TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “SÓNG CƠ VÀ SÓNG ÂM” THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH

DẠY HỌC CHỦ ĐỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC

vectorstock.com/10212086

Ths Nguyễn Thanh Tú eBook Collection

SÁNG KIẾN TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “SÓNG CƠ VÀ SÓNG ÂM” (VẬT LÍ 12 – CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH WORD VERSION | 2021 EDITION ORDER NOW / CHUYỂN GIAO QUA EMAIL TAILIEUCHUANTHAMKHAO@GMAIL.COM

Tài liệu chuẩn tham khảo Phát triển kênh bởi Ths Nguyễn Thanh Tú Đơn vị tài trợ / phát hành / chia sẻ học thuật : Nguyen Thanh Tu Group Hỗ trợ trực tuyến Fb www.facebook.com/DayKemQuyNhon Mobi/Zalo 0905779594

THÔNG TIN SÁNG KIẾN 1. Tên sáng kiến: “ TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “SÓNG CƠ VÀ SÓNG ÂM” (VẬT LÍ 12 – CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH” 2. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến: Vật lí 3. Thời gian áp dụng sáng kiến: Từ tuần 7 đến tuần 12 của năm học 2017 – 2018 (trong đó tuần 9 thi giai đoạn 1).

4. Tác giả: 5. Đơn vị áp dụng sáng kiến:

Trang 1

HỆ THỐNG CHỮ VIẾT TẮT CHỮ VIẾT TẮT

TÊN ĐẦY ĐỦ

BĐTD

Bản đồ tư duy

CNTT

Công nghệ thông tin

ĐC

Đối chứng

ĐG

Đánh giá

GD&ĐT

Giáo dục và đào tạo

GV

Giáo viên

HĐ

Hoạt động

HS

Học sinh

SGK

Sách giáo khoa

SL

Số lượng

STT

Số thứ tự

THPT

Trung học phổ thông

TL

Tỉ lệ

TN

Thực nghiệm

MỤC LỤC Trang PHẦN MỘT: MỞ ĐẦU

5

1. Lí do chọn sáng kiến

5

2. Mục đích sáng kiến

6

3. Đối tượng và phạm vi sáng kiến

6

4. Giả thuyết khoa học

6

5. Nhiệm vụ sáng kiến

7

6. Phương pháp nghiên cứu

7

7. Đóng góp của sáng kiến

7

PHẦN HAI: CƠ SỞ LÍ LUẬN DẠY HỌC VẬT LÍ THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH VÀ THỰC TRẠNG TỰ HỌC VẬT LÍ CỦA HỌC SINH THPT

8

1. Dạy học vật lí theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh THPT

8

1.1. Khái niệm năng lực

8

1.2. Các năng lực chuyên biệt của bộ môn Vật lí được cụ thể hóa từ năng lực chung

9

1.3. Các phương pháp, hình thức dạy học Vật lí theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh

11

1.4. Tổ chức hoạt động dạy học Vật lí theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh

11

2. Thực trạng năng lực tự học Vật lý của học sinh THPT Lý Tự Trọng

19

3. Nguyên nhân thực trạng

21

PHẦN BA: NỘI DUNG GIẢI PHÁP

23

1. Vị trí, vai trò của chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”

23

1.1. Vị trí, vai trò của chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” trong chương trình Vật lí và trong đề thi THPT Quốc gia

23

1.2. Cấu trúc của chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”

23

1.3. Mục tiêu của chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”

24

2. Thiết kế xây dựng chủ đề dạy học “Sóng cơ và sóng âm” theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh

26

2.1. Chuyên đề 1: SỰ TRUYỀN SÓNG

26

2.2. Chuyên đề 2: GIAO THOA SÓNG

37

2.3. Chuyên đề 3: SÓNG DỪNG

48

2.4. Chuyên đề 4: SÓNG ÂM

58

2.5. Ôn tập, hệ thống, kiểm tra chủ đề

72

3. Khảo sát tính khả thi, tính hiệu quả khi vận dụng giải pháp

76

3.1. Tiến hành thực nghiệm

76

3.2. Đánh giá thực nghiệm

77

3.3. Kết luận

79

PHẦN BỐN: ĐỀ XUẤT, KIẾN NGHỊ, KẾT LUẬN

80

1. Đề xuất, kiến nghị

80

2. Kết luận chung

82

PHỤ LỤC

84

TÀI LIỆU THAM KHẢO

100

PHẦN MỘT: MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn sáng kiến Thế kỷ XXI là thế kỉ của toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, sự phát triển khoa học kĩ thuật và công nghệ diễn ra nhanh chóng thúc đẩy sự phát triển của mọi mặt đời sống xã hội. Bối cảnh thế giới liên tục biến đổi đòi hỏi các quốc gia, các vùng lãnh thổ cũng như Việt Nam đặt ra yêu cầu mới đối với nguồn nhân lực, do đó cũng đặt ra những yêu cầu mới cho sự nghiệp giáo dục thế hệ trẻ - chủ nhân tương lai của đất nước. Thế kỉ XXI đòi hỏi con người phải tích cực, chủ động, năng động, sáng tạo, phát triển những phẩm chất và phát triển năng lực phù hợp để đáp ứng nhu cầu đất nước và xã hội.

Nghị quyết số 29-NQ/TW tại Hội nghị lần thứ 8 của Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện GD&ĐT, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế đã nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của HS; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để HS tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học.”

Thực hiện đổi mới căn bản, toàn diện GD&ĐT theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, giáo dục phổ thông nước ta đang thực hiện bước chuyển từ định hướng nội dung trang bị kiến thức kĩ năng sang định hướng phát triển phẩm chất và phát triển năng lực cho HS phù hợp thời đại mới. Giáo dục đã từng bước thực hiện thành công việc chuyển từ dạy học theo lối “truyền thụ một chiều” sang dạy phương pháp học, cách thức vận dụng kiến thức, tự rèn luyện kỹ năng, hình thành phẩm chất và phát triển năng lực.

Tuy nhiên thực tế ở các trường trung học phổ thông hiện nay, hoạt động đổi mới phương pháp dạy học ở trường trung học phổ thông nói chung và môn Vật Lý nói riêng chưa mang lại hiệu quả cao, dạy học vẫn nặng về truyền thụ kiến thức lí thuyết.

Việc rèn luyện kỹ năng sống, kỹ năng giải quyết các tình huống thực tiễn cho HS thông qua khả năng vận dụng tri thức chưa thực sự được quan tâm. Việc áp dụng phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho HS còn chưa nhiều, chưa triệt để nhất là dạy cho học sinh cách tự học, tự tìm tòi khám phá và bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh. Điều này dẫn đến tình trạng thầy dạy mãi mà không hết dạng bài, không hết các tình huống mở rộng, còn học sinh cảm thấy mệt mỏi quá tải do phải tiếp thu thụ động quá nhiều.

Hoạt động kiểm tra đánh giá chủ yếu chú ý đến yêu cầu tái hiện kiến thức và đánh giá qua điểm số đã dẫn đến tình trạng GV và HS duy trì dạy học theo lối "đọc chép" thuần túy, HS học tập thiên về ghi nhớ máy móc công thức, ít quan tâm quá trình tư duy xây dựng kiến thức, ít quan tâm vận dụng kiến thức nhất là vận dụng sáng tạo trong các tình huống cụ thể mới lạ. Thực trạng trên dẫn đến hệ quả là không rèn luyện được tính độc lập, tự giác sáng tạo trong quá trình học, trung thực trong kiểm tra, thi cử; nhiều học sinh phổ thông còn thụ động trong việc học tập; khả năng sáng tạo và năng lực vận dụng tri thức vào bài thi cụ thể gặp khó khăn như THPT Quốc gia và giải quyết các tình huống thực tiễn cuộc sống còn hạn chế.

Với những lí do kể trên, tôi chọn đề tài sáng kiến kinh nghiệm: “Tổ chức dạy học chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” (Vật lí 12- Chương trình chuẩn) theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh”.

2. Mục đích sáng kiến Xây dựng, thực hành dạy và học chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” (Vật lí 12Chương trình chuẩn) theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Vật lí 12.

3. Đối tượng và phạm vi sáng kiến - Đối tượng: Tiến trình dạy và học chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh.

- Phạm vi sáng kiến: Quá trình dạy và học Vật lí 12 chương trình chuẩn tại trường THPT Lí Tự Trọng.

4. Giả thuyết khoa học Nếu thực hiện được chủ đề dạy học “Sóng cơ và sóng âm” đáp ứng được các yêu cầu của việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh thì sẽ

góp phần nâng cao chất lượng, đáp ứng tốt kì thi THPT Quốc Gia. 5. Nhiệm vụ sáng kiến - Nghiên cứu cơ sở lí luận của việc phát triển năng lực của học sinh nói chung và năng lực tự học nói riêng.

- Xác định được mục tiêu dạy học và xây dựng được nội dung dạy học chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”.

- Xây dựng được hệ thống bài học chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh.

- Xây dựng hệ thống câu hỏi kiểm tra tự học, tự đánh giá học sinh sau khi học chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”.

6. Phương pháp nghiên cứu - Nghiên cứu lí luận dạy học Vật lí.

- Nghiên cứu cơ sở lí luận của việc phát triển năng lực tự học của học sinh trong dạy học; cơ sở lí luận của các phương pháp dạy học ở trường phổ thông.

- Phương pháp điều tra thực tiễn hoạt động dạy và học của GV và HS trong trường THPT Lý Tự Trọng.

- Phương pháp thực nghiệm.

7. Đóng góp của sáng kiến Sáng kiến áp dụng trong thực tế dạy học chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh ở trường THPT Lý Tự Trọng nói riêng và các trường THPT trong tỉnh Nam Định nói chung có cùng điều kiện.

PHẦN 2: CƠ SỞ LÍ LUẬN DẠY HỌC VẬT LÍ THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH VÀ THỰC TRẠNG TỰ HỌC VẬT LÍ CỦA HỌC SINH THPT 1. Dạy học vật lí theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh THPT 1.1. Khái niệm năng lực Theo quan điểm của những nhà tâm lý học thì năng lực là tổng hợp các đặc điểm, thuộc tính tâm lý của cá nhân phù hợp với yêu cầu đặc trưng của một hoạt động nhất định nhằm đảm bảo cho hoạt động đó đạt hiệu quả cao.

Như vậy năng lực có thể được hiểu: - Thứ nhất là: chỉ một khả năng, điều kiện tự nhiên có sẵn để thực hiện một hoạt động nào đó.

- Thứ hai là: Là một phẩm chất tâm sinh lí tạo cho con người có khả năng để hoàn thành một hoạt động nào đó có chất lượng cao.

Trong chương trình dạy học định hướng phát triển năng lực, khái niệm năng lực được sử dụng như sau: - Năng lực liên quan đến bình diện mục tiêu của dạy học: mục tiêu dạy học được mô tả thông qua các năng lực cần hình thành; - Trong các môn học, những nội dung và hoạt động cơ bản được liên kết với nhau nhằm hình thành các năng lực; - Năng lực là sự kết nối tri thức, hiểu biết, khả năng, mong muốn...; - Mục tiêu hình thành năng lực định hướng cho việc lựa chọn, đánh giá mức độ quan trọng và cấu trúc hóa các nội dung và hoạt động và hành động dạy học về mặt phương pháp; - Năng lực mô tả việc giải quyết những đòi hỏi về nội dung trong các tình huống cụ thể,... hiểu và vận dụng được các phép tính cơ bản;

- Các năng lực chung cùng với các năng lực chuyên môn tạo thành nền tảng chung cho công việc giáo dục và dạy học; - Mức độ đối với sự phát triển năng lực có thể được xác định trong các chuẩn: Đến một thời điểm nhất định nào đó, HS có thể/phải đạt được những gì?

1.2. Các năng lực chuyên biệt của bộ môn Vật lí được cụ thể hóa từ năng lực chung Thông qua dạy học phải phát triển cho học sinh các năng lực chung: Năng lực tự học, Năng lực giải quyết vấn đề, Năng lực sáng tạo, Năng lực tự quản lí, Năng lực giao tiếp, Năng lực hợp tác, Năng lực sử dụng công nghệ thông tin và truyền thông, Năng lực sử dụng ngôn ngữ, Năng lực tính toán. Các năng lực chung cùng với các năng lực chuyên môn tạo thành nền tảng chung cho công việc giáo dục và dạy học. Từ các cách hiểu trên, chúng ta có thể nhận thấy năng lực của học sinh phổ thông chính là khả năng vận dụng kết hợp kiến thức, kĩ năng và thái độ để thực hiện tốt các nhiệm vụ học tập, giải quyết có hiệu quả những vấn đề có thực trong cuộc sống của các em. Từ các năng lực chung ta có thể cụ thể hóa các năng lực chuyên biệt môn Vật lí như bảng sau: Bảng 1: Bảng năng lực chuyên biệt môn Vật lí được cụ thể hóa từ năng lực chung STT

Năng lực chung

Năng lực trong môn Vật lí

Nhóm năng lực làm chủ và phát triển bản thân 1

Năng lực tự học

- Lập được kế hoạch tự học và điều chỉnh, thực hiện kế hoạch có hiệu quả.

- Tìm kiếm thông tin về nguyên tắc cấu tạo, hoạt động của các ứng dụng kĩ thuật.

- Đánh giá được mức độ chính xác nguồn thông tin.

- Đặt được câu hỏi về hiện tượng sự vật quanh ta.

- Tóm tắt được nội dung vật lí trọng tâm của văn bản.

- Tóm tắt thông tin bằng sơ đồ tư duy, bản đồ khái niệm, bảng biểu, sơ đồ khối.

- Tự đặt câu hỏi và thiết kế, tiến hành được phương án thí nghiệm để trả lời cho các câu hỏi đó.

2

Năng

lực

- Đặc biệt quan trọng là năng lực thực nghiệm.

giải quyết vấn đề

Đặt được những câu hỏi về hiện tượng tự nhiên: Hiện

(Đặc

quan

tượng… diễn ra như nào? Điều kiện diễn ra hiện tượng

trọng là năng lực

là gì? Các đại lượng trong hiện tượng tự nhiên có mối

giải quyết vấn đề

quan hệ với nhau như nào? Các dụng cụ có nguyên tắc

bằng con đường

cấu tạo và hoạt động như thế nào?

thực nghiệm hay

- Đưa ra được cách thức tìm ra câu trả lời cho các câu

còn gọi là năng

hỏi đã đặt ra.

lực thực nghiệm)

- Tiến hành thực hiện các cách thức tìm câu trả lời bằng

biệt

suy luận lí thuyết hoặc khảo sát thực nghiệm.

- Khái quát hóa rút ra kết luận từ kết quả thu được.

- Đánh giá độ tin cậy và kết quả thu được.

3

Năng lực sáng tạo

- Thiết kế được phương án thí nghiệm để kiểm tra giả thuyết (hoặc dự đoán) - Lựa chọn được phương án thí nghiệm tối ưu.

- Giải được bài tập sáng tạo.

- Lựa chọn được cách thức giải quyết vấn đề một cách tối ưu.

4

Năng lực tự quản

Không có tính đặc thù

lí Nhóm năng lực về quan hệ xã hội 5

Năng lực giao tiếp

- Sử dụng được ngôn ngữ vật lí để mô tả hiện tượng.

- Lập được bảng và mô tả bảng số liệu thực nghiệm.

- Vẽ được đồ thị từ bảng số liệu cho trước.

- Vẽ được sơ đồ thí nghiệm.

- Mô tả được sơ đồ thí nghiệm.

- Đưa ra các lập luận lô gic, biện chứng.

6

Năng lực hợp tác

- Tiến hành thí nghiệm theo nhóm.

- Tiến hành thí nghiệm theo các khu vực khác nhau.

Nhóm năng lực công cụ (Các năng lực này sẽ được hình thành trong quá trình hình thành các năng lực ở trên)

7

8

Năng lực sử dụng

- Sử dụng một số phần mềm chuyên dụng (maple,

công nghệ thông

coachs…) để mô hình hóa quá trình vật lí.

tin

- Sử dụng phần mềm mô phỏng để mô tả đối tượng vật

và

truyền

thông (ICT)

lí.

Năng lực sử dụng

- Sử dụng ngôn ngữ vật lí, ngôn ngữ toán học để diễn tả

ngôn ngữ

quy luật vật lí.

- Sử dụng bảng biểu, đồ thị để diễn tả quy luật vật lí.

- Đọc hiểu được đồ thị, bảng biểu.

Năng 9

lực

toán

tính

- Mô hình hóa quy luật vật lí bằng các công thức toán học.

- Sử dụng toán học để suy luận từ kiến thức đã biết ra hệ quả hoặc ra kiến thức mới.

1.3. Các phương pháp, hình thức dạy học Vật lí theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh Các phương pháp dạy học Vật lí theo định hướng phát triển năng lực trong dạy học thường được sử dụng và có vai trò quan trọng trong việc phát triển năng lực chung và năng lực chuyên biệt Vật lí là: dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề, dạy học dựa trên tìm tòi khám phá.... Còn các hình thức dạy học có vai trò trong việc phát triển năng lực đang được áp dụng có thể nêu ra ở đây là: dạy học phân hóa, dạy học dự án, dạy học theo trạm, góc, dạy học theo tình huống, dạy học webquest và đặc biệt là hướng dẫn tự học và bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh....

1.4. Tổ chức hoạt động dạy học Vật lí theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh 1.4.1. Quan niệm về tự học Theo quan điểm dạy học tích cực, bản chất của học là tự học, nghĩa là người học luôn là chủ thể nhận thức, tác động vào nội dung học một cách tích cực, tự lực, chủ

động và sáng tạo để đạt được mục tiêu học tập. Theo đó, quá trình hình thành kiến thức, kĩ năng, thái độ, chủ yếu là do HS tự thực hiện, còn môi trường học, hình thức học chỉ đóng vai trò trợ giúp. Việc học chỉ có hiệu quả khi người học ý thức được việc học (có nhu cầu học tập) từ đó có động cơ, ý chí và quyết tâm để vượt qua những khó khăn, trở ngại trong học tập. Tự học là một quá trình chủ thể nhận thức tác động một cách tích cực, tự lực, chủ động và sáng tạo vào đối tượng học nhằm chuyển hoá chúng thành tài sản riêng, làm cho chủ thể thay đổi và phát triển.

Do cuộc sống có nhiều biến động và phát triển vì vậy để đảm bảo đáp ứng nhu cầu xã hội con người ai cũng phải tự học, song vấn đề quan trọng là tự học ở mức độ nào và tự học như thế nào… và phải hướng tới học suốt đời. Đặc điểm cơ bản quan trọng không thể thiếu của tự học là sự tự giác và kiên trì cao, sự tích cực, độc lập và sáng tạo của HS tự mình thực hiện việc học. Như vậy, tự học là sự tích cực, tự lực, chủ động của chủ thể nhận thức trong hoạt động học, quá trình tự học do người học tự thực hiện tuy nhiên, cần chú ý rằng với HS phổ thông để việc tự học đạt hiệu quả thường cần phải có sự hướng dẫn, trợ giúp của GV hay người trợ giúp. Theo đó, GV cần tạo ra môi trường để HS phát huy nội lực của mình trong quá trình khám phá kiến thức.

Tự học có hai mức độ: tự học hoàn toàn và tự học có hướng dẫn. Tự học có hướng dẫn là hình thức tự học để chiếm lĩnh tri thức và hình thành kĩ năng tương ứng với sự hướng dẫn tổ chức chỉ đạo của GV hay người hướng dẫn, thông qua bài giảng hoặc tài liệu hướng dẫn học. Tự học có hướng dẫn là việc học cá nhân và tự chủ, được sự giúp đỡ và tăng cường của một số yếu tố như GV hay người hướng dẫn hay công nghệ giáo dục hiện đại. Khi đó, người học là chủ thể, trung tâm, tự mình chiếm lĩnh tri thức, chân lí bằng hành động của mình. Người thầy là tác nhân hướng dẫn, tổ chức, đạo diễn cho trò tự học trong sự hợp tác với bạn, với thầy, với học liệu,…

Như vậy, tự học là tự mình thực hiện việc học. Tự học không thể thiếu trong hoạt động học, trong đó HS phải biết huy động hết khả năng trí tuệ, tình cảm và ý chí của mình để lĩnh hội một cách sáng tạo tri thức kĩ năng và hoàn thiện nhân cách của mình dưới sự hướng dẫn của GV. Kết quả tự học cao hay thấp phụ thuộc vào kĩ năng tự học

của mỗi cá nhân và đặc biệt với HS THPT thì còn phải phụ thuộc rất lớn đến sự hướng dẫn của GV hay học liệu, phương tiện hỗ trợ,...

Xét theo con đường và không gian học tập thì tự học có thể diễn ra theo các hình thức sau: Tự học không theo con đường nhà trường, học thông qua thực tế; tự học ở trường lớp.

Quá trình tự học thường được diễn ra theo các giai đoạn: tự nghiên cứu, tự thể hiện, tự điều chỉnh và vận dụng. Mỗi giai đoạn vừa nêu trên có các bước cơ bản để thực hiện, có thể mô tả chúng như phần dưới đây: – Giai đoạn I. Tự nghiên cứu + Bước 1. Xác định mục tiêu học tập, nội dung cần học, lên kế hoạch tự học. + Bước 2. Xác định kiến thức, kĩ năng cơ bản thuộc mỗi nội dung hay chủ đề; + Bước 3. Hệ thống hoá kiến thức. Xác định quan hệ giữa kiến thức, kĩ năng mới thu nhận với nhau và với kiến thức, kĩ năng đã có; – Giai đoạn II. Tự thể hiện và hợp tác + Bước 4. Tự thể hiện; + Bước 5. Thảo luận; – Giai đoạn III. Tự điều chỉnh + Bước 6. Tự đánh giá; + Bước 7: Tự điều chỉnh; - Giai đoạn IV. Vận dụng kiến thức + Bước 8. Vận dụng kiến thức: Vận dụng tốt kiến thức, kĩ năng là bước cuối cùng của quá trình học hay tự học.

1.4.2. Vị trí, vai trò của tự học

Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 Hội nghị Trung ương 8 khoá XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo có nêu lên mục tiêu cụ thể, trong đó có đề cập tới việc “phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời”; trong các giải pháp có nêu “tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực.

Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khoá, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng CNTT và truyền thông trong dạy và học”.

Như vậy: - Tự học được xem là một mục tiêu cơ bản của quá trình dạy học; - Rèn luyện kĩ năng tự học là phương cách tốt nhất để tạo ra động lực cho HS trong quá trình học tập; - Tự học giúp cho mọi người có thể chủ động học tập suốt đời.

1.4.3. Những thành tố cơ bản của tự học Muốn tự học, mỗi người cần thiết phải có được bốn thành tố cơ bản, là: a) Động cơ học tập gồm: – Các động cơ hứng thú nhận thức; – Các động cơ trách nhiệm trong học tập. b) Học tập có kế hoạch Để có được mục tiêu khả thi và hữu ích, HS cần xác định mục tiêu học tập của mình theo năm yếu tố sau đây: – Cụ thể và rõ ràng; – Đo lường được; – Có thách thức;

– Thực tế; – Có thời gian để hoàn thành; Sau khi đã xác định được các vấn đề trọng tâm, phải sắp xếp các phần việc trong kế hoạch chung một cách hợp lí, logic về cả nội dung lẫn thời gian, đặc biệt cần tập trung hoàn thành dứt điểm từng phần, từng hạng mục theo thứ tự được thể hiện chi tiết trong kế hoạch như: – Học ở đâu; – Khi nào nên học tập; – Học cho giờ lí thuyết; – Học cho giờ cần phát biểu, trả bài; – Sửa đổi kế hoạch học tập. c) Thực hiện kế hoạch học tập để chiếm lĩnh kiến thức Đây là giai đoạn quyết định và chiếm nhiều thời gian công sức nhất. Khối lượng kiến thức và các kĩ năng được hình thành nhanh hay chậm, nắm bắt vấn đề nông hay sâu, rộng hay hẹp, có bền vững không,… tuỳ thuộc vào chính bản thân người học trong bước mang tính đột phá này. Theo đó, nó thường bao gồm các hoạt động như: – Tiếp nhận/thu thập thông tin: + Tìm kiếm thông tin: + Tiến hành thu thập thông tin: + Sắp xếp thông tin đã chọn lọc một cách hệ thống, theo từng nội dung.

– Xử lí thông tin: Để hình thành kĩ năng này, người học thường phải tiến hành các thao tác như: + Tóm tắt, phân loại thông tin;

+ Phân tích thông tin; + Tổng hợp, hệ thống hoá thông tin: – Vận dụng tri thức, thông tin: – Trao đổi, phổ biến thông tin: Để hình thành và ngày càng hoàn thiện kĩ năng này, người học thường phải thực hiện có hiệu quả các hành động như: + Hợp tác với bạn, với thầy; + Trình bày vấn đề bằng ngôn ngữ nói hoặc viết; + Tham gia tranh luận, trao đổi, chia sẻ thông tin. d) Tự kiểm tra đánh giá kết quả học tập: Trong bất kì hoạt động nào đánh giá kết quả cũng đều quan trọng, vì nó giúp cho chủ thể kịp thời phát hiện ưu điểm hay thiếu sót, hạn chế và điều chỉnh các hoạt động, phù hợp với mục đích đề ra. Trong tự học, tự kiểm tra, tự đánh giá có một ý nghĩa quan trọng, đảm bảo kết quả, chất lượng của tự học.

Muốn học tập có hiệu quả, nhất thiết HS phải chủ động tự giác, học bất cứ lúc nào có thể, bằng chính nội lực, vì nội lực chính là nhân tố quyết định cho sự phát triển. Ngoài ra, còn rất cần tới vai trò của người thầy hay người trợ giúp với tư cách là ngoại lực trong việc giúp cho HS có được một hệ thống kiến thức, kĩ năng, thái độ,… cùng với phương pháp tự học cụ thể, khoa học, nhờ vào kinh nghiệm của thầy. Nhờ đó, hoạt động tự học của HS ngày càng đi vào chiều sâu, thực chất.

1.4.4. Hướng dẫn học sinh tự học Để HS tự học có hiệu quả, ngoài việc tạo động cơ, hứng thú cho các em, cũng như hướng dẫn các em lập kế hoạch học tập hay tự kiểm tra đánh giá còn cần sử dụng một số phương pháp và kĩ thuật tự học thông dụng. Một vài phương pháp và kĩ thuật tự học thông dụng được đề cập như phần dưới đây:

a) Hướng dẫn học sinh nghe hiệu quả trong tự học: Biết nghe giảng đúng cách hay nghe tích cực sẽ giúp HS rút ngắn thời gian học tập, làm bài tập nhanh chóng và dễ dàng hơn, tự tin, hứng thú hơn và không ngỡ ngàng khi gặp lại các nội dung học tập, nhất là trọng tâm bài học. b) Hướng dẫn học sinh tự ghi chép hiệu quả: Ghi chép không những có thể khiến tăng cường sự tập trung mà còn là một công cụ hỗ trợ ghi nhớ. Khả năng ghi chép phụ thuộc vào từng người và được bắt nguồn từ những kinh nghiệm có sẵn. Ghi chép còn giúp chúng ta nguồn lưu trữ thông tin để sau này dùng lại hay ôn lại nếu cần.

Song để ghi chép được nhanh và hiệu quả nên sử dụng các thủ thuật như: dùng từ viết tắt, dùng chữ bắt đầu của một từ; dùng các kí hiệu hoặc tạo ra những từ viết tắt riêng cho mình; đặt tựa đề riêng cho đề mục và ghi lùi sang phải từng chi tiết liên quan với đề mục; dùng những chấm riêng cho từng dòng và xuống dòng cho mỗi chi tiết; chừa chỗ trống nhiều so với lề trái, khoảng 1/3 chiều ngang tờ giấy; ... Không cần ghi lại mọi thứ mà hãy tư duy, lắng nghe để hiểu và ghi được những điều quan trọng nhất.

Lưu ý: c) Hướng dẫn học sinh tự đọc hiệu quả là đọc một cách tập trung và kĩ lưỡng để hiểu được chính xác những gì đọc được. Ta biết rằng một từ, một cụm từ hay một chữ, thường có hai phần là âm và nghĩa. Đứng về mặt kĩ thuật, đọc là một quá trình kết hợp lướt mắt qua các con chữ và nhập nghĩa của các con chữ đó vào đầu. d) Hướng dẫn học sinh tự đọc tích cực SQ3R (Francis Robinson, 1970) là một kĩ thuật hữu hiệu nhằm giúp ta nắm được toàn bộ nội dung thông tin của một tài liệu hay một quyển sách,…thông qua việc ta phải chú tâm tới đọc tài liệu một cách tích cực. e) Hướng dẫn học sinh ghi nhớ thông tin hiệu quả trong tự học: Ghi nhớ là quá trình tiếp nhận thông tin và lưu giữ thông tin ấy trong đầu, để sau đó có thể nhắc lại, dùng lại được. Ghi nhớ đòi hỏi yêu cầu cao với người học. Để có thể ghi nhớ thông tin nhanh và lâu, cần lưu ý hướng dẫn học sinh thực hiện các các bước sau: – Đọc đi đọc lại; – Nắm ý chính;

– Trích lược những chi tiết quan trọng; – Ghi thành dàn bài; – Nhẩm trong óc; –Ghi ra giấy; – Hỏi và tự trả lời. g) Hướng dẫn học sinh liên tưởng trong tự học: Liên tưởng giúp các em phát huy tính khám phá, tính sáng tạo bằng cách kết nối một vấn đề đang học, một vấn đề đang gặp phải, cần được ghi nhớ, một vấn đề chưa thật quen thuộc, chưa thật hiểu rõ, với cái mà mình đã biết. Nhờ đó, ta sẽ dễ nhớ và dễ truy cập, sử dụng một vấn đề nào đó khi cần. Để sử các em vận dụng tốt liên tưởng, cần hướng dẫn các em tìm các luật liên tưởng: Luật đặc trưng, Luật tương phản; Luật gần nhau, Luật quan hệ. Ngoài ra còn có: Luật sáng rõ; Luật lặp lại, Luật (thời gian) xa gần.

Liên tưởng có thể giúp tự học, phát huy tính sáng tạo được nhiều hơn. Đây là một phương pháp tư duy thường được sử dụng, có tác dụng và cần thiết trong đời sống, trong học tập và cho suốt cuộc đời con người. h) Hướng dẫn học sinh sử dụng bản đồ tư duy trong tự học. Trong việc học và đặc biệt là khi ôn tập, hệ thống hoá kiến thức, HS đã được làm quen với việc kẻ bảng, biểu, vẽ sơ đồ, biểu đồ,… vì vậy BĐTD được xem là hình thức ghi chép hỗ trợ tìm tòi, đào sâu, mở rộng một ý tưởng, tóm tắt những ý chính của một nội dung, hệ thống hoá một chủ đề, một hệ thống bài tập hay một mạch kiến thức, các cách giải của một dạng bài tập,… bằng cách kết hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết với sự tư duy tích cực. Đặc biệt, BĐTD còn là một sơ đồ mở, không yêu cầu tỉ lệ, chi tiết khắt khe, có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, mỗi người vẽ một kiểu, dùng màu sắc, hình ảnh, các cụm từ diễn đạt khác nhau. Do đó, việc lập BĐTD còn giúp phát huy khả năng sáng tạo của mỗi người.

Để làm quen, trước hết nên cho HS tập “đọc hiểu” một vài BĐTD do GV thiết kế sẵn hoặc được cho từ mạng Internet, sách tham khảo,… tập cho HS thuyết trình, diễn giải mạch nội dung kiến thức hàm chứa trong BĐTD đó. Tiếp theo, thực hành vẽ BĐTD trên giấy hay trên bìa, trên bảng.

Khi HS đã biết cách lập BĐTD, GV có thể hướng dẫn các em cách “ghi” bài theo cách sử dụng BĐTD. Hướng dẫn HS ghi theo cách hiểu của các em, tóm lược các ý chính trong SGK, ghi các nội dung mà thầy/cô mở rộng, bổ sung vào bài giảng hay các nội dung tham khảo thêm,…

Khi HS đã thành thạo việc lập BĐTD, sử dụng được BĐTD trên lớp, GV hướng dẫn các em dùng BĐTD trong việc tự học ở nhà, khi ôn bài hay hệ thống kiến thức của một chủ đề, một chương.

Các em có thể lập BĐTD để chuẩn bị bài mới, các em có thể đọc trước SGK, vẽ BĐTD theo cách hiểu của mình, khi đến lớp sẽ bổ sung thêm các thông tin, các nội dung khác bằng cách vẽ thêm nhánh. k) Hướng dẫn học sinh ứng dụng CNTT trong tự học CNTT không chỉ hiểu là máy tính và mạng Internet mà là tất cả những phương tiện kĩ thuật dùng để khởi tạo, lưu trữ, chuyển tải, chia sẻ, trao đổi thông tin. Trong dạy học, CNTT đóng vai trò quan trọng tạo ra “môi trường số” giúp GV, HS linh động hơn trong việc thu thập, xử lí, trao đổi, quản lí thông tin cũng như giao tiếp, cộng tác và đánh giá hoặc liên kết nội dung bài học với những ý tưởng thực tế của cuộc sống. Mặt khác đây cũng là nguồn để cung cấp tài liệu, giải đáp thắc mắc khó khăn cho học sinh. Giáo viên cần hướng dẫn học sinh tự khai thác một số trang web giúp tự học Vật lý tốt như : google.com.vn; youtube.com; moon.vn; hocmai.vn; viettelstudy.vn; tuyensinh247.com; kienthuc.com; violet.vn,...

2. Thực trạng năng lực tự học Vật lí của học sinh THPT Lý Tự Trọng Để làm rõ thực trạng tự học môn Vật lí của học sinh, tôi đã thực hiện một cuộc khảo sát đối với 390 học sinh của khối 12 trường THPT Lý Tự Trọng.

Khảo sát mức độ yêu thích môn Vật lí, tôi thu được kết quả như bảng sau: Bảng 2: Mức độ yêu thích môn Vật lí của học sinh Rất thích

Thích

Không thích

SL

TL

SL

TL

SL

TL

72

18,46%

216

55,39%

102

26,15%

Từ bảng 2 ta thấy 55,39% học sinh thích học môn Vật lí, lí do chủ yếu được các em đưa ra là môn lí nằm trong tổ hợp bộ môn thi vào đại học, cao đẳng và các em hoàn toàn tiếp thu được kiến thức của bộ môn này; 18,46% học sinh rất thích học Vật lí, lí do chủ yếu được các em đưa ra là môn Vật lí là môn học gắn liền với thực tế, giúp các em hiểu được nhiều hiện tượng liên quan, và đặc biệt các em rất thích làm các thí nghiệm Vật lí; 26,15% học sinh không thích học với lí do chủ yếu là Vật lí khô khan, quá khó, quá nhiều công thức và dạng bài tập, học sinh không thể nắm hết được mà các em lại mất gốc từ các lớp dưới nên học không hiểu dẫn tới chán nản. Qua đây, tôi thấy đa số học sinh thích học môn Vật lí nhưng tỉ lệ còn thấp, vẫn còn 26,15% học sinh không thích học Vật lí. Vì vậy, cần có những biện pháp để bồi đắp tình yêu Vật lí, tạo hứng thú cho học sinh.

Khảo sát mức độ tự học môn Vật lí, tôi thu được kết quả như bảng sau: Bảng 3: Khảo sát mức độ tự học môn Vật lí Thường xuyên

Thỉnh thoảng

Không tự học

SL

TL

SL

TL

SL

TL

246

63,08%

120

30,77%

24

6,15%

Khảo sát về các hình thức tự học của học sinh, tôi thu được bảng sau: Bảng 4: Khảo sát về các hình thức tự học của học sinh Các hình thức tự học

SL

TL

Tự học cá nhân có hướng dẫn của thầy cô

271

69,49%

Tự học theo nhóm có hướng dẫn của thầy cô

58

14,87%

Tự học cá nhân không có hướng dẫn của thầy cô

41

10,51%

Tự học theo nhóm không có hướng dẫn của thầy cô

20

5,13%

Qua bảng 3, có 63,08% học sinh thường xuyên tự học môn Vật lí; 30,77% thỉnh thoảng mới tự học vào những lúc sắp kiểm tra hay thi giai đoạn; 6,15% học sinh không tự học. Bảng 4 cho thấy đa số học sinh tự học cá nhân có hướng dẫn của thầy cô; tỉ lệ học sinh tự học không cần hướng dẫn còn thấp. Qua đó, ta thấy đa số học sinh đã có ý thức tự học nhưng mới chỉ dừng lại ở mức thầy cô yêu cầu gì thì học đấy, học thụ động, học rập khuôn theo những gì được thầy cô cho ghi lại trong sách vở, học để đối phó với các bài kiểm tra, các kì thi, chứ chưa tích cực chủ động tìm hiểu kiến thức.

Học sinh chủ yếu làm việc độc lập, ít khi hợp tác nhóm, khả năng hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau còn yếu.

3. Nguyên nhân thực trạng Có thực trạng trên, nguyên nhân khách quan là do chương trình hiện nay vẫn còn nặng về mặt kiến thức và Vật lí là một trong những môn khó học của trường phổ thông. Trong một tiết học, với nội dung kiến thức tương đối nhiều, giáo viên cố gắng để chuyển tải kiến thức cho học sinh, nên thời gian để học sinh tự học, liên hệ thực tế hoặc mở rộng, thực hiện các thí nghiệm, nâng cao kiến thức là rất hạn chế.

Cách ra đề kiểm tra đánh giá học sinh theo một lối mòn đã rất cũ là hỏi lí thuyết học thuộc từ sách giáo khoa; bài tập dùng để kiểm tra đánh giá phần lớn chỉ áp dụng công thức để tính toán đơn thuần; đề kiểm tra chưa gắn liền kiến thức với thực tiễn và thí nghiệm thực hành; điều đó khiến học sinh học theo xu hướng ra đề của giáo viên...

Thứ hai là còn một số giáo viên chưa quan tâm đúng mức tới đối tượng giáo dục; chưa đặt ra cho mình nhiệm vụ và trách nhiệm nghiên cứu, hiện tượng dùng đồng loạt cùng một cách dạy, một bài giảng cho nhiều lớp, nhiều thế hệ học trò là không ít. Giáo viên dạy “chay” nhiều, mô tả hiện tượng Vật lí bằng các thuật ngữ khoa học trừu tượng và khó hiểu với học sinh. Giáo viên dạy Vật lí mà xa rời kiến thức thực tế trong

khi đó Vật lí lại là môn học gắn liền với thực nghiệm và thực tế. Một số giáo viên bước chân vào lớp, cầm viên phấn viết ngay đề bài và cứ thế “độc diễn” tới cuối giờ học, không quan tâm tới phải đặt vấn đề vào bài và gắn các ứng dụng thực tế vào bài học cho sinh động và tăng hứng thú, hấp dẫn học sinh. Có giáo viên lại sợ mất thời gian, ngại phải chuẩn bị…

Việc chưa chú trọng đến thí nghiệm trong phòng học bộ môn cũng là nguyên nhân khiến học sinh không hiểu rõ được hiện tượng thực tế, không quan sát được hiện tượng, không được trực tiếp tiến hành thí nghiệm; từ đó kém hứng thú, ghi nhớ bài học máy móc, nhanh quên kiến thức và vận dụng kiến thức vào thực tiễn rất yếu kém.

Bên cạnh đó, một số giáo viên còn dạy Vật lí như dạy Toán, tức chỉ quan tâm tới công thức và cho học sinh áp dụng công thức tính ra đáp số dẫn tới tiết học Vật lí rất tẻ nhạt. Đặc biệt, một số giáo viên cũng chưa chú trọng việc phân loại đối tượng học sinh cũng như cung cấp cho các em cách tự học phù hợp, hiệu quả.

Nguyên nhân chủ quan là nhiều học sinh chưa xác định được mục tiêu học tập đúng đắn, học theo định hướng của gia đình chứ không theo sở thích cá nhân nên chưa có động lực cho việc học, coi việc học là nghĩa vụ. Tự bản thân các em cần phải trả lời các câu trả lời sau: Học để làm gì? Tại sao phải học? Học có giúp ích được gì cho cuộc sống của các em sau này không?...Khi trả lời được các câu hỏi đó, thì các em mới có động cơ học tập, mới xác định được tầm quan trọng của việc học và từ đó sẽ có thái độ đúng đắn hơn trong học tập.

Ngoài ra nhiều học sinh chưa có phương pháp tự học hiệu quả: kiến thức là mênh mông nhất là các môn hiện nay đều thi theo hình thức trắc nghiệm, nhiều bạn không có phương pháp học, không sắp xếp được lịch học sẽ cảm thấy quá tải, rơi vào trạng thái mông lung, lo lắng vì không biết phải học cái gì trước, cái gì sau. Có bạn học tối ngày mà kết quả học tập vẫn không được cải thiện. Đó là chưa kể đến việc nhiều học sinh chưa năng động, còn thu mình trong các hoạt động tập thể, làm việc nhóm, còn tinh thần ỉ lại nên hiệu quả tự học và học tập theo nhóm chưa cao.

Để khắc phục tình trạng trên, nhằm nâng cao hứng thú và khả năng tự học của học sinh, tôi đã từng bước vận dụng phương pháp dạy học chủ đề theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh. Phần tiếp theo, tôi sẽ trình bày phương án dạy học chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” - Vật lí 12 (chương trình chuẩn) theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh.

PHẦN BA: NỘI DUNG GIẢI PHÁP 1. Vị trí, vai trò của chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” 1.1. Vị trí, vai trò của chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” trong chương trình Vật lí và trong đề thi THPT Quốc gia Chương “Sóng cơ và sóng âm” là chương thứ hai trong bảy chương của Vật lí 12 (chương trình chuẩn). Về mặt kiến thức chương “Sóng cơ và sóng âm” ở vị trí cầu nối giữa dao động điều hòa của từng phần tử với sự lan truyền dao động điều hòa trong không gian tạo thành sóng. Muốn hiểu được và làm được các dạng bài tập của chương “Sóng cơ và sóng âm”, học sinh phải nắm vững các kiến thức về dao động điều hòa ở chương 1. Khi đã nắm vững kiến thức về sóng cơ, học sinh sẽ dễ dàng tiếp cận với sóng điện từ ở chương 4 và sóng ánh sáng ở chương 5 trên cơ sở tất cả các loại sóng đều có cùng tính chất nhiễu xạ, giao thoa… có cùng đặc trưng như bước sóng, tần số sóng, tốc độ truyền sóng…

Trong cấu trúc đề thi THPT quốc gia những năm gần đây chương “Sóng cơ và sóng âm” chiếm khoảng 10% đến 14%, tuy không nhiều nhưng có nhiều dạng bài khó liên quan đến kiến thức thực tiễn, đồ thị đòi hỏi tư duy cao trong nhiều bài. Có thể nhận thấy 3 chương đầu của chương trình Vật lí 12 có mức độ khó cao nên nếu học sinh chểnh mảng sẽ ảnh hưởng rất lớn đến tâm lí và mục tiêu đối với môn Vật lí. Do đó, việc bắt đầu học nghiêm túc và khẩn trương các chương trong học kỳ I nói chung và chương “Sóng cơ và sóng âm” nói riêng là cực kỳ quan trọng.

1.2. Cấu trúc của chương “Sóng cơ và sóng âm” Chương “Sóng cơ và sóng âm” trong chương trình vật lí 12 (chương trình chuẩn) gồm các bài: + Bài 7: Sóng cơ và sự truyền sóng cơ. + Bài 8: Giao thoa sóng. + Bài 9: Sóng dừng.

+ Bài 10: Đặc trưng vật lí của âm.

Bài đọc thêm: Một số ứng dụng của siêu âm. Sôna. + Bài 11: Đặc trưng sinh lí của âm.

Chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” được chia thành 4 chuyên đề nhỏ dạy trong 13 tiết (cả lí thuyết và bài tập) theo kế hoạch giảng dậy bộ môn của nhà trường, cụ thể: + Chuyên đề 1: Sự truyền sóng, thời gian: 3 tiết trên lớp. + Chuyên đề 2: Giao thoa sóng, thời gian: 3 tiết trên lớp. + Chuyên đề 3: Sóng dừng, thời gian: 3 tiết trên lớp. + Chuyên đề 4: Sóng âm, thời gian: 3 tiết trên lớp. + Tiết ôn tập chương dùng để ôn tập, hệ thống, kiểm tra chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”.

1.3. Mục tiêu của chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” Chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” được chia thành bốn chuyên đề nhỏ, đó là sự truyền sóng, giao thoa sóng, sóng dừng và sóng âm. Tôi cố gắng xây dựng mỗi chuyên đề theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh, đặc biệt quan tâm đến tình huống khởi động nhằm gây hứng thú, tạo động lực học tập cho học sinh và qua đó góp phần cải thiện kết quả học tập môn Vật lí. Mỗi chuyên đề đều được thiết kế theo trình tự: Khởi động – Hình thành kiến thức –Luyện tập – Vận dụng, tìm tòi, mở rộng nhằm đạt được các mục tiêu sau: 1.3.1. Kiến thức, kĩ năng, thái độ a. Kiến thức - Phát biểu được các định nghĩa về sóng cơ, sóng dọc, sóng ngang và nêu được ví dụ về sóng dọc, sóng ngang.

- Phát biểu được các định nghĩa về tốc độ truyền sóng, bước sóng, tần số sóng, biên độ sóng và năng lượng sóng.

- Nêu được sóng âm, âm thanh, hạ âm, siêu âm là gì.

- Nêu được cường độ âm và mức cường độ âm là gì và đơn vị đo mức cường độ âm.

- Nêu được ví dụ để minh hoạ cho khái niệm âm sắc. Trình bày được sơ lược về âm cơ bản, các hoạ âm.

- Nêu được các đặc trưng sinh lí (độ cao, độ to và âm sắc) và các đặc trưng vật lí (tần số, mức cường độ âm và các hoạ âm) của âm.

- Mô tả được hiện tượng giao thoa của hai sóng mặt nước và nêu được các điều kiện để có sự giao thoa của hai sóng.

- Mô tả được hiện tượng sóng dừng trên một sợi dây và nêu được điều kiện để có sóng dừng khi đó.

- Nêu được tác dụng của hộp cộng hưởng âm. b. Kĩ năng - Viết được phương trình sóng.

- Giải được các bài toán về giao thoa và sóng dừng.

- Giải thích được sơ lược hiện tượng sóng dừng trên một sợi dây.

- Xác định được bước sóng hoặc tốc độ truyền âm bằng phương pháp sóng dừng.

- Thiết kế và làm được thí nghiệm về sự truyền sóng, giao thoa sóng và sóng dừng. c. Thái độ - Hứng thú, tự giác trong học tập, tìm hiểu khoa học.

- Có tác phong của nhà khoa học.

1.3.2. Các năng lực cần hình thành và phát triển cho học sinh - Năng lực giải quyết vấn đề thông qua đặt câu hỏi khác nhau về một hiện tượng (sự truyền sóng, giao thoa sóng, sóng dừng); tóm tắt những thông tin liên quan từ nhiều nguồn khác; xác định và làm rõ thông tin, ý tưởng mới (sóng tới, sóng phản xạ).

- Năng lực tự học, đọc hiểu và giải quyết vấn đề theo giải pháp đã lựa chọn thông qua việc tự nghiên cứu và vận dụng kiến thức về tổng hợp dao động để giải quyết bài toán giao thoa sóng, sóng dừng.

- Năng lực hợp tác nhóm: làm thí nghiệm, trao đổi thảo luận, trình bày kết quả thí nghiệm.

- Năng lực tính toán, trình bày và trao đổi thông tin: hoàn thành các bảng số liệu khi làm thí nghiệm sóng dừng để xác định bước sóng, tốc độ truyền sóng.

- Năng lực thực hành thí nghiệm: các thao tác và an toàn thí nghiệm.

2. Thiết kế xây dựng chủ đề dạy học “Sóng cơ và sóng âm” theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh.

2.1. Chuyên đề 1: SỰ TRUYỀN SÓNG 2.1.1. Mục tiêu 2.1.1.1. Kiến thức, kĩ năng, thái độ a. Kiến thức - Phát biểu được định nghĩa của sóng cơ.

- Nêu được các khái niệm liên quan đến sóng: sóng dọc, sóng ngang, các đặc trưng của sóng: tốc độ truyền sóng, tần số sóng, chu kì sóng, bước sóng, năng lượng sóng.

- Viết được phương trình sóng hình sin. Nêu được tính tuần hoàn theo thời gian và theo không gian của phương trình sóng. b. Kĩ năng - Giải được các bài tập đơn giản về sóng cơ.

- Tự làm được thí nghiệm về sự truyền sóng trên mặt nước và trên một sợi dây. c. Thái độ

- HS có ý thức chuẩn bị bài ở nhà.

- HS chủ động lĩnh hội kiến thức mới.

- HS tích cực tham gia vào các hoạt động học tập trên lớp.

2.1.1.2. Các năng lực cần hình thành và phát triển cho học sinh - Năng lực quan sát: vị trí dao động của phần tử môi trường, phương dao động của phần tử môi trường và phương truyền sóng - Năng lực toán học: viết phương trình sóng, hệ thức liên hệ bước sóng với tần số sóng và tốc độ truyền sóng.

- Năng lực ngôn ngữ: mô tả giải thích sự truyền sóng, các khái niệm, năng lực phân tích đồ thị sóng hình sin.

- Năng lực tư duy: phân tích đưa ra bản chất quá trình truyền sóng, độ lệch pha của hai điểm trên cùng phương truyền sóng, khoảng cách các điểm dao động cùng pha, ngược pha...

- Năng lực sáng tạo: giải bài tập tính tuần hoàn theo không gian và thời gian của sóng sử dụng quan hệ giữa chuyển động tròn đều và dao động điều hòa.

2.1.2. Chuẩn bị 2.1.2.1. Giáo viên - Các thí nghiệm, video mô tả về sóng mặt nước, sóng truyền trên sợi dây, sóng ngang, sóng dọc.

- Phiếu hướng dẫn học sinh tự đánh giá hoặc đánh giá lẫn nhau.

2.1.2.2. Học sinh - Ôn lại các bài về dao động điều hoà.

- SGK, vở ghi bài, giấy nháp...

- Mỗi nhóm chuẩn bị giấy A0 để trình bày sản phẩm.

2.1.3. Tổ chức các hoạt động học của học sinh 2.1.3.1. Hướng dẫn chung Chủ đề này cần thực hiện trong thời gian 3 tiết ở trên lớp. Có thể mô tả chuỗi hoạt động học và dự kiến thời gian như sau: Thời Các bước

Hoạt động

Tên hoạt động

lượng dự kiến

Khởi động

Hoạt động 1

Hình thành

Hoạt động 2

Tạo tình huống về sóng mặt nước.

Tìm hiểu sự hình thành sóng, phân loại sóng và các đặc trưng của sóng.

20 phút

25 phút

kiến thức Hoạt động 3

Luyện tập

Hoạt động 4

Tìm hiểu phương trình sóng cơ.

Hệ thống hóa kiến thức và giải bài tập vận dụng

25 phút Ở nhà, 60 phút trên lớp Ở nhà,

Tìm

tòi

mở rộng

Hoạt động 5

Tìm hiểu sự hình thành của sóng biển, tác hại của sóng thần.

5 phút ở lớp

2.1.3.2. Hướng dẫn cụ thể từng hoạt động HĐ1: Tạo tình huống về sóng mặt nước a. Mục tiêu hoạt động: Quan sát đoạn video về hiện những con sóng biển bạc đầu, học sinh có hứng thú tìm hiểu sự hình thành sóng biển như thế nào?

Nội dung hoạt động: Giáo viên cho học sinh quan sát đoạn video về những con sóng biển bạc đầu.

Giáo viên gợi lại hình ảnh khi ném một viên đá xuống nước, trên mặt nước xuất hiện những vòng tròn đồng tâm lồi, lõm xen kẽ lan rộng dần tạo thành sóng nước.

- Học sinh thảo luận nhóm: xây dựng phương án thí nghiệm khảo sát sự truyền sóng trên mặt nước. Tổ chức cho các nhóm báo cáo trước cả lớp.

- Nghe và quan sát giáo viên giới thiệu dụng cụ thí nghiệm: Bộ thí nghiệm sóng mặt nước.

- Tiến hành thực hiện thí nghiệm dưới sự hướng dẫn của giáo viên.

- Thảo luận xác định vấn đề nghiên cứu. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: - GV chia nhóm và đặt nhiệm vụ trước lớp: Làm việc nhóm để nêu hiện tượng trên bề mặt chất lỏng khi có một nguồn sóng dao động và giải thích hiện tượng đó?

- Hướng dẫn và theo dõi học sinh làm việc nhóm.

- Tổ chức học sinh báo cáo kết quả trước lớp: thiết kế phương án thí nghiệm , nêu hiện tượng thu được và giải thích hiện tượng đó.

- Giới thiệu dụng cụ thí nghiệm và hướng dẫn học sinh tiến hành thí nghiệm với bề mặt nước.

- Yêu cầu học sinh thảo luận nhóm, xác định vấn đề nghiên cứu và báo cáo trước lớp để thống nhất các vấn đề nghiên cứu: + Khi nguồn O dao động, mặt nước có hình dạng như thế nào? Có thấy mẩu nút chai bị đẩy ra xa không? Hiện tượng quan sát được gọi là hiện tượng gì? c. Sản phẩm hoạt động: Ý kiến của các nhóm.

HĐ 2: Tìm hiểu sự hình thành sóng cơ và các đặc trưng của sóng hình sin a. Mục tiêu hoạt động: Thực hiện được thí nghiệm hoặc xem video để giải thích được hiện tượng sóng truyền trên mặt nước, sóng truyền trên sợi dây PQ mềm, dài; tìm hiểu sóng ngang, sóng dọc.

Nội dung hoạt động: Học sinh thực hiện thí nghiệm kết hợp với sách giáo khoa để tìm hiểu về khái niệm sóng cơ, sóng ngang, sóng dọc. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: - GV hướng dẫn học tiến hành thí nghiệm hoặc xem video, đọc SGK trả lời các câu hỏi trong phiếu học tập số 1.

Phiếu học tập số 1

1. Sóng cơ là gì? Nêu đặc điểm của sóng cơ?

2. Thế nào là sóng ngang? Sóng ngang truyền được trong các môi trường nào?

3. Thế nào là sóng dọc? Sóng dọc truyền được trong các môi trường nào?

4. Sóng hình sin là gì? Nêu sự hình thành và các đặc trưng của sóng hình sin?

5. Hãy vẽ mũi tên chỉ chiều chuyển động của hai quả bóng A, B (nhỏ, nhẹ) trên mặt nước biết O là nguồn sóng.

- HS thực hiện nhiệm vụ cá nhân, sau đó trình bày và thảo luận nhóm để thống nhất kết quả.

- Hướng dẫn học sinh báo cáo trước, giám sát và điều khiển thảo luận. Ghi nhận kết quả làm việc của cá nhân hoặc nhóm học sinh.

- Lập luận đi đến sự hình thành của một sóng hình sin và các đặc trưng của sóng hình sin.

- Giáo viên nhận xét sản phẩm, bài báo cáo của các nhóm và “chốt” kiến thức. c. Sản phẩm hoạt động: Sản phẩm cá nhân, sản phẩm nhóm, các báo cáo và thảo luận.

HĐ3: Tìm hiểu phương trình sóng a. Mục tiêu hoạt động: Viết được phương trình sóng hình sin.

Nội dung hoạt động: Học sinh tìm hiểu sách giáo khoa để thiết lập phương trình sóng hình sin, nắm được các đại lượng trong phương trình. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: - GV hướng dẫn học sinh đọc SGK trả lời các câu hỏi trong phiếu học tập số 2.

Phiếu học tập số 2 1. Viết phương trình sóng hình sin?

2. Viết công thức tính độ lệch pha của hai điểm trên cùng phương truyền sóng cách nhau một khoảng bằng d.

3. Tìm khoảng cách giữa các điểm trên cùng phương truyền sóng dao động cùng pha, ngược pha, vuông pha.

4. Tại sao có thể nói sóng vừa có tính tuần hoàn theo thời gian, vừa có tính tuần hoàn theo không gian?

- HS thực hiện nhiệm vụ cá nhân, sau đó trình bày và thảo luận nhóm để thống nhất kết quả.

- Hướng dẫn học sinh báo cáo trước, giám sát và điều khiển thảo luận. Ghi nhận kết quả làm việc của cá nhân hoặc nhóm học sinh.

- Lập luận đi đến sự hình thành của một sóng hình sin và các đặc trưng của sóng hình sin.

- Giáo viên nhận xét sản phẩm, bài báo cáo của các nhóm và “chốt” kiến thức. c. Sản phẩm hoạt động: Sản phẩm cá nhân, sản phẩm nhóm, các báo cáo và thảo luận.

HĐ4: Hệ thống hóa kiến thức – Bài tập vận dụng a. Mục tiêu hoạt động Hệ thống hóa kiến thức và vận dụng giải bài tập cơ bản về sự truyền sóng và phương trình sóng.

Nội dung hoạt động: - Học sinh làm việc nhóm, tóm tắt kiến thức về sự truyền sóng và phương trình sóng: có thể dùng bản đồ tư duy hoặc dùng bảng hoặc các hình thức khác để trình bày.

- Vận dụng kiến thức trả lời các câu hỏi và bài tập mà giáo viên đã chuẩn bị. b. Gợi ý tổ chức hoạt động - Giáo viên yêu cầu làm việc nhóm, tóm tắt các kiến thức về sự truyền sóng và phương trình sóng.

- Nhóm học sinh thực hiện nhiệm vụ tổng kết kiến thức.

- Học sinh giới thiệu sản phẩm của nhóm trước lớp và thảo luận.

- Giáo viên đánh giá, bổ sung.

- Yêu cầu cả lớp trả lời câu hỏi và giải bài tập mà giáo viên đã chuẩn bị sẵn.

- Giáo viên chỉnh sửa, thống nhất phương pháp giải. c. Sản phẩm hoạt động: Bài làm của học sinh, nhóm học sinh.

Hoạt động 5 (Vận dụng, tìm tòi mở rộng): Tìm hiểu sự hình thành sóng biển, tác hại của sóng thần. a. Mục tiêu hoạt động: Học sinh hiểu được cơ chế tạo thành sóng biển, sóng thần, cũng như dấu hiệu nhận biết và tác hại của sóng thần, từ đó có biện pháp phòng tránh làm giảm tối đa thiệt hại do sóng thần gây ra. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: Giáo viên yêu cầu các nhóm học sinh thực hiện các nhiệm vụ học tập sau: 1. Nếu cơ chế hình thành sóng biển, sóng thần.

2. Sóng thần có tác hại gì? Nêu biện pháp phòng tránh sóng thần.

3. Sưu tập các hình ảnh, video về sóng biển, sóng thần.

Giáo viên gợi ý tài liệu tham khảo: + Địa lí 10 – Bài 16: Sóng. Thủy triều. Dòng biển + Trang google.com c. Sản phẩm hoạt động: Bài làm của học sinh.

2.1.4. Câu hỏi kiểm tra đánh giá chủ đề

Câu hỏi mức độ nhận biết Câu 1: Quá trình truyền sóng cơ là quá trình A. truyền vật chất.

B. truyền năng lượng.

C. truyền khối lượng.

D. truyền vật chất và năng lượng.

Câu 2: Sóng cơ ngang không truyền được trong các môi trường A. rắn, lỏng, khí.

B. rắn, lỏng.

C. rắn, khí.

D. lỏng, khí.

Câu 3: Sóng dọc không truyền được trong A. kim loại.

B. nước.

C. không khí.

D. chân không.

Câu 4: Công thức liên hệ giữa tốc độ sóng v, bước sóng λ, chu kì T và tần số f của sóng là

A. λ = vT =

v f

B. λT = vf

C. λ =

v = vf T

D. v = λT =

λ f

Câu 5: Bước sóng là khoảng cách giữa hai điểm A. trên cùng một phương truyền sóng mà dao động tại hai điểm đó ngược pha.

B. gần nhau nhất trên cùng một phương truyền sóng mà dao động tại hai điểm đó cùng pha.

C. gần nhau nhất mà dao động tại hai điểm đó cùng pha.

D. trên cùng một phương truyền sóng mà dao động tại hai điểm đó cùng pha.

Câu hỏi mức độ thông hiểu Câu 1: Chọn phát biểu đúng khi nói về sóng cơ.

A. Hai phần tử của môi trường cách nhau một nửa bước sóng thì dao động ngược pha.

B. Những phần tử của môi trường trên cùng một hướng truyền sóng và cách nhau một số nguyên lần bước sóng thì dao động cùng pha.

C. Những phần tử của môi trường cách nhau một số nguyên lần bước sóng thì dao động cùng pha.

D. Hai phần tử của môi trường cách nhau một nửa bước sóng thì dao động vuông pha.

Câu 2: Cho phương trình sóng : u = 0,25cos(20t − 5x) (m; s). Phát biểu nào sau đây là sai?

A. Biên độ sóng là 25 cm.

C. Chu kì của sóng là

π s.

10

B. Bước sóng là 5 m.

D. Tần số của sóng là

10 Hz. π

Câu 3: Cho một sóng ngang có phương trình sóng là u = 8cos 2π(

t x − ) (mm), 0,1 2

trong đó x tính bằng cm, t tính bằng giây. Chu kì sóng là A. T = 0,1 s.

B. T = 0,5 s.

C. T = 5,0 s.

D. T = 1,0 s.

Câu 4: Một sóng truyền trên mặt nước có bước sóng λ = 2 m. Khoảng cách giữa

hai điểm gần nhau nhất trên cùng một phương truyền dao động cùng pha nhau là A. 0,5 m.

B. 1,0 m.

C. 2,0 m.

D. 1,5 m.

Câu 5: Người quan sát chiếc phao trên mặt biển, thấy nó nhô lên cao 10 lần

trong khoảng thời gian 27 s. Tần số của sóng biển là A.

27 Hz. 10

B.

1 Hz. 3

C. 270 Hz.

D.

20 Hz. 17

Câu hỏi mức độ vận dụng Câu 1: Một người quan sát sóng trên mặt hồ thấy khoảng cách giữa hai ngọn sóng liên tiếp bằng 2m và có 6 ngọn sóng qua trước mặt trong 8s. Vận tốc truyền sóng trên mặt nước là A. 3,20 m/s.

B. 1,25 m/s.

C. 2,50 m/s.

D. 3,00 m/s.

Câu 2: Một sóng ngang truyền trên sợi dây rất dài với tốc độ truyền sóng là

4m/s và tần số sóng có giá trị từ 33 Hz đến 43 Hz. Biết hai phần tử tại hai điểm trên dây cách nhau 25 cm luôn dao động ngược pha nhau. Tần số sóng trên dây là A. 42 Hz.

B. 35 Hz.

C. 40 Hz.

D. 37 Hz.

Câu 3: Một sóng ngang truyền trên sợi dây rất dài với phương trình sóng π .  u = U 0 cos  20 π t − x 10  

Trong đó x tính bằng cm, t tính bằng giây. Tốc độ truyền sóng

bằng A. 2 m/s.

B. 4 m/s.

C. 1 m/s.

D. 3 m/s.

Câu 4: Một dao động lan truyền trong môi trường liên tục từ điểm M đến điểm

N cách M một đoạn 0,9 (m) với vận tốc 1,2 (m/s). Biết phương trình sóng tại N có dạng uN = 0,02cos2πt(m). Biểu thức sóng tại M là A. u M = 0,02cos ( 2πt ) (m).

C. u M = 0,02cos  2πt − 

3π   (m).

2 

B.

3 π  (m).  u M = 0 , 02 cos  2 π t +  2  

π D. u M = 0,02cos  2πt +  (m). 

2

Câu 5: Sóng ngang truyền trên mặt nước với tần sồ f = 60 Hz. Tại một thời điểm

nào đó một phần tử mặt nước có dạng như hình vẽ. Trong đó khoảng cách từ vị trí cân bằng của A đến vị trí cân bằng của D là 60 cm và điểm C đang đi xuống qua vị trí cân

bằng. Hỏi chiều truyền sóng và vận tốc truyền sóng là như thế nào?

A. Sóng truyền từ A đến E với vận tốc 48 m/s.

B. Sóng truyền từ A đến E với vận tốc 36 m/s.

C. Sóng truyền từ E đến A với vận tốc 36 m/s.

D. Sóng truyền từ E đến A với vận tốc 48 m/s.

Câu hỏi mức độ vận dụng cao Câu 1: Một sóng ngang có tần số f = 10 Hz, biên độ A = 2 cm truyền từ O theo

đường thẳng Ox với vận tốc 0,8 m/s. Biên độ sóng không đổi khi lan truyền. Xét hai điểm M, N trên phương truyền sóng với MN = 22 cm, M gần nguồn hơn. Khi điểm M có li độ 1 cm và đang chuyển động ra xa vị trí cân bằng thì li độ tại đó N là A. 3 cm.

B. 1 cm.

C. - 1 cm.

D. - 3 cm.

Câu 2: Một nguồn phát sóng dao động điều hòa tạo ra sóng tròn đồng tâm O

truyền trên mặt nước với bước sóng λ. Hai điểm M và N thuộc mặt nước, nằm trên hai phương truyền sóng mà các phần tử nước đang dao động. Biết OM = 8λ, ON = 12λ và OM vuông góc với ON. Trên đoạn MN, số điểm mà phần tử nước dao động ngược pha với dao động của nguồn O là A. 5.

B. 4.

C. 6.

D. 7.

Câu 3: Một nguồn sóng ở O được truyền đi với chu kì T = 3 s. Hai phần tử M và

N cùng nằm trên một phương truyền sóng và cách nhau một khoảng 0,25λ. Tại thời điểm t thì M và N có li độ lần lượt là – 4,5 cm và – 6 cm. Biết M ở xa nguồn O hơn so với N. Hỏi thời gian ngắn nhất sau đó là bao lâu để M đạt đến vận tốc cực đại?

A. 1,75 s.

B. 1,25 s.

C. 1,19 s.

D. 0,25 s.

Câu 4: Hai điểm M, N cùng nằm trên một phương truyền sóng cách nhau

λ . Tại 3

thời điểm t thì M đạt vận tốc cực đại và đang đi xuống. Biết sóng truyền từ N đến M. Hỏi thời điểm gần nhất ngay sau thì N đạt vận tốc bằng nửa vận tốc cực đại của chính nó là bao nhiêu?

A.

2T .

3

B.

T .

2

C.

T .

3

D.

T .

6

Câu 5: Nguồn sóng tại O truyền theo đường thẳng với biên độ không đổi. Ban

đầu điểm O tại vị trí biên âm. Ở thời điểm t = T/2 một điểm cách nguồn một khoảng

1,5λ có li độ là - 10 cm. Biên độ của sóng là A. 10 cm.

B. 10 2 cm.

C. 10 3 cm.

D. 20 cm.

2.2. Chuyên đề 2: GIAO THOA SÓNG 2.2.1. Mục tiêu

Kiến thức về giao thoa sóng trong môi trường đồng nhất xác định được trình bày trong chương trình Vật lí theo cả quan điểm cơ chế và quan điểm hiện tượng mà nội dung cơ bản là trình bày về sự dao động của các phần tử môi trường chất lỏng.

Dưới đây, chúng tôi trình bày việc vận dụng lí luận về xây dựng chủ đề dạy học “Giao thoa sóng” trong phạm vi môn Vật lí 12 (Bài 8 – Giao thoa sóng) nhằm phát triển năng lực học của học sinh. Việc tổ chức dạy học được thực hiện trong 2 tiết trên lớp và thực hiện ngoài giờ ở phòng thí nghiệm để đạt được các mục tiêu sau: 2.2.1.1. Kiến thức, kĩ năng, thái độ a. Kiến thức

- Mô tả được hiện tượng giao thoa của hai sóng mặt nước.

- Nêu được các điều kiện để có sự giao thoa của hai nguồn sóng.

- Viết được công thức xác định vị trí của cực đại và cực tiểu giao thoa.

- Viết được phương trình dao động của một điểm trong vùng giao thoa. b. Kỹ năng

- Xây dựng được phương án thí nghiệm nghiên cứu về giao thoa của hai nguồn sóng.

- Vận dụng các công thức xác định vị trí cực đại, cực tiểu giao thoa để làm một số bài toán định lượng về giao thoa.

- Lắp ráp và tiến hành được thí nghiệm giao thoa sóng mặt nước.

- Giải thích được một số hiện tượng liên quan đến giao thoa sóng mặt nước. c. Thái độ

- Quan tâm đến hiện tượng về giao thoa sóng mặt nước.

- Hào hứng trong học tập, tìm hiểu các hiện tượng liên quan.

- Có tác phong của nhà khoa học.

2.2.1.2. Các năng lực cần hình thành và phát triển cho học sinh

- Năng lực tự học: đọc và nghiên cứu tài liệu.

- Năng lực nêu và giải quyết vấn đề, sáng tạo: khám phá bản chất hiện tượng tạo ra các vân dao động cực đại, cực tiểu.

- Năng lực hợp tác nhóm: làm thí nghiệm, trao đổi thảo luận, trình bày kết quả thí nghiệm.

- Năng lực tính toán, trình bày và trao đổi thông tin: biến đổi toán học.

- Năng lực thực hành thí nghiệm: các thao tác và an toàn thí nghiệm.

2.2.2. Chuẩn bị 2.2.2.1. Giáo viên - Thí nghiệm về giao thoa sóng trên mặt nước, video về hình ảnh giao thoa

- Phiếu hướng dẫn học sinh tự đánh giá hoặc đánh giá lẫn nhau.

2.2.2.2. Học sinh

- SGK, vở ghi bài, giấy nháp...

- Mỗi nhóm hoặc nhiều nhóm 01 bộ thí nghiệm (tùy theo điều kiện của nhà trường).

2.2.3. Tổ chức các hoạt động học của học sinh 2.2.3.1. Hướng dẫn chung

Chủ đề này cần thực hiện trong thời gian 3 tiết ở trên lớp. Cụ thể:

- Tiết 1: Tổ chức để học sinh tìm hiểu thí nghiệm, lắp đặt thí nghiệm, làm thí nghiệm và giải thích kết quả thí nghiệm về hiện tượng giao thoa của hai sóng đồng bộ.

- Hoạt động thí nghiệm: Tổ chức các nhóm học sinh tiến hành thí nghiệm.

- Tiết 2. Tổ chức báo cáo tổng kết - Tiết 3: Mở rộng tìm hiểu giao thoa của hai nguồn kết hợp ngược pha, vuông pha.

Có thể mô tả chuỗi hoạt động học và dự kiến thời gian như sau: Thời Các bước

Hoạt động

Tên hoạt động

lượng dự kiến

Tạo tình huống và phát biểu vấn đề về sự Khởi động

Hoạt động 1

hình thành các vân sóng ổn định trên mặt

25 phút

nước

Hình thành kiến

Hoạt động 2

thức

Tìm hiểu sự hình thành các vân sóng ổn định cực đại, cực tiểu trên mặt nước .

45

phút

và

thực ở

hiện

phòng thí nghiệm

Luyện tập

Hoạt động 3

Ở

nhà,

Hệ thống hóa kiến thức và giải bài tập vận

báo

cáo

dụng

20

phút

trên lớp Tìm hiểu những trường hợp giao thoa của Tìm tòi mở rộng

Hoạt động 4

Ở nhà,

hai nguồn kết hợp ngược pha, vuông pha nhau (làm việc ở nhà và báo cáo thảo luận

45 phút ở

ở lớp)

lớp

2.2.3.2. Hướng dẫn cụ thể từng hoạt động HĐ1: Tạo tình huống và phát biểu vấn đề về sự hình thành các vân sóng ổn

định trên mặt nước a. Mục tiêu hoạt động: Tạo mâu thuẫn giữa kiến thức hiện có của HS với những kiến thức mới bằng cách cho HS quan sát video thí nghiệm về hiện tượng truyền sóng của một nguồn trên mặt nước với trường hợp trên mặt nước có hai nguồn sóng gần nhau đang dao động.

Nội dung hoạt động: - Học sinh thảo luận nhóm để giải thích sự khác nhau giữa hai sự truyền sóng ở trên khi đã quan sát đoạn video.

- Thảo luận nhóm: xây dựng phương án thí nghiệm kiểm tra sự truyền sóng khi trên mặt nước có đồng thời hai nguồn sóng. Tổ chức cho các nhóm báo cáo trước cả lớp.

- Nghe và quan sát giáo viên giới thiệu dụng cụ thí nghiệm: Bộ thí nghiệm giao thoa sóng mặt nước của hai nguồn cùng pha.

- Tiến hành thực hiện thí nghiệm dưới sự hướng dẫn của giáo viên.

- Lúc đầu cho một nguồn trên mặt nước dao động. Sau đó bố trí hai nguồn và làm thí nghiệm, cho khoảng cách hai nguồn thay đổi và làm lại thí nghiệm - Thảo luận xác định vấn đề nghiên cứu. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: - GV chia nhóm và đặt nhiệm vụ trước lớp: Làm việc nhóm để nêu hiện tượng trên bề mặt chất lỏng khi có đồng thời hai nguồn sóng dao động và trả lời, giải thích hiện tượng đó?

- Hướng dẫn và theo dõi học sinh làm việc nhóm.

- Tổ chức học sinh báo cáo kết quả trước lớp: thiết kế phương án thí nghiệm, nêu hiện tượng thu được và giải thích hiện tượng đó.

- Giới thiệu dụng cụ thí nghiệm và hướng dẫn học sinh tiến hành thí nghiệm với bề mặt nước.

- Yêu cầu học sinh thảo luận nhóm, xác định vấn đề nghiên cứu và báo cáo trước lớp để thống nhất các vấn đề nghiên cứu: + Tại sao khi có đồng thời hai nguồn sóng gần nhau trên mặt nước lại có hiện tượng trên? + Hiện tượng trên gọi là hiện tượng gì? Hình ảnh quan sát thấy gọi là gì? + Hiện tượng trên xảy ra ở đâu?

c. Sản phẩm hoạt động: Ý kiến của các nhóm.

HĐ2 (Hình thành kiến thức): Tìm hiểu sự hình thành các vân sóng ổn định cực đại, cực tiểu trên mặt nước.

a. Mục tiêu hoạt động: Giải thích được hiện tượng giao thoa của hai nguồn sóng giống nhau trên mặt nước và chỉ ra điều kiện một điểm trên mặt nước dao động cực đại, cực tiểu.

Nội dung hoạt động: - Làm việc cá nhân tìm hiểu thí nghiệm giao thoa và xác định vị trí các cực đại, cực tiểu giao thoa (đọc trang 41, 42, 43 / SGK) và trả lời câu hỏi: 1)

Mô tả một thí nghiệm giao thoa sóng mặt nước?

2)

Nêu đặc điểm của hai nguồn kết hợp?

3)

Nêu điều kiện xảy ra giao thoa của hai sóng?

4)

Mô tả hình ảnh giao thoa sóng mặt nước trong trường hợp hai nguồn phát

sóng giống hệt nhau?

5)

Giải thích hiện tượng giao thoa sóng mặt nước?

6)

Khi hiện tượng giao thoa xảy ra với hai nguồn giống nhau, hãy viết phương

trình sóng tổng hợp tại một điểm bất kì trong vùng giao thoa?

7)

Viết công thức xác định các vị trí cực đại, cực tiểu giao thoa trên đoạn thẳng

nối hai nguồn kết hợp và cách xác định số đường dao động cực đại, cực tiểu trong trường hợp hai nguồn sóng giao thoa giống nhau?

- Trình bày trước nhóm và thảo luận để chọn ra các thông tin hợp lí cho các câu hỏi trên.

- Báo cáo kết quả trước cả lớp, trao đổi để chọn được các thông tin quan trọng.

- Thảo luận về sự hình thành các vân sóng cực đại, cực tiểu ổn định.

- Làm việc nhóm, thiết kế phương án thí nghiệm kiểm tra các dự đoán và tiến hành thí nghiệm theo yêu cầu sau: 1. Xét trường hợp giao thoa sóng với hai nguồn giống nhau, thảo luận nhóm để xác định: nguyên nhân tạo ra các vân sóng; điều kiện xảy ra giao thoa của hai sóng?

2. Thiết kế các dụng cụ và vẽ hình cách bố trí thí nghiệm?

3. Kế hoạch thực hiện thí nghiệm?

4. Tiến hành thí nghiệm và ghi lại các kết quả quan sát được?

5. Lập luận toán học xác định vị trí các vân cực đại, cực tiểu?

6. Nhận xét.

b. Gợi ý tổ chức hoạt động: - GV hướng dẫn học sinh đọc SGK; - HS thực hiện nhiệm vụ cá nhân, sau đó trình bày và thảo luận nhóm để thống nhất kết quả.

- Hướng dẫn học sinh báo cáo trước, giám sát và điều khiển thảo luận. Ghi nhận kết quả làm việc của cá nhân hoặc nhóm học sinh.

- Yêu cầu học sinh thực hiện theo các bước.

- Phát các dụng cụ thí nghiệm cho mỗi nhóm (Dựa theo bộ thí nghiệm giao thoa sóng mặt nước). Giáo viên tự xây dựng hoặc hướng dẫn học sinh tự xây dựng và tiến hành thí nghiệm ở phòng thí nghiệm hoặc ở nhà.

- Hướng dẫn và giám sát học sinh làm thí nghiệm khảo sát giao thoa sóng mặt nước.

- Lập luận đi đến cách xác định vị trí các vân cực đại, cực tiểu và cách xác định số vân cực đại, cực tiểu. c. Sản phẩm hoạt động: Sản phẩm cá nhân, sản phẩm nhóm, các báo cáo và thảo luận.

HĐ3: Hệ thống hóa kiến thức – Bài tập vận dụng

a. Mục tiêu hoạt động: Hệ thống hóa kiến thức và vận dụng giải bài tập cơ bản về giao thoa sóng của hai nguồn giống nhau.

Nội dung hoạt động: Học sinh làm việc nhóm, tóm tắt kiến thức về giao thoa sóng: có thể dùng bản đồ tư duy hoặc dùng bảng hoặc các hình thức khác để trình bày.

Vận dụng kiến thức giao thoa sóng giải bài tập vận dụng: Tính toán bài tập 7, 8 trang 45 / SGK. Giao một số bài tập xác định các vân giao thoa … b. Gợi ý tổ chức hoạt động: - Giáo viên yêu cầu làm việc nhóm, tóm tắt các kiến thức về giao thoa sóng của

hai nguồn giống nhau để trình bày. Gợi ý học sinh sử dụng bản đồ tư duy hoặc bảng để trình bày (không bắt buộc).

- Nhóm học sinh thực hiện nhiệm vụ tổng kết kiến thức.

- Học sinh giới thiệu sản phẩm của nhóm trước lớp và thảo luận.

- Yêu cầu cả lớp giải nhanh bài tập 7, 8 trang 45 / SGK.

c. Sản phẩm hoạt động: Bài làm của học sinh, nhóm học sinh.

Hoạt động 4 (Vận dụng, tìm tòi mở rộng): Tìm hiểu hiện tượng giao thoa của

hai nguồn sóng kết hợp ngược pha nhau, vuông pha nhau. a. Mục tiêu hoạt động: Học sinh tìm hiểu được sự tương tự xảy ra khi cho giao thoa sóng trên mặt nước với hai nguồn ngược pha, vuông pha giống như giao thoa của hai nguồn cùng pha.

Nội dung hoạt động: - Tìm hiểu thêm về giao thoa sóng trên mặt nước với hai nguồn ngược pha, vuông pha qua Internet.

- Trình bày và lựa chọn thông tin để xây dựng báo cáo của nhóm về vấn đề giao thoa sóng trên mặt nước với hai nguồn ngược pha, vuông pha: Viết công thức xác định các vị trí cực đại, cực tiểu giao thoa trên đoạn thẳng nối hai nguồn kết hợp và cách xác định số đường dao động cực đại, cực tiểu trong trường hợp hai nguồn sóng giao thoa cùng tần số, cùng phương, ngược pha và vuông pha?

- Báo cáo kết quả trước lớp. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: Yêu cầu học sinh: Làm việc ở nhà, nộp báo cáo kết quả.

Giáo viên: Hướng dẫn các thực hiện và yêu cầu nộp sản phẩm học tập. Gợi ý việc chọn các từ khóa để tìm kiếm thông tin trên Website. c. Sản phầm hoạt động: Bài làm của học sinh.

2.2.4. Câu hỏi kiểm tra đánh giá chủ đề

GV có thể lựa chọn các câu hỏi dưới đây để kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh.

Câu hỏi mức độ nhận biết Câu 1: Nêu điều kiện giao thoa của hai sóng.

Câu 2. Hiện tượng giao thoa của hai sóng là gì?

Câu 3. Nêu công thức xác định vị trí các cực đại, cực tiểu giao thoa trong trường

hợp hai nguồn sóng đồng bộ?

Câu 4. Hiện tượng giao thoa sóng xảy ra khi có sự gặp nhau của hai sóng A. xuất phát từ hai nguồn dao động cùng biên độ.

B. xuất phát từ hai nguồn truyền ngược chiều nhau.

C. xuất phát từ hai nguồn bất kì.

D. xuất phát từ hai nguồn sóng kết hợp.

Câu 5. Trong hiện tượng giao thoa của 2 sóng nước, vân giao thoa có dạng là A. một họ các đường hypebol.

B. đường thẳng.

C. một họ các đường parabol.

D. một hypebol.

Câu hỏi mức độ thông hiểu Câu 1: Trong hiện tượng giao thoa sóng trên mặt nước với hai nguồn dao động

giống nhau có biên độ a, coi biên độ sóng không bị giảm trong quá trình lan truyền.

Ngoài những điểm dao động với biên độ cực đại và những điểm đứng yên, các điểm còn lại sẽ dao động với biên độ A thỏa mãn A. A = a

B. 0<A<2a

C. 0<A<a

D. a<A<2a

Câu 2: Trên mặt nước có hiện tượng giao thoa của hai sóng kết hợp cùng pha.

Điểm M cách nguồn những khoảng a, b thỏa mãn điều kiện a – b = 5λ. Hỏi M nằm trên đường hypebol cực đại thứ mấy kể từ đường cực đại trung tâm?

A. 4

B. 5

C. 6

B. 7

Câu 3: Trên mặt nước có hiện tượng giao thoa của hai sóng kết hợp cùng pha.

Điểm M cách nguồn những khoảng a, b thỏa mãn điều kiện a – b = 5,5λ. Hỏi M nằm trên đường hypebol cực tiểu thứ mấy kể từ đường cực đại trung tâm?

A. 4

B. 5

C. 6

B. 7

Câu 4 : Tại hai điểm A và B trên mặt nước nằm ngang có hai nguồn sóng kết

hợp dao động đồng pha theo phương thẳng đứng. Xét điểm M trên mặt nước, cách đều hai điểm A và B. Biên độ dao động do hai nguồn này gây ra tại M đều là a. Biên độ dao động tổng hợp tại M là A. 0,5a.

B. a.

C. 0.

D. 2a.

Câu 5: Trên mặt chất lỏng có hai nguồn sóng kết hợp cùng biên độ và cùng pha.

Ta quan sát được hệ các vân giao thoa đối xứng. Bây giờ nếu biên độ của một nguồn tăng lên gấp đôi nhưng vẫn dao động cùng pha với nguồn còn lại thì hiện tượng giao thoa vẫn xảy ra và A. vị trí, biên độ của các vân giao thoa không thay đổi.

B. vị trí vân cực đại và vân cực tiểu đổi chỗ cho nhau.

C. vị trí các vân không đổi nhưng biên độ của vân cực tiểu và vân cực đại đều

tăng.

D. vị trí các vân không đổi nhưng biên độ vân cực đại giảm, biên độ vân cực tiểu

tăng.

Câu hỏi mức độ vận dụng Câu 1: Trong hiện tượng giao thoa sóng trên mặt nước, khoảng cách giữa hai

điểm cực đại liên tiếp nằm trên đường nối hai tâm sóng bằng bao nhiêu?

A. bằng hai lần bước sóng.

B. bằng một bước sóng.

C. bằng một nửa bước sóng.

D. bằng một phần tư bước sóng.

Câu 2: Hai điểm M và N trên mặt chất lỏng cách hai nguồn giống nhau O1 và O2

những đoạn lần lượt là : O1M = 3,25 cm, O1N = 33 cm, O2M = 9,25 cm, O2N = 45 cm, hai nguồn dao động cùng tần số 20 Hz, vận tốc truyền sóng trên mặt chất lỏng là 80 cm/s. Hai điểm này luôn dao động thế nào?

A. Cả M và N đều đứng yên.

B. M dao động mạnh nhất, N đứng yên.

C. Cả M và N đều dao động mạnh nhất.

D. M đứng yên, N dao động mạnh nhất.

Câu 3: Tại hai điểm A và B trên mặt nước dao động cùng tần số 16 HZ, cùng

pha, cùng biên độ. Điểm M trên mặt nước dao động với biên độ cực đại với MA = 30 cm, MB = 25,5 cm, giữa M và đường trung trực của AB còn có hai dãy cực đại khác vận tốc truyền sóng trên mặt nước là A. 24 cm/s.

B. 36 cm/s.

C. 20,6 cm/s.

D. 28,8 cm/s.

Câu 4: Tại S1, S2 trên mặt chất lỏng có 2 nguồn kết hợp dao động theo phương

trình u1 = 0, 2cos(50πt) cm và u 2 = 0, 2cos(50π t + π) cm . Biên độ sóng tổng hợp tại trung điểm S1S2 có giá trị bằng A. 0 cm.

B. 0,4 cm

C. 0,2 cm

D. 0,6 cm.

Câu 5: Trong thí nghiệm về hiện tượng giao thoa sóng, người ta tạo trên mặt

nước hai nguồn A và B dao động cùng phương trình : uA = 5cos 10πt (cm) và uB = 5cos (10πt + π) (cm), vận tốc truyền sóng trên mặt nước là 20 cm/s. Điểm M trên mặt nước có MA = 7,2 cm, MB = 8,2 cm có phương trình dao động là A. uM = 5 2 cos(10πt - 3,35π) cm.

B. uM = 5 2 cos(10πt + 3,85π) cm.

C. uM = 10 2 cos(10πt - 3,85π) cm.

D. uM = 5 2 cos(20πt – 7,7π) cm.

Câu hỏi mức độ vận dụng cao Câu 1: Người ta thực hiện sự giao thoa trên mặt nước hai nguồn kết hợp S1, S2

giống nhau, cách nhau 50cm. Hai điểm M1, M2 ở cùng một bên đối với đường trung trực của đoạn S1, S2 và ở trên hai vân giao thoa cùng loại, M1 nằm trên vân giao thoa thứ k và M2 nằm trên vân giao thoa thứ k + 6. Cho biết M1 S1 - M1 S2=12cm và M2 S1 - M2 S2=36cm. Số vân cực đại và cực tiểu quan sát được trên S1S2 là A. 25 và 24.

B. 25 và 25.

C. 23 và 24.

D. 25 và 26.

Câu 2: Trên mặt nước có hai nguồn kết hợp A, B cách nhau một đoạn 12 cm

đang dao động vuông góc với mặt nước tạo ra sóng với bước sóng 1,6 cm. Gọi C là một điểm trên mặt nước cách đều hai nguồn và cách trung điểm O của đoạn AB một khoảng 8 cm. Trên đoạn CO, số điểm dao động ngược pha với nguồn là

A. 2

B. 3

C. 4

D. 5

Câu 3: Giao thoa sóng nước với hai nguồn giống hệt nhau A, B cách nhau 20 cm có tần số 50 Hz. Tốc độ truyền sóng trên mặt nước 1,5 m/s. Trên mặt nước xét đường tròn tâm A, bán kính AB, điểm trên đường tròn dao động với biên độ cực đại cách đường thẳng AB một đoạn gần nhất là A. 17,96 mm.

B. 19,97 mm.

C. 18,67 mm.

D. 15,34 mm.

Câu 4: Biết O và O’ là hai nguồn sóng nước có cùng biên độ, tần số, ngược pha

và cách nhau 4 cm. Chọn trục tọa độ Ox nằm trên mặt nước và vuông góc với đoạn thẳng OO’, thì điểm không dao động trên trục Ox có tọa độ lớn nhất là 4,2 cm. Số điểm dao động với biên độ cực đại có trên trục Ox ( không tính nguồn O ) là A. 7.

B. 6.

C. 4.

D. 5.

Câu 5: Trên mặc chất lỏng tại hai điểm S1, S2 có hai nguồn dao động với

phương trình u= 4cos(40πt) mm, tốc độ truyền sóng là 120 cm/s. Gọi I là trung điểm của S1S2. Lấy 2 điểm A, B trên S1S2 sao cho lần lượt cách I các khoảng 0,5 cm và 2 cm. Tại thời điểm t vận tốc của điểm A là 12√3 cm/s thì vận tốc dao động tại điểm B là?

A. 6√3 cm/s.

B. - 12 cm/s.

C. – 12√3 cm/s.

D. 4√3 cm/s.

2.3. Chuyên đề 3: SÓNG DỪNG 2.3.1. Mục tiêu

Nội dung kiến thức, kĩ năng trong chủ đề này xoay quanh hiện tượng sóng dừng, hiện tượng sóng dừng về bản chất là trường hợp riêng của hiện tượng giao thoa sóng.

Vấn đề chung cần giải quyết trong chủ đề này là nghiên cứu về nguyên nhân hình thành, đặc điểm và điều kiện xảy ra sóng dừng trong hai trường hợp: sợi dây có hai đầu cố định, sợi dây có một đầu cố định một đầu tự do.

Dưới đây, tôi trình bày việc vận dụng lí luận về xây dựng chủ đề dạy học “Sóng dừng” trong phạm vi môn Vật lí 12 (bài 9- Sóng dừng) nhằm phát triển năng lực của học sinh.

2.3.1.1. Kiến thức, kĩ năng, thái độ a. Kiến thức

- Mô tả được hiện tượng sóng dừng trên một sợi dây và nêu được điều kiện để có sóng dừng khi đó.

- Giải thích được hiện tượng sóng dừng.

- Viết được công thức xác định vị trí các nút và các bụng trên một sợi dây trong trường hợp dây có hai đầu cố định và dây có một đầu cố định, một đầu tự do.

- Nêu được điều kiện để có sóng dừng trong hai trường hợp trên. b. Kĩ năng

- Rèn luyện kỹ năng giải bài tập về sóng dừng.

- Rèn luyện khả năng tư duy độc lập trong giải bài tập trắc nghiệm. c. Thái độ

- Quan tâm đến các sự kiện, hiện tượng sóng dừng.

- Hào hứng trong học tập, tìm hiểu các hiện tượng liên quan.

- Có tác phong của nhà khoa học.

2.3.1.2. Các năng lực cần hình thành và phát triển cho học sinh

- Năng lực quan sát: vị trí bụng sóng, nút sóng, trạng thái dao động các điểm trên cùng một bó sóng và hai bó sóng cạnh nhau.

- Năng lực tư duy: phân tích sóng dừng chỉ ra bản chất là giao thoa sóng.

- Năng lực ngôn ngữ: giải thích hiện tượng sóng dừng - Năng lực thực nghiệm: đưa ra phương pháp đo bước sóng và tốc độ truyền sóng trên dây - Năng lực tính toán: đưa ra công thức đk có sóng dừng, vận dụng trong các bài tập 2.3.2. Chuẩn bị 2.3.2.1. Giáo viên

- Chuẩn bị các thí nghiệm, video về hiện tượng sóng dừng - Tranh ảnh về hiện tượng sóng dừng - Phần mềm mô phỏng hiện tượng sóng dừng 2.3.2.2. Học sinh

- Kiến thức về giao thoa sóng

- SGK, vở ghi, giấy nháp…

2.3.3. Tổ chức hoạt động của học sinh 2.3.3.1. Hướng dẫn chung

Từ việc yêu cầu học sinh quan sát (qua video) hoặc thực hiện một số thí nghiệm về hiện tượng sóng dừng ( sợi dây có hai đầu cố định, sợi dây có một đầu cố định một đầu tự do) và tìm hiểu về sóng tới, sóng phản xạ, học sinh để mô tả và giải thích được hiện tượng sóng dừng.

Trên cơ sở tìm hiểu mối quan hệ giữa sóng tới và sóng phản xạ xác định điều kiện xảy ra sóng dừng đối với sợi dây có hai đầu cố định, một đầu cố định một đầu tự do.

Có thể mô tả chuỗi hoạt động học và dự kiến thời gian như sau: Thời Các bước

Hoạt động

Tên hoạt động

lượng dự kiến

Khởi động

Hoạt động 1

Tạo tình huống vấn đề về hiện tượng sóng dừng.

Sóng tới và sóng phản xạ đối với

Hoạt động 2

25 phút

20 phút

sợi dây có hai đầu cố định, một đầu cố định một đầu tự do

Hình thành kiến thức

Điều kiện xảy ra sóng dừng đối với Hoạt động 3

20 phút

sợi dây có hai đầu cố định, sợi dây có một đầu cố định một đầu tự do.

Luyện tập Tìm tòi mở rộng

Hoạt động 4

Hệ thống hóa kiến thức. Bài tập về sóng dừng.

Hoạt động 5

Tìm hiểu ứng dụng của hiện tượng sóng dừng

60 phút, ở nhà 10 phút, ở nhà

2.3.3.2. Hướng dẫn cụ thể từng hoạt động HĐ1: Tạo tình huống học tập về hiện tượng sóng dừng

a. Mục tiêu hoạt động: Thông qua thí nghiệm hoặc video để tạo mâu thuẫn giữa kiến thức hiện có của HS với những kiến thức mới.

Nội dung: Thí nghiệm hoặc xem video.

Chuẩn bị thí nghiệm sau hoặc video ghi các thí nghiệm (nếu không có dụng cụ thí nghiệm): - Sóng dừng trên sợi dây có hai đầu cố định - Sóng dừng trên sợi dây có một đầu cố định một đầu tự do Giao cho học sinh làm thí nghiệm hoặc quan sát video, sau đó hoàn thành phiếu học tập số 1. Học sinh có thể dễ dàng mô tả được hình dạng sợi dây và phần nào dự đoán được hình dạng sợi dây là kết quả của hiện tượng giao thoa sóng nhưng không giải thích được tại sao lại có giao thoa sóng, không phát hiện ra có sự lan truyền của sóng tới và sóng phản xạ trên sợi dây. Sự không đầy đủ đó tạo ra mục đích và động lực để học sinh học kiến thức mới trong bài. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: GV đặt vấn đề bằng cách cho các em làm thí nghiệm hoặc xem video mô phỏng, hướng dẫn các em thực hiện nhiệm vụ học tập số 1.

Phiếu học tập số 1

1. Em hãy mô tả hình ảnh sợi dây trong thí nghiệm.

2. Em hãy giải thích hiện tượng này.

3. Trong thí nghiệm, việc tăng từ từ tần số f có tác dụng gì?

HS ghi nhiệm vụ chuyển giao của GV vào vở, ghi vào vở ý kiến của mình. Sau đó được thảo luận nhóm với các bạn xung quanh bằng cách ghi lại các ý kiến của bạn khác vào vở của mình. Thảo luận nhóm để đưa ra báo cáo của nhóm về những dự đoán này, thống nhất cách trình bày kết quả thảo luận nhóm, ghi vào vở các nhân ý kiến của nhóm.

Trong quá trình hoạt động nhóm, GV quan sát học sinh tự học, thảo luận, trợ giúp kịp thời khi các em cần hỗ trợ. Ghi nhận kết quả làm việc của cá nhân hoặc nhóm học sinh. c. Sản phẩm hoạt động: Báo cáo kết quả hoạt động nhóm và nội dung vở ghi của HS. HĐ2: Sóng tới và sóng phản xạ của sợi dây có hai đầu cố định, sợi dây có một đầu cố định một đầu tự do

a. Mục tiêu hoạt động: Thông qua video học sinh nhận ra được trên sợi dây có hai loại sóng: sóng tới, sóng phản xạ và chỉ ra được mối liên hệ về phương truyền, tần số và pha dao động của hai sóng này.

Nội dung: Xem video quay chậm hiện tượng: - Sóng phản xạ trên vật cản cố định - Sóng phản xạ trên vật cản tự do Giao cho học sinh quan sát video nhận xét về sóng tới, sóng phản xạ trong hai trường hợp trên. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: GV đặt vấn đề bằng cách cho các em xem video mô phỏng, hướng dẫn các em đọc sách giáo khoa thực hiện nhiệm vụ học tập trong phiếu học tập số 2.

Phiếu học tập số 2

1. Sự phản xạ của sóng trên vật cản cố định có đặc điểm gì?

2. Sự phản xạ của sóng trên vật cản tự do có đặc điểm gì?

HS ghi nhiệm vụ chuyển giao của GV vào vở, ghi vào vở ý kiến của mình. Sau đó được thảo luận nhóm với các bạn xung quanh bằng cách ghi lại các ý kiến của bạn khác vào vở của mình. Thảo luận nhóm để đưa ra báo cáo của nhóm về những dự đoán này, thống nhất cách trình bày kết quả thảo luận nhóm, ghi vào vở các nhân ý kiến của nhóm.

Trong quá trình hoạt động nhóm, GV quan sát học sinh tự học, thảo luận, trợ giúp kịp thời khi các em cần hỗ trợ. Ghi nhận kết quả làm việc của cá nhân hoặc nhóm học sinh.

c. Sản phẩm hoạt động: Báo cáo kết quả hoạt động nhóm và nội dung vở ghi của HS. HĐ 3: Điều kiện xảy ra sóng dừng trên sợi dây có hai đầu cố định, sợi dây có một đầu cố định một đầu tự do

a. Mục tiêu hoạt động: Thông qua kiến thức về giao thoa sóng học sinh chỉ ra được khoảng cách giữa các nút sóng, các bụng sóng, nút sóng với bụng sóng. Từ đó rút ra điều kiện xảy ra sóng dừng của sợi dây có hai đầu cố định, sợi dây có một đầu cố định một đầu tự do.

Nội dung: hoạt động chủ yếu của phần này là học sinh tìm hiểu SGK nhận xét về khoảng cách giữa các nút sóng, giữa các bụng sóng, giữa nút sóng và bụng sóng . Từ đó nêu được biểu thức tính chiều dài sợi dây theo bước sóng đối với sợi dây có hai đầu cố định, sợi dây có một đầu cố định một đầu tự do. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: GV đặt vấn đề bằng cách cho các em xem lại video mô phỏng, hướng dẫn các em đọc sách giáo khoa thực hiện nhiệm vụ trong phiếu học tập số 3.

Phiếu học tập số 3

1. Sóng dừng được tạo thành vì nguyên nhân gì?

2. Nút, bụng của sóng dừng là gì?

3. Nêu khoảng cách giữa hai nút sóng liền kề, giữa hai bụng sóng liền kề, giữa nút sóng và bụng sóng liền kề.

4. Nêu điều kiện để có sóng dừng trên sợi dây hai đầu cố định. Từ đó viết công thức xác định số nút sóng, số bụng sóng.

5. Nêu điều kiện để có sóng dừng trên sợi dây một đầu cố định, một đầu tự do.

Từ đó viết công thức xác định số nut sóng, số bụng sóng.

HS ghi nhiệm vụ chuyển giao của GV vào vở, ghi vào vở ý kiến của mình. Sau đó được thảo luận nhóm với các bạn xung quanh bằng cách ghi lại các ý kiến của bạn khác vào vở của mình. Thảo luận nhóm để đưa ra báo cáo của nhóm về những dự

đoán này, thống nhất cách trình bày kết quả thảo luận nhóm, ghi vào vở các nhân ý kiến của nhóm.

Trong quá trình hoạt động nhóm, GV quan sát học sinh tự học, thảo luận, trợ giúp kịp thời khi các em cần hỗ trợ. GV chốt kiến thức, ghi nhận kết quả làm việc của cá nhân hoặc nhóm học sinh. c. Sản phẩm hoạt động: Báo cáo kết quả hoạt động nhóm và nội dung vở ghi của HS. HĐ4: Hệ thống hóa kiến thức – Bài tập

a. Mục tiêu hoạt động: Thảo luận nhóm để chuẩn hóa kiến thức và luyện tập.

Nội dung: + Hệ thống kiến thức về sóng dừng đối với sợi dây có hai đầu cố định, sợi dây có một đầu cố định một đầu tự do. + Giao cho học sinh luyện tập theo một số câu hỏi, bài tập đã biên soạn trong bài. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: GV đặt vấn đề chuyển giao nhiệm vụ (có thể dùng các slide để trình bày).

HS ghi nhiệm vụ chuyển giao của GV vào vở, tìm hiểu các kết quả báo cáo thí nghiệm, đọc SGK hoàn thiện kết quả, ghi vào vở ý kiến của mình. Sau đó được thảo luận nhóm với các bạn xung quanh bằng cách ghi lại các ý kiến của bạn khác vào vở của mình. Thảo luận nhóm để đưa ra báo cáo của nhóm về những nhiệm vụ này, thống nhất cách trình bày kết quả thảo luận nhóm, ghi vào vở các ý kiến của nhóm.

Trong quá trình hoạt động nhóm, GV quan sát học sinh tự học, thảo luận, trợ giúp kịp thời khi các em cần hỗ trợ. Ghi nhận kết quả làm việc của cá nhân hoặc nhóm học sinh. Hướng dẫn HS tự đánh giá hoặc đánh giá lẫn nhau (nếu có điều kiện). GV hệ thống và cùng HS chốt kiến thức. c. Sản phẩm hoạt động: Báo cáo kết quả hoạt động nhóm và nội dung vở ghi của HS. HĐ 5: Tìm tòi, mở rộng

a. Mục tiêu hoạt động: Giúp học sinh tự vận dụng, tìm tòi mở rộng các kiến thức trong bài học và tương tác với cộng đồng. Tùy theo năng lực mà các em sẽ thực hiện ở các mức độ khác nhau.

Nội dung: Chọn các câu hỏi và bài tập để tự tìm hiểu ở ngoài lớp học 1. Nêu ứng dụng của hiện tượng sóng dừng. Thực hiện thí nghiệm để xác định bước sóng, tần số sóng và tốc độ truyền sóng trong trường hợp cụ thể.

2. Viết phương trình sóng tới, phương trình sóng phản xạ, phương trình sóng dừng trong trường hợp sợi dây AB có đầu B cố định, đầu A dao động điều hòa theo phương trình u A = a cos ( ωt ) . b. Gợi ý tổ chức hoạt động: GV đặt vấn đề chuyển giao nhiệm vụ đã nêu trong sách tài liệu để thực hiện ngoài lớp học.

HS ghi nhiệm vụ chuyển giao của GV vào vở. Sau đó được thảo luận nhóm để đưa ra cách thực hiện về những nhiệm vụ này.

GV ghi nhận kết quả cam kết của cá nhân hoặc nhóm học sinh. Hướng dẫn, gợi ý cách thực hiện cho HS, hướng dẫn HS tự đánh giá hoặc đánh giá lẫn nhau (nếu có điều kiện). c. Sản phẩm hoạt động: Bài tự làm vào vở ghi của HS. 2.3.4. Câu hỏi kiểm tra đánh giá chủ đề Câu hỏi mức độ nhận biết Câu 1: Một sóng ngang truyền dọc theo một sợi dây AB theo chiều từ A đến B.

Đến đầu B, sóng bị phản xạ trở lại. Tại B, sóng phản xạ A. luôn luôn ngược pha với sóng tới.

B. luôn luôn cùng pha với sóng tới.

C. ngược pha với sóng tới nếu đầu B được giữ cố định.

D. ngược pha với sóng tới nếu đầu B tự do.

Câu 2: Khi nói về sự phản xạ của sóng cơ trên vật cản cố định, phát biểu nào sau

đây đúng?

A. Tần số của sóng phản xạ luôn lớn hơn tần số của sóng tới.

B. Sóng phản xạ luôn ngược pha với sóng tới ở điểm phản xạ.

C. Tần số của sóng phản xạ luôn nhỏ hơn tần số của sóng tới.

D. Sóng phản xạ luôn cùng pha với sóng tới ở điểm phản xạ.

Câu 3: Hai điểm bụng liên tiếp trên sợi dây có sóng dừng cách nhau A. một phần tư bước sóng.

B. một nửa bước sóng.

C. ba phần tư bước sóng.

D. một bước sóng.

Câu 4: Để tạo sóng dừng trên dây có hai đầu cố định thì độ dài dây phải bằng A. một số nguyên lần bước sóng.

C. một số lẻ lần bước sóng.

B. một số nguyên lần nửa bước sóng.

D. một số lẻ lần nửa bước sóng.

Câu 5: Để tạo sóng dừng trên dây có một đầu cố định và một đầu tự do thì độ

dài dây phải bằng A. một số lẻ lần một phần tư bước sóng.

B. một số nguyên lần bước sóng.

C. một số chẵn lần một phần tư bước sóng.

D. một số lẻ lần nửa bước sóng.

Câu hỏi mức độ thông hiểu Câu 1: Tại sao khi có sóng dừng trên dây lại có những điểm đứng yên dù trên

dây luôn có sóng tới và sóng phản xạ?

A. Vì tại những điểm đó, sóng tới và sóng phản xạ triệt tiêu nhau.

B. Vì những điểm đó không nhận được dao động từ cả sóng tới và sóng phản xạ.

C. Vì những điểm đó chỉ nhận được dao động từ sóng tới nên năng lượng rất

nhỏ.

D. Vì những điểm đó chỉ nhận được dao động từ sóng phản xạ nên năng lượng

rất nhỏ.

Câu 2: Sóng dừng xảy ra trên sợi dây hai đầu cố định. Bước sóng bằng A. độ dài của dây.

C. khoảng cách giữa hai nút hoặc hai bụng.

B. hai lần độ dài của dây. D. hai lần khoảng cách giữa hai bụng liền kề.

Câu 3: Khi thực hiện thí nghiệm tạo sóng dừng trên dây, người ta phải thay đổi

từ từ tần số dao động của đầu dây để có thể tạo ra A. sóng tới đầu cố định.

B. sóng phản xạ từ đầu cố định.

C. sóng tới có bước sóng phù hợp với chiều dài dây.

D. sóng tới có biên độ đủ lớn.

Câu 4: Khi có sóng dừng trên dây đàn hồi thì A. tất cả các điểm trên dây đều dừng dao động.

B. nguồn phát sóng dừng dao động.

C. trên dây có những điểm bụng xen kẽ những điểm nút.

D. trên dây chỉ còn sóng phản xạ, còn sóng tới bị dừng lại.

Câu 5: Kết luận nào sau đây chắc chắn sai? Khi xảy ra hiện tượng sóng dừng

trên một sợi dây có một đầu cố định, một đầu tự do thì chiều dài dây có thể là A.

λ .

4

B.

λ .

2

C.

3λ .

4

D.

5λ .

4

Câu hỏi mức độ vận dụng Câu 1: Khi có sóng dừng xảy ra trên dây dài 80 cm có 2 đầu cố định thì quan sát

thấy có 5 điểm nút (kể cả hai đầu dây). Bước sóng tạo thành trên dây là A. 60 cm.

B. 80 cm.

C. 100 cm.

D. 40 cm.

Câu 2: Trên một sợi dây dài 2 m đang có sóng dừng với tần số 50 Hz, người ta

thấy ngoài hai đầu dây cố định còn có 3 điểm khác luôn đứng yên. Vận tốc truyền sóng trên dây là A. 40 m/s.

B. 50 m/s.

C. 80 m/s.

D. 60 m/s.

Câu 3: Trên dây AB dài 2m có sóng dừng có hai bụng sóng, đầu A nối với

nguồn dao động (coi là một nút sóng), đầu B cố định. Biết vận tốc sóng trên dây là 200m/s, tần số dao động của nguồn là A. 25 Hz.

B. 200 Hz.

C. 50 Hz.

D. 100 Hz.

Câu 4: Quan sát trên một sợi dây thấy có sóng dừng với biên độ của bụng sóng

là a. Tại điểm trên sợi dây cách bụng sóng một phần tư bước sóng có biên độ dao động bằng A.

a .

2

B. 0.

C.

a .

4

D. a.

Câu 5: Hai người đứng cách nhau 4m và làm cho sợi dây nằm giữa họ dao động.

Hỏi bước sóng lớn nhất của sóng dừng mà hai người có thể tạo nên là A. 16 m.

B. 8 m.

C. 4 m.

D. 2 m.

Câu hỏi mức độ vận dụng cao Câu 1: Trên một sợi dây đang có sóng dừng, khoảng cách giữa bụng sóng và nút

sóng liền kề là 20 cm. Khoảng thời gian ngắn nhất giữa hai lần liên tiếp để một điểm trên bụng sóng có độ lớn của li độ bằng biên độ của điểm N cách một nút sóng 10 cm là 0,125 s. Tốc độ truyền sóng trên sợi dây là A. 320 cm/s.

B. 160 cm/s.

C. 80 cm/s.

D. 100 cm/s.

Câu 2: Trên một sợi dây đàn hồi căng ngang, đang có sóng dừng ổn định. Trên

dây, A là một điểm nút, B là điểm bụng gần A nhất với AB = 18cm, M là một điểm trên dây cách B một khoảng 12cm. Biết rằng trong một chu kỳ sóng, khoảng thời gian mà tốc độ dao động của phần tử B nhỏ hơn tốc độ cực đại của phần tử M là 0,1s. Tốc độ truyền sóng trên dây là A. 3,2 m/s.

B. 5,6 m/s.

C. 2,4 m/s.

D. 4,8 m/s.

Câu 3: Một nam châm điện dùng dòng điện xoay chiều có tần số f được đặt phía

trên sợi dây thép căng ngang có chiều dài 50 cm, hai đầu cố định. Do tác dụng của nam châm điện, dây thép dao động tạo sóng dừng. Biết tốc độ truyền sóng trên dây thép là 20 m/s. Số bụng sóng trên dây là 5. Tần số f bằng A. 200 Hz.

B. 100 Hz.

C. 50 Hz.

D. 1 Hz.

Câu 4: Trên một sợi dây đàn hồi hai đầu cố định A, B có sóng dừng ổn định với

bước sóng 24 cm. Hai điểm M, N lần lượt cách đầu A những khoảng lần lượt là dM = 14 cm và dN = 27 cm. Khi vận tốc truyền dao động của phần tử tại M là v = 2 cm/s thì vận tốc dao động của phần tử vật chất tại N là A. - 2√2 cm/s.

B. 2√2 cm/s.

C. - 2 cm/s.

D. 2√3 cm/s.

Câu 5: Trên một sợi dây căng ngang với hai đầu cố định đang có sóng dừng.

Không xét các điểm bụng hoặc nút, quan sát thấy những điểm có cùng biên độ và ở gần nhau nhất thì đều cách đều nhau 15cm. Bước sóng trên dây có giá trị bằng A. 30 cm.

B. 60 cm.

2.4. Chuyên đề 4: SÓNG ÂM 2.4.1. Mục tiêu

C. 90 cm.

D. 45 cm.

Sóng âm là chuyên đề cuối cùng của chương sóng cơ, với thời lượng 3 tiết và có nội dung thuộc hai bài: bài 10 – Đặc trưng vật lí của âm, bài 11 – Đặc trưng sinh lí của âm. Với thời lượng và cách làm như hiện nay, rất khó để tổ chức các hoạt động nhằm phát triển năng lực của học sinh. Có thể kết hợp hai bài làm một chuyên đề sóng âm và xây dựng bài học theo chủ đề nhằm đạt các mục tiêu sau: 2.4.1.1. Kiến thức, kĩ năng, thái độ a. Kiến thức

- Nêu được sóng âm, âm thanh, hạ âm, siêu âm là gì.

- Nêu được nguồn âm là gì.

- Nêu được cường độ âm và mức cường độ âm là gì và đơn vị đo mức cường độ âm.

- Nêu được các đặc trưng vật lí (tần số, mức cường độ âm và các hoạ âm) của âm.

Trình bày được sơ lược về âm cơ bản, các hoạ âm.

- Nêu được các đặc trưng sinh lí (độ cao, độ to và âm sắc) của âm, liên hệ giữa các đặc trưng vật lí và các đặc trưng sinh lí.

- Nêu được ví dụ để minh hoạ cho khái niệm âm sắc.

- Nêu được tác dụng của hộp cộng hưởng âm. b. Kĩ năng

- Giải được các bài toán về cường độ âm và mức cường độ âm.

- Giải thích được hoạt động của một số nhạc cụ như đàn, sáo... c. Thái độ

- Quan tâm đến các sự kiện, hiện tượng về sóng âm.

- Hào hứng trong học tập, tìm hiểu các hiện tượng liên quan.

- Tích cực, chủ động tiếp nhận kiến thức.

2.4.1.2. Các năng lực cần hình thành và phát triển cho học sinh

- Năng lực tự học: đọc và nghiên cứu tài liệu.

- Năng lực nêu và giải quyết vấn đề, sáng tạo: khám phá đặc trưng sinh lí và đặc trưng vật lí của sóng âm.

- Năng lực hợp tác nhóm: trao đổi thảo luận, trình bày sản phẩm của nhóm.

2.4.2. Chuẩn bị 2.4.2.1. Giáo viên

- Các đoạn video mô phỏng về đặc trưng vật lí, đặc trưng sinh lí của sóng âm.

- Phiếu học tập, phiếu hướng dẫn học sinh tự đánh giá hoặc đánh giá lẫn nhau.

2.4.2.2. Học sinh

- SGK, vở ghi bài, giấy nháp...

- Mỗi nhóm chuẩn bị giấy A0 để trình bày sản phẩm nhóm.

2.4.3. Tổ chức các hoạt động học của học sinh 2.4.3.1. Hướng dẫn chung

Chủ đề này cần thực hiện trong thời gian 3 tiết ở trên lớp (theo quy định) cộng với thời gian làm việc ở nhà. Cụ thể: - Tiết 1. Tổ chức để học sinh tìm hiểu về sóng âm, nguồn âm, môi trường truyền âm và tốc độ truyền âm.

- Tiết 2. Tổ chức để học sinh tìm hiểu về các đặc trưng vật lí, các đặc trưng sinh lí của âm và mối quan hệ giữa các đặc trưng này.

- Tiết 3: Luyện tập

Phần vận dụng và tìm tòi mở rộng được GV giao cho học sinh tự tìm hiểu ở nhà và nộp bài cho GV vào tiết sau.

Có thể mô tả chuỗi hoạt động học và dự kiến thời gian như sau: Các bước

Khởi động

Thời Hoạt động

thành kiến

Tìm hiểu về sóng âm, nguồn âm, sự truyền âm.

Hoạt động 3 Hoạt động 4 Hoạt động 5

tập

Trò chơi về sóng âm.

Hoạt động 1

thức

Luyện

Hoạt động 6

Tìm hiểu tần số và độ cao của âm.

Tìm hiểu cường độ âm, mức cường độ âm và độ to của âm.

Tìm hiểu đồ thị dao động âm và âm sắc của âm.

Hệ thống hóa kiến thức và giải bài tập vận dụng

Tìm tòi mở

lượng dự kiến

Hoạt động 2 Hình

Tên hoạt động

Hoạt động 7

rộng

Nêu ứng dụng của siêu âm.

Giải thích hoạt động của đàn, sáo.

25 phút 20 phút 15 phút 15 phút 15 phút 45 phút ở lớp Ở nhà

2.4.3.2. Hướng dẫn cụ thể từng hoạt động HĐ1: Tạo tình huống học tập về sóng âm

a. Mục tiêu hoạt động: Thông qua trò chơi khởi động, gợi lại cho học sinh những hiểu biết đã có về sóng âm, giúp học sinh có hứng thú tìm hiểu về sóng âm và những đặc trưng của sóng âm.

Nội dung:

Trò chơi 1: Nghe nhạcc đoán đ nhạc cụ.

Luật chơi: - Giáo viên cho họcc sinh nghe m một số đoạn nhạc và yêu cầu họcc sinh cho bi biết nhạc cụ phát ra âm thanh đó là gì? g

- Học sinh tham gia trò ch chơi, học sinh nào trả lời đúng úng và nhanh nhất nh sẽ nhận được một phầnn quà mà giáo viên đã chuẩn bị trước.

Trò chơi 2: Trổ tài ca hát.

Luật chơi: Giáo viên mời một họọc sinh nam và một học sinh nữ lần lượtt hát đoạn nhạc: “Thuyền anh ra khơi khi chân mây ửng hồng, thuyền anh ra khơii có ng ngại chi mưa gió, ớ hờ, ớ hờ....”.

Giáo viên mời một họcc sinh bi biết chơi đàn ghi ta đánh các nốt nhạcc ccơ bản: đồ, rê, mi, pha, son, la, si, đố.. Giáo viên yêu ccầu học sinh chỉ rõ cách đánh nốốt rê và nốt mi (Muốn đánh nốt rê ta bấm m vuông dây th thứ tư, muốn đánh nốt mi ta bấm m vuông dây th thứ 4 đồng thời bấm m khoang 3).

Sau đó, ó, giáo viên yêu ccầu học sinh trả lời câu hỏi: 1. So sánh giọng ng nam và gi giọng nữ, giọng nào nghe cao hơn? n? Tác giả gi Nguyễn Đình Phúc đã đúc kết nhậnn xét này trong mộtt câu hát, em hãy hát câu hát đó. Giáo viên có thể gợi ý: đó làà câu hát trong bài Ti Tiếng đàn bầu.

2. Trong 8 nốt nhạc cơ bản, nốt nào nghe cao nhất, nốt nào nghe thấp nhất? Theo em, yếu tố nào quyết định độ cao của các nốt nhạc?

- Học sinh tham gia trò chơi, học sinh nào trả lời đúng và nhanh nhất sẽ nhận được một phần quà mà giáo viên đã chuẩn bị trước.

Dự kiến câu trả lời của học sinh: 1.Giọng nữ nghe cao hơn, giọng nam nghe thấp hơn. Đó là câu hát: “Tiếng đàn bầu của ta, Cung thanh là tiếng mẹ, Cung trầm là giọng cha, Ngân nga em vẫn hát, Tích tịch tình tình tang.”

2. Trong 8 nốt nhạc cơ bản, nốt đố nghe cao nhất, nốt đồ nghe thấp nhất.

Chiều dài dây đàn quyết định độ cao của các nốt nhạc. Cụ thể nốt mi nghe cao hơn nốt rê, chiều dài dây đàn khi đánh nốt mi ngắn hơn khi đánh nốt rê. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: Giáo viên tổ chức trò chơi và phổ biến luật chơi.

Sau khi kết thúc các trò chơi, giáo viên đặt vấn đề vào bài mới: vì sao ta có thể nghe và nhận biết được âm thanh từ các nguồn khác nhau phát ra, hay độ cao, thấp; độ to, nhỏ của âm phụ thuộc yếu tố gì. Để trả lời câu hỏi này cô trò chúng ta cùng nhau tìm hiểu chuyên đề sóng âm.

Học sinh tham gia các trò chơi, trả lời các câu hỏi và xác định vấn đề cần tìm hiểu. c. Sản phẩm hoạt động: các câu trả lời đúng của học sinh trong mỗi trò chơi.

HĐ2: Tìm hiểu về sóng âm, nguồn âm, sự truyền âm

a. Mục tiêu hoạt động: Học sinh thực hiện nhiệm vụ hoạc tập tìm hiểu khái niệm sóng âm, nguồn âm, môi trường truyền âm.

Nội dung:

Hình thức chủ yếu của hoạt động của học sinh trong phần này là tự học qua tài liệu. Dưới sự hướng dẫn của giáo viên (trực tiếp tại lớp, thảo luận trên lớp để "chốt" kiến thức), học sinh lĩnh hội được các kiến thức về: khái niệm sóng âm, nguồn âm, môi trường truyền âm, tốc độ truyền âm và vận dụng để trả lời câu hỏi của bài học. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: GV yêu cầu các nhóm học sinh đọc SGK hoàn thành phiếu học tập số 1.

Phiếu học tập số 1

1. Sóng âm là gì? Tần số âm là gì? Nguồn âm là gì? Nêu ví dụ về nguồn âm?

2. Âm truyền tốt, truyền kém và không truyền được trong các môi trường nào?

3. Tốc độ truyền âm phụ thuộc yếu tố gì? So sánh tốc độ truyền âm trong các môi trường ?

4. Đề xuất các cách làm giảm tiếng ồn trong nhà?

HS ghi nhiệm vụ chuyển giao của GV vào vở, ghi vào vở ý kiến của mình. Sau đó được thảo luận nhóm với các bạn xung quanh bằng cách ghi lại các ý kiến của bạn khác vào vở của mình. Thảo luận nhóm để đưa ra báo cáo của nhóm về những dự đoán này, thống nhất cách trình bày kết quả thảo luận nhóm, ghi vào vở các nhân ý kiến của nhóm.

Trong quá trình hoạt động nhóm, GV quan sát học sinh tự học, thảo luận, trợ giúp kịp thời khi các em cần hỗ trợ. Ghi nhận kết quả làm việc của cá nhân hoặc nhóm học sinh. c. Sản phẩm hoạt động: Báo cáo kết quả hoạt động nhóm và nội dung vở ghi của HS. + Sóng âm + Nguồn âm + Môi trường truyền âm và tốc độ truyền âm

HĐ3: Tìm hiểu tần số và độ cao của âm.

a. Mục tiêu hoạt động: Tìm hiểu mối liên hệ giữa tần số âm và độ cao của âm.

Nội dung: Hình thức chủ yếu của hoạt động của học sinh trong phần này là tự học qua tài liệu. Dưới sự hướng dẫn của giáo viên (trực tiếp tại lớp, thảo luận trên lớp để "chốt" kiến thức), học sinh nắm được tần số là đặc trưng vật lí của âm, độ cao là đặc trưng sinh lí của âm; hai đặc trưng này liên quan mật thiết với nhau; phân biết nhạc âm, tạp âm, hạ âm, siêu âm, âm nghe được. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: Các nhóm đọc SGK, thảo luận và trả lời các câu hỏi phiếu học tập số 2.

Phiếu học tập số 2

1. Đặc trưng vật lí quan trọng nhất của âm là gì ? Tai người nghe được những âm có tần số nằm trong khoảng nào? Thế nào là hạ âm, siêu âm?

2. Độ cao của âm là gì? Nó có liên quan đến đặc trưng vật lí nào của âm? Những âm có tần số tăng dần có độ cao thay đổi thế nào?

3. So sánh độ cao của nốt rê và nốt mi. Khi đánh nốt mi tay phải bấm vào khoang 3 của dây đàn thứ 4, điều này có tác dụng gì ?

4. Tăng tần số sóng âm từ 1 Hz đến 15 Hz thì độ cao thay đổi thế nào? Tại sao?

5. Khi sóng âm truyền qua các môi trường khác nhau thì vận tốc, bước sóng, tần số sóng, và độ cao thay đổi như thế nào ?

HS ghi nhiệm vụ chuyển giao của GV vào vở, ghi vào vở ý kiến của mình. Sau đó được thảo luận nhóm với các bạn xung quanh bằng cách ghi lại các ý kiến của bạn khác vào vở của mình. Thảo luận nhóm để đưa ra báo cáo của nhóm về những dự đoán này, thống nhất cách trình bày kết quả thảo luận nhóm, ghi vào vở cá nhân ý kiến của nhóm.

Trong quá trình hoạtt động đ nhóm, GV quan sát học sinh tự học, c, th thảo luận, trợ giúp kịp thời khi các em cầnn hỗ h trợ. Ghi nhận kết quả làm việc củaa cá nhân nh hoặc nhóm học sinh.

Giáo viên chốt kiếnn th thức, cho học sinh xem mô hình mô phỏng ng độ đ cao của các nốt nhạc theo tần số.

c. Sản phẩm hoạt động: ng: Báo cáo kết quả hoạt động nhóm và nộ ội dung vở ghi của HS. HĐ4: Tìm hiểu về cư cường độ âm, mức cường độ âm và độ to củ ủa âm a. Mục tiêu hoạt động: Tìm hiểu về cường độ âm, mức cường độ âm, độ to của âm và liên hệ giữa ữa các đặc trưng này.

Nội dung: Hình thứcc ch chủ yếu của hoạt động của họcc sinh trong phần ph này là tự học qua tài liệu. Dưới sự hư hướng dẫn của giáo viên (trực tiếp tại lớp, thảảo luận trên lớp để "chốt" kiến thức), họcc sinh nnắm được đặc trưng vật lí cường độ âm, mức m cường độ âm là gì; đặc trưng sinh lí độộ cao là gì; liên hệ giữa các đặc trưng này. b. Gợi ý tổ chức hoạtt đđộng

Các nhóm đọc SGK, thảo luận và trả lời các câu hỏi phiếu học tập số 3.

Phiếu học tập số 3 1. Nêu khái niệm và đơn vị cường độ âm? Cường độ âm chuẩn là gì?

2. Mức cường độ âm là gì? Cách xác định mức cường độ âm?

3. Âm có cường độ 10 W/m2 thì có mức cường độ bằng bao nhiêu?

4. Mức cường độ âm liên quan đến đặc trưng sinh lý nào của âm? Có thể lấy mức cường độ âm làm số đo độ to của âm được không? Vì sao?

HS ghi nhiệm vụ chuyển giao của GV vào vở, ghi vào vở ý kiến của mình. Sau đó được thảo luận nhóm với các bạn xung quanh bằng cách ghi lại các ý kiến của bạn khác vào vở của mình. Thảo luận nhóm để đưa ra báo cáo của nhóm về những dự đoán này, thống nhất cách trình bày kết quả thảo luận nhóm, ghi vào vở các nhân ý kiến của nhóm.

Trong quá trình hoạt động nhóm, GV quan sát học sinh tự học, thảo luận, trợ giúp kịp thời khi các em cần hỗ trợ. Ghi nhận kết quả làm việc của cá nhân hoặc nhóm học sinh. c. Sản phẩm hoạt động: Báo cáo kết quả hoạt động nhóm và nội dung vở ghi của HS. HĐ5: Tìm hiểu về đồ thị dao động âm, âm sắc a. Mục tiêu hoạt động: Tìm hiểu về đồ thị dao động âm, âm sắc và liên hệ giữa hai đặc trưng này.

Nội dung: Hình thức chủ yếu của hoạt động của học sinh trong phần này là tự học qua tài liệu. Dưới sự hướng dẫn của giáo viên (trực tiếp tại lớp, thảo luận trên lớp để "chốt" kiến thức), học sinh nắm được đặc trưng vật lí âm cơ bản, họa âm, đồ thị dao động âm là gì; đặc trưng sinh lí âm sắc là gì; liên hệ giữa các đặc trưng này. b. Gợi ý tổ chức hoạt động

Các nhóm đọc SGK, th thảo luận và trả lời các câu hỏi phiếu học tậpp số s 4.

Phiếu học tập số 4 1. Thế nào là âm cơ bảản, họa âm?

2. Thế nào là đồ thị dao động âm?

3. Tại sao ta có thể phân bi biệt được sự khác nhau giữaa các âm có cùng độ cao và cùng độ to, cùng tần số do các dụng d cụ khác nhau phát ra?

4. Đồ thị dao động ng âm liên quan đến đặc trưng sinh lý nào?

HS ghi nhiệm vụ chuyển chuy giao của GV vào vở, ghi vào vở ý kiến n ccủa mình. Sau đó được thảo luận nhóm vớ ới các bạn xung quanh bằng cách ghi lạii các ý kiến ki của bạn khác vào vở củaa mình. Th Thảo luận nhóm để đưa ra báo cáo củaa nhóm vvề những dự đoán này, thống nhấtt cách trình bày kết k quả thảo luận n nhóm, ghi vào vở v các nhân ý kiến của nhóm.

Trong quá trình hoạtt động đ nhóm, GV quan sát học sinh tự học, c, th thảo luận, trợ giúp kịp thời khi các em cầnn hỗ h trợ. Ghi nhận kết quả làm việc củaa cá nhân ho hoặc nhóm học sinh. ph quan hệ giữa đồ thị dao động âm và Giáo viên cho họcc sinh xem video mô phỏng âm sắc.

c. Sản phẩm hoạt động: ng: Báo cáo kết quả hoạt động nhóm và nộ ội dung vở ghi của HS.

HĐ6: Hệ thống hóa kiến thức – Bài tập vận dụng a. Mục tiêu hoạt động Hệ thống hóa kiến thức và vận dụng làm bài tập cơ bản về sóng âm.

Nội dung hoạt động: Học sinh làm việc nhóm, tóm tắt kiến thức về sóng âm: có thể dùng bản đồ tư duy hoặc dùng bảng hoặc các hình thức khác để trình bày Vận dụng kiến thức giải thích một số hiện tượng về sóng âm và làm bài tập vận dụng trong sách giáo khoa. b. Gợi ý tổ chức hoạt động - Giáo viên yêu cầu làm việc nhóm, tóm tắt các kiến thức về sóng âm để trình bày. Gợi ý học sinh sử dụng bản đồ tư duy hoặc bảng để trình bày (không bắt buộc) - Nhóm học sinh thực hiện nhiệm vụ tổng kết kiến thức.

- Học sinh giới thiệu sản phẩm của nhóm trước lớp và thảo luận.

- Yêu cầu cả lớp làm bài tập ở trang 55, 59 trong sách giáo khoa. c. Sản phẩm hoạt động: Bài làm của học sinh, nhóm học sinh.

HĐ7: (Vận dụng, tìm tòi mở rộng): a. Mục tiêu hoạt động: Giúp học sinh tự vận dụng, tìm tòi, mở rộng các kiến thức trong bài học và tương tác với cộng đồng. Tùy theo năng lực mà các em sẽ thực hiện ở các mức độ khác nhau.

Nội dung: Chọn một trong các câu hỏi sau để tự tìm hiểu ở ngoài giờ lên lớp: 1. Trình bày cơ chế nghe âm thanh của con người? Nếu con người nghe âm thanh quá to hoặc nghe tiếng ồn trong thời gian dài có thể gây ra tác hại gì? Nêu các biện pháp làm giảm ô nhiễm tiếng ồn.

2. Nêu ứng dụng của siêu âm.

3. Giải thích hoạt động của đàn ghi ta và sáo trúc.

b. Gợi ý tổ chức hoạt động: Yêu cầu học sinh: Làm việc ở nhà, nộp báo cáo kết quả.

Giáo viên: Hướng dẫn các thực hiện và yêu cầu nộp sản phẩm học tập. Gợi ý một số Website: http://www.tailieu.tv/tai-lieu/chuc-nang-cua-tai-10783/ http://hansieuam.vn/chi-tiet-tin-tuc/ung-dung-song-sieu-am.html http://swallowguitars.com/nguyen-ly-hoat-dong-cua-dan-guitar-a158.html https://nslide.com/bai-viet/vat-ly-trong-ong-sao-truc.0dnouq.html c. Sản phầm hoạt động: Bài làm vào vở ghi của học sinh.

2.4.4. Câu hỏi kiểm tra đánh giá chủ đề

Câu hỏi mức độ nhận biết Câu 1: Độ cao của âm phụ thuộc vào A. âm sắc.

B. tần số âm.

C. cường độ âm.

D. mức cường độ âm.

Câu 2: Độ to của âm gắn liền với A. âm sắc.

B. tần số âm.

C. cường độ âm.

D. mức cường độ âm.

Câu 3: Vận tốc truyền âm không phụ thuộc yếu tố nào sau đây?

A. Mật độ môi trường.

B. Tính đàn hồi của môi trường.

C. Nhiệt độ môi trường.

D. Tính dẫn nhiệt của môi trường.

Câu 4: Đơn vị của cường độ âm là A.

W m2

B.

W m

C.

N m

Câu 5: Tốc độ truyền âm lớn nhất trong môi trường A. chất rắn.

C. nước nguyên chất.

B. không khí.

D. không khí loãng.

Câu hỏi mức độ thông hiểu

D.

N m2

Câu 1: Một nhạc cụ phát ta âm cơ bản có tần số 20Hz, ngoài ra nhạc cụ này còn phát ra các họa âm có tần số 40Hz, 60Hz, 80Hz. Nếu tổng hợp các âm do nhạc cụ này phát ra sẽ được một âm có tần số A. 80 Hz.

B. 50 Hz.

C. 40 Hz.

D. 20 Hz.

Câu 2: Một dây đàn càng ngắn thì nghe âm do nó phát ra càng cao. Đó là do âm đó có A. biên độ âm càng lớn.

B. cường độ âm càng lớn.

C. mức cường độ âm càng lớn.

D. tần số âm càng lớn.

Câu 3: Chọn phát biểu sai. Âm La của đàn dương cầm (piano) và âm La của đàn vĩ cầm (violon) có thể cùng A. độ cao.

B. độ to.

C. cường độ.

D. đồ thị dao động.

Câu 4: Hãy chọn một phát biểu đúng. Hai âm Rê và Sol của cùng một dây đàn ghi ta có thể cùng A. tần số.

B. độ cao.

C. độ to.

D. âm sắc.

Câu 5: Sự phân biệt âm thanh với hạ âm và siêu âm là do A. khả năng cảm thụ sóng cơ của tai người.

B. bước sóng và biên độ dao động của chúng.

C. bản chất vật lí của chúng khác nhau.

D. cường độ âm của chúng khác nhau.

Câu hỏi mức độ vận dụng Câu 1: Một sóng âm truyền trong không khí. Mức cường độ âm tại điểm M và tại điểm N lần lượt là 40 dB và 80 dB. Cường độ âm tại N lớn hơn cường độ âm tại M là A. 10000 lần

B. 1000 lần

C. 40 lần

D. 2 lần

Câu 2: Một người thả một viên đá xuống một giếng cạn. Sau 3s thì nghe thấy tiếng động. Lấy g = 10

m m , vận tốc truyền âm trong không khí là 330 . Độ sâu của 2 s s

giếng gần nhất với giá trị nào sau đây?

A. 41 m.

B. 40 m.

C. 42 m.

D. 43 m.

Câu 3 : Một nguồn âm là nguồn điểm phát âm đẳng hướng trong không gian.

Giả sự không có sự hấp thụ và phản xạ âm. Tại một điểm cách nguồn âm 10m thì mức cường độ âm là 80dB. Tại điểm cách nguồn âm 1m thì mức cường độ âm bằng A. 90 dB.

B. 100 dB.

C. 110 dB.

D. 120 dB.

Câu 4: Một nhạc cụ phát ra âm cơ bản có tần số 420Hz, tai của một người chỉ nghe được âm có tần số cao nhất là 18000Hz. Tần số lớn nhất nhạc cụ này phát ra mà tai người nghe được là A. 17600 Hz.

B.17000 Hz.

C.17640 Hz.

D. 18000 Hz.

Câu 5: Trong một bản hợp ca, coi mọi ca sĩ đều hát với cùng cường độ âm và cùng tần số. Khi một ca sĩ hát thì mức cường độ âm là 68 dB. Khi cả bản hợp ca cùng hát thì đo được mức cường độ âm là 80 dB. Số ca sĩ có trong bản hợp ca là A. 16.

B. 12.

C. 10.

D. 18.

Câu hỏi mức độ vận dụng cao Câu 1: Mức cường độ âm do nguồn S gây ra tại điểm M là L, khi cho S tiến lại gần M một đoạn 62m thì mức cường độ âm tại M tăng thêm 7dB. Khoảng cách ban đầu từ S đến M gần bằng A. 112 m.

B. 210 m.

C. 209 m.

D. 42,9 m.

Câu 2: Tại một điểm A nằm cách nguồn âm N một khoảng NA = 1m có mức cường độ âm là LA = 8 B. Biết cường độ âm chuẩn I0 = 10 -12 W/m2. Một tai người có ngưỡng nghe là 40 dB, nếu coi môi trường không hấp thụ âm và nguồn âm đẳng hướng thì điểm xa nhất tai người còn nghe được cách nguồn N một khoảng A. 100 m.

B. 1000 m.

C. 314 m.

D. 318 m.

Câu 3: Hai điểm A, B nằm trên cùng một đường thẳng đi qua một nguồn âm và ở hai phía so với nguồn âm. Biết mức cường độ âm tại A và tại trung điểm của AB lần lượt là 50 dB và 44 dB. Mức cường độ âm tại B là A. 47 dB.

B. 28 dB.

C. 38 dB.

D. 36 dB.

Câu 4: Hai điểm M và N nằm ở cùng 1 phía của nguồn âm , trên cùng 1 phương truyền âm có LM = 30 dB , LN = 10 d B , nếu nguồn âm đó đặt tại M thì mức cường độ âm tại N khi đó là A. 7 dB.

B. 9 dB.

C. 11 dB.

D. 12 dB.

Câu 5: Một nguồn âm được coi là nguồn điểm phát sóng cầu và môi trường không hấp thụ âm. Tại vị trí sóng âm biên độ 0,12mm có cường độ âm bằng 1,80Wm−2 . Hỏi tại vị trí sóng âm có biên độ bằng 0,36mm thì sẽ có cường độ âm bằng bao nhiêu?

A. 16, 2Wm −2

B. 2, 70Wm −2

C. 5, 40Wm −2

D. 0, 60Wm −2

2.5. Ôn tập, hệ thống, kiểm tra chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” 2.5.1. Mục tiêu 2.5.1.1. Mục tiêu kiến thức, kĩ năng, thái độ a. Kiến thức

- Tổng kết những khái niệm cơ bản, hệ thống hóa kiến thức và các dạng bài tập của chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” b. Kĩ năng

- Biết sử dụng sơ đồ tư duy để hệ thống hóa kiến thức và các dạng bài tập của chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” một cách đầy đủ, ngắn gọn và logic.

- Có kĩ năng làm đề kiểm tra theo hình thức trắc nghiệm. c. Thái độ

- Tích cực tham gia trò chơi ôn tập kiến thức.

- Tích cực làm việc nhóm hoàn thành sơ đồ tư duy.

- Nghiêm túc trong kiểm tra.

2.5.1.2. Các năng lực cần hình thành và phát triển cho học sinh

- Năng lực hợp tác nhóm: trao đổi, thảo luận, thiết kế sơ đồ tư duy tổng kết chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”.

- Năng lực tư duy, năng lực tính toán: hoàn thành bài kiểm tra 15 phút.

2.5.2. Chuẩn bị 2.5.2.1. Giáo viên

- Trò chơi ô chữ nhằm ôn tập kiến thức chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”.

- Sơ đồ tư duy tổng kết chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”.

- Đề kiểm tra 15 phút chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” (gồm hai mã: đề 1 và đề 2) 2.5.2.2. Học sinh

- Ôn tập toàn bộ kiến thức và các dạng bài tập của chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”.

- Chuẩn bị sẵn ở nhà sơ đồ tư duy về chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”.

2.5.3. Tổ chức các hoạt động của học sinh 2.5.3.1. Hướng dẫn chung

Trong quá trình dạy học, hoạt động ôn tập hệ thống hoá kiến thức và rèn luyện các kỹ năng là hết sức quan trọng. Đây là một trong những hoạt động có tác dụng lớn đến quá trình hình thành các phẩm chất tư duy tốt cho học sinh. Thông qua ôn tập, hệ thống hoá kiến thức và kỹ năng, học sinh có được một cách nhìn tổng quan chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”; biết xem xét các mối quan hệ có tính logic; biết suy diễn, lập luận…để tìm cách giải quyết vấn đề.

Có thể mô tả chuỗi hoạt động học và dự kiến thời gian như sau: Thời Hoạt động

Tên hoạt động

lượng dự kiến

Hoạt động 1 Hoạt động 2

Trò chơi giải ô chữ về chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” Hệ thống hóa kiến thức chủ đề “Sóng cơ và

10 phút Ở nhà,

sóng âm” bằng sơ đồ tư duy

20 phút ở lớp

Hoạt động 3

Làm bài kiểm tra 15 phút về chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”

15 phút

2.5.3.2. Hướng dẫn cụ thể từng hoạt động

HĐ1: Ôn tập chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” qua trò chơi giải ô chữ a. Mục tiêu hoạt động: thông qua trò chơi tạo hứng thú để học sinh ôn tập hệ thống hóa kiến thức về chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”. b. Gợi ý tổ chức hoạt động: - GV phổ biến luật chơi: TRÒ CHƠI Ô CHỮ Hàng ngang số 1 (8 chữ cái): Quãng đường mà sóng truyền đi được trong một chu kì gọi là gì?

Hàng ngang số 2 (8 chữ cái): Sóng được tạo ra từ sự giao thoa của sóng tới và sóng phản xạ gọi là gì?

Hàng ngang số 3 (8 chữ cái): Những điểm dao động với biên độ cực đại trong sóng dừng gọi là gì?

Hàng ngang số 4 (8 chữ cái): Tính chất đặc trưng của sóng là có thể gây ra hiện tượng gì?

Hàng ngang số 5 (6 chữ cái): Hai sóng gửi tới một điểm mà tăng cường lẫn nhau thì biên độ tại đó như thế nào?

Hàng ngang số 6 (9 chữ cái): Đại lượng nào có đơn vị

W ? m2

Hàng dọc (6 chữ cái): Sự lan truyền dao động của các phần tử trong môi trường vật chất gọi là?

- HS tích cực tham gia trò chơi. c. Sản phẩm hoạt động: các câu trả lời đúng của học sinh.

HĐ2: Tổng kết kiến thức của chương bằng sơ đồ tư duy a. Mục tiêu hoạt động: Tổng kết những khái niệm cơ bản, hệ thống hóa kiến thức và các dạng bài tập của chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” bằng sơ đồ tư duy. b. Gợi ý tổ chức hoạt động:

B

Ư

Ớ

B

C

S

Ó

N

G

S

Ó

N

G

D

Ừ

N

Ụ

N

G

S

Ó

N

G

G

I

A

O

T

H

O

Ộ

Â

M

C

Ự

C

Đ

Ạ

I

C

Ừ

Ơ

N

G

Đ

G

- GV gọi các nhóm HS trình bày sơ đồ tư duy đã chuẩn bị trước ở nhà theo yêu cầu của GV. - HS thảo luận, nhận xét sản phẩm của các nhóm.

- GV nhận xét, đánh giá, thống nhất phương án chung. c. Sản phẩm hoạt động: Sơ đồ tư duy hệ thống hóa kiến thức chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”.

HĐ3: Làm bài kiểm tra 15 phút về chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” a. Mục tiêu hoạt động: đánh giá kết quả học tập chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”.

A

b. Gợi ý tổ chức hoạt động: - GV cho học sinh làm bài kiểm tra 15 phút về chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”. Để hạn chế việc học sinh nhìn bài nhau, GV chuẩn bị hai mã đề khác nhau nhưng có cùng mức độ (xem phụ lục).

- HS nghiêm túc làm bài kiểm tra. c. Sản phẩm hoạt động: Bài kiểm tra 15 phút về chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” của học sinh.

3. Khảo sát tính khả thi, tính hiệu quả khi vận dụng giải pháp 3.1. Tiến hành thực nghiệm Tôi đã thiết kế và tiến hành dạy thực nghiệm chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh tại trường THPT Lý Tự Trọng, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định. Thời gian bắt đầu từ tuần 7 đến tuần 12 của năm học (trong đó có tuần 9 thi giữa kì I). + Lớp thực nghiệm (TN): 12A8. + Giáo viên dạy thực nghiệm: Trần Thị Mai – giáo viên Vật lí, THPT Lý Tự Trọng. + Lớp đối chứng (ĐC): 12A10. + Giáo viên dạy: Vũ Thị Thu Trang – giáo viên Vật lí, THPT Lý Tự Trọng.

Các giáo viên dạy đối chứng và dạy thực nghiệm đều là các giáo viên Vật lí có kinh nghiệm nhiều năm giảng dạy Vật lí khối 12 và ôn thi Đại học của trường THPT Lý Tự Trọng.

So sánh chất lượng lớp TN và lớp ĐC trước khi tiến hành dạy thực nghiệm chủ đề “Sóng cơ và sóng âm”: Bảng 5: Điểm tổng kết trung bình môn Vật lí lớp 11 của lớp ĐC và lớp TN

Điểm tổng kết trung bình môn Vật lí lớp 11 Điểm tổng

Lớp

kết trung

Số lượng HS

Số lượng HS

Số lượng HS

Yếu

Trung bình

Khá, Giỏi

bình 12A8 (TN) 12A10 (ĐC)

7,2 7,4

0

12

26

(0%)

(31,58%)

(68,42%)

0

9

31

(0%)

(22,50%)

(77,50%)

Như vậy lớp ĐC có tỉ lệ HS khá giỏi nhiều hơn, tỉ lệ HS trung bình thấp hơn so với lớp TN. Kết luận: Lớp TN có chất lượng thấp hơn lớp ĐC. 3.2. Đánh giá thực nghiệm 3.2.1. Đánh giá định tính

Qua quá trình dạy học kết hợp thực nghiệm đã tiến hành, chúng tôi thấy rằng: HS hứng thú hơn với nội dung sóng cơ và sóng âm, tích cực tự giác học tập, tìm hiểu thêm kiến thức từ các nguồn thông tin bên ngoài, có tinh thần và kĩ năng làm việc nhóm hiệu quả. Nhận định chung cho rằng - nếu phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực tự học này được áp dụng tiếp về sau thì sẽ giúp học sinh có phương pháp tự học hiệu quả không chỉ đối với môn Vật lí mà còn áp dụng được cho tất cả các môn học khác nhằm nâng cao hiệu quả học tập. Trong quá trình tự học tiếp cận kiến thức, học sinh cũng được hình thành và phát triển nhiều năng lực cần thiết khác.

3.2.2. Đánh giá định lượng

Đánh giá định lượng dựa vào kết quả của bài kiểm tra 15 phút chủ đề “Sóng cơ và sóng âm” tại lớp thực nghiệm, có so sánh với lớp đối chứng nhằm bước đầu minh họa và kiểm nghiệm tính hiệu quả của việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh.

Bảng 6: Phân bố tần số kết quả điểm kiểm tra 15 phút Điểm Dưới Lớp

5,0

Tổng 5,0

6,0

7,0

8,0

9,0

10

số bài

12A8 – TN

0

0

0

3

13

15

7

38

12A10 – ĐC

0

1

2

11

10

11

5

40

Biểu đồ so sánh điểm kiểm tra 15 phút giữa lớp ĐC và TN 16 14 12 10 8 12 A8 6 12 A 10 4 2 0 Điểm Điểm Điểm Điểm Điểm Điểm Điểm dưới 5 5.0 6.0 7.0 8.0 9.0 10

Như vậy: Điểm

Tỉ lệ

Tỉ lệ

trung bình x

điểm dưới 5

điểm 8-10

12A8 – TN

x TN ≈ 8,68

0,00%

92,11%

12A10 – ĐC

x ÑC ≈ 8,08

0,00%

65,00%

Lớp

Ta thấy: - Điểm trung bình của lớp thực nghiệm cao hơn điểm trung bình của lớp đối chứng.

- Tỉ lệ điểm giỏi ở lớp thực nghiệm cao hơn lớp đối chứng.

Hai điều trên cho phép ta khẳng định rằng quá trình thực nghiệm đã cho kết quả tốt, khẳng định tính đúng đắn của giả thuyết đã đề ra.

3.3. Kết luận Các đánh giá kết quả về mặt định tính và định lượng trình bày trên đã chỉ ra rằng: Dạy học theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh có cơ sở lí luận, cơ sở lí thuyết, cơ sở thực nghiệm khẳng định tính đúng đắn của nó. Nếu phương pháp này được sử dụng rộng rãi trong giảng dạy ở cấp THPT thì sẽ mang lại hiệu quả cao trong quá trình học tập của học sinh.

Sáng kiến này một phần giúp học sinh nâng cao hứng thú học tập, phát triển năng lực nhận thức, trí thông minh, sáng tạo, phát huy tính tích cực và hình thành phương pháp học tập hiệu quả cho học sinh, đặc biệt là phương pháp tự học, giúp cho học sinh yêu thích môn Vật lí hơn và tự tin bước vào các kỳ thi THPT Quốc Gia sắp tới và khả năng đỗ vào Đại học – Cao đẳng tăng lên.

PHẦN BỐN: ĐỀ XUẤT, KIẾN NGHỊ, KẾT LUẬN 1. Đề xuất, kiến nghị Mục tiêu của giáo dục là phải đào tạo ra những con người có tâm, có tầm nhìn, có kiến thức sâu rộng và biết vận dụng kiến thức trau dồi, tích lũy được vào thực tiễn cuộc sống. Muốn đạt được mục tiêu đó thì việc cần làm đầu tiên chính là đổi mới phương pháp dạy học. Đây không phải là câu chuyện đơn giản, giải quyết trong một sớm một chiều, cần có một lộ trình nhất định, đặc biệt là nỗ lực, ý chí, từ nhiều phía, các cấp quản lý giáo dục, đội ngũ giáo viên đến đối tượng học sinh. Qua quá trình công tác, nhất là sau khi tổ chức dạy học chuyên đề “Sóng cơ và sóng âm” theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh, tôi xin có một số đề xuất, kiến nghị sau: *Với Bộ GD&ĐT: tiếp tục điều chỉnh nội dung dạy học theo hướng tinh giảm các nội dung nhằm giúp GV, HS có nhiều thời gian cho các nội dung khác, tạo thêm điều kiện cho GV thực hiện đổi mới phương pháp dạy học theo yêu cầu của chương trình. *Đối với Sở GD&ĐT Nam Định: giao toàn quyền cho hiệu trưởng, GV chủ động xây dựng nội dung, kế hoạch dạy học phù hợp với điều kiện của từng trường, bỏ hay không bỏ vấn đề gì, dạy những kiến thức tích hợp, liên môn nào nhằm kiện toàn kiến thức một cách có hệ thống nhưng không trùng lặp, gây áp lực cho cả thầy và trò. *Đối với trường THPT Lý Tự Trọng: Cần tạo sự chủ động cho GV, giúp GV ý thức và hiểu hơn tầm quan trọng của việc đổi mới phương pháp dạy học. Có kế hoạch học buổi hai hợp lí để học sinh có thời gian tự học và làm việc nhóm hiệu quả.

Thường xuyên tổ chức các hội thảo chuyên đề, tiết dạy mẫu để giáo viên được học hỏi nâng cao trình độ chuyên môn cũng như các phương pháp dạy học tích cực.

Giám hiệu nhà trường thường xuyên dự giờ, thăm lớp, động viên tinh thần dạy học của thầy và trò.

Tổ nhóm chuyên môn cần tăng cường tập huấn về các kĩ thuật dạy học tích cực đặc biệt là kĩ thuật dạy học chủ đề theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh trong các buổi họp tổ. *Đối với giáo viên: Vật lí là một trong những môn học khó trong trường phổ thông, nếu không có bài giảng, phương pháp phù hợp, dễ làm cho học sinh thụ động tiếp thu. Trong điều kiện hiện nay, khi khoa học kỹ thuật của nhân loại phát triển như vũ bão, nền kinh tế trí thức có tính toàn cầu thì nhiệm vụ của thầy cô giáo không chỉ dừng lại ở việc truyền thụ kiến thức mà quan trọng hơn là phải dạy cho các em phương pháp tư duy, phương pháp tự học, tự tìm kiếm thông tin, tự giải quyết vấn đề… Do đó, thầy cô phải thay đổi phương pháp dạy học, phải có tư duy đổi mới gắn kiến thức Vật lí với thực tế và thí nghiệm thực hành.

GV cần chú trọng việc hướng dẫn học sinh tự học các nội dung kiến thức có trong chương trình. Thời gian dư do giảm bớt bài, hoặc giảm bớt nội dung trong từng bài, GV không đưa thêm nội dung khác vào dạy mà dùng để củng cố kiến thức và rèn kĩ năng đã học (trong bài đó hoặc bài trước) cho học sinh hoặc tổ chức các hoạt động giáo dục phù hợp, hướng học sinh đến việc rèn luyện các kỹ năng sống, tạo sự thoải mái cho các em đồng thời giúp các em có hứng thú học tập. Muốn làm được điều đó thì ngoài sự nhiệt huyết, chăm chút trong việc soạn giáo án GV còn phải nắm rõ năng lực học tập của từng học sinh, GV không được “cào bằng” tất cả học sinh mà phải biết phân loại học sinh giỏi để khuyến khích các em học nâng cao, học sinh yếu kém để kèm cặp sao cho đạt kiến thức chung.

Bên cạnh đó cách thức kiểm tra đánh giá cũng phải thay đổi theo định hướng phát triển năng lực của học sinh. Trong dạy học, để đánh giá phát huy được hiệu quả của nó trong việc điều chỉnh hoạt động dạy học và trong việc xác nhận trình độ của học sinh sau một thời gian học tập thì đánh giá nên có cả hai loại ‘đánh giá quá trình’ và ‘đánh giá kết quả’. Các căn cứ, minh chứng là sản phẩm của các hoạt động học tập của học sinh nên được quy ra điểm số (có thể theo thang điểm 10 hoặc một loại thang điểm khác). Ta gọi điểm đánh giá quá trình, sau khi đã quy theo thang điểm 10, là

điểm ĐG1 và điểm của bài kiểm tra kiến thức, khả năng vận dụng kiến thức gọi là điểm ĐG2. Hai loại điểm thu được có thể gộp chung thành điểm trung bình với hệ số 2 tính cho điểm ĐG1 hoặc để tách thành 2 loại điểm đánh giá cho việc hoạt động học tập của học sinh. *Đối với học sinh: Học sinh là chủ thể của quá trình tự học. Để tự học đạt hiệu quả thì yếu tố quyết định chính là học sinh. Học sinh cần xác định đúng đắn mục tiêu của quá trình học tập, xuất phát từ sở thích, nhu cầu của bản thân mà hình thành ý thức tự giác học tập.

Khi đã có ý thức tự học thì phải thiết lập và thực hiện nghiêm túc kế hoạch tự học, tham khảo ý kiến của cha mẹ, thầy cô, bạn bè để có phương pháp tự học hiệu quả cho bản thân.

2. Kết luận chung Khi thực hiện phương pháp dạy học chủ đề theo định hướng phát triển năng lực tự học của học sinh, tôi nhận thấy: + Tình huống khởi động đóng vai trò quan trọng, gây được sự tò mò, hứng thú học tập của học sinh khi tiếp cận nội dung mới của bài học. + Phương pháp này phát huy được năng lực sáng tạo, tích cực của học sinh. + Học sinh lĩnh hội tri thức một cách dễ dàng, gắn kiến thức Vật lí với thực tiễn cuộc sống, nâng cao kết quả học tập. + Tuy nhiên, dạy học theo phương pháp này dễ bị cháy giáo án vì khi phát huy tính tích cực của các em càng cao thì có thể xảy ra nhiều tình huống khác với dự kiến của giáo viên. Do đó, đòi hỏi người giáo viên cần cân nhắc, xác định hoạt động trọng tâm để đặt vấn đề, phân bổ thời gian hợp lí để điều khiển hoạt động học tập của học sinh.

Ngoài ra, khi dậy học theo phương pháp mới, người giáo viên phải tốn nhiều thời gian, phải vất vả, tìm tòi, sáng tạo rất nhiều trong khâu thiết kế, soạn bài, chuẩn bị, sử dụng nhiều phương án, tình huống sư phạm, chuyên môn để dẫn dắt, gợi mở

học sinh tìm hiểu, suy nghĩ, tư duy... Vì vậy người giáo viên phải có tính kiên trì, quyết tâm rất lớn.

Trên đây là một số kinh nghiệm mà bản thân tôi đã rút ra được từ thực tế qua quá trình giảng dạy môn Vật lí. Tuy nhiên vì điều kiện thời gian, cũng như tình hình thực tế nhận thức của học sinh và năng lực cá nhân có hạn nên việc thực hiện sáng kiến kinh nghiệm này không tránh khỏi thiếu sót. Kính mong đồng nghiệp góp ý để tôi tiến bộ hơn nữa trong chuyên môn.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

TÁC GIẢ SÁNG KIẾN (Ký tên)

PHỤ LỤC PHỤ LỤC 1 PHIẾU KHẢO SÁT NĂNG LỰC TỰ HỌC MÔN VẬT LÍ Khảo sát mức độ yêu thích môn Vật lí Câu 1: Em có thích học môn Vật lí không? Vì sao?

A. Rất thích.

Vì………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………

B. Thích.

Vì………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………

C. Không thích.

Vì………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………

Khảo sát mức độ tự học môn Vật lí Câu 2: Em có thường xuyên tự học môn Vật lí không?

A. Thường xuyên.

B. Thỉnh thoảng.

C. Không tự học.

Khảo sát các hình thức tự học môn Vật lí

Câu 3: Em tự học Vật lí theo hình thức nào?

A. Tự học cá nhân có hướng dẫn của thầy cô.

B. Tự học theo nhóm có hướng dẫn của thầy cô.

C. Tự học cá nhân không có hướng dẫn của thầy cô.

D. Tự học theo nhóm không có hướng dẫn của thầy cô.

Câu 4: Em có ý kiến đóng góp gì với cô giáo để nâng cao hứng thú và kết quả học tập môn Vật lí? …………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………

PHỤ LỤC 2 ĐỀ KIỂM TRA 15 PHÚT CHỦ ĐỀ “SÓNG CƠ VÀ SÓNG ÂM” Đề 1 Câu 1: Chọn phát biểu sai về các đặc trưng của âm.

A. Âm sắc phụ thuộc vào dạng đồ thị của âm.

B. Âm sắc là đặc trưng sinh lí của âm.

C. Độ cao của âm phụ thuộc vào tần số của âm.

D. Độ to của âm tỉ lệ thuận với cường độ âm.

Câu 2: Điều kiện xảy ra sóng dừng trên sợi dây hai đầu cố định là chiều dài sợi dây bằng A. số lẻ lần nửa bước sóng.

B. số lẻ lần một phần tư bước sóng.

C. số nguyên lần nửa bước sóng.

D. số nguyên lần bước sóng.

Câu 3: Nguồn kết hợp là hai nguồn dao động A. cùng phương, cùng tần số, cùng biên độ dao động.

B. cùng phương, cùng biên độ, cùng pha dao động.

C. cùng phương, cùng chu kỳ, độ lệch pha không đổi theo thời gian.

D. cùng phương, cùng chu kỳ, cùng biên độ dao động.

Câu 4: Đại lượng nào sau đây không phải là đặc trưng vật lý của sóng âm?

A. Độ to của âm.

B. Đồ thị dao động âm.

C. Tần số âm.

D. Cường độ âm.

Câu 5: Đối với âm cơ bản và họa âm bậc 2 do cùng một cây đàn phát ra thì A. tốc độ họa âm bậc 2 gấp đôi tốc độ âm cơ bản.

B. tần số họa âm bậc 2 gấp đôi tần số âm cơ bản.

C. chu kỳ họa âm bậc 2 gấp đôi chu kỳ âm cơ bản.

D. cường độ họa âm bậc 2 lớn hơn cường độ âm cơ bản.

Câu 6: Ký hiệu λ là bước sóng, d1 − d 2 là hiệu khoảng cách từ điểm M đến các nguồn sóng cơ kết hợp S1 và S2 dao động cùng pha trong một môi trường đồng tính. Điểm d1 − d 2 là 0,5λ

M sẽ luôn dao động với biên độ cực đại nếu A. một số nguyên.

B. một số nửa nguyên.

C. một số chẵn.

D. một số lẻ.

Câu 7: Một nguồn O dao động với tần số f = 25 Hz tạo ra sóng trên mặt nước. Biết khoảng cách giữa 11 gợn lồi liên tiếp là 1 m. Tốc độ truyền sóng trên mặt nước bằng A. 2,5 cm/s.

B. 5,0 cm/s.

C. 5,0 m/s.

D. 2,5 m/s.

Câu 8: Một sóng cơ học lan truyền trong một môi trường với phương trình u = 3cos(

πt πx π + − ) cm . Trong đó x tính bằng mét (m), t tính bằng giây (s). Tốc độ 6 24 6

truyền sóng là A. 500 cm/s.

B. 5 cm/s.

C. 400 cm/s.

D. 4 cm/s.

Câu 9: Một dây thép AB dài 60 cm hai đầu cố định được kích thích cho dao động bằng nam châm điện nuôi bằng mạng điện thành phố có 50 Hz. Trên dây có sóng dừng với 5 bụng sóng. Tốc độ truyền sóng trên dây là A. 24 m/s

B. 24 cm/s

C. 12 m/s

D. 12 cm/s

Câu 10: Sóng ngang truyền trên mặt nước với tần số f = 60 Hz. Tại một thời điểm nào đó một phần tử mặt nước có dạng như hình vẽ. Trong đó khoảng cách từ vị trí cân bằng của A đến vị trí cân bằng của D là 60 cm và điểm C đang đi xuống qua vị trí cân bằng. Hỏi chiều truyền sóng và tốc độ truyền sóng là như thế nào?

A. Sóng truyền từ A đến E với tốc độ 48 m/s.

B. Sóng truyền từ đến E với tốc độ 36 m/s.

C. Sóng truyền từ E đến A với tốc độ 36 m/s.

D. Sóng truyền từ E đến A với tốc độ 48 m/s. Đề 2 Câu 1: Chọn phát biểu sai về các đặc trưng của âm.

A. Tần số là đặc trưng vật lí của âm.

B. Âm sắc là đặc trưng sinh lí của âm.

C. Độ cao của âm tỉ lệ thuận với tần số của âm.

D. Âm sắc liên quan đến đồ thị dao động âm.

Câu 2: Điều kiện xảy ra sóng dừng trên sợi dây một đầu cố định, một đầu tự do là chiều dài sợi dây bằng A. số lẻ lần nửa bước sóng.

B. số lẻ lần một phần tư bước sóng.

C. số nguyên lần nửa bước sóng.

D. số nguyên lần bước sóng.

Câu 3: Trong sóng ngang, các phần tử môi trường dao động theo phương A. vuông góc với phương truyền sóng.

B. thẳng đứng.

C. trùng với phương truyền sóng.

D. phương ngang.

Câu 4: Đại lượng nào sau đây là đặc trưng sinh lý của sóng âm?

A. Độ to của âm.

B. Đồ thị dao động âm.

C. Tần số âm.

D. Cường độ âm.

Câu 5: Ký hiệu λ là bước sóng, d1 − d 2 là hiệu khoảng cách từ điểm M đến các nguồn sóng cơ kết hợp S1 và S2 dao động cùng pha trong một môi trường đồng tính. Điểm M sẽ luôn dao động với biên độ cực tiểu nếu

d1 − d 2 là 0, 5λ

A. một số nguyên.

B. một số nửa nguyên.

C. một số chẵn.

D. một số lẻ.

Câu 6: Một nguồn O dao động với tần số f = 25 Hz tạo ra sóng trên mặt nước. Biết khoảng cách giữa 6 gợn lồi liên tiếp là 0,5 m. Tốc độ truyền sóng trên mặt nước bằng A. 2,5 m/s.

B. 5,0 cm/s.

C. 5,0 m/s.

D. 2,5 cm/s.

Câu 7: Một sóng truyền theo trục Ox với phương trình u = a cos(4πt − 0,02πx) (u và x tính bằng cm, t tính bằng giây). Tốc độ truyền của sóng này là A. 100 cm/s.

B. 150 cm/s.

C. 200 cm/s.

D. 50 cm/s.

Câu 8: Đối với âm cơ bản và họa âm bậc 2 do cùng một cây đàn phát ra thì A. tốc độ họa âm bậc 2 gấp đôi tốc độ âm cơ bản.

B. tần số họa âm bậc 2 gấp đôi tần số âm cơ bản.

C. chu kỳ họa âm bậc 2 gấp đôi chu kỳ âm cơ bản.

D. cường độ họa âm bậc 2 lớn hơn cường độ âm cơ bản.

Câu 9: Trên mặc chất lỏng tại hai điểm S1, S2 có hai nguồn dao động với phương trình u = 4 cos(40πt) (mm), tốc độ truyền sóng là 120 cm/s. Gọi I là trung điểm của S1S2. Lấy 2 điểm A, B trên S1S2 sao cho lần lượt cách I các khoảng 0,5 cm và 2 cm.

Tại thời điểm t vận tóc của điểm A là 12√3 cm/s thì vận tốc dao động tại điểm B là?

A. 6√3 cm/s.

B. - 12 cm/s.

C. – 12√3 cm/s.

D. 4√3 cm/s.

Câu 10: Một sóng truyền theo phương AB. Tại một thời điểm nào đó, hình dạng sóng được biểu diễn như hình vẽ. Biết rằng phần tử M trên mặt nước đang đi lên vị trí cân bằng. Hỏi khi đó điểm N trên mặt nước đang chuyển động như thế nào?

A. Đang đi lên.

B. Đang đi sang bên phải.

C. Đang đi xuống.

D. Đang đi sang bên trái.

Hướng dẫn chấm và đáp án: học sinh làm đúng mỗi câu được 1 điểm.

Câu

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Đề 1

D

C

C

A

B

C

D

C

A

D

Đề 2

C

B

A

A

D

A

C

B

B

C

PHỤ LỤC 3 Phiếu ĐG 1. Bảng kiểm quan sát để đánh giá hoạt động trao đổi thảo luận của nhóm học sinh Nhóm ………………………………………………….

Thứ

Ngày…… Tháng…….năm…………

Tiêu chí đánh giá

Điểm tối đa

tự

Điểm đạt

Ghi chú

được

1

Số lượng thành viên đầy đủ

10

2

Tổ chức làm việc nhóm: phân công tổ trưởng, thư kí; phân công

10

nhiệm vụ; xây dựng kế hoạch…

3

Các thành viên tham gia tích cực

10

4

Không khí làm việc sôi nổi, khẩn trương, đồng thuận…

10

Nhóm báo cáo:

20

5

- Trình bày rõ ràng, dễ hiểu - Trả lời được các câu hỏi của GV và của các bạn khác Nhóm không báo cáo

20

- Tập trung lắng nghe, ghi chép - Đưa ra được các câu hỏi 6

Thực hiện tốt các yêu cầu trong nhiệm vụ học tập

20

Tổng

100

PHỤ LỤC 4 Phiếu ĐG 2. Đánh giá việc phát biểu vấn đề nghiên cứu (Dựa trên nhiệm vụ học tập hoặc kết quả báo cáo, trao đổi của nhóm)

Mức độ

4

Tiêu chí

2

1

0

Xác định được khó

Tự

khó

Tự nêu gần đủ khó

Thấy khó khăn, mâu

Chỉ thấy một phần khó

Không nhận

khăn, mâu thuẫn,

khăn, mâu thuẫn hay

khăn, mâu thuẫn

thuẫn hay đặt ra yêu

khăn, mâu thuẫn hay

ra yêu cầu,

yêu cầu… từ tình

đặt ra yêu cầu

hay đặt ra yêu cầu

cầu khi GV nêu ra

đặt ra yêu cầu khi GV

khó khăn gì

nêu

được

3

huống

nêu ra

Phát biểu được vấn

Phát biểu được vấn đề

Phát

được

Phát biểu vấn đề

Phát

đề

Không diễn

đề dưới dạng câu

rõ ràng mạch lạc

vấn đề nhưng còn

nhưng diễn đạt còn

nhưng sử dụng ngôn

đạt đúng vấn

diễn đạt dài dòng

dài và còn đôi chỗ

ngữ không phù hợp,

đề

hay nhiệm vụ cơ

chưa chính xác về từ

còn chưa đầy đủ

bản

ngữ

hỏi hoặc bài toán

biểu

vấn

được

Nêu được phạm vi của

Nêu được phạm vi

Chỉ nêu được một số

Nêu phạm vi nghiêm

Không chỉ ra

phạm vi nghiên cứu

vấn đề về không gian,

của vấn đề nhưng

thông tin về phạm vi

cứu bằng các thuật

được

thời gian, cấu trúc hệ

chưa chỉ rõ được

nghiên cứu

ngữ chưa phù hợp

vi

vật lí

một số yếu tố

Xác

định

biểu

PHỤ LỤC 5 Phiếu ĐG 3_1. Rubric đánh giá hoạt động giải quyết vấn đề trong dạy học vật lí

cứu

phạm nghiên

Mức độ

4

3

2

1

Tự đề xuất được giải

Đề xuất được giải

Đề xuất được giải

Hiểu được giải pháp

Không

pháp thực hiện dựa

pháp dựa trên gợi ý

pháp nhưng cần có

do GV đưa ra và giải

được giải pháp

trên các căn cứ của

ban đầu của GV

chỉ dẫn chi tiết của

thích

do GV đưa ra

Tiêu chí 1.

Về quá trình

lựa

chọn

giải

pháp

vấn đề

0

GV

hiểu

và giải thích rất kĩ

1. Về quá trình

Xác định được đúng

Xác định được đúng

Lúng túng khi xác

Lúng túng khi xác

Không xác định

tiếp cận các kiến

cơ sở lí thuyết và

cơ sở lí thuyết nhưng

định cơ sở lí thuyết

định cơ sở lí thuyết

được cơ sở lí

thức vật lí

thực hiện được suy

suy luận còn dài

và khi thực hiện suy

và hiểu được suy

thuyết và không

luận tối ưu để đưa ra

dòng để đưa ra được

luận logic cần GV

luận logic do GV

biết suy luận

được mô tả lí thuyết

mô tả lí thuyết hợp lí.

hỗ trợ để đưa ra

thực hiện

lôgic để rút ra

được mô tả lí thuyết

hợp lí.

được kết quả.

.

2. Về quá trình

Lựa chọn được các

Lựa chọn được các

Lựa chọn thiếu một

Hầu như chưa chọn

Không tham gia

xây

chi tiết của thiết bị;

chi tiết nhưng việc vẽ

số chi tiết, vẽ cách

được các chi tiết và

hoạt động hoặc

phương án thí

vẽ cách bố trí

cách bố trí

thí

bố trí thí nghiệm và

chưa vẽ cách bố trí

không

nghiệm

nghiệm và đề ra kế

nghiệm và đề ra kế

lên kế hoạch tiến

thí nghiệm,

hiện được yêu

hoạch tiến hành hợp

hoạch tiến hành chưa

hành chưa hợp lí.

đề ra kế hoạch tiến

lí.

rõ ràng.

Tự lựa chọn và lắp

Lựa chọn và lắp ráp

2.

dựng

Về

hoạt

thí

không

thực

cầu nào.

hành hợp lí Còn lúng túng mất

Cần nhiều sự hỗ trợ

Không lắp ráp

lựa chọn,

ráp (hoặc chế tạo)

(hoặc chế tạo) thí

nhiều thời gian khi

để lắp ráp được thiết

được như thiết

chế tạo, lắp ráp

thiết bị thí nghiệm

nghiệm gần theo theo

lắp ráp (hoặc chế

bị và vận hành.

kế,

thiết bị

hợp lí theo thiết kế,

thiết kế, còn khó

tạo) thiết bị vận

thuận tiện cho việc

khăn khi tiến hành.

hành được.

động

yêu

cầu

thực hiện

tiến hành. được

được

Thực hiện được thí

Cần có sự hướng

Không thể thực

nghiệm nhưng

nghiệm và thu thập

dẫn theo mẫu thì

hiện được thí

hoạch và thu được

còn có lỗi về vận

được số liệu nhưng

mới thực hiện được

nghiệm dù đã

các số liệu hợp lí.

hành và thu thập số

cần hỗ trợ của giáo

thí nghiệm và thu

có chỉ dẫn

liệu.

viên.

thập được số liệu.

4. Về việc tiến

Tự thực hiện

hành thí nghiệm

thí nghiệm theo kế

thí

thu thập kết quả và xử lí số liệu

Tự thực hiện

5. Về việc khái

Tự khái quát kết quả

Cần gợi ý để rút ra

Cần hướng dẫn xem

Cần hướng dẫn cụ

Hướng

dẫn

quát kết quả và

để rút ra được nhận

được nhận xét, đánh

xét khái quát mới rút

thể với số liệu thực

nhưng

vẫn

rút ra nhận xét

xét, đánh giá so với

giá so với kết quả lí

ra được nhận xét,

nghiệm để rút ra

không nhận ra

và báo cáo kết

kết quả lí thuyết

thuyết

đánh giá so với kết

được một nhận xét

được mối quan

quả

quả lí thuyết

hệ gì từ bảng số liệu

PHỤ LỤC 6 Phiếu ĐG 3_2. Bảng tự chấm điểm của học sinh khi hoạt động nhóm

Tiêu chí

Họ và tên

Sự

nhiệt

Đưa ra ý

tình tham gia công việc

môi

Tổ chức và

kiến và ý tưởng

trường hợp tác,

hướng dẫn cả

thành nhiệm vụ

mới

thân thiện

nhóm

hiệu quả

để

thực

hiện nhiệm vụ

Tạo

Hoàn

Tổng điểm

PHỤ LỤC 7 Phiếu ĐG_3.3 PHIẾU ĐÁNH GIÁ BÀI TRÌNH BÀY ĐA PHƯƠNG TIỆN (điểm tối đa: 100, sau đó quy đổi ra thang điểm 10) Tên nhóm:………………

TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ

Nội dung

Hoàn thành tất cả các phần của nhiệm vụ Nội dung đã trả lời bộ câu hỏi định hướng Trang trí cho powerpoint

Hình

phù hợp với nội dung

thức

Có hình ảnh minh họa và video kèm theo.

Nói

ĐIỂM

ĐIỂM

TỐI

CỦA

ĐA

GV

20 20 15 10

Thực tập trước khi nói.

5

Nói rõ và dễ hiểu

5

Trình bày tự tin

5

Dùng từ chính xác

5

Giải thích ý nghĩa hình vẽ

5

Trả lời các câu hỏi

5

Đúng yêu cầu về hình thức

5

trình bày Tổng

100

PHỤ LỤC 8

ĐIỂM CỦA HỌC SINH

NHẬN XÉT

Phiếu ĐG_3.4 PHIẾU ĐÁNH GIÁ SẢN PHẨM NHÓM (Điểm tối đa: 100, sau đó quy đổi ra thang điểm 10) Tên nhóm:…………………………..…………………….

TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ

Nội dung đầy đủ Nội

Phù hợp với mục

dung

tiêu

ĐIỂM TỐI ĐA 20 20

Có sự sáng tạo

10

Trình bày đẹp

10

Hình ảnh minh họa

10

Hình

phù hợp

thức

Sáng tạo

10

Có logic

10

Cuốn hút

10

Tổng

100

ĐIỂM CỦA GV

NHẬN XÉT

PHỤ LỤC 9 PHIẾU ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HOẠT ĐỘNG THÍ NGHIỆM (điểm tối đa: 100, sau đó quy đổi ra thang điểm 10) Tên nhóm:…………………………..…………………….

TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ

ĐIỂM

ĐIỂM

TỐI

CỦA

ĐA

GV

Chọn đúng dụng cụ thí nghiệm

10

Xác định sơ đồ thí nghiệm

10

Lắp ráp dụng cụ theo sơ đồ thí

20

nghiệm Tiến hành thí nghiệm theo trình tự

30

Thu thập và xử lí kết quả thí nghiệm

30

TỔNG

100

NHẬN XÉT

TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. TÀI LIỆU TẬP HUẤN PHƯƠNG PHÁP VÀ KĨ THUẬT TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG HỌC THEO NHÓM VÀ HƯỚNG DẪN HỌC SINH TỰ HỌC MÔN VẬT LÍ (Dành cho cán bộ quản lí, giáo viên trung học phổ thông) của Bộ GD&ĐT năm 2017.

2. Sách giáo khoa Vật lí 12 (chương trình chuẩn).

3. Sách giáo viên Vật lí 12 (chương trình chuẩn).

4. Google.com.vn.

5. Violet.vn.