công… Học viên không chỉ học lý thuyết, mà cứ 3 đến 5 ngày, giáo viên cho học viên diễn tập đạn pháo và thực hành xây dựng doanh trại, đào luỹ. Ngoài ra, cứ 2 tháng nhà trường tổ chức một đợt kiểm tra. Khoá học kéo dài một năm, các học viên sau khi hoàn thành chương trình đào tạo đều được cất nhắc vào những vị trí quan trọng trong quân đội triều đình.

Khi các lĩnh vực công nghiệp dân dụng được đẩy mạnh, để đáp ứng nhu cầu nhân viên kỹ thuật, một loạt các trường kỹ thuật được phái Dương Vụ thành lập. Chúng ta có thể thấy rõ qua bảng thống kê sau: Bảng 2.2: Danh sách các trường kỹ thuật được thành lập trong phong trào Dương Vụ Tên học đường

Năm thành lập

Lĩnh vực đào tạo

Tư thục điện khí Phúc Châu

1876

Kỹ thuật điện báo

Quảng Tây học quán

1878

Kỹ thuật cơ khí

Quảng Đông thực học quán

1880

Hàng hải, đóng tàu thuỷ

Điện báo Thiên Tân

1880

Kỹ thuật điện báo

Điện báo Thượng Hải

1882

Kỹ thuật điện báo

Kỹ thuật tính toán Hồ Bắc

1891

Kỹ thuật đường sắt

Tây y Thiên Tân

1893

Y dược

Đường sắt Sơn Hải Quan

1895

Kỹ thuật đường sắt Nguồn: [79]

78

Trên đây là một số học đường kiểu mới đã được thành lập trong phong trào Dương Vụ. Các học đường này còn mang đậm tính phong kiến và tính mại bản. Tuy vậy, chúng đã bước đầu mở ra “Tây văn” và “Tây học”, tạo nên những chuyển biến mang tính cách mạng cho nền giáo dục phong kiến Trung Quốc vào cuối triều Thanh. Đồng thời, các học đường Dương Vụ đã góp phần quan trọng vào việc truyền bá những tri thức khoa học phương Tây, tạo ra một bầu không khí học thuật mới trong xã hội Trung Quốc.

2.3.2. Cử người ra nước ngoài du học Không chỉ dừng lại ở việc thành lập các trường học kiểu mới, trong bối cảnh nhu cầu về đội ngũ nhân tài có trình độ cao đặt ra bức thiết, phái Dương Vụ còn chủ trương đưa người ra nước ngoài để trực tiếp tiếp cận, lĩnh hội khoa học kỹ thuật phương Tây, phục vụ mục tiêu tự cường của nước nhà.

Việc đưa người sang phương Tây để học hỏi gồm nhiều hình thức như thông qua các sư đoàn ngoại giao, cử quan lại đi nước ngoài tham quan, khảo sát, cử học sinh đi du học… Trong đó, cử lưu học sinh ra nước ngoài học tập được coi là hoạt động chủ đạo mà phái Dương Vụ thực hiện.

Trước khi có các hoạt động canh tân giáo dục của phái Dương Vụ, có rất ít người Trung Quốc ra nước ngoài học tập. Có chăng, chỉ có một số hoạt động đưa người ra nước ngoài của các nhà truyền giáo phương Tây, với chi phí tự túc. Triều đình chưa từng chủ động cử học sinh ra nước ngoài học tập.

Dung Hoằng (1828 - 1912) là người Trung Quốc đầu tiên đã được tiếp nhận nền giáo dục tư sản phương Tây một cách có hệ thống, cũng là người đầu tiên đã đề xuất với triều đình việc đưa học sinh sang phương Tây học tập.

Trong các năm 1855, 1860, Dung Hoằng đã hai lần từ Mỹ về nước. Nhận thấy đất nước còn quá lạc hậu, đặc biệt là sự nghèo nàn của giáo dục, ông bày tỏ cần phải cải cách nền giáo dục, xây dựng các học đường cận đại. Đặc biệt, Ông đã vạch ra một kế hoạch rất cụ thể về việc gửi người sang Mỹ du học.

Ngoài Dung Hoằng, còn có một người cùng chung quan điểm là Đinh Nhật

79

Xương. Năm 1870, Đinh Nhật Xương đã bàn bạc với Tăng Quốc Phiên và nêu kiến nghị phải “tuyển chọn người thông minh, đưa sang các nước phương Tây học quân chính, chính quyền, bộ toán, chế tạo… Ước tính hơn 10 năm sẽ thành nghiệp trở về, giúp cho Trung Quốc đều biết các sở trường của người phương Tây, sau đó để mưu tính tự cường” [69;236].

Dựa trên những đề xuất của Dung Hoằng và Đinh Nhật Xương, năm 1871, Tăng Quốc Phiên và Lý Hồng Chương đã tấu trình lên triều đình, đề nghị tuyển chọn những thiếu niên thông minh, tuổi dưới 30, lấy 120 người, chia đều thành 4 đợt đưa sang Mỹ du học, sau 15 năm sẽ về nước phục vụ. Dự trù kinh phí học tập, ăn ở sinh hoạt cho mỗi lưu học sinh mỗi năm là 400 lạng bạc, cộng với các chi phí khác thì số tiền cho 20 năm là 120 vạn lạng bạc, do triều đình chu cấp… Bản tấu trình này đã nhanh chóng được triều đình nhà Thanh phê chuẩn. Triều đình lập ra “Dương di nghiệp Cục” ở Thượng Hải, cử Hàn lâm Đại học sĩ Trần Lan Bân làm Cục trưởng và Dung Hoằng làm cục phó. Dung Hoằng đã trực tiếp đến các địa phương ở Quảng Đông, Thượng Hải chiêu sinh được 30 thiếu niên, tất cả đều còn ở độ tuổi từ 10 đến 16. Các thiếu niên này được đưa đến Dương cục, bổ túc một thời gian về Trung văn và Anh văn, rồi kiểm tra sát hạch, sau đó cho ra nước ngoài du học.

Tháng 7/1872, Dung Hoằng sang Mỹ để xếp đặt chỗ ở và trường học cho lưu học sinh. Tháng 11 cùng năm, 30 lưu học sinh đầu tiên được đưa sang Mỹ. Sau đó, các đợt tiếp theo được thực hiện theo kế hoạch. Đến năm 1875, 120 lưu học sinh của cả 4 đợt đã được đưa sang Mỹ học tập. Các lưu học sinh này bắt nhịp và hoà nhập rất nhanh chóng với những mới lạ của văn minh phương Tây. Ban đầu học tiếng Anh, học chương trình du học, sau đó học lên bậc đại học. Có khoảng hơn 50 lưu học sinh vào học tại các trường đại học của Mỹ. Trong đó, có 22 người được nhận vào trường Yale mà trước đây Dung Hoằng học, 8 người được vào học ở trường dạy nghề kỹ thuật Masachusetts, 3 người được nhận vào đại học Columbia, 2 người được vào

80

học tại Harvard… Họ đã trở thành số ít những người Trung Quốc lúc bấy giờ biết đến những “người khổng lồ” của thời đại, như biết các tác phẩm bất hủ của Mark Twain, phát minh ra điện thoại của Bell, phát minh ra bóng điện của Edison…

Trải qua ngót một thập kỷ, những thiếu niên sang Mỹ du học đã trưởng thành, trở thành một đội ngũ “những người Trung Quốc mới”, có trình độ khoa học kỹ thuật cao và lĩnh hội được nhiều giá trị tân tiến của nền văn minh phương Tây. Tuy nhiên, cũng chính lúc đó, triều đình nhà Thanh đã có nhưng suy xét lại. Nhà Thanh bắt đầu cảm thấy lo lắng nếu để các lưu học sinh ở lại Mỹ quá lâu có thể sẽ làm giảm lòng yêu nước và ý thức phục vụ dân tộc (một biểu hiện mà các quan viên triều Thanh nhận thấy là hầu hết các lưu học sinh đều theo đạo Kitô, quên đi nhiều bản sắc văn hoá dân tộc). Trong khi đó, sự nghiêp Dương Vụ đang rất cần có những người tài giỏi giúp sức. Năm 1881, nhà Thanh đã cho triệu hồi các lưu học sinh ở Mỹ về nước. Song vì những lý do khác nhau, chỉ có tổng cộng 94 lưu học sinh, chia thành 3 tốp trở về. Trong đó, “21 người thuộc tốp đầu tiên đã được chuyển đến Cục điện báo học kỹ thuật điện báo, 23 người của tốp thứ hai, thứ ba được giữ làm việc ở Thượng Hải cơ khí Cục, 50 người còn lại được phân bổ về Thiên Tân thuỷ sư: cơ khí, ngư lôi, điện báo, y quán…” [69;238].

Có thể thấy, khác với lúc ra đi được triều đình nâng niu, sự trở về của các lưu học sinh đã ít nhận được sự chào đón của triều đình. Nhà Thanh đã tỏ ra khá thờ ơ với những lưu học sinh này, không thực sự tạo điều kiện để họ thi thố tài năng của mình. Mặc dù vậy, vốn là những người ra đi với quyết tâm học tập nước ngoài về giúp nước nhà, lại đặt trong bối cảnh các hoạt động Dương Vụ đang được đẩy mạnh cao độ, các lưu học sinh từ Mỹ trở về đã nhanh chóng tham gia các hoạt động canh tân của phái Dương Vụ. Được trang bị vốn kiến thức khoa học kỹ thuật phương Tây phong phú, lại thông thạo ngoại ngữ, các lưu học sinh đã góp phần tạo nên một đội ngũ chuyên gia

81

đông đảo góp sức cho phong trào Dương Vụ. Tiêu biểu phải kể đến Chiêm Thiên Hựu, Ông thuộc nhóm những người thiếu niên đầu tiên được sang Mỹ du học, đã tốt nghiệp khoa xây dựng Đại học Yale. Sau khi về nước, Ông bị phái đến Phúc Châu thuyền chính học đường học lái tàu, rồi bị phái đến dạy tiếng Anh ở Quảng Đông bác văn quán. Năm 1888, Ông làm kỹ sư kiêm kiến trúc sư phụ trách xây dựng tuyến đường Bắc Kinh - Trương Gia Khẩu (tuyến đường sắt đầu tiên do người Trung Quốc xây dựng) và sau đó còn chủ trì xây dựng nhiều tuyến đường sắt khác ở Trung Quốc. Bên cạnh Chiêm Thiên Hựu, còn phải kể đến Đường Thiệu Nghi, người sau này trở thành Thủ tướng đầu tiên của Chính phủ Dân quốc (1912) cũng là lưu học sinh ở Mỹ về. Ngoài ra, một số lưu học sinh ở Mỹ sau đó cũng đã trở thành những sĩ quan chỉ huy của Thuỷ sư Bắc Dương, “như Lâm Thái Tăng chỉ huy chiến hạm Trấn Viễn, Đặng Thế Xương và Lưu Bộ Thiềm chỉ huy chiến hạm Trí Viễn và Định Viễn” [43;257].

Như vậy, việc cử người ra nước ngoài du học được coi là một trong số ít các hoạt động của phái Dương Vụ đã thu được thành quả rõ rệt. Dù hoạt động này mới chỉ được thực hiện một cách dè dặt, song hiệu quả mà nó mang lại thật to lớn. Đây không chỉ là nét mới của nền giáo dục nhà Thanh trong hoạt động của phong trào Dương Vụ, mà còn biểu hiện năng lực học tập phương Tây của người Trung Quốc. Những thành quả gặt hái được ở mảng hoạt động này đã đóng góp tích cực cho tiến trình cận đại hoá trên nhiều lĩnh vực của phong trào Dương Vụ.

2.4 . THẤT BẠI CỦA PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ Trước sự xâm lược của phương Tây, các quốc gia châu Á thời cận đại đều có xu hướng tìm đường nhằm bảo vệ độc lập chủ quyền dân tộc. Tuy nhiên, trong số đó chỉ có Nhật Bản và Thái Lan làm được điều này. Còn hầu hết đều trở thành thuộc địa của các nước phương Tây.

82

Ở Trung Quốc, một bộ phận cấp tiến đã tiến hành thực hiện công cuộc cải cách, học hỏi phương Tây để tự cường nhưng không thành công. Trong khi đó, Nhật Bản đã thành công trong công cuộc cải cách của mình, đưa đất nước phát triển lên một tầm cao mới. Để có được sự thành công đó chính là sự chỉ đạo mạnh mẽ của chính quyền Minh Trị và có kế hoạch tập trung.

Trong khi những nỗ lực của Trung Quốc thành công theo nhiều hướng khác nhau của chính quyền từng vùng, ít có có sự hậu thuẫn và sự hợp tác của triều đình Mãn Thanh. Quá trình hiện đại hóa của Nhật Bản là hoàn toàn triệt để, trong khi đó Trung Quốc theo dạng bất đắc dĩ, ứng phó. Sinh viên Nhật Bản được tạo điều kiện tốt trong quá trình đào tạo, còn sinh viên Trung Quốc bị kìm hãm trước thái độ lập lờ và yếu kém của quan lại nhà Thanh. Nhật Bản thắt chặt tài chính, thu thuế nông dân, tiến hành thực hiện một quốc gia thống nhất, duy trì các khoản thuế tự do những món nợ nước ngoài và giữ vững độc lập đất nước. Trung Quốc chịu gánh nặng từ những khoản bồi thường và chi trả các khoản vay nước ngoài. Nhật Bản có được sự phục vụ của lực lượng trẻ với tinh thần võ sĩ đạo, sử dụng công cụ, thiết bị và những nguyên lý phương Tây với kỷ luật cao. Lực lượng quân đội và hải quân hiện đại là công cụ bảo vệ đất nước. Ngoài ra, còn thiết lập nên những quan niệm mới về giáo dục, luật pháp và cách quản lý phù hợp trong mối quan hệ quốc tế lúc bấy giờ. Trái lại, tuy Trung Quốc có diện tích khổng lồ, đầy sức mạnh tiềm năng, và trí thông minh xuất chúng, nhưng lại ngần ngại trước tình hình đương thời, hiện đại hóa rời rạc, không có nhà lãnh đạo thống nhất và nhiệt huyết hay bất cứ chính sách hợp tác nào.

Chính vì thế, sau hơn 30 năm diễn ra sôi nổi trên nhiều lĩnh vực, cuối cùng phong trào Dương Vụ vẫn bị thất bại. Sự thất bại của phong trào Dương Vụ do nhiều nguyên nhân, có cả những nguyên nhân chủ quan lẫn nguyên nhân khách quan.

83

2.4.1. Nguyên nhân khách quan Về nguyên nhân khách quan, đầu tiên phải kể đến là sự cản trợ của các thế lực đế quốc. Phong trào Dương Vụ đã giương cao khẩu hiệu “sư Di chi trường kỹ dĩ chế Di” (tức học tập sở trường kỹ thuật của người phương Tây và dùng sở trường đó để đối phó với họ), chủ trương mua sắm vũ khí, tàu thuyền, máy móc của người phương Tây rồi từng bước học cách chế tạo của họ. Đây là một chủ trương hoàn toàn đúng đắn và cấp tiến. Tuy nhiên, đặt trong bối cảnh chủ nghĩa đế quốc đang vươn rộng chiếc vòi xâm lược, coi Trung Quốc như miếng mồi béo bở cần phải nắm lấy thì chủ trương này có phần thiếu cơ sở. Mặc cho phái Dương Vụ hướng đến phương Tây với một thái độ hết sức cầu thị, các nước phương Tây vẫn không bao giờ muốn cho Trung Quốc đạt được sự phú cường. Bề ngoài họ tỏ ra chấp nhận hỗ trợ, bán máy móc, kể cả việc chuyển giao những dây chuyền sản xuất cho Trung Quốc, song đó đều không phải là những loại máy móc hay dây chuyền sản xuất tiên tiến thật sự. Trong khi đó, lợi dụng sự thiếu hiểu biết về máy móc kỹ thuật của quan lại triều đình nhà Thanh, các nước phương Tây còn biến sự giúp đỡ thành các phi vụ làm ăn lừa đảo. Lấy một ví dụ nhỏ ở Thiên Tân “hàng năm có rất nhiều nhà buôn đi mua bán, chạy mãi không ngừng từ các vùng và các hòn đảo trên đại dương dồn về Tổng đốc Nha môn ở Thiên Tân.

Trong đó có người bán súng đạn, có người bán thủy lôi, có người bán thuyền bè, có người bán súng Lai Phúc, có người bán súng ngắn xoay, đồ dùng quân nhu, kiếm, trang bị kỵ binh, trang bị bộ binh, trang bị pháo binh, dược phẩm, dụng cụ ngoại khoa, thuốc cao, gạc băng bó vết thương, băng, thiết bị bệnh viện, lều vải, cờ, thuốc súng, thuốc nổ, có người lại mang cả những phát minh mang tính cuồng vọng, điên rồ của các thời đại; có người lại mang phát minh đảm bảo mỗi phút giết hàng triệu tên địch mà không nguy hiểm gì đến bản thân… còn có rất nhiều không kể hết được. Những người này đều tất bật đổ đến Thiên Tân. Mỗi người đều nói súng của họ là tốt nhất. Mỗi người đều nói

84

thủy lôi của họ là vũ khí duy nhất có thể tin cậy được trong chiến tranh cận đại. Người thì nói tàu của họ có thể chạy nhanh hơn bất cứ tàu nào khác trên thế giới, có thể va chạm và đánh bất cứ tàu nào khác trên mặt nước. Nó không cần dùng đến thủy thủ, cũng không cần quân lính trên bộ điều khiển, quản lý. Nó là tàu tự động, có thể làm cho kẻ địch của Trung Quốc tự nhiên mà chết… những tay buôn này lợi dụng sự kém hiểu biết của quan viên triều đình nhà Thanh về vũ khí cận đại nên thông qua hối lộ với số lượng lớn tiền hoa hồng tương đối cao đã bán được cho Trung Quốc một số lượng lớn hàng kém chất lượng, thẩm chí là hàng phế phẩm” [71;162].

Bên cạnh đó, cũng xuất phát từ chỗ không muốn cho Trung Quốc có thể vươn lên tự cường, các thế lực tư bản với ưu thế về nhân tài vật lực cũng như kinh nghiệm quản lý, đã luôn tìm mọi cách chèn ép, ngăn trở các hoạt động kinh tế của phái Dương Vụ. Điển hình như ở “Cục tàu thủy” do Lý Hồng Chương sáng lập. Ngay từ khi mới thành lập, Cục tàu thủy đã phải đối mặt với những hoạt động cạnh tranh bỉ ổi của các công ty vận tải nước ngoài.

Bằng chứng là “rêu rao khắp nơi, nói rằng Cục tàu thủy “do không có người quản lý, vốn lại ít, ắt sẽ không tồn tại lâu dài” nhằm lung lạc cổ đông, phá hoại uy tín của Cục; mặt khác họ tiến hành cạnh tranh với thủ đoạn ép giá, hạ cước phí vận chuyển tới một nửa, thậm chí còn 2/3” [17;58]. Ngoài ra, còn phải kể đến thủ đoạn của các nhà tư bản phương Tây cho các xí nghiệp Dương Vụ vay vốn để sản xuất kinh doanh, đợi đến khi xí nghiệp đó gặp khó khăn thì ráo riết đòi nợ, để rồi nhân cơ hội đó thôn tính hoặc len chân vào ban quản trị… Vì vậy, có thể nói, chính sự cản trợ từ phía các thế lực tư bản phương Tây đã góp một phần không nhỏ tạo nên những khó khăn cũng như sự phá sản của phong trào Dương Vụ.

Ngoài ra, phong trào Dương Vụ gặp phải sự chống đối quyết liệt của phái Ngoan cố, chúng ta có thể thấy, mặc dù kể từ sau sự kiện “Chính biến Tân Dậu” (11/1861) phái Dương Vụ đã dành được thế thượng phong, nhưng

85

không phải vì thế trong và ngoài triều đình chỉ còn lại những quan viên, nhân sĩ cấp tiến. Trên thực tế, thế lực của phái Ngoan cố vẫn chiếm một vị trí không hề nhỏ trong triều đình và ngoài xã hội. Như Vương Thao, một nhân sĩ thuộc phái Cải lương thời kỳ đầu đã chỉ rõ: “Thời bấy giờ số người cho rằng có thể dùng phương pháp của phương Tây, chẳng qua chỉ có vài ba phần mười, còn những người cho rằng không thể và không cần thiết phải dùng phương pháp của người phương Tây, thì khắp cả triều đình đâu đâu cũng thấy” [32;567]. Trong khi đó, phái này lại xem những người Dương Vụ “đáng sợ như những cơn lũ lụt, như một bầy thú dữ, là loại loạn thần tặc tử, là một nhóm người tiếp tay cho Trụ làm điều ác, là “Hán gian”, là “nô lệ của bọn ngoại quốc”, chỉ biết mưu lợi cho nước ngoài chứ không phải mưu lợi cho triều đình” [32;569]. Chính vì thế, họ thẳng thừng tuyên chiến với phái Dương Vụ và luôn tìm mọi cách để tấn công bất cứ chính sách cấp tiến nào của phái Dương Vụ. Đặc biệt là từ sau thất bại của quân triều đình trong chiến tranh Trung - Pháp (1884 - 1885) và chiến tranh Trung - Nhật (1894 - 1895), phái Ngoan cố càng có điều kiện tấn công những hoạt động của phái Dương Vụ một cách quyết liệt hơn. Chính những sự chống đối, phá hoại của phái Ngoan cố đã gây cản trợ, tác hại không nhỏ đến sự nghiệp Dương Vụ.

2.4.2. Nguyên nhân chủ quan Do sự non kém của chính bản thân những người khởi xướng cũng như những người tham gia phong trào. Các lãnh tụ của các cuộc cải cách thực tế cũng vẫn chỉ là những quan viên phong kiến của triều đình nhà Thanh. Mặc dù họ hô hào học tập phương Tây để chấn hưng đất nước, nhưng lại vừa thiếu kinh nghiệm lại vừa chưa thoát khỏi gốc rễ phong kiến, nên không thể đề ra được những phương án cải cách triệt để và hiệu quả. Đơn cử như Lý Hồng Chương, dù được xem là người “học sâu, biết rộng”, có nhãn quan rộng rãi, nhưng trong sự nghiệp Dương Vụ, ông cũng không tránh khỏi những hạn chế của mình. Như Tống Dục Nhân sau này khi nghiên cứu về chính sách của Lý

86

Hồng Chương đã nhận xét: “họ (các chuyên gia Dương Vụ) chỉ biết sao lại các vũ khí của Tây phương mà không học được các nguyên tắc cơ bản hay phương pháp bày trận phòng thủ biển. Cho nên, họ làm hao kiệt tài nguyên quốc gia mà không đạt được mục tiêu là cường và thịnh” [57;187].

Trong khi đó, xét ở phương diện “con người” để thực hiện các chủ trương cải cách của phái Dương Vụ cũng còn rất hạn chế. Những lực lượng tham gia vào các hoạt động Dương Vụ tỏ ra thực sự bỡ ngỡ. Họ chưa được trang bị những hiểu biết về hiện đại hóa, nên cũng chưa có ý thức chủ động khi bắt tay vào công cuộc này. Lấy lực lượng quân đội được xây dựng trong thời gian Dương Vụ làm ví dụ. Mặc dù phái Dương Vụ cố công hiện đại hóa quốc phòng, không ngừng mua sắm, trang bị khí giới, phương tiện hiện đại, thuê cả các chuyên gia quân sự nước ngoài về huấn luyện cho binh sỹ theo nguyên tắc phương Tây, song trên thực tế “họ không thực sự hiểu họ đang làm gì và tại sao phải làm như thế. Nói khác đi, trên phương diện tinh thần và tâm lý, binh sỹ Trung Hoa trong nhiều phương diện không được chuẩn bị để chiến đấu một cuộc chiến đấu hiện đại. Thay vì học tập một cách nghiêm chỉnh, binh sỹ và sỹ quan giống như đóng trò trên sân khấu” [57;162]. Bản thân các tướng lĩnh, những người được coi ít nhiều hiểu biết về đường lối Dương Vụ, thì cũng ở vào tình trạng tương tự. Như lời của Luxmore, một sỹ quan người Anh được thuê huấn luyện cho hải quân nhà Thanh, khi nhận xét về một viên quan chỉ huy chiến hạm đã nói “Tôi không biết ông Đề đốc làm gì trên chiến thuyền này vì ít khi thấy ông ta trên tàu. Mỗi khi đến, ông thường đóng chặt cửa trong phòng riêng, trong đó có tưởng Mã Tổ mà người ta tin rằng độ trì cho thuyền trên biển. Ông lão ở trong phòng chẳng làm gì ngoài việc tụng kinh và nhập định…Chẳng hiểu sao viên tướng già này lại được giao chức vụ này vì ông ta chẳng biết gì về máy hơi nước hay Anh ngữ là ngôn ngữ chỉ huy duy nhất dùng trên chiến hạm” [57;164]. Những dẫn chứng này đã phần nào giúp chúng ta lý giải được tại sao việc hiện đại hóa

87

quốc phòng nói riêng và phong trào Dương Vụ nói chung đã không thể thành công.

Phái Dương Vụ đã thực thi một chương trình cải cách khá toàn diện trên nhiều lĩnh vực, trong đó, lấy tư tưởng cốt lõi là “Trung học vi thể Tây học vi dụng” (lấy luân lý cương thường của Trung Quốc làm nền tảng để trị nước, lấy khoa học kỹ thuật phương Tây làm biện pháp để làm giàu). Theo đó, họ đã chủ trương cần phải học tập và sử dụng khoa học kỹ thuật phương Tây, nhưng lại trên cơ sở duy trì chế độ phong kiến, bảo vệ những giá trị phong kiến truyền thống. Nhìn về hình thức, đó dường như là sự kết hợp khéo léo cho phù hợp với đặc thù Trung Quốc của những nhà cải cách. Song trên thực tế, đây lại là sự kết hợp khập khiễng, không tránh khỏi việc sẽ tạo ra những giá trị mang tính nửa vời. “Tây” dù có nỗ lực đến mấy cũng không thể đạt được “Dụng”, bởi đi liền với nó luôn là “Trung” được đặt ở vị trí “Thể” chi phối, ràng buộc. Điều này đồng nghĩa với việc dựa vào quyền lực phong kiến để tiến hành những hoạt động cải cách. Sự khập khiễng này sẽ dẫn đến thất bại không thể tránh khỏi đối với hoạt động cải cách.

Một ví dụ điển hình của sự vận dụng thuyết “Trung thể, Tây dụng” là ở việc tổ chức các xí nghiệp “Quan đốc thương biện” của phái Dương Vụ.

Trong đó, mặc dù chủ trương học người Tây để xây dựng các xí nghiệp cận đại, song học cũng đồng thời xác lập vai trò can thiệp, chi phối của nhà nước phong kiến vào các hoạt động sản xuất kinh doanh. Các quan viên phong kiến dù không hề có chút kinh nghiệm kinh doanh gì, vẫn nghiễm nhiên trở thành những nhân vật chủ chốt quản lý các xí nghiệp. Đến lượt mình họ không thể làm được gì nhiều hơn ngoài việc bê lối quản lý quân phiệt, máy móc, tư lợi kiểu phong kiến vào trong các hoạt động sản xuất kinh doanh. Thiếu những tố chất cần thiết của các “ông chủ tư sản”, họ đã không thể hoàn thành được nhiệm vụ quản lý xí nghiệp của mình. Mặt khác, dù nói rằng “quan” giám sát “thương” điều hành, song trên thực tế “quan thương bản tướng ngăn cách”

88

(giữa quan lại và thương nhân có sự phân biệt về đẳng cấp), nên “thương” dù muốn tự do vùng vẫy cũng không thoát khỏi sự kiềm tỏa của “quan”. Chính điều này về lâu về dài đã dẫn đến những mâu thuẫn lục đục trong Hội đồng quản trị của các xí nghiệp, ảnh hưởng xấu đến hoạt động sản xuất kinh doanh. Ở một ví dụ khác, mặt trái của tư tưởng “Trung học vi thể, Tây học vi dụng” đã bộc lộ rõ trong việc đưa học sinh đi du học của phái Dương Vụ.

Trong khoảng thời gian từ năm 1872 - 1875, hàng trăm thiếu niên ưu tú được triều đình nhà Thanh đưa sang Mỹ du học, nhằm mục đích tạo ra một đội ngũ những người có trình độ khoa học kỹ thuật cao để phục vụ cho sự nghiệp hiện đại hóa. Tuy nhiên, khi quá trình tu nghiệp của các lưu học sinh này chưa chín muồi, triều đình nhà Thanh đã hạ lệnh triệu hồi họ về vì sợ những người đó “mất gốc”. Cũng xuất phát từ tư tưởng “Trung thể”, những lưu học sinh khi trở về đều bị nhìn với ánh mắt xa lạ, hờ hững và không được trọng dụng đúng mức. Ngay như ở các học đường kiểu mới do phái Dương Vụ lập nên, tư tưởng “Trung thể, Tây dụng” cũng chi phối sâu sắc. Học sinh ở đây, mặc dù được học ngoại ngữ, được học các bộ môn Tây học, song vẫn còn tồn tại rất nhiều những quy định, tư tưởng phong kiến chi phối… Có thể thấy, chủ trương du nhập cái mới nhưng lại không chịu phá bỏ hệ thống cũ, thuyết “Trung thể, Tây dụng” đã trở thành căn nguyên của rất nhiều hạn chế trong phong trào Dương Vụ, khiến cho phong trào này cuối cùng bị thất bại.

Tiểu kết Hơn 30 năm tồn tại và phát triển, hoạt động của phong trào Dương Vụ chủ yếu diễn ra trên các lĩnh vực kinh tế, quân sự và văn hóa giáo dục.

Xét một cách tổng thể, phong trào Dương Vụ diễn ra nhằm mục đích bảo vệ độc lập, phú cường dân tộc. Nhưng, Trung Quốc muốn bảo vệ độc lập chủ quyền toàn vẹn lãnh thổ, không thể yếu về kinh tế và kém về quân sự.

89

Chính vì vậy, Cung thân vương Dịch Hân cho rằng: “Đạo trị quốc là ở tự cường mà tự cường là phải lấy binh làm trọng. Muốn huấn luyện binh phải lấy việc chế tạo vũ khí làm đầu” [12;3]. Xuất phát từ tư tưởng đó, mà các xí nghiệp công nghiệp quân sự được phái Dương Vụ xây dựng và ưu tiên hàng đầu ở An Khánh có “Sở nội quân giới An Khánh”, Nam Kinh có “Cục chế tạo cơ khí Kim Lăng”, Thượng Hải có “Tổng cục chế tạo máy móc Giang Nam”, “Cục cơ khí chế tạo Thiên Tân”. Ngoài ra, còn có các công xưởng quân khí khác ở Tây An, Lan Châu, Quảng Châu…

Trong quá trình thiết lập công nghiệp quốc phòng, xây dựng lục, hải quân theo hình thức mới, phái Dương Vụ nhận thức được “Trước hết phải làm giàu thì sau mới mạnh” (Tất tiên phú nhi hậu năng cường). Vì vậy, bắt đầu từ những năm 70 của thế kỷ XIX, họ đã thành lập hàng loạt xí nghiệp dân dụng nhằm mục đích “Cầu phú”, bao gồm các ngành công nghiệp khai khoáng, luyện kim, giao thông vận tải, điện báo bưu chính, dệt… Việc đẩy mạnh xây dựng các xí nghiệp cận đại khiến cho nhu cầu nhân tài trở nên hết sức cấp bách. Theo đó, sự nghiệp Dương Vụ đã nhanh chóng lan rộng sang lĩnh vực văn hoá giáo dục.

Tuy nhiên, phong trào Dương Vụ có diễn ra sôi nổi đến đâu cuối cùng vẫn bị thất bại. Trong cuộc chiến tranh Trung - Nhật (1894 - 1895), hạm đội Bắc Dương bị tiêu diệt hoàn toàn, đánh dấu quá trình thoái hóa dần sự toàn vẹn lãnh thổ của Trung Quốc. Đồng thời, cũng đánh dấu sự phá sản hoàn toàn của phong trào “tự cứu” do những người cấp tiến trong triều đình phong kiến khởi xướng. Để dẫn đến sự thất bại của phong trào Dương Vụ ngoài những nguyên nhân chủ quan còn có cả những nguyên nhân khách quan.

Mặc dù thất bại, song việc phái Dương Vụ thành lập các xí nghiệp dân dụng và quân dụng, qua đó tiếp nhận nền sản xuất đại cơ khí và khoa học kỹ thuật cận đại, cùng việc truyền bá những tri thức khoa học tự nhiên và cử người đi du học ở nước ngoài đã tạo ra một đội ngũ khoa hoc kỹ thuật giỏi, về khách quan, có tác dụng tích cực, đặt nền móng cho sự phát triển của nền công nghiệp Trung Quốc sau này.

90

CHƯƠNG 3 MỘT SỐ NHẬN XÉT, ĐÁNH GIÁ VỀ PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ 3.1. KẾT QUẢ CỦA PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ Với chủ trương tự cường, tăng thực lực để chống lại sự bành trướng của CNTD phương Tây cũng như để đè bẹp các cuộc đấu tranh của nhân dân trong nước, phái Dương Vụ đã thực thi một loạt các biện pháp kinh tế, quốc phòng, giáo dục… Trong đó, quân sự ngay từ đầu đã được xem là lĩnh vực chủ đạo, tập trung nhiều tâm huyết, công sức của phái Dương Vụ. Họ không chỉ xây dựng nên hàng loạt các xưởng quân giới, các trường võ bị, mà chú trọng hơn là tổ chức nên những đơn vị quốc phòng kiểu phương Tây. Hạm đội Bắc Dương, hạm đội Nam Dương, hạm đội Phúc Kiến… thành những đơn vị kiểu mới của quân đội triều đình nhà Thanh. Nhà Thanh bỏ ra rất nhiều tiền bạc, công sức quyết tâm xây dựng nên những đội lục, thủy quân thiện chiến, hiện đại có thể đủ sức đương đầu với kẻ thù bên ngoài cũng như các cuộc nổi loạn trong nước. Những hoạt động của phái Dương Vụ trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa giáo dục… ngoài những mục đích dân sinh, chủ yếu nhằm phục vụ mục đích quốc phòng. Tuy nhiên, những cố gắng của phái Dương Vụ và triều đình nhà Thanh trong suốt hơn ba thập kỷ, rốt cuộc không đem lại kết quả gì. Những lĩnh vực được coi là phụ trợ (kinh tế, giáo dục…) dù mang lại một số kết quả bước đầu, song còn hết sức nhỏ nhoi. Trong khi đó, cuộc chiến tranh Trung - Pháp (1884 - 1885) và đặc biệt là cuộc chiến tranh Trung - Nhật (1894 - 1895) đã làm tiêu tan hoàn toàn giấc mộng “tự cường” của phái Dương Vụ.

Tháng 7/1894, chiến tranh Trung - Nhật bùng phát. Ngay trong trận giáp chiến lớn đầu tiên ở cửa sông Áp Lục (17/9/1894), hải quân Bắc Dương, hạm đội từng được đánh giá là hùng mạnh bậc nhất châu Á ở những năm

91

1880, dù với lực lượng mạnh hơn, nhưng vẫn bị thảm bại 8. Đến trận Uy Vệ (tháng 2/1895), những tàu chiến còn lại của hạm đội Bắc Dương một số bị đánh chìm, số còn lại bị hải quân Nhật bắt giữ, kéo theo sự tiêu tan hoàn toàn của hải quân Bắc Dương. Quân Nhật tiến vào nội địa Trung Quốc, bắn phá nhiều trung tâm quan trọng, trong đó có rất nhiều cơ sở công nghiệp mà phái Dương Vụ bỏ ra nhiều tài lực mới gây dựng được. Cuối cùng, ngày 17/4/1895, Lý Hồng Chương đã phải thay mặt triều đình nhà Thanh ký “Điều ước Mã Quan” với Nhật Bản, gồm 5 nội dung cơ bản: “1. Trung Quốc thừa nhận quyền thống trị của Nhật Bản đối với Triều Tiên.

2. Trung Quốc cắt bán đảo Liêu Đông, đảo Đài Loan và bán đảo Bành Hồ “nhượng” cho Nhật Bản.

3. Trung Quốc bồi thường chiến phí 200 triệu lạng bạc cho Nhật Bản.

4. Trung Quốc mở thêm 4 cửa khẩu Sa Thị, Trùng Khánh, Giang Châu, Tô Châu cho Nhật Bản thông thương.

5.Thần dân Nhật Bản phải được xây dựng các xưởng máy tại cửa khẩu thông thương.” [48;234] Sau đó, trước áp lực của các nước đế quốc, hơn nữa không muốn mất Liêu Đông vào tay Nhật, triều đình nhà Thanh còn chấp nhận bồi thường thêm cho Nhật Bản 30 triệu lạng bạc. Như vậy, chưa kể thiệt hại trực tiếp từ chiến tranh, tổng cộng số tiền Trung Quốc bồi thường cho Nhật Bản lên tới 230 triệu lạng bạc. Số tiền này gấp hàng chục lần chi phí xây dựng các hạm đội hải quân, gấp khoảng 3 lần tổng thu ngân sách của nhà Thanh và gấp hơn 8 lần tổng thu ngân sách của Chính phủ Nhật Bản.

Với những hậu quả nặng nề của chiến tranh Trung - Nhật, mục tiêu “tự cường”, “tìm kiếm sự giàu có” mà phái Dương Vụ đề ra đã không còn cơ sở để thực hiện tiếp. Triều đình phải huy động hết tài lực để bồi thường chiến 8

Trong số 14 chiến hạm giao chiến của hạm đội Bắc Dương thì có tới 5 chiến hạm bị đánh đắm và 3 chiến hạm bị hư hại, trong khi phía Nhật chỉ có 4 chiến hạm bi hư hại.

92

phí, những cơ sở công nghiệp bị chiến tranh tàn phá không có kinh phí để xây dựng lại. Trong khi đó, “Điều ước Mã Quan”, với quy định nước ngoài có thể xây dựng nhà máy ở Trung Quốc, kể từ đây kinh tế Trung Quốc đã chính thức trở thành nền kinh tế nửa thuộc địa. Điều này cũng có nghĩa những hoạt động của phái Dương Vụ không còn có điều kiện tự do để phát triển như trước.

Như vậy, chiến tranh Trung - Pháp và đặc biệt là chiến tranh Trung Nhật đã trở thành thước đo hiệu quả của phong trào Dương Vụ. Những biện pháp cải cách mà phái Dương Vụ tiến hành trong suốt hơn ba thập kỷ mục tiêu căn bản của nó không nằm ngoài việc đưa Trung Quốc tiến đến tự cường, tránh bị rơi vào vòng nô dịch của CNTB phương Tây. Tuy nhiên, trong các cuộc “cọ xát” này, Trung Quốc luôn thất bại thảm hại. Sự cường thịnh ở đâu chưa thấy, chỉ thấy dân tộc Trung Quốc ngày càng lún sâu hơn vào vòng nô dịch của CNTD. Mục tiêu cơ bản không thể đạt được, đồng thời với việc phong trào Dương Vụ đã thất bại.

3.2. Ý NGHĨA CỦA PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ Kéo dài hơn 30 năm, tuy thất bại nhưng phong trào Dương Vụ đã để lại ý nghĩa quan trọng đối với đất nước Trung Quốc. Việc thành lập xí nghiệp công nghiệp quốc phòng, xí nghiệp dân dụng, hình thành các trung tâm dịch thuật, cử người ra nước ngoài học tập… đã có tác dụng tích cực, như một luồng gió mới thổi vào xã hội truyền thống Trung Quốc tưởng chừng cố hữu, làm xuất hiện những hiện tượng kinh tế - xã hội chưa từng có. Phong trào Dương Vụ đặt cơ sở vật chất cho sự phát triển công nghiệp Trung Quốc, mở đầu cho nền sản xuất cơ khí hiện đại. Với những giá trị lịch sử của nó, phong trào Dương Vụ đã góp phần chống lại sự bành trướng về kinh tế và chính trị của các thế lực thực dân xâm lược.

Về khách quan, phong trào Dương Vụ đã làm lung lay uy quyền phong kiến ngự trị hàng ngàn năm ở Trung Quốc, phản ánh xu thế phát triển của lịch sử từ chế độ phong kiến sang CNTB. Việc học tập phương Tây chính là con

93

đường căn bản để cận đại hoá Trung Quốc. Cận đại hóa được xác định với những nội dung là: Hình thức dân chủ chính trị của giai cấp tư sản; sản xuất xã hội hóa; kinh tế hàng hóa phát triển và do đó vai trò của thương nghiệp được nhận thức đúng tầm quan trọng, khác với thời phong kiến [51;267].

Phong trào Dương Vụ là khởi điểm của tư bản hoá Trung Quốc, nó đã khiến Trung Quốc bắt đầu thực hiện việc chuyển biến từ chế tạo thủ công sang sản xuất cơ khí và mang vào Trung Quốc một cách không tự giác quan hệ sản xuất tiên tiến.

Với tính chất tương đối rộng lớn và theo hướng CNTB, phong trào Dương Vụ đã mang đến một môi trường mới đối với đội ngũ trí thức Trung Quốc. Đó là sự tiếp cận văn hoá phương Tây, thay đổi nhận thức cũ bằng nhận thức mới mẻ. Học tập khoa học kĩ thuật phương Tây giúp họ mở mang kiến thức, từ đó dẫn tới sản sinh một đường lối xã hội mới khác với tầng lớp sĩ phu truyền thống từ nội dung tri thức, quan niệm chính trị - xã hội, quan niệm giáo dục và đạo đức… Từ đó, giúp họ có đủ hành trang để đấu tranh cho sự thiết lập CNTB ở Trung Quốc .

Cho dù để lại những tác dụng tích cực đối với xã hội Trung Quốc nhưng phong trào Dương Vụ vẫn còn rất nhiều hạn chế. Theo Giáo sư Dương Khạc (Jiang Duo), Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc “có thể coi phong trào Dương Vụ là phát đại bác đầu tiên của cận đại hoá Trung Quốc nhưng phát đại bác đầu tiên này lại không nổ, trên cơ bản là thất bại, không biến Trung Quốc thành một xã hội TBCN cận đại độc lập…” [80]. Phong trào Dương Vụ đã đưa lại những biến đổi quan trọng về kinh tế Trung Quốc nhưng nó không đủ sức để thay đổi hoặc ít nhất cải biến chế độ chính trị đương thời. Tư tưởng “Trung học vi bản, Tây học vi dụng” của phái Dương vụ và hoạt động của phong trào Dương Vụ xét đến cùng không thoát khỏi quan điểm “Sư Di chi trường kĩ dĩ chế Di” của Ngụy Nguyên nêu ra từ trước, nghĩa là chỉ chú trọng khoa học kĩ thuật của phương Tây mà không tập trung vào các mặt quan trọng

94

khác. Chính cách làm của phái Dương Vụ, nói theo Tôn Trung Sơn là “bỏ mất cái gốc chạy theo cái ngọn” nên phong trào Dương Vụ không đạt được mục đích làm cho đất nước “giàu, mạnh” đề ra từ đầu, không thay đổi được địa vị xã hội nửa thuộc địa, nửa phong kiến của Trung Quốc. Tôn Trung Sơn cho rằng, phong trào Dương Vụ “chỉ lấy được những cái bên ngoài của người ta, chứ chưa nhìn được cái dòng mạch của chính mình”, “không thể nào bằng được với châu Âu” [80].

Do hạn chế bởi thành phần lãnh đạo nên phong trào Dương Vụ còn bị chi phối rất lớn bởi chính quyền phong kiến. Bản thân ý tưởng của phái Dương Vụ là coi học tập phương Tây là một biện pháp mới để cứu vãn sự thống trị của chính quyền phong kiến. Do vậy, các hình thức kinh doanh của phong trào Dương Vụ như “Quan biện” (nhà nước quản lý và kinh doanh) “Quan thương hợp biện” (nhà nước và thương nhân cùng hợp tác kinh doanh) hay “Quan đốc thương biện” (quan lại chủ trì, thương nhân kinh doanh) đều liên quan đến chính quyền phong kiến, chịu sự giám sát của Nhà nước phong kiến cho dù nó có tác dụng thúc đẩy quan hệ sản xuất TBCN phát triển. Bản thân những người chủ chốt trong phong trào Dương Vụ vẫn chưa lột được cái “áo phong kiến”. Tư tưởng phong kiến vẫn còn hiện hữu trong suy nghĩ và hành động của họ. Tăng Quốc Phiên chọn học sinh đi nước ngoài nhưng trước đó bắt học một số điểm của Nho giáo. Lý Hồng Chương bắt học trò trước khi đi nước ngoài phải học Hiếu kinh, Trung kinh. “Tóm lại luân lý, thánh đạo, tâm thuật không đổi” [46;222].

Mặc dù vậy, hoạt động của phong trào Dương Vụ đã đóng vai trò quan trọng trong tiến trình hiện đại hoá Trung Quốc thời kỳ cận đại cũng như trong nỗ lực phát triển đất nước, từng bước hướng tới CNTB, đặt cơ sở cho công cuộc vận động Duy Tân của tư sản Trung Quốc về sau. Phong trào Dương Vụ đã để lại những bài học kinh nghiệm quý báu cho giai cấp tư sản Trung Quốc trong việc tiếp tục con đường cứu nước theo xu hướng tư sản.

95

3.3. TÁC ĐỘNG CỦA PHONG TRÀO DƯƠNG VỤ Khi xem xét tính chất của phong trào Dương Vụ, điều ai cũng có thể nhận ra đây thực chất là một phong trào “tự cứu” của một bộ phận quan viên phong kiến nhà Thanh. Chỗ đứng của phái quan lại cấp tiến này vẫn chỉ là chủ nghĩa phong kiến. Những cải cách của họ cũng không hề đụng chạm đến thể chế và cơ sở nền móng của chế độ phong kiến. Tuy nhiên, khi đối mặt đối mặt với làn sóng của CNTB đang dâng tràn trên toàn thế giới, triều đình nhà Thanh không thể chống cự nổi. Để tránh bị tiêu vong, họ đành chấp thuận theo hình thái đó. Phương châm của họ chỉ muốn giới thiệu một số khía cạnh của văn minh phương Tây nhằm tăng cường thực lực triều đình, ứng phó với những biến đổi của thời cuộc, duy trì nền thống trị phong kiến. Trong đó, mối nguy hại mà họ thấy trước mắt chính là sự đe dọa quân sự của các liệt cường phương Tây, cũng như các cuộc khởi nghĩa nông dân trong nước. Chính vì vậy, nhận thức đầu tiên là khẩn trương cải biến lại hệ thống quốc phòng theo hướng hiện đại - tức cận đại hóa quốc phòng. Song để cải cách quốc phòng, lại đặt ra một loạt các yêu cầu liên quan đòi hỏi phái Dương Vụ phải giải quyết. Theo đó, sự nghiệp Dương Vụ đã lan từ lĩnh vực quốc phòng sang các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, giáo dục…

Như vậy, dù chỉ nhằm mục đích “tự cứu”, nhưng về khách quan, phong trào Dương Vụ đã khởi động tiến trình hiện đại hóa rộng khắp trên nhiều lĩnh vực ở Trung Quốc cận đại. Chúng ta có thể chỉ ra những tác động khách quan của phong trào Dương Vụ đối với quá trình cận đại hóa ở Trung Quốc trên một số lĩnh vực sau: 3.3.1. Về kinh tế Đứng trên lập trường của giai cấp phong kiến để tiếp thu những giá trị tiến bộ của nền văn minh vật chất phương Tây, phái Dương Vụ cũng như phong trào Dương Vụ không thể tránh khỏi những hạn chế mang tính cố hữu.

Tuy vậy, những hoạt động kinh tế sôi nổi trong suốt thời gian hoạt động của

96

phong trào Dương Vụ đã có tác động không nhỏ đến công cuộc cận đại hóa kinh tế của Trung Quốc. Những tác động này được biểu hiện trên ba phương diện tiêu biểu: Giới thiệu phương thức sản xuất và kinh nghiệm quản lý cận đại của các quốc gia phương Tây vào Trung Quốc; Kích thích sự phát triển CNTB dân tộc ở Trung Quốc; Góp phần ngăn cản sự bành trướng kinh tế của các thế lực thực dân phương Tây.

3.3.1.1. Giới thiệu phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa và kinh nghiệm quản lý của các quốc gia phương Tây vào Trung Quốc Sau hai cuộc chiến tranh thuốc phiện, cùng với sự xâm nhập của các nước phương Tây, CNTB đã bắt đầu du nhập vào Trung Quốc. Tuy nhiên, do gắn liền với những mưu đồ thực dân, hơn nữa với mức độ còn thấp, nên phương thức sản xuất TBCN do các nước phương Tây du nhập vào Trung Quốc còn phiến diện và chưa thật rõ nét. Đến đầu những năm 60 của thế kỷ XIX, với sự trỗi dậy của phong trào Dương Vụ, các thành tố kinh tế TBCN mới bắt đầu được giới thiệu một cách đầy đủ và mạnh mẽ vào Trung Quốc.

Ngay ở thời kỳ đầu, khi phái Dương Vụ chú trọng vào phát triển lĩnh vực công nghiệp quốc phòng, những dấu hiệu của tế TBCN đã được bộc lộ ra rõ nét. Lúc này ở các xí nghiệp quan biện do Nhà nước thành lập, mặc dù vẫn còn tồn tại những dấu hiệu phong kiến (người quản lý, cách quản lý, cách phân phối sản phẩm…), nhưng cũng đã thể hiện rõ sự khác biệt lớn so với các công trường thủ công trước đó. Trong đó, dấu hiệu trước hết thể hiện tính TBCN là ở việc áp dụng máy móc kỹ thuật phương Tây vào sản xuất của các xí nghiệp Dương Vụ. Ngay từ đầu nhận thức được tính ưu việt của nền cơ khí phương Tây cận đại, các lãnh tụ Dương Vụ đã tiến hành nhập khẩu các thiết bị, dây chuyền máy móc của phương Tây, giúp cơ khí hóa lĩnh vực công nghiệp quốc phòng của Trung Quốc. Bên cạnh đó phải kể đến một số dấu hiệu khác ở các nhà máy Dương Vụ thời kỳ đầu, như việc sử dụng nguồn lao động tự do từ các địa phương làm việc trong nhà máy, rồi việc thực hiện chế độ trả

97

lương cho công nhân với mức lương được tính bằng trình độ tay nghề và năng suất lao động…

Sang giai đoạn sau của phong trào Dương Vụ, cùng với sự phát triển của lĩnh vực công nghiệp dân dụng, những dấu hiệu TBCN trong các xí nghiệp Dương Vụ càng thể hiện ra rõ ràng hơn. Nếu như, các xí nghiệp công nghiệp quốc phòng được xây dựng trong giai đoạn đầu chủ yếu được lập ra hoàn toàn bằng kinh phí của triều đình, thì các xí nghiệp dân dụng được thành lập sau đó đều được huy động vốn bằng các hình thức liên doanh (“Quan đốc thương biện”, “Quan thương hợp biện”...). Theo đó, lần đầu tiên ở Trung Quốc cận đại, đã xuất hiện phương thức cổ phần hóa xí nghiệp. Cũng từ đây, các khái niệm “cổ phần”, “cổ tức”, “cổ đông”, “hội đồng quản trị”… vốn là những thuật ngữ quen thuộc ở các nước phương Tây đã phổ biến ở Trung Quốc. Mặt khác, đến giai đoạn này mục đích kinh doanh của các xí nghiệp dân dụng đã bộc lộ rõ ràng. Không giống như giai đoạn đầu, xây dựng các cơ sở công nghiệp là để phục vụ cho những nhu cầu bao cấp của nhà nước, các xí nghiệp Dương Vụ ra đời giai đoạn sau đã thể hiện rõ mục đích sản xuất hàng hóa là để thu lợi nhuận. Chính từ yếu tố này, khâu phân phối sản phẩm cũng có sự thay đổi. Lúc này, sản phẩm do các xí nghiệp Dương Vụ sản xuất ra (trừ sản của các xí nghiệp quốc phòng), đã được đưa ra trao đổi trực tiếp trên thị trường… Như vậy, có thể thấy qua hoạt động của các xí nghiệp Dương Vụ, những đặc tính cơ bản của kinh tế TBCN đã được giới thiệu và hiện thực hóa ở Trung Quốc.

Không dừng lại ở việc du nhập phương thức sản xuất TBCN vào Trung Quốc, những kinh nghiệm quản lý kiểu tư bản cũng đã được vận dụng ở các xí nghiệp Dương Vụ. Lấy hoạt động khai mỏ làm ví dụ, trước Chiến tranh thuốc phiện, việc khai mỏ ở Trung Quốc còn hết sức thủ công và lạc hậu.

Chúng ta biết rằng, muốn khai mỏ phải thăm dò. Tuy nhiên, trước khi có các

98

hoạt động Dương Vụ trên lĩnh vực khai mỏ, người Trung Quốc chưa hề nghĩ đến chuyện thăm dò để tổ chức khai thác một cách quy củ. Chính vì vậy, hoạt động khai thác mỏ thường tiến hành tràn lan, dàn trải, đồng thời lại hết sức manh mún, với kỹ thuật khai thác thô sơ lạc hậu. Điều này đã gây lãng phí, đồng thời không đáp ứng được nhu cầu sử dụng. Kể từ khi phái Dương Vụ đầu tư sang lĩnh vực khai mỏ, tình hình đã có sự đổi khác hoàn toàn. Lần đầu tiên, người Trung Quốc không còn tổ chức khai mỏ một cách thuần túy. Để tổ chức các hoạt động khai khoáng, đã lập ra các xí nghiệp khai mỏ kiểu mới.

Trong đó, khâu khảo sát, thăm dò được chú ý đặc biệt. Người quản lý cử người đi thăm dò, khảo sát các điểm mỏ, đưa đi giám định, phân tích (có lúc gửi hẳn ra nước ngoài nhờ phân tích). Dựa trên kết quả phân tích, nếu hàm lượng và trữ lượng đạt yêu cầu, đem lại hiệu quả kinh tế mới tiến hành cho mở rộng khai thác, tránh khai thác tràn lan. Hơn nữa, các xí nghiệp còn liên tục nhập khẩu nhiều loại công cụ, máy móc hiện đại phục vụ cho hoạt động khai thác để nâng cao sản lượng. Nhờ những sự thay đổi đột phá đó, quy mô cũng như năng suất và sản lượng của các xí nghiệp khai khoáng Dương Vụ thường cao hơn các công trường khai khoáng thủ công trước đó và cùng thời rất nhiều.

Như vậy, các hoạt động sản xuất kinh doanh của phái Dương Vụ đã trực tiếp góp phần giới thiệu các phương thức sản xuất TBCN vào Trung Quốc. Những hoạt động này, về khách quan, đã tấn công mạnh mẽ vào nền kinh tế phong kiến cổ truyền, đưa kinh tế TBCN bắt đầu thai nghén ở Trung Quốc. Như nhận xét của nhà sử học Lý Thời Nhạc: “Nếu không có sự đề xướng và kinh doanh tích cực của phái Dương Vụ thì ở Trung Hoa cổ lỗ này không biết bao nhiêu năm nữa mới xuất hiện công nghiệp khai khoáng cận đại, điện tín, giao thông cận đại, giáo dục khoa học - kỹ thuật cận đại” [13;80].

99

3.3.1.2. Kích thích sự phát triển chủ nghĩa tư bản dân tộc ở Trung Quốc Đến cuối triều Thanh, Trung Quốc vẫn không có một tầng lớp thị dân đủ mạnh, không có tích lũy tư bản ban đầu một cách đầy đủ. Trong khi đó, chính sách kinh tế truyền thống của triều đình nhà Thanh không cho phép hoặc hạn chế tối đa sự kinh doanh của tư nhân (điển hình là ở lĩnh vực khai khoáng, luyện kim, nhà nước không cho tư nhân kinh doanh vì sợ rằng sẽ làm “chấn động địa mạch”, “phá hoại phong khí”…). Mặt khác tư bản nước ngoài xâm nhập mạnh vào Trung Quốc cũng tìm mọi cách bóp nghẹt, ngăn trở sự phát triển của nền kinh tế bản địa Trung Quốc. Với bối cảnh như vậy, sự xuất hiện của các xí nghiệp tư nhân gặp muôn vàn khó khăn. Song cũng chính lúc đó, sự thành lập của các xí nghiệp Dương vụ (khởi đầu là các xí nghiệp “quan biện”, sau đó là các xí nghiệp “quan đốc thương biện”), giới thiệu và áp dụng máy móc kỹ thuật phương Tây vào sản xuất, đã tấn công mạnh mẽ vào thành trì cổ lỗ của kinh tế phong kiến, đồng thời tạo ra những điều kiện cần thiết cho sự phát sinh và phát triển CNTB dân tộc Trung Quốc.

Về khía cạnh này, một số nhà nghiên cứu cho rằng sự thiết lập các xí nghiệp Dương Vụ đã gây tác động cản trở, kìm hãm sự phát triển của CNTB dân tộc Trung Quốc. Điều này không phải là không có cơ sở, nhất là ở khía cạnh sự bảo hộ và ưu tiên tối đa của triều đình nhà Thanh đối với các xí nghiệp Dương Vụ (cho vay vốn, giảm trừ thuế, hưởng các đặc quyền kinh doanh…), trong khi đó lại hạn chế và còn gây cản trở đối với các xí nghiệp doanh nhân, dẫn đến sự bất bình đẳng trong sản xuất kinh doanh, bất lợi cho các xí nghiệp tư nhân.

Tuy nhiên, tác động cản trở, kím hãm sự phát triển của CNTB dân tộc của phong trào Dương Vụ là chưa thật rõ ràng. Trong khi, không chỉ dừng lại ở việc giới thiệu phương thức sản xuất TBCN vào Trung Quốc, thông qua những hoạt động kinh tế tích cực của phong trào Dương Vụ trong suốt hơn ba thập kỷ, chúng ta có thể nhận thấy rõ tác dụng của nó trong việc góp phần tạo

100

nên những phong thái mới, quan niệm mới của kinh tế TBCN vào trong các xí nghiệp Trung Quốc cận đại nói chung. Cùng với đó, sự phát triển mạnh mẽ của các xí nghiệp Dương Vụ trải rộng ở hầu khắp các lĩnh vực đã làm chuyển động cả cơ cấu kinh tế phong kiến cuối triều Thanh, trong đó có sự tác động làm xuất hiện các xí nghiệp tư nhân, những nền tảng đầu tiên của CNTB dân tộc ở Trung Quốc cận đại. Bởi lẽ, trong quá trình tiến hành xây dựng các xí nghiệp cận đại, do thiếu kinh nghiệm kinh doanh, ít có giao dịch với thương nhân nước ngoài, lại thiếu vốn cũng như thiếu nguồn cung ứng về các loại nguyên, nhiên, vật liệu cần thiết cho sự vận hành và phát triển của các nhà máy công nghiệp… nên các quan thương Dương Vụ rất cần đến một lực lượng thương nhân làm trung gian môi giới và cung cấp các dịch vụ bổ trợ.

Chính điều này đã giúp mở rộng cánh cửa, tạo ra cơ hội thuận lơi cho sự phát triển của các loại hình kinh tế TBCN ở Trung Quốc. Lúc này, những người có vốn có điều kiện để đầu tư xây dựng các xí nghiệp, kinh doanh theo kiểu TBCN. Nên trên thực tế chúng ta thấy, chỉ sau khi có các hoạt động kinh tế Dương Vụ không lâu, những cơ sở đầu tiên của tư bản dân tộc Trung Quốc đã xuất hiện. Đầu tiên phải kể đến là nhà máy cơ khí Phát Xương (Thượng Hải) chuyên sửa chữa và chế tạo tàu thủy. Tiếp đó là sự xuất hiện của tư bản dân tộc trong lĩnh vực tơ sợi, với sự ra đời của Nhà máy tơ Kế Xương Long do thương nhân Trần Khải Nguyên sáng lập ở Nam Hải (Quảng Đông). Ngoài hai cơ sở đầu tiên này, công nghiệp tư bản dân tộc cũng đã xuất hiện ở một loạt lĩnh vực khác như sản xuất diêm (tiêu biểu là Nhà máy diêm Nhiếp Xương - Thượng Hải, Nhà máy diêm Thiên Tân…), sản xuất giấy, in ấn có quy mô lớn phải kể đến Nhà máy giấy Quảng Châu, Công ty in ấn của Từ Nhuận, ngành dệt sợi (đầu tiên là Nhà máy sợi Du Nguyễn xây dựng ở Thượng Hải của Chu Hồng Độ), rồi ngành khai mỏ, nghề cán bông, nghề xay bột mì… Sang giai đoạn sau của phong trào Dương Vụ, sự phát triển của tư

101

bản dân tộc còn diễn ra mạnh mẽ hơn. Đến cuối thế kỷ XIX, đã có “hơn 100 xí nghiệp tư bản dân tộc xuất hiện ở Trung Quốc” [74;59].

Dù còn có những yếu tố gây cản trợ nhất định, song về đại thể phong trào Dương Vụ đã kích thích và góp phần làm xuất hiện CNTB dân tộc ở Trung Quốc. Như Nghê Kiện Trung đã nhận xét: “Phong trào học theo phương Tây là bà đỡ cho tư bản dân tộc Trung Quốc ra đời, chính trong phong trào này đã làm cho công nghiệp tư bản dân tộc xuất hiện sớm nhất ở Trung Quốc” [59;409].

3.3.1.3. Góp phần ngăn cản sự bành trướng kinh tế của thế lực thực dân phương Tây Có một số ý kiến cho rằng, sự xuất hiện của phong trào Dương Vụ đã góp phần đẩy nhanh quá trình nửa thuộc địa ở Trung Quốc. Trong đó, các hoạt động Dương Vụ, đặc biệt là về kinh tế, đã khiến cho Trung Quốc bị lệ thuộc nặng nề vào tư bản nước ngoài. Sự lệ thuộc này được biểu hiện trên khía cạnh khoa học kỹ thuật, các đơn đặt hàng máy móc, các chuyên gia và đội ngũ nhân công kỹ thuật người nước ngoài, rồi sự lệ thuộc về vốn, sự bất cân đối giữa nhập khẩu máy móc thiết bị và hàng hóa phương Tây với xuất khẩu hàng hóa của Trung Quốc…

Có thể thấy, ở một chừng mực nhất định, những sự lệ thuộc này đã góp phần làm cho CNTB phương Tây “thò tay” sâu hơn chi phối Trung Quốc.

Song nếu chỉ dừng lại ở đó chúng ta chưa thể thấy hết được tác động của phong trào Dương Vụ. Chưa tính mục đích của phong trào Dương vụ, đặc biệt là về quân sự nhằm chống lại sự xâm lược của thực dân phương Tây, chỉ xét ở khía cạnh những yêu cầu của thời cuộc và hoạt động thực tế mà phong trào Dương Vụ tiến hành cũng đủ cho thấy tác động theo hướng tích cực của phong trào này.

Các thế lực thực dân phương Tây không chỉ xâm lược Trung Quốc bằng quân sự, mà còn bằng các biện pháp kinh tế. Dựa trên ưu thế về khoa

102

học kỹ thuật và tiềm lực tài chính, lại có những đặc quyền từ các hiệp ước bất bình đẳng ký với nhà Thanh sau hai cuộc chiến tranh thuốc phiện, các nước phương Tây đã không ngừng gia tăng bành trướng kinh tế đối với Trung Quốc. Các sản phẩm hàng hóa phương Tây từ sau chiến tranh thuốc phiện đã nhanh chóng tràn ngập thị trường Trung Quốc, từng bước xâm lấn và làm đình đốn, thui chột nền sản xuất bản địa Trung Quốc. Hiện tượng này nếu không có sự phản kháng kịp thời, Trung Quốc rất nhanh chóng sẽ bị các đế quốc phương Tây nô dịch hoàn toàn, mà trước hết là về kinh tế.

Phong trào Dương Vụ với những hoạt động tích cực của nó, đã trở thành sự đáp trả cần thiết của người Trung Quốc trước sự bành trướng kinh tế của thực dân phương Tây. Hàng loạt các xí nghiệp công nghiệp đã được lập ra, không chỉ bó hẹp ở lĩnh vực công nghiệp quân sự, mà trải rộng trên nhiều lĩnh vực, vốn gắn liền với nhu cầu thiết yếu của xã hội Trung Quốc. Mỗi một xí nghiệp Dương Vụ, dù hiệu quả và chất lượng sản phẩm mà nó tạo ra có thể chưa ngang bằng được so với phương Tây, song đều đánh dấu sự tự chủ từng bước của người Trung Quốc. Có không ít xí nghiệp không chỉ đáp ứng đủ cho nhu cầu của triều đình và quân đội, mà còn tạo ra một lượng lớn hàng hóa trao đổi thị trường, cạnh tranh trực tiếp hoặc thay thế gần như hoàn toàn hàng nhập khẩu của nước ngoài. Điển hình là các lĩnh vực khai khoáng, điện tín, giao thông vận tải… đã từng bước dành được ưu thế kinh doanh cho người Trung Quốc.

Như vậy, dù chỉ tồn tại hơn 30 năm, nhưng các hoạt động tích cực của phong trào Dương Vụ, đặc biệt trên lĩnh vực kinh tế đã tác động sâu sắc đến nền kinh tế Trung Quốc cuối triều Thanh. Phong trào Dương Vụ đã góp phần phá bỏ bước đầu cơ sở nền móng của kinh tế phong kiến để chuyển sang hình thái kinh tế cận đại hóa, hướng đến CNTB, đưa Trung Quốc phát triển theo dòng chảy khách quan của lịch sử. Không những thế, phong trào còn góp phần đắc lực vào sự ra đời của giai cấp tư sản dân tộc, đồng thời xác lập chỗ

103

đứng nhất định cho kinh tế dân tộc Trung Quốc trong bối cảnh kinh tế thực dân đang ngày càng lũng đoạn.

3.3.2. Về xã hội Những hoạt động sôi nổi trên các lĩnh vực của phong trào Dương Vụ, nhất là trên lĩnh vực kinh tế, đã tác động và làm biến đổi sâu sắc xã hội phong kiến Trung Quốc. Từ một kết cấu thuần nhất với hai giai cấp cơ bản là giai cấp địa chủ phong kiến và giai cấp nông dân, trải qua hơn 30 năm của phong trào Dương Vụ, xã hội Trung Quốc đã bị phân hóa và hình thành nên những giai tầng mới.

Lúc bấy giờ đại bộ phận giai cấp địa chủ dựa trên những đặc quyền, đặc lợi phong kiến vẫn duy trì lối bóc lột địa tô truyền thống. Tuy nhiên, trong guồng quay của phong trào Dương Vụ, một số địa chủ phong kiến có vốn đã chuyển hướng kinh doanh, tiến hành liên kết với triều đình hoặc tự bỏ vốn ra kinh doanh theo lối TBCN. Giai cấp nông dân cũng ở vào tình trạng tương tự. Đại bộ phận nông dân Trung Quốc vẫn bám trụ vào đồng ruộng để sinh nhai.

Nhưng cũng đã có một bộ phận nông dân bị phá sản, không còn gắn bó với kinh tế nông nghiệp. Họ đã tìm đến các vùng trung tâm và bị cuốn vào các nhà máy công nghiệp, đặc biệt là các nhà máy Dương Vụ, trở thành những lực lượng của giai cấp vô sản ở Trung Quốc cận đại Tuy nhiên, tác động chính yếu về mặt xã hội của phong trào Dương Vụ không phải nằm ở sự phân hóa của các giai cấp đặc thù của xã hội phong kiến, mà là ở việc tạo ra những nền tảng cần thiết cho sự ra đời của các lực lượng xã hội mới, giai cấp vô sản và giai cấp tư sản. Trong đó, đáng chú ý trước hết là tác động của phong trào Dương Vụ dẫn đến sự ra đời của giai cấp vô sản Trung Quốc cận đại. Chính các hoạt động kinh doanh theo lối TBCN của phong trào Dương Vụ đã làm lực lượng công nhân ở Trung Quốc nhanh chóng phát triển về cả số lượng và chất lượng, sớm trở thành một giai cấp độc lập, trước cả giai cấp tư sản.

104

Các xí nghiệp Dương vụ phần lớn đều có quy mô rất lớn, quy tụ hàng trăm có nơi hàng nghìn lao động, làm cho số lượng công nhân tăng lên nhanh chóng trong thời gian Dương Vụ. Theo thống kê, “đến trước năm 1894, số công nhân làm việc ở các xí nghiệp quân sự và các xí nghiệp dân dụng cận đại là 3,6 vạn người. Con số này cao hơn cả số lượng công nhân làm việc trong các xí nghiệp của người ngoại quốc (3,4 vạn), cũng cao hơn nhiều so với số công nhân của các xí nghiệp tư nhân cận đại” [75]. Do các xí nghiệp Dương Vụ đều áp dụng phương thức kinh doanh TBCN, nên lực lượng công nhân làm việc ở những nơi này bị bóc lột hết sức nặng nề. Lấy mỏ than Khai Bình làm ví dụ. Như báo cáo của Thương vụ Lãnh sự quán Anh năm 1882: “mỗi ngày công nhân mỏ bình quân đào được 1,25 tấn than, nhưng lương chỉ đạt 2,5 hào. Lương của công nhân có kỹ thuật mỗi tháng từ 3,5 đến 8 đồng.

Giá than trên thị trường Thiên Tân khi đó là 6 đồng mỗi tấn, nói như vậy giá trị mỗi ngày công nhân mỏ tạo ra là 7 đồng rưỡi, mà số lương nhận được chỉ bằng 1/30 giá trị sức lao động bỏ ra. Có thể thấy rõ mức độ bóc lột sức lao động” [72;187]. Hay như ở Cục cơ khí Thiên Tân, thời gian lao động của công nhân cũng bị bóc lột tối đa, “hàng ngày 6 giờ sáng bắt đầu làm, 5 giờ chiều mới được nghỉ” [72;187]. Ban đầu họ còn được nghỉ ngày chủ nhật và nửa ngày thứ 7, nhưng sau đó nhận thấy làm như vậy quá lãng phí, nên quyết định thay đổi lại thành làm hai tuần được nghỉ 1 ngày. Trong khi đó, điều kiện lao động của công nhân trong các xí nghiệp Dương Vụ cũng hết sức tồi tệ, về cơ bản là không có các thiết bị vệ sinh và bảo hộ lao động, tai nạn chết người xẩy ra thường xuyên. Ngoài ra, họ còn chịu sự ức hiếp, đè nén của bọn cai đầu, đốc công bằng rất nhiều hình phạt kiểu phong kiến… Do tình cảnh như vậy, ngay từ những ngày đầu, vô sản Trung Quốc đã cất lên tiếng nói đấu tranh. Điển hình như: “Năm Quang Tự thứ 8 (1882), công nhân ở mỏ Khai Bình yêu cầu đãi ngộ công bằng với thợ trong nước và thợ nước ngoài, tổ

105

chức bãi công quy mô lớn, khiến cho công việc đại bộ phận các giếng than bị đình trệ” [72;189].

Bên cạnh đó, như đã nói ở phân trên, sự phát triển của công nghiệp Dương Vụ đã thúc đẩy sự xuất hiện ngày một nhiều các cơ sở sản xuất kinh doanh của tư bản dân tộc Trung Quốc. Tương ứng với sự phát triển này là sự xuất hiện của giai cấp tư sản dân tộc. Mặc dù tư sản dân tộc bấy giờ vẫn đang trong quá trình hình thành, chưa trở thành một lực lượng chính trị độc lập, những lợi ích kinh tế và yêu cầu chính trị vẫn còn có quan hệ nhất định với triều đình và giai cấp phong kiến, song đã ít nhiều thể hiện được tính cấp tiến của mình. Họ là những người đã tiếp nhân một cách có ý thức giá trị của văn minh phương Tây, cũng là lực lượng nhận thức rõ nhất những mặt trái của xã hội Trung Quốc. Đáng chú ý là lực lượng xã hội mới này đã bắt đầu thể hiện được quan điểm chính trị của mình và bắt đầu nêu ra những tư tưởng cải cách.

Trong đó, trào lưu cải lương tư sản thời kỳ đầu xuất hiện trong thời gian Dương vụ chính là những tiếng nói chính trị đầu tiên của giai cấp tư sản Trung Quốc.

Ngoài ra, bên cạnh việc đặt cơ sở bước đầu cho sự hình thành của giai cấp vô sản và giai cấp tư sản vốn sẽ là những lực lượng chủ đạo của xã hội cận đại, những hoạt động kinh tế, văn hóa giáo dục tích cực của phong trào Dương Vụ đã làm cho diện mạo ở một số địa phương có sự thay đổi rõ rệt.

Trong thời gian Dương Vụ, không ít trung tâm đô thị đã phát triển nhanh chóng, mang vóc dáng của các thành thị cận đại như Thiên Tân, Thượng Hải, Phúc Châu, Nam Kinh... Sự tập trung các cơ sở công nghiệp, đi liền đó là sự phát triển của các loại hình công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, dịch vụ phụ trợ… đã kéo theo sự gia tăng nhanh chóng của tầng lớp thị dân. Đây là một lực lượng xã hội mới, đồng thời là một thành tố quan trọng của xã hội cận đại.

Chính sự gia tăng nhanh chóng của tầng lớp thị dân đã góp phần tạo ra cơ sở

106

xã hội cho các cuộc cải cách theo hướng dân chủ tư sản sau đó, mà rõ nét nhất là cuộc Cách mạng Tân Hợi (1911).

3.3.3. Về quốc phòng Đối măt với nguy cơ xâm lược của CNTD phương Tây, quân sự trở thành một điểm yếu mà hầu như người Trung Quốc thức thời nào cũng có thể nhìn thấy. Trong khi nền quân sự phương Tây đã tiến những bước dài của tiến trình hiện đại hóa, quân sự Trung Hoa đến Chiến tranh thuốc phiện lần thứ nhất vẫn vô cùng lạc hậu. Chỉ tới khi diễn ra các hoạt động Dương Vụ, công cuộc cận đại hóa quốc phòng của người Trung Quốc mới thực sự bắt đầu.

Những hoạt động sôi nổi của phái Dương Vụ, trong đó đặc biệt đầu tư vào lĩnh vực quốc phòng, đã làm cho nền quốc phòng nhà Thanh nhanh chóng có sự thay đổi toàn diện theo hướng hiện đại hóa. Từ chỗ, trang bị vũ khí thiếu thốn và lạc hậu, qua việc mua bán với phương Tây và đặc biệt là qua hoạt động sản xuất của các nhà máy quốc phòng Dương vụ, các loại khí giới hiện đại đã dần được trang bị phổ biến, giúp nâng cao sức chiến đấu cho quân đội triều đình. Thủy quân từ chỗ chỉ gồm những tàu vỏ gỗ mái chèo, mỏng manh và chậm chạp, đã được phái Dương Vụ thay thế dần bằng những tàu chiến hiện đại mua của phương Tây hoặc do các nhà máy đóng tàu cận đại chế tạo. Đặc biệt, trong thời gian Dương Vụ, lần đầu tiên quân đội nhà Thanh đã tổ chức được những hạm đội hải quân cận đại (Bắc Dương, Nam Dương, Phúc Kiến…) và trở thành một trong số ít các nước trên thế giới lúc bấy giờ xây dựng được lực lượng hải quân cận đại hùng mạnh. Bên cạnh đó, việc huấn luyện quân sự cũng có sự biến đổi to lớn. Nếu như trước đó không lâu, binh pháp của Tôn Tử, Tư Mã… vẫn được coi là lý thuyết để luyện binh; các môn cưỡi ngựa bắn cung vẫn là những môn thi chủ đạo để tuyển lựa võ quan, trải qua thời gian Dương Vụ mọi sự đã thay đổi. Từ những hoạt động tích cực của Tăng Quốc Phiên, Tả Tông Đường, Lý Hồng Chương, việc huấn luyện quân đội triều đình nhà Thanh, điển hình nhất ở hai lực lượng “Tương quân” và

107

“Hoài quân” đã chuyển sang áp dụng theo phương pháp mới, trong đó các lý thuyết quân sự phương Tây được vận dụng triệt để. Phái Dương Vụ còn mời các chuyên gia quân sự phương Tây và mở cả những học đường kiểu mới để đào tạo, huấn luyện quân sự cho sĩ quan, binh lính.

Những việc làm của phái Dương Vụ rõ ràng đã tạo điều kiện cho quá trình cận đại hóa nền quốc phòng của Trung Quốc. Thông qua việc chú trọng phát triển các lực lượng lục, thuỷ quân theo hướng hiện đại của phong trào Dương Vụ, đã giúp tăng cường một cách đáng kể thực lực của quân đội triều đình. Điều này bên cạnh ý nghĩa tiêu cực là giúp triều đình nhà Thanh có thể đàn áp được các cuộc khởi nghĩa của nhân dân trong nước, thì cũng đã góp phần làm tăng cường sức đề kháng trước các cuộc chiến tranh xâm lược của CNTD phương Tây, ít nhiều làm chậm quá trình bán thuộc địa ở Trung Quốc.

3.3.4. Về văn hóa giáo dục Nền giáo dục Trung Quốc cho đến thời cận đại, như chính nhận xét của các nhà cải cách Dương Vụ, đã tụt hậu quá xa so với thế giới. Lối học “tầm chương trích cú” cùng nội dung giáo điều theo “Tứ thư, Ngũ kinh” đã trở nên quá lạc lõng so với những biến đổi quá lớn lao của thời cuộc. Trong bối cảnh đó, sự xuất hiện của phong trào Dương Vụ vừa là sự công kích thích đáng đối với nền cựu học, vừa là nền giáo dục hướng theo phương Tây của Trung Quốc cận đại.

Trong hơn 30 năm tồn tại của phong trào Dương Vụ, cùng với chủ trương “Sư chi di trường kỹ dĩ chế Di” (tôn người phương Tây làm thầy, học các tinh hoa của họ để tự cường) và những hành động thực tiễn xây dựng nên những học đường kiểu mới, đã thực sự tạo nên một diện mạo mới cho nền giáo dục Trung Quốc cận đại. Trong đó, thời gian đầu (những năm 60 của thế kỷ XIX), những cải cách giáo dục của phái Dương Vụ còn mang đậm màu sắc phong kiến, gắn liền với nhu cầu phát triển của ngành công nghiệp quốc phòng và để đào tạo ra đội ngũ quan viên có trình độ, trực tiếp phục vụ cho

108

nền thống trị phong kiến. Chính vì vậy chúng ta thấy, các lãnh tụ Dương Vụ như Dịch Hân và Tăng Quốc Phiên chỉ chủ yếu lựa chọn con cái các quan lại đến học tập ở Đồng Văn Quán, đồng thời áp dụng cách tổ chức và thiết đặt quy định kiểu quân đội trong quản lý giáo dục. Nhưng kể từ sau những năm 70, đặc biệt những năm 80 - 90 của thế kỷ XIX, mặc dù mục đích vẫn là bảo vệ nền thống trị của giai cấp phong kiến, nhưng mục tiêu trực tiếp của giáo dục thì ngày càng thể hiện rõ động cơ phục vụ cho nhu cầu của kinh tế TBCN (chế tạo thuyền, điều khiển máy móc, điện báo, khoáng vụ, luyện kim, đường sắt, dệt vải…). Nội dung học đã hết sức tân tiến, bao gồm nhiều môn học được xem là rất thiết thực đối với đời sống (toán học, vật lý, thiên văn, sinh học…). Việc kiểm tra đánh giá được tiến hành thường xuyên, phản ánh đúng thực lực và kích thích sự nỗ lực học tập của người học. Ở một số học đường còn mời cả giáo cả giáo viên nước ngoài đến giảng dạy. Mặt khác, việc cử học sinh ra nước ngoài du học đã khẳng định sự tiếp nhận nền giáo dục tư sản, giúp mở mang các bộ môn khoa học mới ở các học đường trong nước… Có thể thấy, nền giáo dục Nho học phong kiến đã cơ bản bị xóa nhòa trong hệ thống giáo dục Dương Vụ. Thay vào đó, một hệ thống giáo dục dựa trên “thực học” và “thực tài”, chứa đựng những tinh hoa của thời đại đã được phái Dương Vụ khởi động.

Ngay ở khía cạnh nhận thức về giáo dục, trong đầu óc của các nhà tư tưởng lúc đó như Vương Thao, Lý Hồng Chương, Trịnh Quan Ứng, Thịnh Tuyên Hoài, Đinh Nhật Xương, Tiến Phúc Thành… đã có những chuyển đổi tương đối rõ ràng. Ví dụ như trong giai đoạn sau những năm 1870, Trịnh Quan Ứng, một đại biểu khai sáng, người đã giới thiệu nền giáo dục phương Tây vào Trung Quốc, đã nhận rõ thực chất của nền giáo dục Trung - Tây. Ông nói: “chế độ giáo dục của các quốc gia tư bản phương Tây là “mong đạt tới sự thực dụng”, cho nên mới phân biệt thuyền chính, cách trí, võ học, thông thương, y học, nông nghiệp… khi thành lập các học đường” [70;234]. Trong

109

khi đó, ông chỉ rõ sự bất tài của các kẻ sĩ Trung Quốc suốt đời chỉ dùi mài những thứ học thuật tinh thần, sùng bái văn Bát cổ và “Tứ thư, Ngũ kinh”.

Xét trong bối cảnh bấy giờ, những học đường do phái Dương Vụ thiết lập nên, thực chất không thua kém các trường học phương Tây là bao. Những cơ sở giáo dục kiểu mới này gắn liền với các hoạt động cải cách trên các lĩnh vực kinh tế, quốc phòng của phái Dương Vụ. Chính vị vậy, nó tỏ rõ tính thực dụng vốn được coi là đặc trưng của nền giáo dục phương Tây, mở trường dạy học tri thức nhưng cũng gắn liền với nhu cầu của cá hoạt động nghề nghiệp (phiên dịch, chế tạo máy móc, điều khiển phương tiện cơ giới, chỉ huy quân đội…). Đây thực sự là một bước đột phá trong nền giáo dục phong kiến triều Thanh, nó có ý nghĩa khởi đầu cho nền cận đại hóa về giáo dục ở Trung Quốc.

3.3.5. Về tư tưởng Trước khi diễn ra các hoạt động Dương Vụ, đặc biệt khi nổ ra hai cuộc chiến tranh thuốc phiện, cả dân tộc Trung Hoa vẫn chìm sâu trong giấc ngủ dài của chế độ phong kiến. Người Trung Hoa vẫn giương giương tự phong mình là chí tôn thiên hạ, là trung tâm của thế giới. Học thuyết Nho gia có lịch sử hàng mấy nghìn năm vẫn được triều đình phong kiến nhà Thanh sùng bái, xem là rường cột của đạo trị nước, kéo theo sự u mê của xã hội vào những lý luận xưa cũ, cổ hủ. Trung Quốc không chỉ “bế quan tự thụ” về kinh tế, mà cũng đồng thời tự thu mình trong một thế giới tư tưởng sáo rỗng, lạc lõng với thời đại. Tưởng như sự bế tắc này sẽ kéo dài mãi, thì bất ngờ có được sự giải tỏa nhất định. Phong trào Dương Vụ đã hiện thực hóa những tư tưởng thức thời của phái “Kinh thế”, đem lại một luồng sinh khí mới, khai thông về tư tưởng cho xã hội Trung Quốc, đồng thời chính thức đánh dấu sự “khai nhãn khán thế giới” của người Trung Quốc.

Trước hết, đó là sự khai thông về tư tưởng kinh tế. Từ một nền kinh tế nông nghiệp thuần túy, luôn tồn tại tư tưởng “dĩ nông vi bản” (lấy nông

110

nghiệp làm gốc), “nông bản thương mạt” (nông nghiệp là gốc, thương nghiệp là mạt hạng), thì sự ra đời của phong trào Dương Vụ đã lần đầu tiên xuất hiện “chủ nghĩa trọng thương” (coi trọng thương nghiệp) một cách chính thống ở Trung Quốc. Chúng ta có thể thấy rõ điều này trước tiên ở sự thành lập cơ quan “Tổng lý các quốc sự vụ Nha Môn” (tháng 1/1861). Đây là cơ quan chính thức đầu tiên do triều đình lập ra để quản lý hoạt động giao thiệp với người phương Tây, mà chủ yếu là hoạt động thương mại. Bên cạnh đó, trong chính sách kinh tế của phái Dương Vụ cũng đã chú trọng đặc biệt vào lĩnh vực công thương nghiệp, trong khi đó lại rất ít chú ý đầu tư vào lĩnh vực nông nghiệp… Rõ ràng phong trào Dương Vụ về khách quan đã tạo ra một “cú hích” lớn, tác động mạnh vào sự trì trệ trong nhận thức kinh tế của giai cấp phong kiến Trung Quốc nói chung, bước đầu hiện thực hóa lợi ích cũng như cho thấy rõ tính cần thiết của việc phát triển công thương nghiệp đối với sự hưng thịnh của quốc gia.

Thứ hai, là sự khai thông về tư tưởng chính trị. Xuất phát từ sự du nhập mạnh mẽ khoa học kỹ thuật, văn hoá phương Tây trong thời kỳ Dương Vụ, trong qua trình tiến hành các hoạt động kinh tế, quân sự, giáo dục… nhiều nhà tư tưởng cấp tiến đã nhìn thấy được sự khác biệt của thể chế chính trị Đông - Tây. Họ đã đi sâu vào lý giải nguyên nhân của việc phương Tây thì giàu có hùng mạnh, còn Trung Quốc thì nghèo nàn lạc hậu, từ đó đưa ra kết luận phải cải chế chính trị, lấy phương Tây làm hình mẫu. Và mặc dù những hiểu biết về thể chế chính trị phương Tây còn chưa toàn diện và hệ thống, nhưng cũng đã xuất hiện những chủ trương cải cách liên quan đến một số mảng của thiết chế chính trị. Đặc biệt, chế độ nghị viện phương Tây đã để lại dấu ấn sâu sắc trong chủ trương chính trị của nhiều nhà cải cách như Vương

111

Thao Quách Sùng Đào, Trịnh Quan Ứng, Mã Kiện Trung, Huyệt Phúc Thanh, Trần Xí, Hồ Lý Viên, Hà Khải…9 Đáng chú ý trước hết phải kể đến Quách Sùng Đào. Ông là một trong những vị sứ thần đầu tiên được triều đình nhà Thanh cử sang Anh để khảo sát tình hình kinh tế, chính trị, giáo dục của phương Tây thể theo chương trình cải cách của phái Dương Vụ. Trong thời gian ở nước ngoài, Quách Sùng Đào đã tiếp cận và thấy được nhiều điểm ưu việt của nền dân chủ phương Tây. Ông đã viết một số sách vở bàn về những điểm mới và tiến bộ của chế độ chính trị, giáo dục phương Tây. Đáng chú ý là cuốn “Tham cứ Tây học”, và “Tây dương chính giáo”… Trong đó, Quách Sùng Đào hết mực tán dương chế độ nghị viện của Anh. Ông đã đi đến nhận xét: “sở dĩ chế độ quốc gia phương Tây bền vững là do vua và dân cùng quản lý việc nước” [38;44].

Bên cạnh Quách Sung Đào, một số người khác như Hồ Lý Viên, Hà Khải trong “Luận ngữ Tân chính” đã so sánh chế độ chính trị giữa Trung Quốc với phương Tây và đã rút ra nhận xét: “Tung hoành thiên hạ, từ xa xưa đến nay kẻ trị quốc duy chỉ có quân chủ, dân chủ cùng quân dân cộng chủ mà thôi. Xét về bản chất, dù quân chủ vẫn là dân chủ. Sao lại như thế? Người làm chính trị việc của dân thì Nhà nước phải giải quyết, không phải việc của Nhà nước thì dân cũng phải làm. Việc cũng là của dân, còn “chủ” thì cũng là của dân. Tính mệnh của dân e không thể đảm bảo, thì phải dựa vào quân đảm bảo; dân có tài sản không thể bảo vệ thì cũng nhờ quân bảo vệ. Tính mệnh có thể đảm bảo, tài sản có thể bảo vệ, dân biết điều đó nhưng sợ không làm được, thế là chọn ra một người phong làm quân. Thế nên quân chủ là dân chủ” [74;61,62]. Ngoài ra, phải kể đến sự phân tích tinh tường của Vương Thao về sự khác biệt của chế độ chính trị Trung Quốc so với phương Tây, như: “Các nước châu Âu đất đai không rộng như Trung Quốc, người dân cũng không đông như Trung Quốc vậy mà có thể làm kẻ tung hoành thiên hạ 9

Lịch sử Trung Quốc gọi họ là những nhà cải lương tư sản thời kỳ đầu.

112

là do trên dưới một lòng, quân dân cùng làm chủ. Nhân dân chúng ta đông khắp bốn châu nhưng lại thua kém họ là do trên dưới không thuận lòng, quân dân không đoàn kết, vua quan nắm quyền ở trên cao, còn người dân không được tham gia chính sự” [74;62].

Một số người chịu ảnh hưởng Tây học còn đề xuất cả phương án thành lập nghị viện theo kiểu Trung Quốc. Như ý tưởng của Trần Xí, “lấy quan địa phương làm nghị sĩ, mỗi năm chọn ra 2 người, nhiệm kỳ 2 năm” [74;62]. Hà Khải và Hồ Lý Viên chủ trương kết hợp nghị viện với khoa cử hiện hành, tuyển chọn nghị sĩ các cấp tỉnh, phủ, huyện từ các tiến sĩ, cử nhân, tú tài.

Dương Chấn lại kiến nghị nên ghép nghị viện với chế độ quan liêu hiện hành thành một thể, trong đó các quan từ Tứ phẩm trở lên được xếp vào Thượng viện, do Sở Quân cơ quản lý, các cấp quan dưới Tứ phẩm xếp vào Hạ viện, do Viện Đô sát quản lý… Có thể thấy, tuy chưa đầy đủ và có phần hơi mơ hồ, song những tư tưởng liên quan đến việc cải chế được nẩy sinh trong thời gian Dương Vụ đã tạo ra một bước đột phá lớn, góp phần quan trọng vào việc cận đại hóa tư tưởng ở Trung Quốc. Đặc biệt, chúng đã trở thành nền tảng tư tưởng chính yếu cho cuộc “Biến pháp Mậu Tuất” (1898). Rất nhiều cải cách của phái Duy Tân, nhất là ở lĩnh vực cải cách chính trị, đã tiếp thu tư tưởng của các nhà cải lương tư sản thời kỳ đầu.

Thứ ba, đó là sự khai thông về tư tưởng văn hóa giáo dục. Với sự xuất hiện của phong trào Dương Vụ, lần đầu tiên trong lịch sử, nội bộ giai cấp phong kiến Trung Quốc đã có sự đối nghịch nhau một cách kịch liệt về quan điểm tư tưởng, văn hóa giáo dục. Những người thuộc phái Dương Vụ đã giương cao các khẩu hiệu “Trung học vi thể , Tây học vi dụng”, “Sư Di trường kỹ dĩ chế Di”… qua đó đã tấn công trực tiếp vào nhiều quan lại thủ cựu truyền thống, đồng thời công khai hướng ra thế giới, học tập người phương Tây để tự cường.

113

Đáng chú ý, phong trào Dương Vụ với việc mở rộng truyền bá Tây học, bồi dưỡng ra một đội ngũ trí thức kiểu mới đầu tiên ở Trung Quốc thời cận đại, về khách quan đã sản sinh ra một tầng lớp xã hội mới, khác biệt rõ rệt so với tầng lớp sĩ phu truyền thống trên nhiều khía cạnh tư tưởng. Cụ thể, về phương pháp tư duy, họ phản đối những cái “sẵn có”, mang tính duy tâm của chủ nghĩa Lý học, đồng thời phải chủ trương học tập những cái mới, cái hay của thế giới. Về văn hóa giáo dục, họ phản đối cựu học, cổ vũ và chủ trương xây dựng một nền học thuật tân tiến kiểu phương Tây. Về quan niệm luân lý, họ bắt đầu tỏ ra hoài nghi về những lễ giáo cương thường.

Bên cạnh đó, phong trào Dương Vụ không chỉ giới thiệu và thực hiện hóa nền sản xuất công nghiệp TBCN ở Trung Quốc, mà còn có tác dụng truyền cảm hứng cho người dân tìm hiểu về nền dân chủ tư sản phương Tây.

Rất nhiều nho sĩ, trí thức phong kiến vốn trước đó chỉ chuyên tâm dùi mài kinh sử, cố gắng nắm cho được “chữ Thánh hiền”, qua thời gian Dương Vụ đã tìm đến với những trí thức Tây học, trở thành lớp người Trung Quốc đầu tiên ít nhiều chịu ảnh hưởng của các tư tưởng dân chủ tư sản phương Tây.

Trong xã hội, không chỉ các cơ quan nhà nước do phái Dương Vụ lập ra, nhiều cá nhân cũng tự chủ động sưu tầm, dịch thuật các sách vở tài liệu phương Tây, cố gắng nắm bắt, học hỏi những giá trị tiến bộ của thể chế dân chủ phương Tây.

Như vậy, phong trào Dương Vụ dù chưa phải là một cuộc vận động lớn trên lĩnh vực tư tưởng, những tiêu chí cũng như những hoạt động cải cách trên các lĩnh vực của nó đã gây chấn động những quan niệm phong kiến truyền thống, đồng thời tạo ra những tiền đề ban đầu cần thiết để hình thành một khuynh hướng tư sản mới, khuynh hướng dân chủ tư sản ở Trung Quốc thời cận đại. Mặt khác, phong trào Dương Vụ còn góp phần tạo ra chỗ dựa về mặt lý luận cho cuộc cải cách chính trị, mà trước hết và trực tiếp là cuộc “Biến pháp Mậu Tuất” của giai cấp tư sản sau đó.

114

Tiểu kết Tuy thất bại, nhưng phong trào Dương Vụ để lại nhiều kết quả, ý nghĩa và có những tác động quan trọng đối với xã hội Trung Quốc. Với việc thành lập các xí nghiệp công nghiệp quốc phòng, dân dụng, hình thành các trung tâm dịch thuật, cử người ra nước ngoài học tập… đã có tác dụng tích cực, như một luồng gió mới thổi vào xã hội truyền thống Trung Quốc tưởng chừng như cố hữu, làm xuất hiện những hiện tượng kinh tế - xã hội chưa từng có.

Khi xem xét tính chất của phong trào Dương Vụ, ta có thể nhận ra một điều rằng, đây thực chất là phong trào “tự cứu” của một bộ phận quan viên phong kiến nhà Thanh. Nhưng, dù có nhằm mục đích “tự cứu” thì về khách quan, phong trào Dương Vụ đã làm khởi động tiến trình hiện đại hóa rộng khắp trên nhiều lĩnh vực ở Trung Quốc.

Dù diễn ra không dài, nhưng các hoạt động tích cực của phong trào Dương Vụ, đặc biệt trên lĩnh vực kinh tế đã tác động sâu sắc đến công cuộc hiện đại hóa kinh tế Trung Quốc, góp phần phá bỏ bước đầu cơ sở nền móng kinh tế phong kiến để chuyển sang hình thái kinh tế hiện đại hóa. Những tác động này được biểu hiện trên các phương diện tiêu biểu như giới thiệu phương thức sản xuất và kinh nghiệm quản lí cận đại của các quốc gia phương Tây vào Trung Quốc; kích thích sự phát triển của CNTB dân tộc; góp phần ngăn cản sự bành trướng kinh tế của các thế lực phương Tây.

Các hoạt động kinh tế sôi nổi trên nhiều lĩnh vực đã có tác động làm biến đổi sâu sắc xã hội phong kiến Trung Quốc. Từ một kết cấu thuần nhất với hai giai cấp cơ bản là địa chủ phong kiến và giai cấp nông dân, trải qua hơn 30 năm của phong trào Dương Vụ, xã hội Trung Quốc đã bị phân hóa và hình thành nên những giai tầng mới.

Như vậy, hoạt động của phong trào Dương Vụ đóng vai trò quan trọng trong tiến trình hiện đại hoá Trung Quốc thời kỳ cận đại cũng như trong nỗ lực phát triển đất nước, từng bước hướng tới CNTB. Đặt cơ sở cho công cuộc vận động Duy Tân của tư sản Trung Quốc về sau. Phong trào Dương Vụ để lại những bài học kinh nghiệm quý báu cho giai cấp tư sản Trung Quốc trong việc tiếp tục con đường cứu nước theo xu hướng tư sản.

115

KẾT LUẬN 1. Giữa thế kỷ XIX, các cường quốc TBCN bắt đầu đẩy mạnh hết tốc lực trong công cuộc xâm lược thuộc địa, đe dọa độc lập chủ quyền của hầu khắp các dân tộc nhỏ yếu trên thế giới. Trung Quốc bấy giờ, mặc dù vẫn được xem là một “gã khổng lồ của thế giới phương Đông”, song cũng không trở thành trường hợp ngoại lệ trong “cơn khát thuộc địa” của các nước đế quốc.

Trong khi đó, ôm khư khư tư tưởng “Thiên triều thượng quốc”, triều đình phong kiến nhà Thanh vẫn mù quáng tự “vỗ ngực” mình là chí tôn thiên hạ, xem các nước xung quanh chỉ là “cánh hoa vây quanh nhụy hoa”. Điều này vô hình chung đã làm cho Trung Quốc tự giam hãm mình, đồng thời đóng kín khả năng có thể tăng cường sức đề kháng trước họa xâm lược từ phía các cường quốc tư bản phương Tây. Hai cuộc Chiến tranh thuốc phiện và thất bại nhục nhã của Trung Quốc đã trở thành phép thử cho năng lực bảo vệ chủ quyền dân tộc và đặc quyền giai cấp của triều đình nhà Thanh. Thất bại đó đã khiến bộ phận tỉnh táo nhất của giai cấp phong kiến nhìn nhận lại, và thôi thúc họ gấp rút thực thi các biện pháp cải cách để đưa Trung Hoa thoát khỏi vũng lầy, vươn lên tự cường.

2. Sự xuất hiện của phong trào Dương Vụ ở Trung Quốc nửa cuối thế kỷ XIX không phải là một hiện tượng ngẫu nhiên và đơn lẻ. Trong “cơn lũ” của CNTD phương Tây dâng tràn ở Đông Á, để tự bảo vệ mình một số triều đình phong kiến cũng đã chọn con đường cải cách để tự cường, trong đó Nhật Bản và Thái Lan là hai trường hợp điển hình. Còn ở Trung Quốc, những quan lại, sĩ phu thức thời cũng đã mạnh dạn đề xướng và thực thi một loạt các chương trình cải cách. Trải qua 30 năm tồn tại và phát triển của phong trào Dương Vụ (1861 - 1894), đã chứng kiến rất nhiều những biện pháp canh tân được phái Dương Vụ tiến hành trên các lĩnh vực kinh tế, quốc phòng, văn hoá giáo dục… Đáng chú ý, nếu như mục đích ban đầu của những người khởi xướng phong trào Dương Vụ chỉ để cải cách nền quốc phòng, thì theo đà phát

116

triển của sự nghiệp Dương Vụ, họ đã mở rộng phạm vi sang nhiều lĩnh vực khác nhau. Trong đó, các hoạt động kinh tế đã trở thành những hoạt động sôi nổi nhất và để lại nhiều dấu ấn nhất trong phong trào Dương Vụ. Những xí nghiệp, nhà máy cận đại đã không ngừng được các “kiến trúc sư” Dương Vụ lập nên. Đồng thời, hoạt động kinh tế Dương Vụ không chỉ dừng lại ở ngành công nghiệp quân sự, mà phát triển rộng khắp ở nhiều ngành công nghiệp dân dụng, đem lại diện mạo mới cho nền sản xuất Trung Quốc cận đại.

Tuy nhiên, dù phong trào Dương Vụ có phát triển sôi nổi đến đâu cũng không thể tránh khỏi thất bại. Chiến tranh Trung - Nhật (1894 - 1895) đã trở thành dấu mốc chấm hết cho những tâm huyết và nỗ lực của phái Dương Vụ trong hơn suốt 30 năm canh tân. Sự thất bại này, ngoài những lý do khách quan như sự cản trợ của các thế lực đế quốc, sự chống đối, phá hoại của phái Bảo thủ trong và ngoài triều đình… Nguyên nhân căn bản nằm ở chính những hạn chế mang tính chủ quan của phong trào. Phái Dương Vụ, những người khởi xướng phong trào, trên thực tế cũng chỉ là những quan viên phong kiến thuần tuý. Họ chủ trương tiến hành cải cách theo hướng học tập các nước phương Tây, tức ít nhiều có liên quan đến CNTB, nhưng chính bản thân họ lại không thể đoạn tuyệt được với “chiếc mũ chóp lông công”10 đang đội trên đầu. Chính điều này đã tạo ra những mâu thuẫn và gây không ít hạn chế cho phong trào Dương Vụ, và nếu chỉ khai thác sâu khía cạnh này, người ta sẽ dẫn tới kết luận đây là một phong trào phản động. Mặt khác, có một lý do không thể không nhắc đến, đó là sự thiếu chuẩn bị về mặt tâm lý. Phong trào diễn ra khi nhiều người chưa hiểu biết và chưa ý thức được nội dung, nhiệm vụ, tinh thần của công cuộc canh tân hoá trong bước chuyển từ trạng thái phong kiến lên trạng thái TBCN của xã hội Trung Quốc. Và như vậy, với những hạn chế mang tính cố hữu, phong trào Dương Vụ đã không thể thực hiện được khẩu 10

Trên mũ của quan lại triền Thanh từ hàng Lục phẩm trở lên được gắn lông đuôi chim công, tuỳ vào phẩm trật và công lao mà lông công gắn trên mũ có các loại khác nhau (3 mắt, 2 mắt, 1 mắt hoặc không có mắt).

117

hiệu “tự cường” của nó. Trung Quốc sau sự chấm dứt của phong trào Dương Vụ đã ngày càng bị lún sâu hơn vào vòng nô dịch của CNTD. 3. Mặc dù vậy, sự xuất hiện và những hoạt động tích cực của phong trào Dương Vụ trong suốt hơn 30 năm đã tác động sâu sắc đến tiến trình hiện đại hoá ở Trung Quốc. Về vấn đề này, chúng tôi không phủ nhận sự xâm nhập của tư bản nước ngoài kể từ sau hai cuộc chiến tranh thuốc phiện đã góp một tay vào quá trình hiện đại hoá ở Trung Quốc. Tuy nhiên, sự tác động này mới chỉ chủ yếu diễn ra trên lĩnh vực kinh tế, hơn nữa mức độ xâm nhập còn thấp, nên chưa thể tác động gì nhiều đến cơ cấu kinh tế phong kiến cổ truyền của Trung Quốc. Phải từ sau chiến tranh Trung - Nhật (1895), sự xâm nhập của CNTB phương Tây mới thực sự mạnh mẽ, tác động sâu rộng đến tiến trình hiện đại hoá của Trung Quốc theo hướng thực dân hoá và mang tính nô dịch.

Trong khi đó, cái chúng ta có thể nhận thấy rõ nét chính là sự biến đổi trên nhiều mặt của xã hội Trung Quốc kể từ khi diễn ra các nội dung cải cách của phái Dương Vụ. Đặc biệt, với những hoạt động kinh tế tích cực của phái Dương Vụ, đã góp phần quan trọng trong việc giới thiệu phương thức sản xuất TBCN và kích thích sự phát triển của CNTB dân tộc ở Trung Quốc.

Không những thế, trên các lĩnh vực quốc phòng, giáo dục thông qua các hoạt động của phong trào Dương Vụ cũng có sự biến đổi nhất định theo hướng hiện đại hoá. Chính vì vậy, tác nhân chủ yếu đầu tiên trong công cuộc cận đại hoá ở Trung Quốc kể từ sau hai cuộc chiến tranh thuốc phiện, không gì khác, chính là phong trào Dương Vụ.

Qua việc tìm hiểu phong trào Dương Vụ và những hoạt động chủ yếu của phong trào này ở nửa cuối thế kỷ XIX đã để lại cho chúng ta một số bài học kinh nghiệm. Trong đó, chúng ta thấy, chủ trương cải cách học tập theo phương Tây của phái Dương Vụ là tiến bộ. Tuy nhiên, nếu chỉ đơn thuần học tập theo kỹ thuật tiên tiến của phương Tây, không xuất phát từ mục đích làm biến đổi căn bản nền kinh tế, thì sẽ không hợp lý và không thể thành công

118

được. Mặt khác, cải cách kinh tế cần phải tiến hành đồng bộ với cải cách chính trị, văn hoá, giáo dục… Đặc biệt, không thể phát triển một nền kinh tế hiện đại một khi nền tảng chính trị cũ vẫn không bị phá bỏ. Vì vậy, mặc dù là một cuộc vận động cải cách diễn ra ở Trung Quốc từ cuối thế kỷ XIX, nhưng phong trào Dương Vụ cũng để lại những kinh nghiệm nhất định cho công cuộc đổi mới ở Trung Quốc cũng như ở Việt Nam. Ngày nay, Trung Quốc là một quốc gia đang phát triển mạnh mẽ, có vị thế ngày càng cao trên trường quốc tế. Những bước tiến nhanh chóng của Trung Quốc trong thời gian gần đây buộc người ta không thể không chú ý. Đó chính là lúc đất nước này nhìn nhận, đánh giá một cách kỹ càng nhất để thấy đằng sau bước tiến ấy là những gì. Thành quả của quá trình cải cách, mở cửa của đất nước hôm nay có phần kế thừa những gì mà nhân dân Trung Quốc làm được trước đó, trong đó tất nhiên không thể bỏ qua thời kỳ cận đại với những đóng góp ban đầu của phong trào Dương Vụ và kế tiếp là phong trào Duy Tân và Cách mạng Tân Hợi. Các phong trào này đã lần lượt giải quyết những yêu cầu cấp thiết của dân tộc mà trước hết là mục tiêu chấn hưng và tự cường đất nước, coi đó là bước đi quan trọng để bảo vệ độc lập dân tộc.

119

TÀI LIỆU THAM KHẢO * Tài liệu tiếng Việt 1. Đào Duy Anh (1943), Trung Hoa sử cương. Nxb Bốn phương Sài Gòn.

2. Trương Tú Bình, Vương Hiểu Minh (1998), 100 sự kiện của Trung Quốc, tập 1, 2. Phạm Việt Chương biên dịch và hiệu đính. Nxb Văn hoá Thông tin, HN. 3. Đới Ngọc Cần (1999), Chính sách mới với tiến trình hiện đại hoá của Trung Quốc thời kỳ đầu, Khoa học Xã hội Nam Kinh, số 6.

4. Trần Văn Chánh (Chủ biên) (2006), Từ điển lịch sử Trung Hoa. Nxb Thanh niên, HN. 5. CNTB ở Trung Quốc và Nhật Bản. Nxb Đại học Sư Phạm Hà Nội - 1971.

6. Ngô Ngọc Chương (1973), Cách mạng Tân Hợi - Một cuộc cách mạng dân chủ vĩ đại trong lịch sử cận đại của Trung Quốc. Nxb Ngoại Văn, Bắc Kinh.

7. Li Gan Cyan, Zhou Ji Ming, Chang Jian Hua (2000), Sử học Trung Quốc trước gạch nối hai thế kỷ. Hoàng Ngọc Diễm, Trương Quỳnh Hoa, Lê Khương dịch. Viện Thông tin KHXH. 8. Triệu Kiến Dân (1996), Truyền thống văn hoá Trung Quốc với hiện đại hoá Nhật Bản. Đào Duy Đạt dịch. tạp chí Nghiên cứu Nhật Bản, số 3.

9. Đới Dật (1960), Vấn đề phân kỳ và nội dung cơ bản của Lịch sử cận - hiện đại Trung Quốc, Bài giảng tại trường ĐHND Trung Quốc. Chương Thâu dịch. Nxb Đại học Sư Phạm Hà Nội.

10. Khương Đạc (1997), Nhìn lại việc nghiên cứu phong trào Dương Vụ. tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 2.

11. Nhiệm Kiếm Đào (1996), Mở cửa văn hoá với hiện đại hoá ở Trung Quốc. Đào Duy Đạt dịch. tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 3.

12. Đào Duy Đạt (1996), Bước đầu tìm hiểu tiến trình cận đại hoá ở Trung Quốc nửa cuối thế kỷ XIX - Đề tài tiềm năng, Viện Nghiên cứu Trung Quốc.

120

13. Đào Duy Đạt (1998), Loại hình xí nghiệp “Quan đốc thương biện” Bước đầu tìm hiểu tiến trình cận đại nền kinh tế Trung Quốc. tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 5.

14. Đào Duy Đạt (1999), Nền quốc phòng Trung Quốc cận đại với tiến trình cận đại hoá Trung Quốc. Thư viện Viện nghiên cứu Trung Quốc.

15. Đào Duy Đạt (2002), Những con đường du nhập Tây học ở Trung Quốc trong phong trào Dương Vụ (1861 - 1895). tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 3.

16. Đào Duy Đạt (2003), Phong trào Duy Tân ở Hồ Nam và căn cứ lí luận biện pháp Duy Tân của Đàm Tự Đồng. tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 1.

17. Đào Duy Đạt (2003), Cương lĩnh biện pháp Duy Tân của Khang Hữu Vi qua sáu bức thư dâng Hoàng Đế Quang Tự. tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc số 4.

18. Đào Duy Đạt (2004), Tính chất và tác dụng của loại hình xí nghiệp Quan đốc thương biện trong tiến trình cận đại hoá Trung Quốc. tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 2.

19. Lâm Hán Đạt, Tào Dư Chương (1997), Lịch sử Trung Quốc năm ngàn năm, tập 1, 2. Trần Ngọc Thuận dịch. Nxb Văn hoá Thông tin, Hà Nội.

20. Trịnh Phú Điền, Khả Vĩnh Tuyết, Dương Hiệu Xuân (2002), Tướng soái cổ đại Trung Hoa. Tập 4: Minh - Thanh. Trịnh Cư, Lê Văn Duyệt dịch.

Nxb Thanh niên, Hà Nội.

21. Trần Độ (1984), Mấy ý kiến nhân đọc Lịch sử Trung Quốc cận đại. tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số, 4.

22. Trần Độ: Vài nét về tình hình sử học Trung Quốc sau Mao, (bản chép tay), Thư viện Viện Nghiên cứu Trung Quốc.

23. Lê Giảng (1999), Các triều đại Trung Hoa. Nxb Thanh niên, Hà Nội.

121

24. Phạm Gia Hải (Chủ biên) (1992), Lịch sử thế giới cận đại (1871 1918). Nxb Giáo dục, HN. 25. Hoàng Văn Hiến (2000), Vấn đề tiếp thu văn hoá phương Tây của Trung Quốc và Việt Nam cuối thế kỷ XIX. tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 3.

26. Hội thảo khoa học Quốc tế kỷ niệm 150 năm chiến tranh thuốc phiện (1840 - 1990). tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 3/1999.

27. Nguyễn Văn Hồng (1998), Một trăm năm phong trào Duy Tân Mậu Tuất (1898 - 1998) của Trung Quốc. tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 6.

28. Nguyễn Văn Hồng, Vũ Dương Ninh (1998), Lịch sử Cận Đại thế giới. Nxb Giáo dục, Hà Nội.

29. Nguyễn Văn Hồng (1999), Duy Tân Mậu Tuất với vấn đề cải cách học phong và giáo dục đào tạo nhân tài. tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 6.

30. Nguyễn Văn Hồng (2008), Văn hoá Trung Quốc trên con đường hội nhập - tiếp cận tư duy và nhận thức. tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 5.

31. Cát Kiếm Hùng (2005), Bước thịnh suy của các triều đại phong kiến Trung Quốc, (tập 3). Phong Đảo dịch. Nxb Văn hoá Thông tin, Hà Nội.

32. Phạm Văn Lan: Lịch sử cận đại Trung Quốc. (Bản đánh máy), Thư viện Viện Nghiên cứu Trung Quốc.

33. Nguyễn Hiến Lê (2006), Sử Trung Quốc. Nxb Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh.

34. Lịch sử Trung Quốc, P1 - T3 - P4. Thái Hoàng dịch, Thư viện Đại học Sư Phạm Hà Nội - 1962.

35. Lịch sử Trung Quốc từ thượng cổ đến Nha phiến chiến tranh, Q1 Q2 - Q3. Trần Văn Giáp dịch. Khu học xá Trung ương - 1955.

36. Phan Ngọc Liên (Chủ biên) (2008), Lịch sử thế giới cận đại, tập 2.

Nxb Đại học Sư Phạm, Hà Nội.

122

37. Vương Tuệ Mẫn (Chủ biên) (2002), 100 danh nhân có ảnh hưởng đến lịch sử Trung Quốc. Nguyễn Văn Dương dịch. Nxb Văn hoá Thông tin, Hà Nội.

38. Nhiều tác giả (1997), Tân thư và xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

39. Nhiều tác giả (1969), Lịch sử cận đại thế giới (Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản), Tổ sử cận đại, khoa Lịch sử trường Đại học Tổng hợp, Bộ ĐH và THCN. 40. Hoàng Thị Ngọc (2008), Sự chuyển biến trong tư tưởng và chính sách đối ngoại của nhà Thanh từ sau chiến tranh Nha phiến đến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX (1842 - 1911). Luận văn Thạc sĩ Lịch sử thế giới, trường Đại học Sư Phạm Hà Nội.

41. Nguyễn Khắc Nguyên (1925), Thời cục nước Tàu, tạp chí hội Trí Trí , số 1.

42. Vũ Dương Ninh (Chủ biên) (2007), Phong trào cải cách ở một số nước Đông Á giữa thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.

43. Vũ Dương Ninh, Nguyễn Văn Hồng (2001), Lịch sử thế giới cận đại. Nxb Giáo dục, HN. 44. Vũ Dương Ninh, Nguyễn Văn Kim (Chủ biên) (2007), Một số chuyên đề lịch sử thế giới, tập 2. Nxb Đại học Quốc gia, Hà Nội.

45. F.Ia Pôlianxki (1978), Lịch sử kinh tế các nước (ngoài Liên Xô), tập 2 - Thời kỳ TBCN (bản dịch), Nxb Khoa học xã hội, HN. 46. Vương Thiếu Phổ: Sự hình thành, tính chất, vai trò tư tưởng Dương Vụ của Tăng Quốc Phiên. Cung Hữu Kính dịch (bản chép tay), Thư viện Viện Nghiên cứu Trung Quốc.

47. Nguyễn Gia Phu, Nguyễn Huy Quý (2001), Lịch sử Trung Quốc, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

48. Đặng Huy Phúc (1999), Các hoàng đế Trung Hoa. Nxb Hà Nội.

123

49. Quan chế, binh chế, khoa cử chế các triều đại Trung Quốc, tập 1, 2. (bản dịch), Thư viện Đại học Sư Phạm Hà Nội, Hà Nội - 1992.

50. Nguyễn Huy Quý (2004), Lịch sử cận đại Trung Quốc. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.

51.Chu Phát Tăng - Trần Long Đào - Tề Cát Tường (2001), Từ điển lịch sử chế độ chính trị Trung Quốc (bản dịch), Nxb Trẻ, Tp. HCM. 52. Phạm Ngọc Tân (2001), Các nước Á, Phi, Mỹ la tinh thời cận đại, Thư viện Đại học Vinh, Vinh.

53. Phạm Ngọc Tân (2005), Những cuộc cải cách ở Nhật Bản, Xiêm (Thái Lan) và Trung Quốc từ nửa sau thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX, Đề tài nghiên cứu cấp Bộ, Đại học Vinh.

54.Nguyễn Văn Tuấn (2009), Con đường cứu nước theo xu hướng tư sản ở Trung Quốc và ảnh hưởng của nó đối với Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Luận văn Thạc sĩ Lịch sử thế giới, trường Đại học Vinh 55. Chử Bích Thu (2008), Quan niệm nhân tài Trung Quốc thời cận đại, tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 5.

56. Chen Ya Tien (2006), Lý thuyết quân sự Trung Hoa (bản dịch), Nxb Công an nhân dân, HN. 57. Đinh Hiểu Tiên: Lịch sử cận đại Trung Quốc: từ Nha phiến chiến tranh đến bắt đầu kiến thiết Trung Quốc(1840- 1950), Quyển 1: Từ Nha phiến chiến tranh đến thống trị Bắc dương quân phiệt( 1840 - 1918). Trần Văn Giáp dịch. Thư viện Quốc gia Hà Nội.

58. Đặng Thanh Tịnh (1994), Sự ra đời của các giai cấp tư sản cận đại Trung Quốc, Thông báo khoa học Đại học Sư phạm HN, số 7.

59. Nghê Kiện Trung (1998), Trung Quốc trên bàn cân (bản dịch), Nxb Chính trị Quốc gia, HN.

124

60. Lưu Chiếm Vũ (2000), Tả Tông Đường - Một tướng lãnh yêu nước kiệt xuất trong lịch sử cận đại Trung Quốc. Phong Đảo dịch. Nxb Thanh Niên, Hà Nội.

61. Nguyễn Văn Vượng (2008), Các ngả đường của phong trào Đông Du Trung Quốc thời cận đại, tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 5.

62. Will Durant (2006), Lịch sử văn minh Trung Hoa. Nguyễn Hiến Lê dịch. Nxb Văn hoá Thông tin.

63. W. Scott Morton - C.M. Lewis (2008), Tác động của phương Tây trong thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX. Tri Thức Việt dịch, Nxb Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh. * Tài liệu tiếng Trung 64. Giang Tú Bình (1993), Bàn về cận đại hoá của phương Đông: So sánh phong trào Dương Vụ và Duy tân Minh Trị, Nxb Khoa học Xã hội Trung Quốc.

65. Vương Kế Bình (1990), Phong trào Dương Vụ và hiện đại hoá Trung Quốc. Trang Xã hội - tạp chí Đại học Tương Đàn, kỳ 3.

66.Lưu Bưu (2001), Ý nghĩa văn hoá của phong trào Dương Vụ, Đại học Đại Liên, số 6.

67. Mã Thụ Đức (2001), Phong trào Dương Vụ và giao lưu văn hoá Trung Quốc - phương Tây, Nghiên cứu Văn hoá Trung Quốc 68. Hoàng Chí Hồng (2005), Bàn về tư tưởng “Trung thể Tây dụng” và Phong trào Dương Vụ. tạp chí trường Cao đẳng dân tộc Thừa Đức, Số 25 - kỳ 2, tháng 5.

69. Đường Lăng (2007), Bàn về ý nghĩa tiến bộ của phong trào Dương Vụ. tạp chí Đại học sư phạm Tây Hoa, kỳ 6.

70. Hạ Đông Nguyên (1992), Lịch sử phong trào Dương Vụ. Nxb Đại học sư phạm Hoa Đông, Thượng Hải.

71. Lâm Thành Sinh (1993), So sánh phong trào Dương Vụ với Duy tân Minh Trị, Nxb Khoa học xã hội Trung Quốc, Bắc Kinh.

125

72. Tập thể tác giả (1987), Thiên tân giản sứ, Nxb Nhân dân, Bắc Kinh 73. Hách An Vinh (1999), “Trung thể tây dụng”: Từ phong trào Dương Vụ đến Biến pháp Mậu Tuất, tạp chí Học tập Hà Bắc, số 3.

74. Liêu Vỹ, Nhiêu Đông Huy (1998), Lịch sử phát triển chế độ chính trị Trung Quốc cận đại, Đại học Sư phạm Trung Hoa xuất bản. * Tài liệu Internet 75. http://www.pep.com.cn/czls/jszx/czlsjxyj/jxlw/20080/t20080780_486367 76. http://book.sina.com.cn/nzt/history/his/yuanlailhz/33.shtmn 77. http://www.cangdian.com.Doc/CangNews/html/061113131012.html 78. http://baike.baidu.com/view/18473.htm?func=retitle 79. http://www.docin.com/p-5067292.html 80. http://www.hudong.com/wiki/%E4%BA%AC%E5%B8%88%E5%90% 8C%E6%87%E9%A6%86

126