XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TRONG DẠY HỌC PHẦN ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN VIỆT NAM – CHƯƠNG TRÌNH ĐỊA LÍ 12

BÁO CÁO NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN

vectorstock.com/10212084

Ths Nguyễn Thanh Tú eBook Collection DẠY KÈM QUY NHƠN LESSON PLAN PHÁT TRIỂN NỘI DUNG

SÁNG KIẾN “XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TRONG DẠY HỌC PHẦN ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN VIỆT NAM – CHƯƠNG TRÌNH ĐỊA LÍ 12” WORD VERSION | 2019 EDITION ORDER NOW / CHUYỂN GIAO QUA EMAIL TAILIEUCHUANTHAMKHAO@GMAIL.COM

Tài liệu chuẩn tham khảo Phát triển kênh bởi Ths Nguyễn Thanh Tú Đơn vị tài trợ / phát hành / chia sẻ học thuật : Nguyen Thanh Tu Group Hỗ trợ trực tuyến Fb www.facebook.com/DayKemQuyNhon Mobi/Zalo 0905779594

BÁO CÁO KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN 1. Lời giới thiệu Hiện nay, vấn đề đổi mới PPDH nói chung cũng như đổi mới PPDH môn Địa lí nói riêng đã được pháp chế hóa trong điều 28, Luật Giáo dục: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”. Do đó, việc dạy học không chỉ dừng lại ở nhiệm vụ truyền thụ kiến thức mà quan trọng hơn là dạy cho học sinh phương pháp tự học, tự chiếm lĩnh kiến thức.

Như chúng ta đã biết, Địa lí là một môn khoa học tổng hợp vừa mang tính xã hội, vừa mang tính tự nhiên: nó nghiên cứu những vấn đề phức tạp trong không gian lãnh thổ, trong đó các thành phần gắn bó chặt chẽ với nhau, tác động lẫn nhau. Vì vậy trong quá trình học tập bộ môn Địa lí, học sinh luôn phải tìm hiểu mối liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng trong quá trình phát triển và biến đổi không ngừng của chúng. Việc học tập bộ môn Địa lí góp phần cho học sinh nhận thức đúng đắn về vai trò của tự nhiên và con người trong các hoạt động kinh tế - xã hội trên lãnh thổ.

Tuy nhiên, qua thực tế giảng dạy tại trường THPT 10 năm qua, tôi nhận thấy: Nhiều giáo viên và học sinh vẫn quan niệm: Địa lí là môn học thuộc lòng, chỉ cần học thuộc bài là đạt điểm cao, không cần tư duy như các môn học khác. Do đó việc dạy của thầy và học của trò thường là giảng giải - ghi chép nên chưa tạo được hứng thú cho học sinh, chưa phát huy được khả năng tư duy, sáng tạo, chủ động; chưa giúp cho học sinh nắm bắt được bản chất các hiện tượng địa lí; đặc biệt là khả năng phân tích, tổng hợp, so sánh còn yếu.

Học sinh thường chia sẻ rằng các em gặp rất nhiều khó khăn trong việc ghi nhớ kiến thức: một phần vì bài dài, lượng kiến thức thông tin trong mỗi bài là rất nhiều; một phần vì các em có quá ít thời gian trong điều kiện lịch học tập, thi 1

cử, hoạt động ngoại khóa dày đặc. Ngay cả khi học thuộc từng bài theo nhiệm vụ giáo viên giao sau mỗi tiết học, thì đến khi kiểm tra đánh giá nhiều bài trong các đề thi tổng hợp (như thi học kỳ, thi khảo sát chuyên đề, thi học sinh giỏi…) các em lại bị quên rất nhiều kiến thức, đúng là “học sau quên trước”, học bài này thì quên bài kia. Thực tế cho thấy, ngay cả một số học sinh chăm chỉ nhưng kết quả học tập vẫn thấp vì các em thường học bài nào biết bài đấy, không biết liên kết các kiến thức với nhau, không biết vận dụng kiến thức đã học phần trước vào phần sau. Phần lớn học sinh khi đọc sách hoặc nghe giảng trên lớp không biết cách tự ghi chép để lưu thông tin, lưu kiến thức trọng tâm vào trí nhớ của mình.

Trong chương trình sách giáo khoa môn Địa lí hiện nay, các loại sơ đồ được thiết kế và đưa vào khá nhiều bài học khác nhau, như một kênh hình bên cạnh tranh ảnh/biểu đồ để giáo viên và học sinh có thể sử dụng trong quá trình khai thác kiến thức mới. Tuy nhiên, việc khai thác và sử dụng các sơ đồ đó còn hạn chế, hiệu quả sử dụng chưa cao.

Xuất phát từ những lý do trên cùng với quan điểm cho rằng có thể sử dụng sơ đồ tư duy vào dạy học như một công cụ, phương tiện giúp quá trình dạy học trở nên phong phú, sinh động hơn; tôi mạnh dạn đưa ra sáng kiến “Xây dựng và sử dụng sơ đồ trong dạy học phần Địa lí tự nhiên Việt Nam – chương trình Địa lí 12” và áp dụng vào thực tiễn dạy học tại trường THPT Nguyễn Viết Xuân.

Qua việc thiết kế và sử dụng sơ đồ trong dạy học môn Địa lí, tôi muốn giúp học sinh nắm vững kiến thức môn học, thúc đẩy ham muốn học tập của học sinh, tăng cường khả năng vận dụng kiến thức vào đời sống để giải quyết các vấn đề thực tiễn.

Trên thực tế đã có một số tài liệu, báo cáo chuyên đề hoặc sáng kiến của các nhà sư phạm học và đồng nghiệp tại các địa phương khác nhau nghiên cứu về phương pháp sử dụng sơ đồ trong giảng dạy bộ môn Địa lí ở các cấp học khác nhau. Ví dụ: + “Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học địa lí lớp 12” – luận văn thạc sĩ Khoa học giáo dục của Nguyễn Đinh Tuấn. + “Xây dựng và sử dụng sơ đồ trong dạy học địa lí” – Bùi Văn Tiến, trường THPT Buôn Mê Thuột.

2

Tuy nhiên, các đề tài, bài viết trên chủ yếu đề cập đến những định hướng sử dụng sơ đồ trong quá trình dạy học chung của cả một khối, nên còn mang tính lí luận, hàn lâm và chung chung, số lượng ví dụ minh họa chưa nhiều, và chưa có bài viết nào đi sâu vào riêng chủ đề “Địa lí tự nhiên Việt Nam” của chương trình Địa lí lớp 12. Bản thân tôi xin được tiến hành nghiên cứu một cách cụ thể về việc thiết kế và sử dụng sơ đồ trong dạy học môn Địa lí 12 - chủ đề Địa lí tự nhiên.

Trong toàn bộ chương trình Địa lí 12, tôi lựa chọn chủ đề này vì địa lí tự nhiên là một phần khó của bộ môn Địa lí nói chung nhằm phát huy năng lực tư duy cho học sinh.

2. Tên sáng kiến “Xây dựng và sử dụng sơ đồ trong dạy học phần Địa lí tự nhiên Việt Nam, chương trình Địa lí 12”.

3. Tác giả sáng kiến - Họ và tên: Trương Thị Dung - Địa chỉ: Trường THPT Nguyễn Viết Xuân - Vĩnh Tường - Vĩnh Phúc.

- Số điện thoại: 0986131269 - Email: truongthidung.gvnguyenvietxuan@vinhphuc.edu.vn 4. Chủ đầu tư tạo ra sáng kiến: Trương Thị Dung 5. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến Bộ môn Địa lí 12, chương Địa lí tự nhiên 6. Ngày sáng kiến được áp dụng lần đầu hoặc áp dụng thử Ngày 28/9/2018 7. Mô tả bản chất của sáng kiến 7.1. Nội dung của sáng kiến Nội dung của sáng kiến được thể hiện theo sơ đồ sau:

3

7.1.1. Các loại sơ đồ dùng trong giảng dạy bộ môn Địa lí Xét về đặc điểm cấu trúc, có thể chia các loại sơ đồ dùng trong giảng dạy Địa lí ở trường PTTH thành các dạng: - Sơ đồ cấu trúc: là loại sơ đồ thể hiện các thành phần, yếu tố trong một chỉnh thể và mối quan hệ giữa chúng.

Ví dụ: Sơ đồ cơ cấu ngành công nghiệp ở Việt Nam

4

- Sơ đồ quá trình: là loại sơ đồ thể hiện vị trí các thành phần, các yếu tố và mối quan hệ của chúng trong quá trình vận động.

Ví dụ: Sơ đồ chuyển động của trái đất quanh mặt trời và các mùa ở bắc bán cầu

- Sơ đồ địa đồ học: là loại sơ đồ biểu hiện mối quan hệ về mặt không gian của các sự vật-hiện tượng địa lí trên lược đồ, bản đồ.

Ví dụ: Sơ đồ vị trí các khối khí ở Bắc Mĩ

- Sơ đồ logic: là loại sơ đồ biểu hiện mối quan hệ về nội dung bên trong của các sự vật-hiện tượng địa lí.

5

Ví dụ: Sơ đồ về sự ô nhiễm không khí - Sơ đồ tư duy hay Mind Map (MM) là một hình thức ghi chép sử dụng từ khóa, chữ số, màu sắc và hình ảnh hoặc có thể là âm thanh để mở rộng và đào sâu các ý tưởng, nội dung cần thể hiện. Ở giữa bản đồ là một ý tưởng hay hình ảnh trung tâm, ý tưởng hay hình ảnh trung tâm này sẽ được phát triển bằng các nhánh tượng trưng cho những ý tưởng và đều được nối với ý trung tâm. Các nhánh chính lại được phân thành những nhánh nhỏ nhằm nghiên cứu chủ đề ở mức độ sâu hơn. Những nhánh nhỏ này lại tiếp tục được phân thành nhiều nhánh nhỏ hơn, nhằm nghiên cứu vấn đề ở mức độ sâu hơn nữa. Nhờ sự kết nối giữa các nhánh, các ý tưởng cũng có sự liên kết dựa trên mối liên hệ của bản thân chúng, điều này khiến MM có thể bao quát được các ý tưởng trên một phạm vi sâu rộng mà một bản liệt kê ý tưởng thông thường không thể làm được.

Ví dụ: Sơ đồ tư duy bài “Sóng, thủy triều, dòng biển”

6

Phân theo mục đích sử dụng, có thể chia sơ đồ thành các loại như sau: - Sơ đồ dùng để chứng minh hay giải thích một sự vật/hiện tượng/mối quan hệ địa lí nào đó.

- Sơ đồ tổng hợp dùng để ôn tập, tổng kết hay hệ thống kiến thức một bài/một chương/ một chủ đề nào đó.

- Sơ đồ kiểm tra để đánh giá năng lực tiếp thu, hiểu biết của học sinh đồng thời giúp giáo viên kịp thời điều chỉnh nội dung truyền đạt.

Trong phạm vi của đề tài này, tôi tập trung trọng tâm vào hai loại sơ đồ là sơ đồ cấu trúc – thường được dùng trong quá trình giảng dạy kiến thức mới trên lớp, và sơ đồ tư duy – thường được dùng trong quá trình củng cố, tổng kết kiến thức cuối bài và quá trình học sinh ôn tập ở nhà.

7.1.2. Yêu cầu và kỹ thuật xây dựng sơ đồ Mỗi sơ đồ sử dụng trong quá trình dạy học Địa lí cần đảm bảo: - Tính khoa học: nội dung sơ đồ phải bám sát nội dung của bài học, các mối quan hệ phải là bản chất, khách quan chứ không phải do người xây dựng sắp đặt.

- Tính sư phạm: sơ đồ phải có tính khái quát hóa cao, qua sơ đồ học sinh có thể nhận thấy ngay các mối quan hệ khách quan, biện chứng.

- Tính thẩm mĩ: bố cục của sơ đồ phải hợp lí, cân đối, nổi bật trọng tâm và các nhóm kiến thức, có thể dùng màu sắc để làm rõ và dùng hình ảnh để minh họa bổ sung thêm cho kiến thức trong sơ đồ.

Khi thiết kế sơ đồ, giáo viên cần nghiên cứu nội dung chương trình giảng dạy, lựa chọn ra những bài, những phần có khả năng áp dụng phương pháp sơ đồ có hiệu quả nhất. Tiếp theo giáo viên phân tích nội dung bài dạy, tìm ra những khái niệm cơ bản, khái niệm gốc cần truyền đạt, hình thành. Việc xây dựng sơ đồ có thể khái quát qua những bước sau: - Bước 1: Chọn kiến thức cơ bản, tối thiểu và vừa đủ, mã hóa các kiến thức đó một cách ngắn gọn, cô đọng, xúc tích nhưng phải phản ánh được nội dung cần thiết (có thể sử dụng hình tượng trưng).

- Bước 2: Thiết lập sơ đồ với những nội dung đã lựa chọn ở bước 1.

7

- Bước 3: Hoàn thiện, kiểm tra lại tất cả các công việc đã thực hiện. Điều chỉnh sơ đồ phù hợp với nội dung bài học đảm bảo tính thẩm mĩ và khái quát. Đối với sơ đồ cấu trúc: thông thường cấu tạo gồm có các đỉnh và các cạnh. Đỉnh có thể là một khái niệm, một thuật ngữ, một địa danh trên lược đồ (hoặc bản đồ), hoặc thậm chí là kí hiệu tượng hình/tượng trưng. Cạnh là các đường/đoạn thẳng (có hướng hoặc vô hướng) nối các đỉnh với nhau, hoặc biểu hiện tượng trưng hình dáng của sự vật, hiện tượng. Trong khi thiết kế phải hình thành rõ mạch chính, mạch nhánh của sơ đồ, mối quan hệ nhân quả, mối quan hệ tác động hoặc sự liên kết các đơn vị kiến thức trên sơ đồ. Đối với sơ đồ tư duy: đây là loại sơ đồ đòi hỏi tính tư duy và sáng tạo cao hơn so với sơ đồ cấu trúc.

- Cách vẽ sơ đồ tư duy: Có thể vẽ sơ đồ tư duy bằng tay hoặc bằng phần mềm trên máy vi tính. Nếu vẽ bằng tay thì giáo viên chỉ cần các tờ giấy (khổ to nhỏ tùy ý và tùy nội dung muốn thể hiện)/hoặc bảng viết trên lớp, một hộp bút màu/phấn màu, kết hợp với trí sáng tạo của mình. Nếu vẽ bằng phần mềm trên máy vi tính, giáo viên có thể sử dụng các phần mềm MindMapping (Freemind, ConceptdrawMM profestional 8.0.1, Edraw MM, Mind Manager, iMindMap,…) với các hình ảnh trung tâm có sẵn trong thư viện hình ảnh của phần mềm hoặc tìm kiếm thông tin qua Internet.

- Các bước vẽ sơ đồ tư duy: + Bước 1: xác định thật rõ chủ đề cụ thể hoặc mục tiêu bạn đang hướng đến để giải quyết. Đặt tờ giấy nằm ngang vẽ mục tiêu trọng tâm của sơ đồ tư duy ngay giữa trang - điều này sẽ giúp bạn được tự do diễn đạt và không bị bó buộc bởi khuôn khổ chật hẹp của trang giấy. Vẽ một hình ảnh giữa trang giấy để biểu thị mục tiêu của bạn (không nhất thiết hình vẽ phải đẹp mà chỉ cần dễ nhìn, quan trọng là bạn sử dụng hình ảnh này làm điểm bắt đầu của sơ đồ tư duy, bởi hình ảnh sẽ khởi động não bằng cách kích hoạt trí tưởng tượng và nâng cao khả năng ghi nhớ). Dùng màu sắc ngay từ đầu để thể hiện sự nhấn mạnh, kết cấu, bố cục, sáng tạo - nhằm gợi tính trực quan và khắc họa hình ảnh vào não (cố gắng dùng ít nhất ba màu và tạo ra hệ thống mã màu riêng của bạn). + Bước 2: Vẽ một loạt đường liên kết đậm, tỏa ra từ trung tâm của hình ảnh. Đây là các nhánh chính của sơ đồ tư duy giống như các cành lớn của cây, có tác 8

dụng triển khai ý tưởng của bạn. Hãy nhớ liên kết thật chặt chẽ các nhánh chính này với hình ảnh trung tâm vì não và trí nhớ hoạt động nhờ liên tưởng. Vẽ đường liên kết dạng cong để thu hút mắt và giúp não dễ ghi nhớ. Có thể dùng màu để thể hiện thứ bậc, chủ đề hoặc nhấn mạnh những điểm nào đó. + Bước 3: Viết lên mỗi nhánh một từ then chốt giúp bạn liên tưởng đến chủ đề. Đây là các ý chính (và ý chủ đề) của bạn, các ý này bao gồm những mục như: tình huống, cảm tưởng, sự kiện, chọn lựa. Việc sử dụng từ then chốt trên mỗi liên kết cho phép chúng ta thấy rõ bản chất của vấn đề đang xem xét, đồng thời giúp liên tưởng được in sâu trong não. Sử dụng cụm từ và câu sẽ hạn chế tác dụng này và gây rối rắm cho trí nhớ. Thêm một vài nhánh trống vào sơ đồ tư duy, bộ não sẽ cần tư duy để bổ sung thông tin vào các nhánh này. + Bước 4: Tạo ra nhánh cấp hai và cấp ba cho những ý liên tưởng và ý phụ.

Cấp hai liên kết với các nhánh chính, cấp ba liên kết với các nhánh của cấp hai … Toàn bộ quá trình này được tạo thành hoàn toàn nhờ các liên tưởng. Các từ bạn chọn cho mỗi nhánh có thể là các đề tài nêu câu hỏi: Ai, cái gì, ở đâu, tại sao, bằng cách nào…. Các đường phân nhánh phải liên kết với nhau nhằm đảm bảo cho sơ đồ tư duy có cấu trúc cơ bản. + Bước 5: Vẽ bổ sung một số hình ảnh đi kèm với các nhánh đơn vị kiến thức, vừa nhấn mạnh những nội dung cần trọng tâm, vừa kích thích trí nhớ và sự tưởng tượng của não bộ.

- Các nguyên tắc khi vẽ sơ đồ tư duy: + Sử dụng hình ảnh, màu sắc ở mọi nơi trong sơ đồ tư duy để kích thích tất cả các quy trình của vỏ não, hay thu hút sự chú ý của mắt và hỗ trợ trí nhớ. Tuy nhiên, hình ảnh, màu sắc, đường nét, cỡ chữ, kiểu chữ phải hài hòa dễ nhìn, tránh rối mắt, đồng thời thể hiện được tính phân cấp. + Các kiến thức cấp lớn (ý lớn, ý chủ đề) cần sử dụng cỡ chữ to hơn các kiến thức cấp nhỏ (ý phụ, ý diễn giải chi tiết). Nên dùng chữ in, tạo cảm giác như ảnh chụp, rõ ràng, dễ đọc và toàn diện hơn. Mỗi dòng phải có một từ khóa nói lên đặc điểm bản chất, quan trọng nhất của nội dung ý đó.

9

+ Các đơn vị kiến thức cùng cấp, các nhánh sơ đồ cùng cấp phải có kiểu chữ, cỡ chữ và màu sắc đồng nhất nhằm thể hiện được mối liên hệ giữa chúng, đồng thời không làm cho sơ đồ không bị rối rắm. + Vì tư duy sẽ phát sinh ý tưởng nhanh hơn bạn viết ra giấy, nên tốt nhất là không để có quãng ngừng. Nếu ngừng lại, có lẽ bạn sẽ thấy cây viết hoặc bút chì của mình ngập ngừng trên giấy. Ngay khi nhận biết điều này, bạn hãy trở lại và tiếp tục. Đừng bận tâm tới thứ tự hay bố cục vì trong nhiều trường hợp, chúng sẽ tự hình thành.

- Ý nghĩa của sơ đồ tư duy: sơ đồ tư duy là một kỹ thuật hình họa, với sự kết hợp giữa từ ngữ, hình ảnh, đường nét, màu sắc phù hợp, tương thích với cấu trúc, hoạt động và chức năng của não bộ. Sơ đồ tư duy hoạt động dựa trên hai nguyên tắc chủ chốt là tưởng tượng và liên kết. Não bộ của con người rất nhạy cảm với hỉnh ảnh nên nó chính là bộ máy phân tích và liên kết các ý tưởng bằng sự liên kết tư duy logic. Mọi thông tin tồn tại trong não bộ của con người đều cần có các mối nối liên kết để có thể được tìm thấy và sử dụng. Khi có một thông tin mới được đưa vào, để được lưu trữ và tồn tại, chúng cần kết nối với các thông tin cũ đã tồn tại trước đó. Sơ đồ tư duy có các nhánh rẽ và giữa các nhánh rẽ đó có liên kết với nhau, mỗi nhánh được thêm vào sơ đồ tư duy đều được liên kết với nhánh trước. Điều này kích thích bộ não hình thành liên kết giữa các ý tưởng.

Việc sử dụng các từ khóa, chữ số, màu sắc và hình ảnh trong sơ đồ tư duy đã kết hợp hoạt động của cả hai bán cầu não trái và phải trong việc ghi nhớ. Sơ đồ tư duy liên quan mật thiết với các chức năng của tư duy và có thể được dùng trong hầu hết mọi hoạt động liên quan đến tư duy, ghi nhớ, hoạch định hay sáng tạo trong kinh doanh, lên ý tưởng và đặc biệt là trong lĩnh vực tự học với đầy đủ các chức năng hữu hiệu cho việc nghe và ghi giảng, đến việc ôn tập củng cố để khắc ghi đào sâu kiến thức.

7.1.3. Một số nguyên tắc khi sử dụng phương pháp sơ đồ trong dạy học Địa lí - Khi thiết kế sơ đồ phục vụ giảng dạy phải thống nhất được 3 thành tố cơ bản của quá trình dạy học là: mục tiêu - nội dung - phương pháp dạy học. Logic của mối quan hệ giữa 3 thành tố này là dựa vào nội dung SGK đã được biên soạn, giáo viên phải phân tích nội dung và căn cứ vào đối tượng cụ thể để xác định những mục tiêu 10

mà học sinh phải đạt được sau khi học một bài hoặc một chương. Thống nhất giữa mục tiêu - nội dung – phương pháp dạy học trong thiết kế sơ đồ phải trả lời các câu hỏi sau: + Thiết kế sơ đồ để làm gì? + Sơ đồ được thiết kế như thế nào? + Việc thiết kế sơ đồ liên quan đến việc sử dụng sơ đồ như thế nào?

Thực hiện được nguyên tắc này, chúng ta sẽ thiết kế được những sơ đồ đạt yêu cầu của nội dung bài học, đảm bảo mục đích và cách sử dụng sơ đồ.

- Bản thân sơ đồ là một phương tiện trực quan, do đó việc thiết kế sơ đồ trong dạy học phải đảm bảo tính trực quan. Tính trực quan sẽ giúp học sinh hình thành các hình ảnh tri giác và biểu tượng một cách rõ ràng, chính xác, ghi nhớ lâu dài, tư duy nhạy bén.

- Giải quyết mối quan hệ giữa toàn thể và bộ phận trong thiết kế sơ đồ. Do đó phải trả lời được các câu hỏi sau: + Thiết kế sơ đồ dạy học cho hệ thống nào? + Có bao nhiêu yếu tố thuộc hệ thống? Đó là những yếu tố nào? + Các yếu tố trong hệ thống liên hệ với nhau như thế nào?

Trả lời các câu hỏi này, chúng ta sẽ xác định được nội dung trung tâm, các nhánh cấp 1, cấp 2,… và mối quan hệ của chúng.

- Phải luôn đề cao vai trò hoạt động chủ động, tích cực của học sinh. Giáo viên luôn tạo điều kiện tối đa cho học sinh tự mình làm việc với các sơ đồ để khám phá, tìm tòi các tri thức cần thiết.

- Sử dụng sơ đồ đúng lúc, đúng vị trí, đảm bảo tất cả học sinh trong lớp đều có thể tiếp cận được.

- Sử dụng sơ đồ đủ cường độ.

- Phối hợp nhiều loại phương tiện, đồ dùng dạy học khác nhau, không nên quá lạm dụng một phương tiện nào đó sẽ gây nhàm chán.

7.1.4. Thiết kế các sơ đồ trong dạy học phần Địa lí tự nhiên Việt Nam – chương trình Địa lí 12 11

7.1.4.1. Thiết kế sơ đồ cho bài 2, tiết 2: “Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ” Sử dụng sơ đồ cấu trúc bài học (khi bắt đầu vào bài mới) Đặc điểm vị trí địa lí

VỊ TRÍ ĐỊA LÍ, PHẠM VI

Đặc điểm phạm vi lãnh thổ

LÃNH THỔ

Ý nghĩa của vị trí địa lí và lãnh thổ

Giáo viên dùng sơ đồ này để khái quát hóa nội dung bài học, giúp định hướng cho học sinh các nhiệm vụ, mục tiêu mà bài học cần đạt được.

Sử dụng sơ đồ trong quá trình dạy bài mới: sơ đồ lát cắt ngang các bộ phận vùng biển nước ta (giảng dạy mục 2.b)

12

Sử dụng sơ đồ tổng kết bài học (cuối giờ dạy) - Cách 1: Giáo viên cung cấp sơ đồ cho học sinh với đầy đủ nội dung như dưới đây, để học sinh củng cố lại toàn bộ nội dung trọng tâm của bài học.

VỊ TRÍ ĐỊA LÍ

PHẠM VI LÃNH THỔ

Vị trí trong khu vực Đông Nam Á Các quốc gia tiếp giáp Hệ tọa độ Cầu nối giữa các lục địa, đại dương Múi giờ

Vùng đất Diện tích Đường biên giới Đường bờ biển Hệ thống đảo

Vùng biển

Vùng trời

Tiếp giáp Nội thủy Lãnh hải Tiếp giáp lãnh hải Đặc quyền kinh tế Thềm lục địa Diện tích

Khoảng không gian bao trùm lãnh thổ Trên đất liền: đường biên giới Trên biển: rìa lãnh hải

Ý NGHĨA

Đối với KT – XH - ANQP

Đối với tự nhiên

Giao lưu thuận lợi với các nước trong khu vực và trên thế giới Chung sống hòa bình, hợp tác hữu nghị với các nước trong khu vực Vị trí địa chính trị quan trọng

Quy định tính chất nhiệt đới ẩm gió mùa Tài nguyên khoáng sản và sinh vật phong phú Thiên nhiên phân hóa đa dạng Nhiều thiên tai

13

- Cách 2: Giáo viên đưa ra sơ đồ trống và các từ khóa gợi ý, yêu cầu học sinh chọn các từ khóa cho vào mỗi ô của sơ đồ cho hợp lí. Các từ khóa sắp xếp lộn xộn để đánh lạc hướng học sinh, như: + Phía Đông bán đảo Đông Dương. + Đặc quyền kinh tế. + Tính chất nhiệt đới ẩm gió mùa. + Lãnh hải + Tiếp giáp lãnh hải + Thiên tai + Chung sống và hợp tác + Cầu nối giữa các lục địa và đại dương lớn. + Giao lưu buôn bán với các nước. + Thềm lục địa + Tài nguyên khoáng sản và sinh vật phong phú….

Sử dụng sơ đồ tư duy trong việc ôn tập bài học (học sinh làm vào vở ghi, giáo viên kiểm tra đánh giá)

14

7.1.4.2. Thiết kế sơ đồ cho bài 6+7, tiết 4+5: “Đất nước nhiều đồi núi” Sử dụng sơ đồ cấu trúc bài học (khi bắt đầu vào bài mới) Giáo viên dùng sơ đồ này để khái quát hóa nội dung bài học, giúp định hướng cho học sinh các nhiệm vụ, mục tiêu mà bài học cần đạt được.

Sử dụng sơ đồ trong quá trình dạy bài mới - Dạy mục 2.a, giáo viên có thể tổ chức hoạt động thảo luận nhóm, hoặc kỹ thuật dạy học mảnh ghép, yêu cầu học sinh tìm hiểu đặc điểm các vùng núi nước ta để hoàn thiện nội dung sơ đồ sau.

VÙNG NÚI

ĐẶC ĐIỂM

Đông Bắc

Hướng Độ cao Cấu trúc

Tây Bắc

Hướng Độ cao Cấu trúc

Hướng Độ cao Cấu trúc

Trường Sơn Bắc

Trường Sơn Nam

15

Hướng Độ cao Cấu trúc

- Dạy mục 2.b, giáo viên có thể tổ chức hoạt động cá nhân hoặc theo nhóm nhỏ, cho học sinh tìm hiểu đặc điểm các đồng bằng ở nước ta, từ đó rút ra sự khác biệt giữa đồng bằng châu thổ sông với đồng bằng duyên hải và giữa hai đồng bằng châu thổ sông với nhau bằng cách hoàn thiện sơ đồ sau. ĐẶC ĐIỂM KHU VỰC ĐỒNG BẰNG

Đồng bằng duyên hải

Đồng bằng châu thổ sông

Biển đóng vai trò chủ yếu trong sự hình thành

Do phù sa sông bồi tụ trên vịnh biển nông, thềm lục địa mở rộng

Đặc điểm Diện

Độ

ĐBSCL

tích: 15.000 km2

Diện

tích

Nguồn Hình

ĐBSH

Nguồn

gốc

gốc: do trầm tích biển

Hình

thái: hẹp ngang, bị chia cắt thành các đồng bằng nhỏ

thái

cao Địa hình:

Địa hình

Đất:

Đất

gồm 3 dải

pha cát, nghèo dinh dưỡng

Sử dụng sơ đồ tổng kết bài học (cuối giờ dạy tiết thứ 2 - bài 7) - Cách 1: Giáo viên cung cấp sơ đồ cho học sinh với đầy đủ nội dung như dưới đây, để học sinh củng cố lại toàn bộ nội dung trọng tâm của bài học.

- Cách 2: Giáo viên đưa ra sơ đồ trống và các từ khóa gợi ý, yêu cầu học sinh chọn các từ khóa cho vào mỗi ô của sơ đồ cho hợp lí.

16

ĐẶC ĐIỂM CHUNG

Đồi núi chiếm phần lớn, chủ yếu là đồi núi thấp Cấu trúc khá đa dạng Địa hình của miền nhiệt đới ẩm gió mùa Địa hình chịu tác động mạnh mẽ của con người

Núi Đông Bắc

Tây Bắc Trường Sơn Bắc Trường Sơn Nam

Thế mạnh Khoáng sản Rừng, đất trồng Thủy năng Du lịch

Hạn chế CÁC KHU VỰC

Bán bình nguyên Đồi trung du

Địa hình chia cắt Thiên tai

Thế mạnh Đồng bằng Đồng bằng sông Hồng Đồng bằng sông Cửu Long Đồng bằng duyên hải miền Trung

Cơ sở phát triển nền nông nghiệp nhiệt đới Các nguồn lợi khác Phát triển GTVT Tập trung các thành phố, KCN

Hạn chế Thiên tai

PHÁT TRIỂN KT - XH

17

Sử dụng sơ đồ tư duy trong việc ôn tập bài học (học sinh làm vào vở ghi, giáo viên kiểm tra đánh giá)

7.1.4.3. Thiết kế sơ đồ cho bài 8, tiết 6 “Thiên nhiên chịu ảnh hưởng sâu sắc của biển” Sử dụng sơ đồ cấu trúc bài học (khi bắt đầu vào bài mới) Giáo viên dùng sơ đồ này để khái quát hóa nội dung bài học, giúp định hướng cho học sinh các nhiệm vụ, mục tiêu mà bài học cần đạt được.

18

Sử dụng sơ đồ tư duy trong quá trình dạy bài mới, tổng kết ôn tập toàn bài Giáo viên có thể sử dụng kĩ thuật dạy học mảnh ghép hoặc thảo luận theo nhóm để học sinh tìm hiểu các nội dung mới của bài học. Chia lớp thành 4 nhóm, mỗi nhóm được quyền chọn 1 mảnh ghép trong số 4 mảnh ghép sau

1

2

3

4

Sau khi các nhóm lựa chọn các ảnh ghép theo từng ô số thì sẽ lần lượt hiện lên bức tranh của mỗi mảnh ghép có nội dung tương ứng với nhiệm vụ mà nhóm đó cần tìm hiểu:

1

2

3

4

19

- Nhóm có bức tranh ở mảnh ghép số 1: tìm hiểu về đặc điểm chung của biển Đông và thiên tai mà biển Đông gây ra.

- Nhóm có bức tranh ở mảnh ghép số 2: tìm hiểu về tác động của biển Đông tới khí hậu nước ta.

- Nhóm có bức tranh ở mảnh ghép số 3: tìm hiểu về tác động của biển Đông tới địa hình và hệ sinh thái nước ta.

- Nhóm có bức tranh ở mảnh ghép số 4: tìm hiểu về các loại tài nguyên thiên nhiên mà biển Đông đem đến cho nước ta.

Sau khi các nhóm làm việc sẽ trình bày kết quả của mình và thảo luận, đóng góp ý kiến cho kết quả của nhóm khác. Giáo viên chuẩn hóa kiến thức toàn bài bằng sơ đồ tư duy như sau:

BIỂN ĐÔNG

20

7.1.4.4. Thiết kế sơ đồ cho bài 9, 10 “Thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa” Sử dụng sơ đồ cấu trúc bài học (khi bắt đầu vào bài mới) Bài này học sinh học trong hai tiết, do đó ngay từ khi mở đầu vào tiết 1, giáo viên nên cung cấp cho học sinh một sơ đồ khái quát nội dung của cả hai tiết, để học sinh thấy được logic mối quan hệ giữa các đơn vị kiến thức trong hai bài, tránh bị rời rạc khi chuyển tiếp, và nhấn mạnh tầm quan trọng của nội dung ở tiết 1 – phần khí hậu, bởi khí hậu chi phối ảnh hưởng tới tất cả các thành phần tự nhiên khác sẽ tìm hiểu ở tiết 2. ĐẶC ĐIỂM TN

NHIỆT

BIỂU HIỆN

KHÍ HẬU

TÁC ĐỘNG

ĐẾN SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP

ĐỚI ĐỊA HÌNH ẨM GIÓ

SÔNG NGÒI ĐẾN CÁC

MÙA

ĐẤT

HOẠT ĐỘNG SẢN XUẤT KHÁC VÀ ĐỜI

SINH VẬT

SỐNG

Sử dụng sơ đồ trong quá trình dạy bài mới (mục 1.c. gió mùa) Nội dung phần 1.c “gió mùa” là nội dung khó và trọng tâm của tiết 1 bài này.

Giáo viên có thể tổ chức học tập dưới hình thức nhóm hoặc cặp đôi hoặc cá nhân, hướng dẫn các em khai thác các bản đồ gió mùa mùa đông và bản đồ gió mùa mùa hạ của khu vực Đông Nam Á, để các em hiểu và phân tích được hoạt động của hai loại gió này ở nước ta, tác động cục bộ của hai loại gió này tới các vùng, và tác

21

động tổng thể tới toàn bộ đặc điểm khí hậu nước ta; sau đó khái quát hóa dưới dạng sơ đồ như sau.

Tương tự như vậy, có thể áp dụng phương pháp sơ đồ hóa đối với các phần nội dung khác của bài (phần sông ngòi, địa hình, sinh vật, đất). Tuy nhiên, giáo viên nên lựa chọn thiết kế sơ đồ cho một trong số các nội dung trên, cũng không nhất thiết là tất cả các mục trong bài, để tạo điểm nhấn cho bài giảng vào những phần kiến thức trọng tâm và khó, tránh lạm dụng sơ đồ gây nhàm chán cho học sinh.

22

Sử dụng sơ đồ tư duy tổng kết bài học (sau khi học xong cả hai tiết)

23

7.1.4.5. Thiết kế sơ đồ cho bài 11, 12 “Thiên nhiên phân hóa đa dạng” Sử dụng sơ đồ cấu trúc bài học (khi bắt đầu vào bài mới) Tương tự như bài 9+10, nội dung này học sinh cũng học trong hai tiết, do đó ngay từ khi mở đầu vào tiết 1, giáo viên nên cung cấp cho học sinh một sơ đồ khái quát nội dung của cả hai tiết, để học sinh thấy được logic mối quan hệ giữa các đơn vị kiến thức trong hai bài, tránh bị rời rạc khi chuyển tiếp.

THIÊN NHIÊN PHÂN HÓA

ĐÔNG - TÂY

BẮC - NAM

ĐỘ CAO

Biển và thềm lục địa

Phía Bắc dãy Bạch Mã

Đai nhiệt đới gió mùa

Đồng bằng

Phía Nam dãy Bạch Mã

Đai cận nhiệt gió mùa

Đồi núi

Đai ôn đới gió mùa

CÁC MIỀN ĐỊA LÍ TỰ NHIÊN

Hoặc giáo viên có thể dẫn dắt học sinh tới sơ đồ cấu trúc bài học này bằng cách để sơ đồ trống, yêu cầu học sinh dựa vào nội dung sách giáo khoa (trên cơ sở chuẩn bị bài trước ở nhà, hoặc đọc lướt nhanh tại lớp) để tự tìm các cụm từ thích hợp điền vào các chỗ trống đó, tạo thành sơ đồ hoàn chỉnh như trên.

Sử dụng sơ đồ trong quá trình dạy bài mới 24

Trong quá trình dạy bài mới, giáo viên có thể linh hoạt áp dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học cho phù hợp với từng nội dung. Có thể tổ chức quá trình học tập của học sinh dưới dạng cá nhân, cả lớp hoặc theo nhóm nhỏ; có thể sơ đồ hóa kiến thức hoặc phân tích bản đồ kết hợp với tranh ảnh minh họa để học sinh phát hiện tri thức mới.

- Ví dụ 1: mục 1, bài 11:Thiên nhiên phân hóa theo Bắc – Nam.

Phần lãnh thổ phía Bắc

Phía Bắc Đặc trưng cho vùng

khí hậu nhiệt đới gió mùa có mùa đông lạnh Khí hậu: t0 trung bình năm >200C, có 3-4 tháng dưới 180C, biên độ lớn Cảnh quan: rừng nhiệt đới gió mùa

Dãy Bạch Mã 160B

Phía Nam Đặc trưng cho vùng

Phần lãnh thổ phía Nam

25

khí hậu cận xích đạo gió mùa Khí hậu: t0 trung bình năm >250C, biên độ nhiệt nhỏ Cảnh quan: rừng cận xích đạo gió mùa

- Ví dụ 2: mục 3, bài 12: Thiên nhiên phân hóa theo độ cao

Mưa

7.1.5. Sử dụng sơ đồ kết hợp với một số phương pháp khác trong dạy học 7.1.5.1. Sử dụng sơ đồ kết hợp với phương pháp động não Phương pháp động não là phương pháp dùng để giải quyết nhiều loại vấn đề khác nhau, làm cho người học trong thời gian ngắn nảy sinh được nhiều ý tưởng, nhiều giả định về một vấn đề nào đó. Phương pháp này có nhiều tác động tích cực đối với học sinh như: - Giúp người học trả lời nhanh.

- Khắc phục sự rụt dè, e ngại khi trình bày trước đông người.

- Tránh sự phán xử và kết luận hấp tấp với thời gian hạn định. Để có thể kết hợp thiết kế và sử dụng sơ đồ với phương pháp động não, giáo viên nên chọn những vấn đề đã quen thuộc với các em hoặc gần gũi với thực tế cuộc sống, nhất là các vấn đề kinh tế xã hội của đất nước, của khu vực hay địa phương mình. Như vậy sẽ khiến học sinh có rất nhiều hứng thú và có hiểu biết nhất định khi đưa ra ý kiến. Giáo viên nên đưa ra chủ đề trung tâm, sau 26

đó khích lệ, hướng dẫn học sinh phát biểu liên tiếp các ý kiến. Giáo viên vạch thành các nhánh tương ứng với mỗi ý kiến của các em, không vội vàng tỏ thái độ đối với các ý kiến. Sau khi học sinh phát biểu, một sơ đồ gần như đã được hình thành, giáo viên sẽ là người bổ sung và hoàn chỉnh sơ đồ tư tuy để học sinh ghi nhớ. Điều này có tác dụng tốt trong việc tạo ra sự hứng thú, phấn khích cho học sinh khi các em nhìn thấy công lao của mình đóng góp vào thành quả chung của cả lớp, được giáo viên ghi nhận, khuyến khích.

Ví dụ: trong bài 2: “Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ”, giáo viên yêu cầu học sinh trả lời câu hỏi: Đặc điểm chính của vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ Việt Nam? Học sinh liên tiếp đưa ra các ý kiến, giáo viên vẽ luôn thành các nhánh sơ đồ tư duy, cuối cùng giáo viên bổ sung, chỉnh sửa để được sơ đồ hoàn chỉnh.

7.1.5.2. Sử dụng sơ đồ kết hợp với phương pháp thảo luận nhóm Phương pháp dạy học theo nhóm là phương pháp đặt học sinh vào môi trường học tập theo các nhóm nhằm khuyến khích học sinh trao đổi thảo luận và biết cách làm việc đồng đội. Dưới sự chỉ đạo của nhóm trưởng, học sinh kết hợp làm việc cá nhân/làm việc theo cặp, chia sẻ kinh nghiệm và hợp tác cùng nhau để giải quyết nhiệm vụ được giao. Học tập theo nhóm được sử dụng rộng rãi trong dạy học nói chung và dạy học Địa lí nói riêng vì nó giúp mọi người tham gia tích cực vào quá trình học tập, biết lắng nghe, chia sẻ kinh nghiệm và cùng nhau giải quyết vấn đề đặt ra. Chính từ những ưu điểm nổi bật của dạy học hợp tác theo nhóm như vậy nên đây là phương pháp thường được sử dụng kếp hợp mang lại hiệu quả cao nhất với phương pháp sử dụng sơ đồ.

Có thể ứng dụng sơ đồ (đặc biệt là sơ đồ tư duy) trong hoạt động nhóm để phát huy tối đa năng lực của mỗi cá nhân cũng như của cả nhóm. Sơ đồ tư duy chính là một bức tranh tổng thể về chủ đề đang hướng tới để mỗi cá nhân có thể hiểu được bức tranh đó, nắm bắt được diễn biến của quá trình tư duy theo nhóm đang diễn ra đến đâu, đang ở nhánh nào của sơ đồ tư duy và tổng quan toàn bộ kết quả của nhóm ra sao. Điều này giúp tiết kiệm thời gian làm việc trong nhóm do các thành viên không mất thời gian giải thích ý tưởng của mình thuộc ý lớn nào.

Trong quá trình thảo luận nhóm có rất nhiều ý kiến trong khi đó mỗi người luôn giữ chính kiến của mình, không hướng vào mục tiêu đã đề ra dẫn đến không rút ra được kết luận cuối cùng. Sử dụng sơ đồ tư duy sẽ khắc phục được những hạn chế đó bởi sơ đồ tư duy tạo nên sự đồng thuận trong nhóm, các thành viên đều 27

suy nghĩ tập trung vào một vấn đề chung cần giải quyết, tránh được hiện tượng lan man và đi lạc chủ đề. Mọi thành viên đều đóng góp ý kiến và cùng nhau xây dựng nên sơ đồ tư duy của cả nhóm. Chỉ cần nhìn vào sơ đồ tư duy, bất kỳ thành viên nào của nhóm cũng có thể thuyết trình được nội dung bài học. Sơ đồ tư duy cung cấp cho ta cái nhìn chi tiết và cụ thể. Khi mọi người tập trung vào chủ đề ở giữa thì bộ não của mỗi thành viên đều hướng tới trọng tâm tạo nên sự đồng thuận tập thể, cùng hướng tới một mục tiêu chung và định hướng được kết quả.

Như vậy sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học nhóm đã phát huy được tính sáng tạo, tối đa hoá khả năng của mỗi cá nhân đồng thời kết hợp sức mạnh cá nhân thành sức mạnh tập thể để có thể giải quyết được các vấn đề một cách hiệu quả. Sơ đồ tư duy tạo cho mỗi thành viên cơ hội được giao lưu học hỏi và phát triển chính mình một cách hoàn thiện hơn.

Sự kết hợp giữa dạy học bằng sơ đồ với dạy học theo nhóm có thể diễn ra theo các bước như sau: - Bước 1: Giáo viên nêu vấn đề và xác định nhiệm vụ nhận thức cho HS, có thể là lập sơ đồ của cả một bài học hay của một phần bài học - Bước 2: Giáo viên phân chia học sinh trong lớp theo các nhóm nhỏ, có thể chia nhóm ngẫu nhiên hay chia nhóm chủ định tùy thuộc vào mức độ nhận thức và trình độ của học sinh. Số lượng thành viên trong nhóm tùy thuộc vào nội dung kiến thức cần trình bày bằng sơ đồ là ít hay nhiều (một phần hay toàn bộ bài học). Việc giao nhiệm vụ cho từng nhóm cũng có thể tiến hành theo nhiều cách: + Nhóm đồng việc: Các nhóm lập sơ đồ cùng một nội dung kiến thức bằng nhiều hình thức khác nhau. + Nhóm chuyên sâu: Một bài học có thể xây dựng sơ đồ. GV có thể chia các nhóm xây dựng các SĐTD với nội dung khác nhau. Ví dụ có thể chia lớp làm 6 nhóm, hai nhóm cùng lập sơ đồ của một nội dung kiến thức trong bài, sau đó GV nhận xét, so sánh hai nhóm với nhau.

- Bước 3: Mỗi nhóm cử ra một nhóm trưởng và thư kí. Nhóm trưởng có nhiệm vụ phân công, tổng kết các ý kiến đóng góp và thuyết trình trước lớp, thư kí có nhiệm vụ ghi chép lại quá trình làm việc và sản phẩm cuối cùng. Trong hoạt động nhóm, nhóm trưởng có vai trò hết sức quan trọng nhằm dẫn dắt buổi thảo luận đi đúng hướng, khuyến khích mọi thành viên tham gia và tránh tranh 28

cãi cá nhân để đúc rút và tổng kết cuối cùng. Vì thế, việc chọn nhóm trưởng có thể do giáo viên gợi ý, thường là các học sinh khá giỏi trong lớp, có khả năng làm việc và tư duy logic.

- Bước 4: Các nhóm tiến hành thảo luận, có thể thảo luận chung toàn nhóm hoặc làm việc cá nhân sau đó tổng hợp kết quả.

- Bước 5: Đại diện nhóm lên trình bày kết quả trước lớp, các nhóm khác tranh luận, đặt câu hỏi và giáo viên là người đánh giá, tổng kết, rút ra kết luận cuối cùng.

(Hình ảnh đại diện các nhóm trình bày kết quả trước lớp) 7.1.5.3. Sử dụng sơ đồ kết hợp với phương pháp đàm thoại Phương pháp đàm thoại là phương pháp mà giáo viên khéo léo đặt hệ thống câu hỏi để học sinh trả lời nhằm gợi mở cho học sinh sáng tỏ những vấn đề mới, tự khai phá tri thức mới bằng việc tái hiện những tài liệu đã học hoặc từ 29

kinh nghiệm tích lũy được từ cuộc sống; giúp học sinh củng cố, mở rộng, đào sâu kiến thức, hệ thống hóa tri thức đã tiếp thu được.

Căn cứ vào mục đích sư phạm và tính chất nhận thức của người học, có thể chia ra nhiều loại đàm thoại như đàm thoại gợi mở, đàm thoại củng cố, đàm thoại kiểm tra, đàm thoại tái hiện, đàm thoại giải thích minh họa, đàm thoại tìm tòi phát hiện … Nhưng phương pháp thường được giáo viên sử dụng nhiều trong các giờ học là phương pháp đàm thoại gợi mở.

Phương pháp đàm thoại nếu được sử dụng khéo léo sẽ có tác dụng kích thích tính tích cực độc lập sáng tạo của học sinh, bồi dưỡng năng lực diễn đạt các vấn đề khoa học bằng lời nói, bồi dưỡng hứng thú học tập làm không khí lớp học sôi nổi. Khi kết hợp việc sử dụng sơ đồ với phương pháp đàm thoại, điều quan trọng nhất là việc đặt câu hỏi và tổ chức, điều khiển việc trả lời của học sinh; đặc biệt đối với học sinh lớp 12 thì cần phải có những câu hỏi giải quyết mâu thuẫn giữa các sự vật hiện tượng, câu hỏi vận dụng trong các tình huống khác nhau.

7.1.5.4. Sử dụng sơ đồ kết hợp với phương pháp khai thác bản đồ, biểu đồ Đối với môn Địa lí, bản đồ được coi là yếu tố thiết yếu, là điểm khởi đầu và kết thúc khi học tập và nghiên cứu Địa lí. Về mặt phương pháp, bản đồ được coi là phương tiện trực quan giúp HS khai thác, củng cố tri thức và phát triển tư duy trong quá trình học tập.

Khi sử dụng bản đồ kết hợp với sơ đồ trong dạy học Địa lí, giáo viên có thể hướng dẫn học sinh thực hiện theo hai cách: - Cách 1: Giáo viên có thể yêu cầu học sinh lập một sơ đồ dựa vào kiến thức SGK hoặc hiểu biết của bản thân về vấn đề đang được học, sau đó trong quá trình giáo viên chuẩn xác kiến thức và bổ sung, sửa chữa sơ đồ thì có thể minh họa bằng việc cho học sinh đọc bản đồ treo tường hoặc bản đồ trong SGK hay Atlat Địa lí.

- Cách 2: Để phát huy tính tích cực của học sinh trong việc chủ động tiếp thu kiến thức, kĩ năng Địa lí, đồng thời rèn luyện cho các em kĩ năng làm việc với bản đồ như hiểu, đọc, vận dụng bản đồ… thì giáo viên có thể yêu cầu học sinh quan sát bản đồ trước, từ đó lập một sơ đồ với những gì các em quan sát được. Sau cùng, giáo viên sẽ là người giúp các em chuẩn xác lại kiến thức và thành lập được sơ đồ hoàn chỉnh theo ý tưởng của các em.

30

(Hình ảnh học sinh trình bày sơ đồ tư duy kết hợp với nhận xét bản đồ) Bên cạnh sử dụng bản đồ thì việc hiểu và phân tích các biểu đồ cũng rất cần thiết trong quá trình hình thành kĩ năng cho học sinh. Thường thường, giáo viên thường cho học sinh sử dụng các loại biểu đồ với hai hình thức: - Thứ nhất: sử dụng các biểu đồ có sẵn trong SGK, yêu cầu học sinh phân tích, nhận xét và giải thích các hiện tượng thể hiện trong biểu đồ. Với hình thức này, giáo viên vừa có thể dùng biểu đồ làm phương tiện minh họa cho kiến thức cần khắc sâu.

- Thứ hai: giáo viên có thể yêu cầu học sinh xử lí số liệu và xây dựng các biểu đồ. Cùng một bảng số liệu, tùy theo yêu cầu kiến thức mà có thể xây dựng nhiều loại biểu đồ khác nhau. Hình thức này thường được giáo viên sử dụng trong các tiết học thực hành, các bài kiểm tra trên lớp hoặc bài tập về nhà. Sau

31

khi đã xây dựng được biểu đồ, học sinh căn cứ vào biểu đồ và bảng số liệu để đưa ra bảng nhận xét, phân tích thích hợp.

7.1.6. Sử dụng sơ đồ trong kiểm tra, đánh giá 7.1.6.1. Sử dụng sơ đồ trong kiểm tra bài cũ Thời gian kiểm tra bài cũ lúc đầu giờ không có nhiều chỉ khoảng 5 - 7 phút nên yêu cầu của giáo viên thường không quá khó, không đòi hỏi nhiều sự phân tích, so sánh… để trả lời câu hỏi. Giáo viên thường yêu cầu học sinh tái hiện lại một phần nội dung bài học và chấm điểm tùy vào mức độ thuộc bài của học sinh.

Cách làm này vô tình để nhiều học sinh rơi vào tình trạng học vẹt, đọc thuộc lòng mà không hiểu.

Sử dụng sơ đồ vừa giúp giáo viên kiểm tra được phần nhớ lẫn phần hiểu của học sinh đối với bài học cũ.

32

(Hình ảnh học sinh đang trình bày bài cũ bằng sơ đồ tư duy, và vở ghi của học sinh chuẩn bị trong quá trình ôn bài ở nhà) 7.1.6.2. Kiểm tra kết quả sau một quá trình học tập (kiểm tra 15 phút, kiểm tra 1 tiết, kiểm tra học kì) Trong cách thức ra đề và đánh giá học sinh của giáo viên vẫn còn một số hạn chế như: vẫn nặng về câu hỏi mang tính chất học thuộc lòng, giáo điều và yêu cầu học sinh tái hiện kiến thức đã được giáo viên cho ghi chép trước đó, nếu có kiến thức mở rộng thì thường suy nghĩ của học sinh bị bó hẹp do thời gian còn hạn chế và thậm chí có em không viết kịp trong thời gian 45 phút. Điều này dẫn đến các em cảm thấy quá tải trong các bài kiểm tra và vì thế khi đánh giá học sinh qua các bài kiểm tra này thường chưa thấy hết được khả năng của các em mà mới chỉ đánh giá phiến diện một phần. Khi sử dụng sơ đồ để kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh trong cả một quá trình, giáo viên vừa có thể đánh giá khả năng ghi nhớ kiến thức của học sinh, vừa thấy được tư duy sáng tạo của các em, khả năng tư duy logic, mức độ hiểu và phân tích các vấn đề địa lí qua cách các em thiết kế sơ đồ theo cách hiểu của mình.

(Hình ảnh học sinh trình bày sơ đồ tư duy để ôn tập chuyên đề “Vấn đề sử dụng và bảo vệ tự nhiên”- bài 14+15) Ví dụ: Giáo viên có thể đặt ra câu hỏi “Hãy Trình bày và giải thích ý nghĩa của vị trí địa lí và phạm vi lãnh thổ nước ta bằng Sơ đồ tư duy?”. Để trả lời câu 33

hỏi này đòi hỏi học sinh cần nhớ, hiểu và phân tích kiến thức đã học trong bài 2: “Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ”. Nếu giáo viên yêu cầu học sinh viết ra bảng thông thường, có thể các em sẽ mất thời gian và gặp rắc rối trong việc diễn đạt.

Nếu bài học có nhiều kiến thức, giáo viên có thể yêu cầu 2 hoặc 3 học sinh vẽ sơ đồ tư duy, mỗi em vẽ một nhánh. Trong trường hợp không có nhiều thời gian, giáo viên có thể yêu cầu học sinh vẽ sơ đồ tư duy ở nhà, khi lên lớp nộp lại cho giáo viên và trình bày ngắn gọn trước lớp.

7.2. Khả năng áp dụng của sáng kiến - Sáng kiến được áp dụng ở trường THPT Nguyễn Viết Xuân trong dạy học môn Địa lí 12, chủ đề Địa lí tự nhiên.

- Sáng kiến có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho giáo viên trong giảng dạy môn Địa lí 12 ở các trường THPT, học sinh có thể nghiên cứu để hình thành kĩ năng, phương pháp học tập tốt hơn thông qua sơ đồ.

- Có thể vận dụng cách thiết kế sơ đồ vào việc giảng dạy các chuyên đề khác của chương trình Địa lí 12, như: địa lí dân cư, địa lí các ngành kinh tế, địa lí các vùng kinh tế, địa lí địa phương.

8. Những thông tin cần được bảo mật (nếu có): Không 9. Các điều kiện cần thiết để áp dụng sáng kiến Để sáng kiến này được vận dụng rộng rãi vào thực tiễn cần có sự phối kết hợp giữa các tổ chức trong nhà trường: 9.1. Đối với Ban giám hiệu - Tăng cường đề xuất đầu tư hiện đại hóa cơ sở vật chất (đồ dùng tối thiểu: SGK, SGV, tài liệu tham khảo..., đồ dùng dạy học hiện đại: màn hình, máy chiếu, phòng học bộ môn...) để giáo viên và học sinh được dạy học trong điều kiện tốt nhất.

- Tổ chức tham quan, bồi dưỡng kiến thức thực tế cho học sinh, tạo hứng thú học tập và tăng cường khả năng tự học của học sinh, phát triển năng lực tư duy theo lãnh thổ.

- Chỉ đạo quyết liệt hơn nữa việc đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra đánh giá theo hướng phát triển năng lực học sinh, tạo điều kiện để học sinh được 34

rèn luyện các năng lực: tự học, giải quyết vấn đề, sáng tạo, hợp tác, sử dụng hình vẽ, sơ đồ, tranh ảnh, video, sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông...

9.2. Đối với giáo viên - Cần nắm vững lí thuyết về sơ đồ và các nguyên tắc khi thiết kế và sử dụng nó, điều đó mới có thể giúp chúng ta tránh được những sai sót trong quá trình hướng dẫn học sinh thực hiện.

- Phải nắm vững chương trình học, có kiến thức chuyên môn và thực tế để tích hợp, khái quát tạo thành sơ đồ.

- Giáo viên phải vận dụng thường xuyên và linh hoạt vào các bài cụ thể để đạt được hiệu quả dạy học cao nhất. Luôn phát huy tối đa năng lực tự học, tự lĩnh hội kiến thức của HS và sức sáng tạo của các em để HS học tập tích cực, chủ động. Đó là cơ sở để đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực và phù hợp với xu thế hiện nay.

- Không ngừng trau dồi kiến thức và kĩ năng, đặc biệt là khả năng ứng dụng và sử dụng thành thạo công nghệ thông tin, kĩ năng sử dụng các trang thiết bị dạy học hiện đại....

- Trong quá trình soạn giáo án, việc xây dựng sơ đồ và nội dung lên lớp là công việc rất quan trọng. Tùy vào mục đích bài học cũng như mục đích dạy mà giáo viên thiết kế sơ đồ một cách hợp lí, khoa học.

- Giáo viên cần duy trì sử dụng sơ đồ thường xuyên hơn để học sinh làm quen với PPDH mới, giúp học sinh có được tư duy mạch lạc, logic tránh bị động.

Tuy nhiên, giáo viên cũng cần phải tránh tình trạng lạm dụng sơ đồ quá mức và tránh mang tính hình thức.

- Cần chú trọng phần hướng dẫn học sinh tự học qua hệ thống câu hỏi.

- Tạo điều kiện để học sinh được tham gia vào quá trình kiểm tra, đánh giá.

Lắng nghe ý kiến phản hồi từ học sinh để điều chỉnh hoạt động Dạy- Học.

9.3. Đối với học sinh Để phương pháp sử dụng sơ đồ trong dạy học Địa lí có hiệu quả thì một mình sự nỗ lực của giáo viên thôi chưa đủ. Mà bên cạnh đó cần phải có sự cố gắng của học sinh. Do vậy yêu cầu đặt ra với người học là: 35

- Người học phải trở thành chủ thể của hành động, tích cực, tự giác, chủ động đón nhận tri thức mới.

- Người học phải thực sự hoạt động để không chỉ tiếp thu tri thức, kĩ năng của bộ môn mà quan trọng hơn hết là tiếp thu được cách học.

- Có ý thức, năng lực tự thiết kế sáng tạo các sơ đồ trên lớp, trong việc học tập ở nhà và trong ôn tập, hệ thống kiến thức một cách thuần thục.

- Vận dụng linh hoạt kiến thức về sơ đồ để áp dụng trong nhiều môn học khác nhau chứ không bó hẹp trong phạm vi môn Địa lí.

10. Đánh giá lợi ích thu được hoặc dự kiến có thể thu được do áp dụng sáng kiến 10.1. Đánh giá lợi ích thu được hoặc dự kiến có thể thu được do áp dụng sáng kiến theo ý kiến của tác giả - Qua những nghiên cứu bước đầu về sơ đồ và những ứng dụng linh hoạt của sơ đồ trong giảng dạy - học tập môn Địa lí, qua thực tiễn kinh nghiệm giảng dạy, tôi nhận thấy việc sử dụng sơ đồ là một phương pháp học tập mới có tính khả thi cao, đem lại những hiệu quả tích cực, góp phần quan trọng vào việc rèn luyện năng lực tự học cho học sinh. Đây là một trong những yêu cầu của việc đổi mới phương pháp dạy học Địa lí ở trường phổ thông.

- Những mặt đã đạt được của đề tài: + Nghiên cứu được cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc thiết kế và sử dụng sơ đồ trong dạy và học môn Địa lí 12 - chương trình cơ bản. + Thiết kế và sử dụng sơ đồ cụ thể theo từng bài học trong chuyên đề “Địa lí tự nhiên” - chương trình Địa lí 12. + Chất lượng dạy học được cải thiện đáng kể, tỉ lệ khá, giỏi tăng lên, tỉ lệ trung bình giảm đi. + Sử dụng sơ đồ kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực, có tính khả thi cao đã góp phần đổi mới phương pháp dạy học. + GV có điều kiện ứng dụng công nghệ thông tin vào trong quá trình dạy học. Việc sử dụng thành thạo phần mềm MM, kết hợp với việc trình chiếu, tăng cường tranh ảnh trong dạy học phù hợp thức của học sinh, giúp học sinh hiểu 36

được nội dung bài học và thiết kế được sơ đồ một cách nhanh chóng, hiệu quả, mang lại hứng thú trong giờ học và nâng cao chất lượng giáo dục.

10.2. Đánh giá lợi ích thu được hoặc dự kiến có thể thu được do áp dụng sáng kiến theo ý kiến của tổ chức, cá nhân Ý kiến của học sinh các lớp 12D1, 12D2, 12D5 – những lớp được giáo viên trục tiêp giảng dạy và áp dụng phương pháp này: - Đa số học sinh sôi nổi, hứng thú với việc sử dụng sơ đồ trong quá trình học tập. Sử dụng sơ đồ giúp học sinh dễ dàng xác định được kiến thức trọng tâm và ghi nhớ kiến thức hiệu quả, bền lâu hơn.

- Được tiếp cận nhiều với các phương tiện hỗ trợ dạy học, phát huy khả năng nghiên cứu tài liệu, tổng hợp kiến thức (tư liệu, hình ảnh, máy chiếu, …).

- Phát huy được tinh thần học tập và làm việc theo nhóm.

- Hào hứng, sôi nổi, được làm việc nhiều hơn trong giờ học nên tiết học không nhàm chán nặng nề mà hấp dẫn.

11. Danh sách những tổ chức/cá nhân đã tham gia áp dụng thử hoặc áp dụng sáng kiến lần đầu Phạm vi/Lĩnh vực áp dụng sáng kiến

Số TT

Tên tổ chức/ cá nhân

1

Học sinh lớp 12D1

Trường THPT Nguyễn Viết Xuân

Tiết 2, bài 2: Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ

2

Học sinh lớp 12D2

Trường THPT Nguyễn Viết Xuân

Tiết 6, bài 8: Thiên nhiên chịu ảnh hưởng sâu sắc của biển

3

Học sinh lớp 12D5

Trường THPT Nguyễn Viết Xuân

Tiết 16, bài 15: Bảo vệ môi trường và phòng chống thiên tai

Địa chỉ

Vĩnh Tường, ngày 31 tháng 1 năm 2019

Thủ trưởng đơn vị/ Chính quyền địa phương (Ký tên, đóng dấu)

Vĩnh Tường, ngày 31 Vĩnh Tường, ngày 28 tháng 1 năm 2019 tháng 1 năm 2019 Tác giả sáng kiến CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG (Ký, ghi rõ họ tên) SÁNG KIẾN CẤP CƠ SỞ (Ký tên, đóng dấu) 37

Trương Thị Dung TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Trần Đình Châu, “Sử dụng Bản đồ tư duy- Một biện pháp hiệu quả hỗ trợ học sinh học tập”, tạp chí Giáo dục, kì 2, tháng 9- 2009.

2. Đặng Văn Đức và các tác giả khác: “ Áp dụng phương pháp dạy học tích cực trong môn Địa lí”, Nxb Đại học Sư phạm, 2003.

3. Lê Đức Hải, “ Phát triển tư duy học sinh trong giảng dạy Địa lí kinh tế”, Nxb Giáo dục, 1993.

4. Bùi Văn Tiến(2010), “ Thiết kế và sử dụng phiếu học tập trong dạy-học Địa lý”, sáng kiến kinh nghiệm, trường THPT Buôn Ma Thuật.

5. Nguyễn Đạt Thành(2013), “ Sử dụng Atlat trong giảng dạy Địa lý tự nhiên 12”, sáng kiến kinh nghiệm, trường THPT Chu Văn An. 6. Lê Thị Diễm Hương(2014), “ Ứng dụng CNTT trong soạn giảng giáo án điện tử để nâng cao hiệu quả dạy học Địa lí 12 THPT”, sáng kiến kinh nghiệm, trường THPT số 2 Bát Xát.

7. Đinh Thị Thanh Huyền(2014), “ Rèn một số kỹ năng thành lập biểu đồ môn Địa lí cho học sinh lớp 12 trường THPT Ba Vì”, sáng kiến kinh nghiệm, trường THPT Ba Vì.

38

PHỤ LỤC Phụ lục 1: PHIẾU THĂM DÒ Ý KIẾN CỦA GV VỀ PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12

Để hiểu thực trạng sử dụng sơ đồ trong dạy học Địa lí lớp 12, để góp phần nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Địa lí ở trường THPT, xin thầy (cô) vui lòng cho biết ý kiến của mình về một số vấn đề sau đây. Mọi thông tin do thầy cô cung cấp, chúng tôi chỉ sử dụng để nghiên cứu đề tài khoa học, không nhằm mục đích nào khác.

Họ và tên:....................................................................................................

Nơi công tác: ...............................................................................................

Tên bài dạy: .................................................................................................

Lớp dạy:… ................................................................................................... Ý kiến của GV về việc sử dụng sơ đồ (với mỗi câu hỏi, hãy khoanh tròn vào đầu mỗi ý hoặc nêu ý kiến khác của thầy (cô)).

Câu 1: Thầy (cô) đã gặp những thuận lợi, khó khăn gì trong việc vận dụng SĐTD trong quá trình dạy học?

Thuận lợi A. HS chủ động, sáng tạo trong học tập.

B. HS hứng thú trong tiết học.

C. GV dễ dàng truyền thụ kiến thức cho HS. D. Có nhiều phương tiện phục vụ trong quá trình giảng dạy bằng sơ đồ.

E. Kiến thức HS lĩnh hội được khắc sâu hơn.

F. Kiến thức lí thuyết gắn liền với kiến thức thực tiễn.

39

G. Ý kiến khác:… ........................................................................................

Khó khăn.

A. GV mất nhiều thời gian chuẩn bị cho bài giảng.

B. GV khó khăn hướng dẫn HS thành lập sơ đồ bằng phần mềm Imindmap.

C. HS khó khăn trong việc phát hiện ý chính, ý phụ.

D. GV và HS chưa có nhiều kinh nghiệm sử dụng sơ đồ.

E. Tiết dạy không đủ thời gian để thiết kế sơ đồ.

F. Ý kiến khác:… ........................................................................................

Câu 2. Thầy (cô) dạy học bằng sơ đồ theo cách nào?

A. GV hướng dẫn, gợi ý, HS thiết kế sơ đồ.

B. GV và HS cùng thiết kế sơ đồ và rút ra kết luận.

C. GV thiết kế sơ đồ, giảng giải cho HS và sau đó rút ra kết luận.

D. HS tự thiết kế sơ đồ và tự rút ra kết luận, GV nhận xét, bổ sung.

E. Ý kiến khác: ............................................................................................

Câu 3. Trong quá trình giảng dạy Địa lí bằng sơ đồ, thầy (cô) đã trang bị những kĩ năng nào cho HS? A. Hướng dẫn HS chuẩn bị bài mới ở nhà.

B. Hướng dẫn HS kĩ năng học tập theo nhóm.

C. Hướng dẫn HS kĩ năng độc lập, sáng tạo trong học tập.

D. Hướng dẫn HS cách đọc SGK, sách tham khảo.

E. Hướng dẫn HS kĩ năng nghe giảng, ghi chép bằng sơ đồ.

F. Ý kiến khác: Câu 4. Thầy (cô) nghĩ có nên đưa phương pháp sử dụng sơ đồ trong dạy học THPT không?

A. Có.

B. Không.

C.Ý kiến khác: .......................................................................................

40

Thầy (cô) vui lòng cho những ý kiến đề xuất nhằm nâng cao chất lượng dạy học bằng sơ đồ trong dạy học Địa lí 12. ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... ...............................................................................................................................

Tôi xin chân thành cảm ơn sự hợp tác và giúp đỡ của quý thầy (cô)! ………………., ngày…..tháng…..năm 2018

41

Chữ kí của giáo viên

Phụ lục 2: PHIẾU KHẢO SÁT Ý KIẾN CỦA HỌC SINH VỀ PHƯƠNG PHÁP SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 12

Họ và tên: ...................................................................................................

Lớp: .............................................................................................................

Trường: .......................................................................................................

Câu 1: Em đã được học địa lí bằng phương pháp bản đồ chưa?

A. Chưa bao giờ B. Thỉnh thoảng C. Thường xuyên Câu 2: Em cảm thấy việc học địa lí bằng phương pháp sơ đồ như thế nào?

A. Hứng thú B. Nhàm chán C. Bình thường Câu 3: Khi tiếp thu kiến thức bằng Sơ đồ em thấy như thế nào?

A. Dễ hiểu, dễ tiếp thu kiến thức B. Khó hiểu, không nắm được trọng tâm kiến thức C. Bình thường Câu 4: Em có muốn học Địa lí bằng phương pháp Sơ đồ không?

A. Có B. Không Tôi xin chân thành cảm ơn sự hợp tác và giúp đỡ của các em học sinh! ………………., ngày…..tháng…..năm 2018

42