RÈN TƯ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH THPT TRONG BÀI VĂN NGHỊ LUẬN XÃ HỘI THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

RÈN TƯ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH

vectorstock.com/28062412

Ths Nguyễn Thanh Tú eBook Collection

SÁNG KIẾN RÈN TƯ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH THPT TRONG BÀI VĂN NGHỊ LUẬN XÃ HỘI THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGƯỜI HỌC SINH WORD VERSION | 2021 EDITION ORDER NOW / CHUYỂN GIAO QUA EMAIL TAILIEUCHUANTHAMKHAO@GMAIL.COM

Tài liệu chuẩn tham khảo Phát triển kênh bởi Ths Nguyễn Thanh Tú Đơn vị tài trợ / phát hành / chia sẻ học thuật : Nguyen Thanh Tu Group Hỗ trợ trực tuyến Fb www.facebook.com/DayKemQuyNhon Mobi/Zalo 0905779594

THÔNG TIN CHUNG VỀ SÁNG KIẾN 1. Tên sáng kiến: Rèn tư duy phản biện cho sinh THPT trong bài văn nghị luận xã hội theo định hướng phát triển năng lực người học sinh 2. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến: Công tác dạy học Ngữ văn trong nhà trường phổ thông 3. Thời gian áp dụng sáng kiến: Từ 9/ 2017 đến 5/ 2018 4. Đồng tác giả: …

5. Đơn vị áp dụng sáng kiến …

1

ĐỀ TÀI: RÈN TƯ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH THPT TRONG BÀI VĂN NGHỊ LUẬN XÃ HỘI THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGƯỜI HỌC SINH I. Điều kiện hoàn cảnh tạo ra sáng kiến 1. Từ yêu cầu của nền giáo dục hiện đại Tư duy là phạm trù triết học dùng để chỉ những hoạt động của tinh thần, đem những cảm giác của con người sửa đổi và cải tạo thế giới thông qua hoạt động vật chất, làm cho người ta có nhận thức đúng đắn về sự vật và ứng xử tích cực với nó. Giáo sư Edward de Bono – người được mệnh danh là cha đẻ của Tư duy về tư duy (Thinking on Thinking) và là nhà khoa học bậc thầy về tư duy, nổi tiếng với quyển Sáu chiếc nón tư duy cùng hơn 62 đầu sách về tư duy, đã nhận định: Tư duy là kỹ năng vận hành của bộ não mà nhờ đó trí thông minh được nuôi dưỡng và phát triển. Có tư duy bậc thấp và tư duy bậc cao, trong đó tư duy bậc cao gắn với các khả năng: hiểu biết, ứng dụng, phân tích, đánh giá, sáng tạo. Ba trong số các nhà thiên tài tư duy của mọi thời đại: Newton, Darwin, Eisntein thì hoàn toàn không hẳn chỉ có bộ não xuất chúng mà một cái đầu lúc nào cũng đầy ắp câu hỏi - cốt lõi của tư duy bậc cao (High-order thinking). Tiến sĩ Robert Sternberg - chuyên gia trí tuệ con người (human intelligence), nổi tiếng thế giới với khái niệm Trí tuệ thành công cho biết: Chỉ số thông minh (IQ) cao, kết quả học tập tốt hoặc tấm bằng đại học danh giá vẫn chưa đủ. Nếu như bạn không có tư duy sáng tạo thì sẽ rất khó khăn để bạn tồn tại. Ở các nước phát triển, những khóa học tư duy cho trẻ đã có từ lâu và được coi là một phần quan trọng trong quá trình phát triển của trẻ. Nhà sư phạm nổi tiếng Maria Montessori chia sẻ: Đừng giáo dục các em thế giới của hôm nay. Thế giới của hôm nay sẽ thay đổi khi các em lớn lên, do vậy, phải ưu tiên giúp các em biết cách phát triển tư duy sáng tạo và rèn luyện khả năng tự thích nghi. Trong một xã hội năng động, hiện đại như hiện nay thì việc học của học sinh không còn đơn thuần là ghi nhớ, tiếp thu những kiến thức trong sách vở một cách thụ động mà đòi hỏi các em phải rèn luyện kỹ thuật tư duy bậc 2

cao (high order thinking): gạn lọc, phân tích, nảy sinh ý tưởng, ra quyết định, giải quyết vấn đề và lên kế hoạch. Kỹ thuật tư duy bậc cao đòi hỏi phải suy nghĩ sâu và rộng về một vấn đề, có thể giải quyết vấn đề, suy nghĩ sáng tạo, suy nghĩ logic, ra quyết định, luôn nảy sinh ý tưởng mới, phân tích - xử lý thông tin, lên kế hoạch cho tương lai. Tư duy phản biện là một trong những kỹ năng tư duy bậc cao quan trọng cần rèn luyện cho học sinh để đáp ứng được những yêu cầu của thời đại.

Khác với giáo dục truyền thống, giáo dục hiện đại đi từ kinh nghiệm hiện tại của chính người học chứ không không phải của người thầy. Giáo dục hiện đại đề cao dân chủ, vì dân chủ là một đặc tính của thời đại, dân chủ trong nhà trường thuộc về cả người dạy và người học. Cả thầy và trò tương tác để hướng tới những mục tiêu của giáo dục chứ tuyệt nhiên trò không phải là chiếc bình để thầy có thể đổ đầy. Mục đích của giáo dục là làm cho người học tự chủ, phát triển tối đa trí thông minh, khả năng phán đoán, khả năng tư duy độc lập và phản biện. Đây là những phương tiện quan trọng để các em tự tạo ra kiến thức cho mình, tạo ra thói quen tự học không phải chỉ trong nhà trường mà suốt đời. Tự chủ trong việc học tập sẽ tạo thành tập tính nơi học sinh khi trưởng thành. Người công dân tương lai sẽ có đủ khả năng làm chủ chính mình, làm chủ cuộc sống của mình, có khả năng tự thay đổi, biết phát hiện và có khả năng giải quyết, khắc phục những khó khăn - những vấn đề do cuộc sống đặt ra cho cho mình, cũng như cho môi trường sống xung quanh.

Nắm bắt được xu thế tất yếu của giáo dục hiện đại trên thế giới, Đảng ta xác định giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu và kịp thời có những chỉ đạo sát sao để nâng tầm giáo dục Việt Nam sánh vai với các cường quốc năm châu trên thế giới. Nghị quyết đại hội XII đưa ra đường lối đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo, phát triển nguồn nhân lực, xác định đây là một kế sách, quốc sách hàng đầu, tiêu điểm của sự phát triển, mang tính đột phá, khai mở con đường phát triển nguồn nhân lực Việt Nam trong thế kỉ XXI, khẳng định triết lý nhân sinh mới của nền giáo dục nước nhà: dạy người, dạy chữ, dạy nghề. Đi đến thống nhất về sự cần thiết phải chuyển mạnh từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực người học. Bộ Giáo dục và Đào tạo 3

đã chỉ đạo các địa phương, cơ sở giáo dục tiếp tục đổi mới phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực chủ động, sáng tạo, rèn luyện phương pháp tự học và vận dụng kiến thức kỹ năng của học sinh theo tinh thần công văn 3535/BGDDT-GDTH ngày 27/5/2013.

Như vậy, rèn tư duy phản biện cho học sinh là một trong nhũng xu hướng của giáo dục hiện đại, đáp ứng mục tiêu phát triển con người toàn diện.

2. Xuất phát từ sự đổi mới dạy và học trong nhà trường phổ thông Phương pháp dạy học theo quan điểm phát triển năng lực không chỉ chú ý tích cực hóa học sinh về hoạt động trí tuệ mà còn chú ý rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề gắn với những tình huống của cuộc sống và nghề nghiệp, đồng thời gắn hoạt động trí tuệ với hoạt động thực hành, thực tiễn. Tăng cường việc học tập trong nhóm, đổi mới quan hệ giữa giáo viên và học sinh theo hướng cộng tác có ý nghĩa quan trọng nhằm phát triển năng lực xã hội. Để hiện thực hóa định hướng đổi mới này, các nhà nghiên cứu đã đề xuất nhiều biện pháp đổi mới khác nhau : từ việc cải tiến các phương pháp dạy học truyền thống như thuyết trình, đàm thoại… đến các phương pháp mới như phương pháp dạy học nêu và giải quyết vấn đề, phương pháp dự án, phương pháp đàm thoại gợi mở, phương pháp dạy học nhóm, và các kỹ thuật dạy học hiện đại… nhằm phát huy tính tích cực, năng động, sáng tạo của người học, hình thành những năng lực chung ( Năng lực làm chủ và phát triển bản thân: tự học, giải quyết vấn đề, sáng tạo và quản lý bản thân; Năng lực xã hội : năng lực giao tiếp, hợp tác; năng lực công cụ : năng lực tính toán, sử dụng ngôn ngữ, ứng dụng công nghệ thông tin) và năng lực đặc thù môn Ngữ văn ( năng lực giải quyết vấn đề; năng lực sáng tạo; năng lực hợp tác; năng lực tự quản bản thân; năng lực giao tiếp Tiếng Việt; năng lực thưởng thức văn học/ cảm thụ thẩm mỹ) cho người học.

3. Xuất phát từ một trong những năng lực đặc thù cần rèn luyện và đánh giá trọng sự phát triển năng lực chuyên biệt cho người học văn là tạo lập văn bản. Tạo lập văn bản (viết) là hoạt động tạo ra một văn bản hoàn chỉnh về nội dung và hình thức, thể hiện qua cách tổ chức, xây dựng văn bản đúng quy cách và có ý nghĩa. Văn bản viết phải thể hiện được sự vận dụng tổng hợp kiến thức (về các kiểu văn bản, về văn học, về văn hóa - xã hội,…), các kĩ năng tạo lập văn bản theo các hình thức biểu đạt khác nhau và cả cảm xúc, thái độ, dấu ấn cá nhân của người viết nhằm đáp ứng mục đích giao tiếp. Năng lực tạo lập văn bản gồm các thành phần sau: - Xác định vấn đề và mục đích văn bản: Lựa chọn chủ đề, loại văn bản để đáp ứng những mục đích, đối tượng và hoàn cảnh cụ thể; lựa chọn 4

cấu trúc, cách trình bày. - Lập dàn ý: Tìm kiếm thông tin, phác thảo bài viết, sử dụng chiến lược viết - Viết: Triển khai hệ thống luận điểm trong phần dàn ý, tổ chức bài viết cho phù hợp với phương thức biểu đạt và quan điểm cá nhân. - Tìm kiếm phản hồi: chia sẻ với bạn bè và giáo viên, đặt câu hỏi, cân nhắc và chọn lựa những phản hồi phù hợp để phát triển bài viết. - Xem xét lại và chỉnh sửa: đọc lại văn bản, tự chỉnh sửa, trình bày lại. Học sinh ở cấp THPT có thể tạo lập được văn bản theo những phương thức khác nhau, viết được các bài văn nghị luận (về xã hội hoặc văn học), nêu được quan điểm, tư tưởng riêng của mình về các vấn đề của đời sống hoặc văn học một cách sâu sắc, có sức thuyết phục. Trong quá trình làm bài, học sinh cần vận dụng các kiến thức, kĩ năng của các phân môn Tiếng Việt, Làm văn, Văn học cũng như kiến thức liên môn (Lịch sử, Địa lí, Giáo dục công dân,...) để giải quyết vấn đề mà đề bài nêu ra. Cần khuyến khích học sinh sử dụng các thao tác khác nhau trong giải quyết vấn đề; khuyến khích học sinh nêu những suy nghĩ, quan điểm riêng của mình, chấp nhận nhiều cách hiểu và giải quyết vấn đề khác nhau miễn là tư tưởng của người viết không đi ngược lại những chuẩn mực đạo đức và pháp luật mà xã hội đã quy định. Các nhiệm vụ viết cần tạo cho học sinh cơ hội vận dụng được những điều đã học vào giải quyết những vấn đề mà thực tiễn đặt ra phù hợp với trình độ của các em. Giống như rèn luyện và đánh giá năng lực đọc hiểu, việc rèn luyện và đánh giá năng lực tạo lập văn bản của học sinh cũng phải được tiến hành thường xuyên, trong đó có rèn luyện kĩ năng giải thích 4. Thực tế quá trình rèn luyện tư duy phản biện cho học sinh trong bài văn nghị luận xã hội hiện nay Tuy là những học sinh giỏi, có chất văn, có năng lực cảm thụ văn chương, có khả năng diễn đạt tốt, nhưng các em vẫn còn yếu về kỹ năng làm bài, trong đó có kỹ năng từng bước thực hiện các thao tác lập luận như phân tích, chứng minh, bình luận… trong đó ta phải kể đến một khâu vô cùng quan trọng là viết phần giải thích. Để làm tốt một đề thi là nghị luận văn học hay nghị luận xã hội, học sinh trước hết phải thuần thục các thao tác nghị luận mà đầu tiên là kỹ năng giải thích. Đề văn những năm gần đây ra theo lối mở theo tinh thần đổi mới của Bộ giáo dục nhằm để phát huy tư duy sáng tạo của học sinh. Trong đề thường không có chỉ dẫn rõ ràng về thao tác lập luận, thế nhưng khi làm bài các em cần thiết phải biết phối hợp nhuần nhuyễn các thao tác nghị luận. Phần giải thích chiếm tỉ lệ điểm khá cao trong một bài văn,

5

nếu các em không làm tốt phần này sẽ mất đi một cơ số điểm quan trọng và không đạt yêu cầu của một bài viết.

Với học sinh giỏi không làm tốt bài văn nghị luận có nhiều nguyên nhân cả về khách quan lẫn chủ quan, nhưng trong đó phải kể đến một thiếu sót đáng tiếc thuộc về phía người làm bài. Đó là có không ít học sinh quên không giải thích, có học sinh có giải thích nhưng còn sơ sài chưa sâu sắc thấu đáo, kín cạnh và chưa thể hiện được cái chất của một học sinh giỏi văn. Hoặc nhiều học sinh không biết cách giải thích cho dù có kiến thức. Có em không biết viết đoạn giải thích sao cho phù hợp…Có những thiếu sót đó trong bài văn là do các em học sinh còn thiếu kỹ năng và vận dụng kỹ năng giải thích chưa tốt khi viết bài.Có lẽ còn có nguyên nhân từ phía người dạy, mải chú trọng đến cung cấp kiến thức mà ít chú ý tới việc rèn kỹ năng cho học sinh và trong đó có kỹ năng giải thích chiếm vị trí quan trọng ảnh hưởng không nhỏ tới cơ số điểm, kết quả chất lượng bài thi của các em.

II. Thực trạng trước khi tạo ra sáng kiến 1. Thực trạng dạy và học nói chung và dạy học Ngữ văn nói riêng trong các nhà trường hiện nay Lâu nay, ở nước ta, các trường chủ yếu trang bị kiến thức cho người học, lấy nó và dựa vào nó để phát triển năng lực. Nhiều năm qua, chúng ta đã nhận ra sự bất cập, hạn chế của việc này, nên đã chuyển hướng sang phát triển phẩm chất và năng lực người học. Tuy nhiên, do thiếu tính đồng bộ và nhận thức chưa thống nhất, nên việc dạy và học vẫn theo cách cũ: trang bị kiến thức là chính, phát triển phẩm chất và năng lực là phụ. Về căn bản vẫn mang tính áp đặt từ người biết nhiều (cha mẹ, thầy cô) đối với các học sinh, sinh viên (người cần được truyền kiến thức). Các bậc cha mẹ luôn muốn con mình phải nghe lời, mọi việc các con muốn đa số bị từ chối hoặc thỏa hiệp. Thực trạng này đã hạn chế nhiều sự phát triển năng lực tư duy của người học.

Bộ môn Ngữ văn với những đặc thù riêng của mình hướng đến rèn luyện những năng lực cụ thể cho người học như sử dụng ngôn ngữ, giao tiếp, giải quyết vấn đề, sáng tạo, hợp tác, cảm thụ thẩm mỹ… cũng đang gặp không ít khó khăn. Về phía người dạy, dưới áp lực của định hướng nội dung và phương thức thi cử, người thầy cơ bản vẫn là người lên lớp, giảng giải, cung cấp kiến thức và như vậy trò vẫn bị thụ động. Trong khi, để 6

phát huy được năng lực mỗi cá nhân, người dạy phải là người hướng dẫn, thiết kế các thao tác, là người đồng hành, hỗ trợ người học. Thậm chí, để phát triển tư duy phản biện, người thầy phải hòa mình, tạo một không khí dân chủ hóa trong giờ học, tạo cơ hội tranh biện, nêu ý tưởng, quan điểm khác cho trò trước tình huống có vấn đề mà giờ học đã tạo ra. Một phần tạo nên những vướng mắc ở người dạy là thực tế kiểm tra đánh giá môn Ngữ văn.

Trong chương trình hiện hành, nội dung của bài học là đối tượng cũng là mục đích chính người học cần chiếm lĩnh, theo đó, thước đo của kiểm tra đánh giá tập trung vào việc người học hiểu như thế nào về nội dung được học. Vô hình trung, kiến thức vẫn là đích đến trong sự kiểm tra. Trong khi, phương pháp giáo dục mới đòi hỏi người học phải học cách thức phát hiện và giải quyết vấn đề, cách tư duy. Cần hiểu rằng, đánh giá không phải để phân loại cao thấp, mà chính là phương pháp để cải tiến và nâng cao chất lượng giáo dục. Muốn phát triển tư duy người học, khâu kiểm tra đánh giá cần được quan tâm để có những đột phá lớn hơn. Về phía người học, đa số học sinh vẫn thụ động thể hiện xuôi chiều kiến thức đã được cung cấp, hiếm khi dám bày tỏ những quan điểm trái chiều với quan điểm của thầy cô, của tài liệu dạy học cung cấp do không đủ mạnh dạn tìm đến các quan điểm khác nhau, lật lại vấn đề mà thuần túy đi theo lối mòn tư duy đã định sẵn, vẽ sẵn với những cách thức cố định. Dần dần, tư duy người học sẽ bị bào mòn bởi sự bị động trước kiến thức, mất đi tính chủ động trong giải quyết vấn đề, bài viết không có màu sắc, không có chính kiến… .

Như vậy, cách dạy học nói chung và dạy học Ngữ văn nói riêng trong các nhà trường hiện nay đang rất cần một sự thay đổi trong quan điểm, tư duy của cả người dạy và người học.

Rèn tư duy phản biện cho học sinh là một trong những cách để tạo nên sự thay đổi đó.

2. Cách dạy và học theo hướng tích cực, phát triển năng lực học sinh, bám sát yêu cầu đổi mới trong dạy và học và kiểm tra đánh giá của Bộ Giáo dục- đào tạo: Cụ thể, chúng tôi đã đầu tư nhiều hơn về thời gian thực hành, tiến hành có hệ thống một số cách thức rèn luyện cho học sinh làm tốt kỹ năng phản biện khi tạo lập văn bản nghị luận thể hiện quan điểm của mình trước một vấn đề xã hội hoặc văn học - Từ thực tiễn cách học đặc biệt chú ý đến khả năng vận dụng kiến thức để giải quyết vấn đề thực tiễn trên, học sinh đã chủ động và thực sự hứng thú hơn, năng lực tư duy phản được rèn luyện nhiều hơn. Chất lượng bài viết được cải thiện, khả năng lập luận của 7

người học đã tăng lên rõ rệt, học sinh tự giác ý thức về tầm quan trọng cũng như cách thức phản biện cho đến việc xây dựng được lập luận phục vụ phản biện nhuần nhuyễn trong bài văn nghị luận Xin được trao đổi và tiếp thu những ý kiến đóng góp quý giá của thầy cô đồng nghiệp.

III. Giải pháp Tư duy phản biện là một trong những năng lực tư duy quan trọng nhất cần phải rèn luyện cho học sinh ngay từ khi còn học phổ thông. Tư duy này gắn với thực tế học tập và hoạt động của người học trong một diện không gian, thời gian rộng lớn, lâu dài. Riêng bộ môn Ngữ văn, với từng phân môn lại có chiến lược rèn luyện tư duy phản biện khác nhau.

Trong giới hạn của đề tài, chúng tôi chỉ nghiên cứu việc làm thế nào để rèn luyện tư duy phản biện cho người học sinh trong quá trình viết bài văn nghị luận xã hội. Xuất phát từ vai trò quan trọng của kĩ năng phản biện trong bài văn nghị luận, từ thực tế bài làm của học sinh, để nâng cao kĩ năng phản biện trong bài văn nghị luận cho học sinh, chúng tôi đề xuất một số giải pháp cụ thể như sau: * Về nhận thức tư tưởng - Nhận thức đúng về mục tiêu dạy học + Kiến thức: Học sinh hiểu được thế nào tư duy phản biện trong bài văn nghị luận xã hội + Kĩ năng: Học sinh được rèn giũa, thực hành tạo lập các đoạn văn phản biện, bài văn có sử dụng tư duy phản biện trong sự kết hợp với các thao tác lập luận khác. + Thái độ: Có ý thức thường xuyên và nghiêm túc rèn luyện kỹ năng phản biện trong quá trình làm bài văn nghị luận - Nhận thức đúng về dạy học phát triển năng lực của người học sinh: Không phải là dạy để người học biết kiến thức gì mà dạy cách người học được làm chủ kiến thức, vận dụng linh hoạt kiến thức trong những tình huống cụ thể như thế nào? Bằng những kỹ năng nào? * Giải pháp trọng tâm

8

1. Trang bị cho giáo viên và học sinh nhận thức đúng về tư duy phản biện và tư duy phản biện trong bài văn nghị luận xã hội 1.1 Khái quát về tư duy phản biện 1.1.1 Khái niệm Tư duy phản biện (critical thinking) có cội nguồn từ triết lý phân tích và chủ nghĩa kiến tạo thực dụng từ hơn 2.500 năm trước, trong kinh Phật mà chủ yếu là kinh Vệ-đà và A-tì-đạt-ma cũng như trong truyền thống của Hy Lạp, tiêu biểu là quan điểm của nhà triết học Socrat. Mặc dù Socrat đã tiếp cận vấn đề tư duy phản biện từ lâu, nhưng phải đến khi xuất hiện định nghĩa về tư duy phản biện của J. Dewey (1859-1952) - nhà triết học, tâm lý học, giáo dục học người Mỹ - thì tư duy phản biện mới được biết đến một cách rộng rãi.

J. Dewey gọi tư duy phản biện đó là Xem xét một cách tích cực, kiên trì và cẩn thận về một niềm tin hoặc một giả thuyết thông qua các căn cứ, lý lẽ hỗ trợ nó và hỗ trợ những kết luận mà những giả thuyết đó có xu hướng dẫn đến. Sau này, Hội đồng Anh đương thời quan niệm: tư duy phản biện là tư duy tự định hướng để đưa ra những ý tưởng mới, sáng tạo và giải quyết vấn đề. Phản ánh qua kinh nghiệm, quá trình học tập và đưa ra những quyết định hiệu quả. (Theo Giáo trình Tư duy phản biện và giải quyết vấn đề, Hội đồng giáo dục Anh, 2016). Từ điển Wikipedia định nghĩa: Tư duy phản biện hay là tư duy phân tích là một quá trình tư duy biện chứng gồm phân tích và đánh giá một thông tin đã có theo các cách nhìn khác cho vấn đề đã đặt ra nhằm làm sáng tỏ và khẳng định lại tính chính xác của vấn đề. Lập luận phản biện phải rõ ràng, lôgíc, đầy đủ bằng chứng, tỉ mỉ và công tâm. (https://vi.wikipedia.org/wiki/) Tóm lại, tư duy phản biện là tư duy phân tích, đánh giá thông tin về một vấn đề đã có theo những cách nhìn khác nhau nhằm làm sáng tỏ và khẳng định lại tính chính xác của vấn đề; là tư duy chất vấn các giả định, giả thiết nhằm tìm kiếm sự thật, lý lẽ rõ ràng, nhất quán về vấn đề nhất định; là sự khám phá những khía cạnh khác nhau của một vấn đề; là nhận định để khẳng định đúng sai, chứ không đơn thuần là sự tiếp nhận, duy trì thông tin 9

một cách thụ động. Tư duy phản biện còn là tìm cách lý giải hay tìm tòi giải pháp mới nhằm giải quyết vấn đề, phân tích những giả định và chất lượng của những phương pháp mới hợp lý hơn về một giả thuyết nào đó, chứ không phải sự phản đối với nghĩa tiêu cực; thể hiện sự nhạy cảm trước bối cảnh (nhận biết tình huống ngoại lệ, khác thường).

1.1.2 Đặc điểm Vốn là hoạt động tinh thần dựa trên nền tảng của ba loại tư duy: lập luận, đưa ra quyết định, phán xét và giải quyết vấn đề, tư duy phản biện có ba đặc điểm chính: - Tính hiệu quả: Đảm bảo tránh nững sai lầm phổ biến như chỉ nhìn nhận một mặt của vấn đề, bỏ qua những bằng chứng mới phản bác lại ý kiến cũ, suy luận chủ quan hơn là lập luận logic, không lập luận dựa trên những bằng chứng.

- Tính mới lạ: Đảm bảo người tư duy không chỉ đơn giản nhớ một giải pháp duy nhất hoặc một tình huống tương tự - Tính tự định hướng: Đảm bảo sự độc lập trong suy nghĩ và giải quyết vấn đề của người học.

1.1.3 Yêu cầu Thực hiện kỹ năng tư duy phản biện và giải quyết vấn đề cần chú ý các yêu cầu sau: - Phải xem xét một vấn đề từ nhiều quan điểm khác nhau. Điều này rất quan trọng để đảm bảo suy nghĩ hiệu quả và tránh những lỗi thường gặp như chỉ nhìn một mặt của vấn đề. Chẳng hạn khi nhìn về nước Mỹ, người ta vừa thấy đây là một đất nước giàu có với nền kinh tế phát triển mạnh nhất thế giới; nhưng cũng là một nước có tới 15% dân số- khoảng 48 triệu người đang chịu cảnh nghèo đói.

- Sẵn sàng xem xét mọi bằng chứng, kể cả khi các bằng chứng mâu thuẫn với các quan điểm trước đây của người học. Bằng chứng/ minh chứng là những dữ liệu để dựa vào 10

đó có thể đưa ra đánh giá hoặc quyết định. Thu thập và đánh giá minh chứng là yếu tố quan trọng của tư duy phản biện, bởi nếu đưa ra quan điểm mà thiếu căn cứ xác thực, quan điểm đó sẽ bị bẻ gẫy trước ánh sáng chân lý.

- Giải quyết các vấn đề không thường lệ, nghĩa là các vấn đề không quen thuộc, không được xử lý thường xuyên, hoặc chưa có phương hướng giải quyết. Vấn đề thường lệ có thể được trả lời bằng các phương pháp quen thuộc, theo đúng quy trình đã được học.

Còn vấn đề không thường lệ gắn với những câu hỏi có yếu tố bất ngờ, không có sẵn một hướng tiếp cận đã được luyện tập kỹ. Nếu quan tâm đến điều này, học sinh sẽ được thực hành tính tự định hướng và suy nghĩ theo cách mới lạ hơn.

- Cố gắng tìm kiếm cấu trúc chuyên sâu hơn ngoài các cấu trúc bề mặt của một vấn đề cụ thể để hiểu rõ các nguyên tắc cơ bản có liên quan đến vấn đề. Yêu cầu này quan trọng bởi lẽ: để vận dụng được kiến thức vào hoàn cảnh mới, một người vừa phải nhận ra rằng có thể so sánh được vừa quy chiếu được vấn đề mới với những vấn đề quen thuộc.

Kiến thức thường không linh hoạt, để vận dụng rộng rãi, kiến thức cần được lưu trữ dưới dạng cấu trúc bề sâu, nhưng đa phần ta hay lưu trữ dưới dạng cấu trúc bề mặt.

1.1.4 Vai trò Tư duy phản biện có vai trò to lớn trong đời sống xã hội: giúp con người vượt ra khỏi cách suy nghĩ theo khuôn mẫu, thói quen có sẵn; hướng đến cái mới, thoát ra khỏi những rào cản của định kiến; tìm hiểu, phát hiện những ý tưởng, giá trị mới của vấn đề; tạo tâm thế sẵn sàng tiếp nhận cái mới, cái tiến bộ trong suy nghĩ và hành động; có ý thức nhìn nhận mọi vấn đề dưới góc nhìn mới, đưa lại kết quả mới, kích thích khả năng sáng tạo.

Tư duy phản biện giúp con người suy nghĩ một vấn đề theo nhiều hướng khác nhau với những cách giải quyết khác nhau; khắc phục tình trạng nhìn nhận vấn đề một chiều, phiến diện, chủ quan, duy ý chí; suy nghĩ để giải quyết vấn đề theo hướng xem xét kỹ ở mọi góc độ, khía cạnh, đưa ra nhiều phương án khác nhau và lựa chọn phương án tối ưu với những lập luận có cơ sở vững chắc; ý thức rõ ràng hơn trong việc lắng nghe và tôn 11

trọng ý kiến người khác khi tranh luận; sẵn sàng chấp nhận sự thật khách quan, lắng nghe ý kiến khác với ý kiến của mình và cố gắng tìm hiểu bản chất của vấn đề trước khi đưa ra kết luận; dám thừa nhận cái chưa đúng, sẵn sàng thừa nhận cái đúng của người khác và vì vậy, dễ dàng thiết lập mối quan hệ tốt đẹp với mọi người.

Tư duy phản biện giúp con người có phương pháp tư duy độc lập, nhìn ra những hạn chế, sai lầm dễ mắc phải trong quá trình tư duy của mình, từ đó đưa ra những nhận định, phán đoán tối ưu; có suy nghĩ tích cực, giảm thiểu trạng thái tâm lý buồn rầu, thất vọng, mất lòng tin; khám phá những tiềm năng vốn có của bản thân, tạo động lực vượt lên chính mình, tự khẳng định mình, hình thành nhân cách tự chủ, độc lập và sáng tạo; nỗ lực cập nhật, chắt lọc những thông tin cần thiết, có giá trị, bổ ích cho bản thân; nâng cao kỹ năng tiếp cận và xử lý thông tin; trình bày vấn đề một cách sáng tạo; đưa ra luận điểm/luận cứ một cách rõ ràng; tăng cường khả năng suy nghĩ theo hướng mở, rõ ràng, đáng tin cậy, không hấp tấp, vội vàng; dễ dàng hòa đồng vào tập thể, cộng đồng.

Tư duy phản biện, hơn nữa, còn trở thành một động lực phát triển xã hội, có giá trị rất lớn quyết định tới sự thành bại của tổ chức xã hội và sự tiến bộ của loài người. Xã hội có phản biện là xã hội phát triển, tránh được rủi ro, thúc đẩy cải tiến cái cũ và sáng tạo cái mới. Tư duy phản biện giúp con người giải quyết vấn đề một cách thấu tình, đạt lý; kế thừa những giá trị trong quan điểm cũ, hình thành quan điểm mới nhằm cải biến nhận thức và hành động trong thực tiễn; chủ động, tự giác, thể hiện tính chính xác, triệt để, có căn cứ và chứng minh được các lập luận, nâng cao hiệu quả hoạt động xã hội; tìm kiếm con đường đúng đắn, hiệu quả nhất để đạt tới chân lý; phát hiện ra những sai lầm; rèn luyện phương pháp tư duy biện chứng.

Trong lĩnh vực khoa học - công nghệ, tư duy phản biện giữ vai trò đặc biệt quan trọng, vì khoa học cần đến thực nghiệm, ứng dụng thông qua những hoài nghi và phản biện. Trong thực tiễn, tư duy phản biện cùng với những loại hình tư duy khoa học khác đã tạo ra sự phát triển ngày càng mạnh mẽ của khoa học; trở thành một trong những tiền đề tư tưởng cho các cuộc cách mạng khoa học và công nghệ. Tư duy phản biện là một trong 12

những phẩm chất cốt lõi của hoạt động trí tuệ của đội ngũ những người làm khoa học và phát minh, sáng chế.

Trong lĩnh vực giáo dục - đào tạo, tư duy phản biện là một trong những kỹ năng quan trọng nhất và cũng khó nhất, đặc biệt là trong giáo dục - đào tạo hiện đại. Phương pháp giáo dục - đào tạo hiện đại bao hàm tư duy phản biện, cung cấp cho người học không chỉ cách giải quyết vấn đề mà cả cách nêu vấn đề. Phát triển năng lực tư duy phản biện cho người học là phát triển năng lực tư duy độc lập, tiếp nhận và xử lý thông tin, tri thức. Với tư duy phản biện, giáo dục - đào tạo ngày càng chuyển từ phương pháp truyền thống sang phương pháp hiện đại với việc: lấy người học và tư duy sáng tạo của họ làm trung tâm; chuyển từ hình thức học chủ yếu trên lớp sang hình thức tổ chức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa; chuyển từ cung cấp tri thức, kỹ năng là chủ yếu sang cung cấp phương pháp nghiên cứu, học tập là chủ yếu; chuyển từ đánh giá tri thức là chủ yếu sang đánh giá năng lực là chủ yếu; v.v. nhằm giáo dục, đào tạo những lớp người mới tích cực, năng động, sáng tạo, dám nghĩ, dám làm.

1.2. Tư duy phản biện trong bài nghị luận xã hội 1.2.1. Đặc điểm của bài nghị luận xã hội Trong chương trình phổ thông, môn Ngữ văn có “chức năng kép”: vừa là môn học nghệ thuật vừa là môn học công cụ. Nếu bài nghị luận văn học (NLVH) chú ý hướng tới đánh giá, bồi dưỡng ở người học năng lực cảm thụ thẩm mĩ thì bài nghị luận xã hội (NLXH) nghiêng về rèn luyện và phát triển ở người học những năng lực chung như: năng lực giải quyết vấn đề, năng lực quản lí bản thân, năng lực tương tác xã hội….Có thể nói, ở bài NLXH, sự nối liền giữa bục giảng và đời sống được thể hiện một cách trực tiếp rõ nét nhất.

Theo từ điển từ và ngữ Hán Việt: nghị luận là dùng lập luận để phân tích ý nghĩa phải trái, bàn bạc mở rộng vấn đề, còn xã hội là những gì thuộc về quan hệ giữa người với người trong đời sống. Từ đó, có thể hiểu NLXH là thể văn hướng tới phân tích, bàn bạc về 13

các vấn đề liên quan đến mối quan hệ của con người với con người trong đời sống xã hội.

(Dẫn theo Đỗ Ngọc Thống - Dạy và học nghị luận xã hội, tr.5) Như vậy về nội dung kiến thức, bài NLXH là nơi người viết thể hiện những hiểu biết, quan điểm, chính kiến của bản thân về các vấn đề xã hội; tin tức thời sự cập nhật; những truyền thống lịch sử, văn hóa, đạo đức; những vấn đề chính trị, pháp luật, tâm lí, xã hội… . Bài NLXH vừa mang hơi thở thời đại, vừa quan tâm đến những vấn đề muôn thuở trong quan hệ giữa người với người, vừa thể hiện góc nhìn, quan điểm, thái độ riêng của người viết. Vì thế, các chủ đề của bài NLXH quen mà không cũ, mới mà không lạ, có khả năng kích hoạt tư duy, tăng cường tranh biện, đối thoại. Sau đây là một số ví dụ: Đề thi của Pháp - Bạn có thể yêu quý người mà mình không tôn trọng?

- Sự thật có cần chứng minh?

- Hạnh phúc có cần phải đi tìm?

- Lí trí có thể giải quyết mọi việc hay không?

- Người ta có thể thoát khỏi văn hoá của mình không? Đề thi của Trung Quốc - Hãy viết về một loài hoa, loài cây, con vật, món đồ - thứ tạo cảm hứng cho niềm đam mê của anh/chị.

- Hãy nhận xét về những hành vi thiếu văn minh ở thủ đô Bắc Kinh.

- Một người trung thực có thể không thông minh, một người thông minh có thể không sáng suốt. Anh/chị hãy viết bài luận về chủ đề này, bài không được ít hơn 800 từ.

- Một cô gái đã báo cảnh sát vì bố cô ta vừa lái xe vừa nhắn tin, cảnh sát tới và phạt người bố, hãy viết bài luận dựa trên góc nhìn của cô con gái, người bố hoặc anh cảnh sát. Bài không được dưới 800 chữ.

14

Đề thi của Việt Nam - Tuổi trẻ có cần sống khác biệt?

- Một con sâu bò cả ngày có thể di chuyển được 1 mét. Nếu trước khi chết nó muốn di chuyển được 10 kilômét thì phải làm thế nào đây? Phải gồng mình và bò quyết liệt hơn?

Không phải vậy. Phải biến thành bướm và vỗ cánh bay đi. Hãy viết về một bài học cuộc sống mà anh/chị rút ra từ đoạn văn trên.

- Viết một bài văn với chủ đề : Khoảng trống Có thể thấy, các đề NLXH hay thường gắn liền với các vấn đề của cuộc sống thường nhật, khơi gợi được hứng thú của người viết và tạo điều kiện để người viết được tự do bộc lộ nhận thức, quan điểm, thái độ của mình.

Về kĩ năng, bài NLXH đòi hỏi học sinh phải biết cách lập luận, tức là phải biết sử dụng lí lẽ và dẫn chứng để xây dựng luận cứ, luận điểm; từ đó đánh giá, bàn bạc về vấn đề. Độ chính xác, tính thuyết phục, sự sắc sảo của lập luận phụ thuộc vào vốn hiểu biết của người viết. Nhưng yếu tố quyết định chất lượng lập luận chính là kĩ năng tư duy. Để viết bài NLXH, học sinh phải vận dụng phối hợp nhiều kĩ năng tư duy từ bậc thấp (ghi nhớ, tái hiện…) đến bậc cao (phân tích, đánh giá, phản biện, giải quyết vấn đề…). Nếu việc tích lũy kiến thức là một quá trình lâu dài và được giáo viên, học sinh chú trọng thì việc rèn luyện các kĩ năng tư duy đặc biệt là kĩ năng tư duy bậc cao (high oder – thinking) chưa thực sự được quan tâm. Thiếu các kĩ năng tư duy bậc cao, bài văn NLXH của học sinh thường đi theo những lối mòn, thiếu bản sắc, thiếu sáng tạo. Để mỗi bài NLXH trở thành “tiếng nói riêng” giàu sức thuyết phục về các vấn đề thời sự cập nhật, các vấn đề đạo đức nhân sinh…không thể không chú ý đến việc hình thành và phát triển ở người học tư duy phản biện – một trong những kĩ năng tư duy bậc cao có ý nghĩa thiết yếu đối với con người trong xã hội hiện đại.

1.2.2. Vai trò của tư duy phản biện trong bài nghị luận xã hội

15

Khi bàn bạc, đánh giá các vấn đề xã hội nói chung, khi viết bài NLXH nói riêng đôi khi việc đưa ra câu trả lời có/không, đúng/sai không quan trọng bằng việc lí giải vì sao người viết lựa chọn như vậy. Không phải ngẫu nhiên, trả lời câu hỏi: “Câu danh ngôn mà cha thích nhất?” của con gái, C. Mác đáp: “Biết hoài nghi tất cả”. Biết hoài nghi tức là phải có tư duy phản biện khi nhìn nhận đánh giá các vấn đề. Tư duy phản biện gắn liền với quy luật triết học: Mọi sự vật, hiện tượng đều chứa đựng những mặt, những khuynh hướng đối lập tạo thành những mâu thuẫn trong bản thân nó. Tư duy phản biện hướng người học nhìn sự việc hiện tượng ở khía cạnh mà ít người quan tâm. Vì vậy, nó có thể đem đến những góc nhìn mới lạ khi tiếp cận vấn đề. Đó là cơ sở để bài NLXH thoát khỏi những “khuôn mẫu”, những “lối mòn” và thể hiện được chính kiến cá nhân của người viết.

Tư duy phản biện không chỉ yêu cầu HS tiếp cận sự việc, hiện tượng ở cấu trúc bề sâu để có cái nhìn đa chiều, sắc sảo mà còn làm cho bài NLXH có tính chất đối thoại và giá trị thức tỉnh. Chính điều đó làm nên sự sâu sắc và sức hấp dẫn của bài viết. Sau đây là một số ví dụ: Ví dụ 1: Góc nhìn phản biện thể hiện quan điểm và chính kiến cá nhân của GS Trần Ngọc Thêm khi bàn về giáo dục của người Việt: Trong gia đình, mục tiêu ngoan theo nghĩa biết vâng lời khiến cho người Việt Nam từ xưa đến nay hầu như chưa bao giờ được là chính mình. Đứa con khi còn nhỏ đi học vì cha mẹ, chọn trường chọn nghề theo ý cha mẹ, lấy vợ vì cha mẹ, đẻ con, nuôi con có khi cũng vì cha mẹ, theo ý cha mẹ. Nếu cha mẹ còn sống thì dù có lên ông lên bà rồi nhưng làm gì cũng vẫn phải hỏi ý kiến các cụ. Nhờ thế mà có kết quả là gia đình cực kỳ ổn định, êm thấm, dù đôi khi chứa đựng cả một bi kịch bên trong.

Trong nhà trường, mục tiêu giỏi theo nghĩa thuộc bài đã đẻ ra các căn bệnh học gạo, học tủ, học lệch..., đẻ ra nghề luyện thi và các lò luyện thi... Nhờ thế mà có nhiều người đỗ đạt, nhận bằng. Xã hội có nhiều người thành đạt nhờ thuộc bài và biết vâng lời như thế là một xã hội rất ổn định.

16

Tóm lại, triết lý “con ngoan trò giỏi” đã giúp cho Việt Nam trong một thời gian dài có một nền văn hóa cực kỳ ổn định mà không một cuộc xâm lăng nào có thể phá đổ. Nền giáo dục theo triết lý “con ngoan trò giỏi” đã thực hiện được sứ mệnh xây dựng văn hóa bảo tồn đất nước, chống ngoại xâm.

Từ sau đổi mới chúng ta hướng đến một xã hội phát triển. Từ truyền thống “trọng tĩnh”, ở một số phương diện nào đó chúng ta đã chuyển sang “trọng động”. Ngày xưa giàu có phải giấu đi nhưng giờ thì khoe ra, phải tự hào. Dân giàu nước mạnh, triết lý sống đã thay đổi. Trong khi đó thì triết lý giáo dục vẫn như cũ, không thay đổi gì cả. Với triết lý “con ngoan trò giỏi” thì mọi thứ đều bị rập khuôn (bài mẫu, cách giải mẫu, đề mẫu...), mọi hoạt động đều mang tính đối phó.

Sự độc lập suy nghĩ có thể được khuyến khích một cách hình thức, còn thực chất là thường bị thủ tiêu. Sự sáng tạo thường bị dập tắt. Độc lập suy nghĩ tất sẽ hình thành thói quen phản biện, mà phản biện thì sẽ không còn ngoan và biết vâng lời. Sáng tạo thì sẽ mới lạ, độc đáo, không theo khuôn mẫu nào. Không theo mẫu, không đúng đáp án là không thuộc bài, ít thầy cô dám xem là trò giỏi. Để yên ổn, ổn định thì mọi người phải giống nhau. Nếu trồi lên khác người thì sẽ phá vỡ sự ổn định và do vậy sẽ bị dập xuống…Nền giáo dục của chúng ta đã tạo được một số trường chuyên rất nổi tiếng. Các trường này có thể có tỉ lệ 100% (hoặc gần 100%) thi đỗ đại học, có thể có nhiều học sinh đoạt giải cao trong các kỳ thi quốc gia, quốc tế.

Những học sinh này đều là những người rất giỏi, thông minh, nhưng điểm lại hầu như chẳng có mấy ai trở thành nhà khoa học lớn. Những tài năng như GS.VS. Trần Đại Nghĩa, GS. nhạc sĩ Trần Văn Khê, GS. Ngô Bảo Châu…, nếu không được đào tạo tiếp nhiều năm ở phương Tây thì chắc cũng chẳng thành danh. Văn hóa phương Tây là văn hóa hướng đến phát triển nên xã hội phương Tây khuyến khích học trò tranh luận, phản biện. Có phản biện, có tranh luận thì mới có phát triển. Nhu cầu xã hội của Việt Nam thời nay là phát triển, nhưng nền giáo dục vẫn bị triết lý giáo dục thuở xưa chi phối, không thay đổi bao nhiêu, cho nên không còn thích hợp. (Dẫn theo vietnamnet.vn)

17

Ví dụ 2: Cái nhìn phản biện có giá trị thức tỉnh của TS Đặng Hoàng Giang khi bàn về một hiện tượng đời sống: Vì sao chúng ta lại ưu tiên tin xấu, đắm đuối với chúng, thay vì chú ý tới những điều tốt lành? Vì sao chúng ta muốn kêu ca, phàn nàn thay vì vui tươi chuyền tay những tin vui, những câu chuyện đẹp? Hội chứng “bức xúc” mới nghe thoạt tưởng vô lý, nhưng nó có những lý do tâm lý đằng sau.

Trước hết, khi lên tiếng phê bình hay than phiền về một điều gì đó, chúng ta chứng tỏ cho người khác và cho bản thân là chúng ta không thờ ơ, vô cảm, mà vẫn quan tâm, lo lắng. Hơn nữa, khi chê trách người khác, chúng ta cảm thấy ưu việt về mặt đạo đức, và tự hài lòng vì thấy mình tốt đẹp hơn. Càng có nhiều vụ cướp tiệm vàng, bác sĩ vứt xác bệnh nhân, bảo mẫu đánh trẻ, hôi của, bẻ hoa, chúng ta càng có nhiều cơ hội tự nhủ là chúng ta không phải “họ”, chúng ta chỉ không may bị chung sống cùng “họ”, nhưng thực chất chúng ta ưu tú hơn “họ” nhiều.

Một điểm quan trọng nữa là khi bức xúc, chúng ta phát ra tín hiệu là chúng ta vô can và vô tội. Các chính trị gia đã nhận ra điều đó; các bạn có thấy gần đây các quan chức cũng bức xúc rất nhiều?. Khí bày tỏ sự bức xúc, một cách khéo léo, chúng ta tuyên bố là mình không thể thuộc về bên “thủ phạm” được, mà mình đứng về phía bị thiệt thòi, mình cũng là nạn nhân.

Dần dần, chúng ta đâm ra nghiện những cái lắc đầu, những cái chép miệng, lúc thì ta phẫn nộ, khi thì chỉ cười buồn. Cảm giác mình tốt đẹp, đầy sự quan tâm, cộng với sự vô can, không liên đới, không chịu trách nhiệm, là một cảm giác êm ái. Nó cũng giúp xoa dịu những bứt dứt lương tâm thi thoảng nổi lên, khi chúng ta lờ mờ cảm thấy mình không đủ dũng cảm để làm hết những gì có thể làm trước những sai trái trong xã hội. Những lúc đó, cách trấn an bản thân hiệu nghiệm là tỏ ra bức xúc một cách gay gắt.

Nhưng chúng ta không vô can. Cuộc sống của mỗi cá nhân chúng ta đang đặt trên nền của bao nhiêu bất công và phi lý. Những viên gạch xây nền ngôi nhà của ta được đóng bởi những đứa trẻ có tuổi thơ vất vả. Cái ti vi ta dùng được bởi những người công nhân di

18

cư có một cuộc sống buồn tẻ và khốn khó, con cái họ bị khó dẽ khi tới trường vì không có hộ khẩu. (Dẫn theo Bức xúc không làm ta vô can) Ví dụ 3: Cái nhìn phản biện và cách tiếp cận vấn đề ở cấu trúc bề sâu trong bài viết của HS khi bàn về văn hóa xếp hàng của người Việt: Dạo trước, tôi có đọc một bài báo nhan đề "Người Việt không xếp hàng vì đã mất niềm tin vào sự công bằng". Đại ý là dân mình ai cũng sợ kẻ khác tranh mất phần, mất quyền lợi nên chọn đi đường tắt để đạt được mục đích. Thời bao cấp, người ta chịu khó xếp hàng vì mọi người xung quanh đều làm thế. Nhưng thời nay, nhiều người viện đến các mối quan hệ để chen ngang, nhỏ thì khi xếp hàng khám bệnh, lớn thì khi đi xin việc, xin học cho con,... Vậy nên người ta lo sợ rằng kẻ xếp hàng sẽ phải chịu thiệt. Điều này cũng không phải không có cơ sở. Ngay từ thời còn bé tí, rất nhiều người đã chứng kiến cảnh tượng bố mẹ nhờ cậy khắp nơi để giành cho con mình vị trí trong lớp chọn, trường điểm.

Rồi thì bố mẹ tìm mọi cách để con mình đến sau nhưng vẫn được vào khám bệnh trước.

Suy cho cùng là "bố mẹ muốn tốt cho con" mà thôi. Điều đó vô tình đã hình thành nếp nghĩ ăn sâu vào tiềm thức của những tâm hồn thơ trẻ: lợi ích cá nhân phải được ưu tiên hơn hầu hết mọi thứ, kể cả việc xếp hàng. Tuy nhiên, tôi vẫn tin rằng tình trạng tiêu cực ấy chỉ là nhất thời, không thể coi là bộ mặt chung của toàn xã hội. Hơn nữa, chúng ta cũng không nên đổ lỗi cho các yếu tố khách quan xung quanh. Nguyên nhân cốt lõi nhất, vẫn là do ý thức cá nhân. Người ta không xếp hàng vì họ không cảm thấy cần thiết: quỹ thời gian eo hẹp của họ không đáng phải hao hụt thêm cho những giờ phút chờ đợi vô nghĩa nữa. Đành rằng hầu hết những người thành công trong xã hội hiện đại đều cực kỳ bận rộn, nhưng nếu muốn đạt được một nhu cầu nào đó thì buộc phải tuân theo những quy luật bất thành văn, mà xếp hàng là một trong số đó…

"Chờ đợi là hạnh phúc". Xét trên phương diện một nét đẹp văn hóa, thì một xã hội biết xếp hàng đúng là một xã hội hạnh phúc. Mới đầu có thể còn cảm thấy đôi chút gò bó, nóng vội, nhưng tôi sẽ kiên nhẫn chờ, chờ đến đúng chuyến tàu của mình. Đến một ngày, tự khắc lòng sẽ thấy an yên khi được dự phần vào một chỉnh thể ngay ngắn. Có khi, xếp hàng cũng là để đợi niềm vui như vậy, đợi cầu vồng phía sau những cơn mưa, như chờ đến 19

đúng lượt mà mẹ tạo hóa đã ban tặng, "như chờ tình đến rồi hãy yêu" ( Bài làm của học sinh) Tư duy phản biện không chỉ chi phối cách thức tiếp cận vấn đề mà còn quyết định cách lập luận, cách thể hiện của bài NLXH. Nhà thơ Latvia, Imant Ziedonis trong bài thơ Lẽ phải của riêng mình từng đề nghị: Hãy đồng ý rằng bình minh cũng đẹp như hoàng hôn. Cùng một lúc hãy công nhận với người này là mặt trời đang mọc và với người kia là mặt trời đang lặn. Từ góc độ này, từ góc độ khác... Đèn sáng trên bàn. Cây đèn phải nhưng bóng tối luẩn quất ở góc phòng cũng phải.

Những người trầm trồ: "Chà, thơm quá!" rất phải, nhưng những người kêu ca: "Ôi, mùi gì khó chịu thế!" cũng phải không kém.

Ví dụ như tỏi. Hay rong rêu. Hay con ngựa. Hay pho mát. Hay các loại nước hoa chẳng hạn. Vừa mũi người này nhưng chắc gì đã vừa mũi người khác.

Có rất nhiều lẽ phải khác nhau trên cõi thế. Nếu ta không có lẽ phải của riêng mình thì ta có thể phát điên.

Rõ ràng, góc nhìn sẽ quy định cách viết. Xuất phát từ “góc nhìn không thường lệ”, tư duy phản biện yêu cầu người viết phải “tìm được lẽ phải của riêng mình”. Tất nhiên, “lẽ phải” ấy không phải là những lời bàn lùi, bàn ngược hay là những ngụy biện vô căn cứ.

Phản biện cũng hoàn toàn không phải là nhận định chủ quan, cảm tính, cố tình đưa ra những ý kiến khác thường để chứng tỏ cái tôi cá nhân. Phản biện là những quan điểm, những đánh giá khác với số đông dựa trên lí lẽ, dẫn chứng và những suy nghĩ sâu rộng, mang tính phát hiện về vấn đề. Nhận định của GS Văn Như Cương: Giáo dục Việt Nam đang thay đổi chứ chưa đổi mới, bởi vì những cải cách giáo dục gần đây chưa tạo ra sự thay đổi về chất (Theo vietnamnet.vn); ý kiến của một cựu chiến binh ở Thái Bình: Theo tôi, đã lấy phiếu tín nhiệm thì chỉ để hai loại phiếu: tín nhiệm và không tín nhiệm thay vì tín nhiệm cao và tín nhiệm thấp. Về bản chất, tín nhiệm cao và tín nhiệm thấp đều là tín nhiệm và việc bỏ phiếu không có giá trị pháp lí. (Theo VOV.vn) Đó là những phản biện với những lí lẽ sắc sảo, đầy sức thuyết phục.

20

Tóm lại, tư duy phản biện là kĩ năng tư duy bậc cao, đòi hỏi người viết phải biết đặt câu hỏi để phát hiện vấn đề, biết kết hợp lí lẽ và dẫn chứng để trình bày vấn đề. Trong dạy học NLXH, tư duy phản biện có vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy ở người học thái độ học tập chủ động, tích cực; đó là yếu tố cần để tạo ra những bài viết có chiều sâu, giàu bản sắc và cá tính.

1.2.3. Mục đích của việc rèn tư duy phản biện trong dạy học nghị luận xã hội Do tính chất trường quy, đa số các bài NLXH của HS trong nhà trường phổ thông thường thiếu ý tưởng; mang tính rập khuôn trong diễn đạt và lập luận. Việc hình thành và phát triển tư duy phản biện trong dạy học NLXH có ý nghĩa tích cực trong việc khắc phục sự khuôn mẫu công thức, nâng cao chất lượng bài viết, đưa quá trình dạy học về gần với đời sống và làm cho hoạt động học tập có tính ứng dụng, thực hành cao.

Không dừng lại ở đó, tư duy phản biện trong bài NLXH còn có tác dụng kích hoạt tư duy sáng tạo. Carlos Williams từng đề nghị: Nếu bạn được đưa giấy có đường kẻ, hãy viết bằng mặt còn lại. Tiếp cận vấn đề từ góc nhìn riêng, khác với số đông trong tư duy phản biện chính là những bước đi ban đầu của hành trình tìm tòi, sáng tạo ra cái mới. Tư duy phản biện bao giờ cũng gắn với tư duy sáng tạo.

Mặt khác, trong quá trình thực hành phản biện, HS sẽ hình thành cho mình những kĩ năng cần thiết được coi là “chìa khóa thành công” trong xã hội hiện đại: kĩ năng thu thập và xử lí thông tin, kĩ năng tự định hướng, kĩ năng giải quyết vấn đề...

Như vậy, rèn kĩ năng phản biện trong bài NLXH không đơn thuần là rèn luyện cho HS kĩ năng làm bài mà là một khâu trong quy trình dạy học theo hướng phát triển năng lực. Tư duy phản biện là “tập con” của tư duy sáng tạo; tư duy phản biện cũng là tiền đề của những phẩm chất cá nhân cần thiết trong môi trường xã hội năng động: sự độc lập, bản lĩnh, sự tự tin...J. Rosseau từng khẳng định: Chọn con đường đối lập với lối mòn, bạn gần như sẽ luôn làm tốt. Khuyến khích người học phản biện tức là khuyến khích HS tách khỏi người khác để không phải sống, thở, đọc và viết hàng ngày dưới gông cùm những ý kiến của họ. (Emerson), giúp HS trở thành những cá nhân có năng lực tư duy độc lập, có khả năng sáng tạo chứ không phải những con người công cụ.

21

2. Các giải pháp trọng tâm rèn tư duy phản biện cho học sinh trong làm bài nghị luận xã hội 2.1. Thiết kế nội dung học tập kích thích tư duy phản biện Là kiểu tư duy định hướng, đưa ra những ý tưởng mới khi giải quyết vấn đề, tư duy phản biện bắt nguồn từ tinh thần hoài nghi và tinh thần dân chủ. Không dễ dàng để HS có thói quen học tập thụ động và tiếp nhận thông tin một chiều thay đổi để tìm tòi, xem xét các vấn đề bằng những góc nhìn đa chiều, mới mẻ, độc lập trong phân tích đánh giá để đưa ra những quyết định cá nhân.

Là một kĩ năng, tư duy phản biện cần được hình thành, củng cố và phát triển trong những hoạt động đa dạng của quá trình dạy học. Tư duy phản biện không phải chỉ dành cho học sinh giỏi, tất cả các HS đều cần kĩ năng tư duy phản biện khi làm bài cũng như khi đối diện với các vấn đề của đời sống. Trong cuốn Quốc gia khởi nghiệp, người ta nhắc đến “văn hóa phản biện” như một nét đặc trưng của người Isarel. Có lẽ trường học Việt Nam cũng cần xây dựng “văn hóa phản biện”. Câu hỏi “Làm thế nào để phát triển tư duy phản biện cho HS?” là một bài toán lớn, có nhiều lời giải. Xét riêng trong phạm vi bài nghị luận xã hội ở môn Ngữ văn, có thể bắt đầu tìm lời giải từ việc lựa chọn, thiết kế các chủ đề học tập, cụ thể là việc ra đề bài.

Bản chất của tư duy phản biện là tìm kiếm các ý tưởng mới trong tiếp cận vấn đề, đưa ra những hướng đi mới trong giải quyết vấn đề. Vì vậy, không phải đề NLXH nào cũng “có đất” cho tư duy phản biện. Cách ra đề truyền thống với những câu lệnh cụ thể: hãy chứng minh, hãy phân tích, hãy bình luận...; những nội dung “đóng” mang tính chất “khép kín” như: lí tưởng là ngọn đèn chỉ đường; tình thương mang lại hạnh phúc cho con người; tầm quan trọng của việc tự học...đã mặc định chủ đề dẫn ra là một chân lí. Do đó, người học khó có thể tìm hướng đi mới, góc nhìn mới. Để kích hoạt tư duy phản biện, cần đặt người học vào những tình huống có vấn đề để họ có thể xem xét chủ đề nghị luận bằng cái nhìn đa chiều, huy động tri thức và tiếp cận vấn đề ở cấu trúc bề sâu. Nội dung nghị luận cần được chọn lọc kĩ lưỡng để HS có thể tiếp cận theo những hướng khác nhau, đặc biệt cách hỏi phải có độ “mở” cần thiết có thể khơi gợi đối thoại, tranh biện. Ví dụ: 22

Đề 1: “Lí tưởng là ngọn đèn chỉ đường. Không có lí tưởng thì không có phương hướng kiên định, mà không có phương hướng kiên định thì không có cuộc sống” (L. Tôn-xtôi).

Anh/chị hiểu ý kiến trên như thế nào? Hãy bàn về tầm quan trọng của lí tưởng đối với cuộc sống. Đề 2: Phải chăng người Việt trẻ ngày nay sống không có lí tưởng?

Cùng bàn về chủ đề lí tưởng sống, cách hỏi “đóng” của đề 1 không có chỗ cho tư duy phản biện, cách hỏi “mở” của đề 2 dễ kích hoạt tranh biện, phản biện ở người học. Trở lại với câu NLXH trong đề thi THPTQG 2017 : Từ phần Đọc – hiểu, anh/chị hãy viết một đoạn văn bàn về ý nghĩa của sự thấu cảm trong cuộc sống. Cách hỏi của đề (bàn về) mang tính chất “mở”, nhưng nội dung nghị luận (ý nghĩa của sự thấu cảm) lại không kích thích được tư duy phản biện. TS Trịnh Thu Tuyết đề xuất hướng hỏi “mở”: Anh/chị có chia sẻ quan điểm của tác giả khi cho rằng: “Thấu cảm là khả năng nhìn thế giới bằng con mắt của người khác, đặt mình vào cuộc đời của họ...Thấu cảm là hiểu biết trọn vẹn một ai đó, khiến ta hiểu được những suy nghĩ của họ, cảm được những cảm xúc của họ, và tất cả xảy ra mà không có sự phán xét”. Giải thích nguyên nhân khiến anh/chị đồng tình hay phản đối. Cách hỏi này lập tức tạo ra những tranh luận trái chiều. Đáp án TS Trịnh Thu Tuyết dự kiến như sau: HS nhận ra yêu cầu “nhìn thế giới bằng con mắt của người khác... hiểu biết trọn vẹn một ai đó” là phi lí, không tưởng bởi nếu khả năng ấy được thực hiện, bạn sẽ không còn là chính mình với những thấu hiểu, cảm thông mang tính khách quan nữa. Mỗi người hãy luôn là chính mình với những trải nghiệm cùng khả năng quan sát , xét đoán...Nhưng ngay trong bình luận phía dưới, một HS đã phản biện đáp án và đề xuất cách tiếp cận của mình: Việc đặt mình vào hoàn cảnh của người khác để thấu hiểu, cảm thông là biểu hiện của sự xúc động chân thành từ trái tim, là khởi nguồn của lòng nhân ái, là níu một tâm hồn ra khỏi những suy nghĩ ác ý về người khác. Không thể cho rằng đó là đánh mất mình. Lập luận như vậy là đang biện minh cho lối sống vô cảm.(Dẫn theo Newzing.vn). Như vậy, chủ đề và cách hỏi cuả đề luôn là điểm khơi nguồn, kích hoạt tư duy phản biện. Và kiểu đề NLXH theo hướng mở chính là mảnh đất tốt để gieo mầm và nuôi dưỡng tư duy phản biện cho HS. Cần lưu ý: đề mở phải đảm bảo nội dung mở, cách 23

hỏi mở và đáp án mở. Sau đây là một số đề NLXH biên soạn theo hướng mở, nhằm kích thích tư duy phản biện của HS: Đề nghị luận về một tư tưởng, đạo lí: Đề 1: Phải chăng tiền không mua được hạnh phúc? Đề 2: “Sống cho người khác là điều tốt, nhưng sống cho mình cũng quan trọng không kém” (J. Hoden). Anh/chị cho rằng sống cho mình quan trọng hay sống cho người khác quan trọng hơn? Đề 3: Tỉ phú Jack Ma phát biểu: “Việc thay đổi thế giới là của Obama, còn chúng ta hãy tự thay đổi chính mình”. Anh/chị có đồng ý với quan điểm của Jack Ma không? Vì sao? Đề 4: Nhà triết học Hy Lạp Platinus nói: “Chúng ta do đòi hỏi mà khẳng định con người là thành viên sáng giá nhất, tồn tại trí tuệ nhất của vũ trụ, nhưng sự thực thì con người đứng giữa thiên thần và ác quỷ, có lúc ngả về phía này, lúc ngả về phía kia, có khi ngả về cả hai phía, phần lớn người giữ mình ở khoảng giữa.” Hãy viết bài văn đối thoại với nhà triết học cổ và nêu quan niệm của anh/chị về con người. Đề 5: Là phụ nữ, nên chọn sắc đẹp hay trí tuệ? Đề nghị luận về một hiện tượng đời sống: Đề 1: Bạn đồng tình hay phản đối ý tưởng Việt Nam nên gộp Tết Dương lịch và Tết cổ truyền? Đề 2: Tại Asiad Incheon (Hàn Quốc) 2014, vận động viên Ấn Độ - Sarita Devi đã từ chối nhận Huy chương đồng trong lễ trao huy chương để phản đối sự thiên vị của trọng tài dành cho vận động viên nước chủ nhà. Theo anh/chị, có nên ủng hộ hành động của Sarita Devi? Đề 3: Anh /chị có cho rằng: Một người ngồi sau xe Lexus nhưng cáu bẳn, lo lắng và bị xâm chiếm bởi cảm giác trống rỗng sẽ bất hạnh hơn người đi xe đạp bên cạnh, tâm trạng thanh thản và thấy những gì mình làm thật có ý nghĩa? Đề 4: Áo dài cách tân – sáng tạo hay thảm họa?

24

Đề 5: Có ý kiến cho rằng: “Phẫu thuật thẩm mĩ là một cuộc chạy trốn những năm tháng mình đã sống, phần đời mình đã trải qua. Nhưng từ chối con người mình cũng là từ chối khả năng thấu hiểu cuộc đời bao gồm cả sự tổn thương, tính vô thường và cái chết”. Hãy chia sẻ suy nghĩ của anh/chị về phẫu thuật thẫm mĩ. Đề nghị luận về một vấn đề xã hội đặt ra trong tác phẩm văn học: Đề 1: Từ phần kết của truyện Tấm Cám, anh chị hãy viết bài văn trả lời cho câu hỏi: Cô Tấm ác hay không ác? Đề 2: Có nên tin vào cổ tích? Đề 3: Đọc “Ông già và biển cả”, anh/chị suy nghĩ gì về thông điệp mà Hemingway gửi gắm: “Con người có thể bị tiêu diệt nhưng không thể bị đánh bại”? Đề 4: Con hổ hỏi người thợ cày đang điều khiển con trâu cày ruộng: “Tại sao con người nhỏ bé mà lại khuất phục được con trâu to thế kia?” Người nông dân trả lời: “Vì ta có trí khôn”. Hổ lại hỏi: “Thế trí khôn của người đâu cho tôi xem”. Người nông dân đáp: “Trí khôn ta để ở nhà. Nếu muốn xem thì để ta trói hổ vào gốc cây, nếu không thì khi về nhà hổ ăn mất trâu của ta”. Hổ bằng lòng để người trói. Trói xong người nông dân lấy roi đánh túi bụi vào con hổ, vừa đánh vừa bảo: “Trí không ta đây. Trí khôn ta đây”. Đánh rồi còn đem lửa đốt hổ, hổ nóng quá vùng thoát chạy lên rừng. Từ đó con hổ có những vệt cháy sém loang lổ trên da nó. Từ nội dung truyện cổ, nghĩ về trí khôn của con người. Đề 5: Về một thông điệp mà anh/chị tâm đắc từ bài thơ “Đò Lèn” (Nguyễn Duy).

2.2. Hướng dẫn học sinh xây dựng “chiến lược” phản biện trong bài nghị luận xã hội Trên thực tế, để tạo nên sự phản biện thành công, người viết văn nghị luận nói chung và nghị luận xã hội nói riêng cần phải xây dựng cho mình một chiến lược phản biện. Thư lại dụ Vương Thông của Nguyễn Trãi hay Tuyên ngôn Độc lập của Hồ Chí Minh là những minh chứng xuất sắc cho điều đó. Với bài văn nghị luận xã hội của học sinh, chúng tôi đề xuất một “chiến lược” phản biện gồm các bước sau:

25

Bước 1: Phát hiện vấn đề phản biện; xác định phạm vi, mục đích phản biện cho vấn đề xã hội đã cho ở đề bài Đối với bất kì đề bài nghị luận xã hội nào cũng có thể sử dụng tư duy phản biện. Tất nhiên, tùy vào dạng đề, vấn đề nghị luận, cách hỏi đã cho ở đề bài, cần phát hiện cho đúng: vấn đề cần phản biện ở đề bài này là gì? tư duy phản biện có thể sử dụng ở phạm vi nào, với mục đích gì?. Việc trả lời các câu hỏi này sẽ là những định hướng cho nội dung, cách thức phản biện và định hướng về quan điểm cho người viết nghị luận xã hội. Chẳng hạn: Dạng bài

Vấn

đề

phản Phạm

biện

vi

sử Mục đích phản

dụng phản biện

biện

1. Đề bài cho một ý Ý kiến đã cho

Toàn

kiến trái chiều

(phản biện luận đúng

bài

viết Chỉ ra sự chưa đắn

của

quan điểm/ hiện

đề)

tượng và đề xuất một quan điểm đúng 2. Đề bài cho nhiều ý Ý kiến không Toàn

bài

viết Khẳng định ý

kiến để người viết lựa đồng tình

(Phản biện luận kiến

chọn

đề, luận điểm)

3. Đề bài cho một ý Ý kiến thuận chiều

kiến

chiều

thuận Một

phần

của

bản

rộng/

bổ

thân bài Mở

viết (phản biện sung, lật giở vấn khái niệm, luận đề cứ)

Bước 2: Thu thập thông tin về vấn đề nghị luận

26

- Mục đích: Đây là thao tác đầu tiên để tiếp cận với vấn đề nghị luận. Trước một vấn đề, muốn có ý kiến phản biện thuyết phục rất cần phải có những hiểu biết chính xác, đủ rộng và đủ sâu về đối tượng nghị luận. Càng biết được nhiều thông tin, ý kiến khác nhau người viết càng sáng suốt và tự tin hơn trong việc đưa ra ý kiến cá nhân, bảo vệ quan điểm của mình và có cơ sở để đánh giá các ý kiến của người khác.

- Cách thức thực hiện: Hầu hết các vấn đề xã hội được chọn làm đối tượng của đề bài nghị luận hiện nay thường là các vấn đề mang tính thời sự. Vì vậy, việc tìm kiếm thông tin về các vấn đề này tương đối thuận lợi. Có thể hướng dẫn học sinh thu thập thông tin bằng cách thâm nhập thực tế (ví dụ: sử dụng phương pháp điều tra); có thể tìm kiếm trên mạng xã hội (sử dụng công cụ tìm kiếm google); trên các phương tiện thông tin đại chúng (ví dụ: Chương trình “Góc nhìn khán giả” của VCT14); trên sách báo; hỏi từ người khác (sử dụng phương pháp phỏng vấn)…. Muốn vậy, người viết luôn cần có ý thức quan tâm đến tình hình thời sự, các vấn đề xã hội diễn ra xung quanh mình. Điều này không chỉ giúp người viết có tư liệu viết bài, có cơ sở bày tỏ quan điểm bản thân mà còn góp phần đánh thức sự vô cảm của đa số học sinh hiện nay trước các vấn đề của cuộc sống.

Trên thực tế, người viết có thể phản biện thông qua những kiến thức thu được từ một số nguồn sau: Những trải nghiệm của cá nhân người viết: họ nghe gì, thấy gì về vấn đề đó trong những hoàn cảnh, tình huống khác nhau; Những luồng ý kiến khác nhau về vấn đề nghị luận;…

Bước 3: Xử lí thông tin - Mục đích: Vì thông tin về vấn đề nghị luận đến từ nhiều nguồn khác nhau nên việc xử lí thông tin là vô cùng cần thiết giúp người viết bài nghị luận có lựa chọn sáng suốt khi đưa ra ý kiến phản biện của mình và tạo cơ sở lí lẽ và dẫn chứng cho lập luận.

- Cách thức thực hiện: + Phân loại thông tin: Có thể căn cứ vào quan điểm, tư tưởng, chuẩn mực đạo đức xã hội,… để phân thành thông tin trái chiều/ thuận chiều; căn cứ vào chất lượng thông tin 27

để phân thành thông tin đúng/sai; có thể căn cứ vào nguồn thông tin để phân loại thông tin chính thống/ không chính thống; … Sự phân loại thông tin giúp kiến thức của người viết có tính hệ thống và dễ dàng sử dụng thông tin. + Phân tích thông tin: Khi đã có thông tin, hãy phân tích với một tâm trí mở, khách quan, không thành kiến. Đây có thể là bước khó khăn nhất nhưng cũng thú vị nhất. Người có tư duy phản biện phải là người biết phân tích những đúng/sai; phải/trái của vấn đề một cách khách quan và công tâm nhất. Để phân tích thông tin tạo cơ sở cho việc đưa ra ý kiến phản biện trong bài nghị luận xã hội, chúng tôi sử dụng đề xuất giải pháp sử dụng câu hỏi. Albert Einstein từng nói: Điều quan trọng là đừng bao giờ ngừng đặt câu hỏi. Hầu hết những người có tư duy phản biện đều luôn tò mò và có thói quen tự đặt câu hỏi cho những gì diễn ra trước mắt họ. Việc đặt câu hỏi giúp người viết có cái nhìn rộng, sâu và khách quan hơn để lựa chọn nhiều cách tiếp cận vấn đề khác nhau. Đặt câu hỏi là một cách để kích hoạt tư duy phản biện, đặc biệt là những câu hỏi mở để kích thích trao đổi, tranh luận và thảo luận.

Căn cứ vào đặc trưng của bài nghị luận xã hội, chúng tôi khuyến khích người viết sử dụng hệ thống câu hỏi sau để kích thích tư duy phản biện: Dạng câu hỏi

Tác dụng

1. Câu hỏi làm rõ khái Hiểu niệm

chính

Ví dụ xác

khái Bản chất của khái

niệm, đặc biệt là những niệm đó là gì?/ Có khái niệm đang thảo thể diễn đạt điều đó luận, tranh cãi

bằng

cách

khác

không?/ Có thể phân biệt khái niệm này với

khái

niệm

…không? /Có thể lấy ví dụ về điều

28

này?

2. Câu hỏi điều tra các giả Giúp người viết có những Có định

thể

suy nghĩ kĩ về các giả những

giả

định

gì

khác

định, thăm dò các khả không?/Làm thế nào năng và kiểm chứng các có thể xác minh hay giả thuyết, đào xới gốc rễ bác của vấn đề nghị luận

bỏ

giả

định?/Điều gì sẽ xảy ra nếu … ?/ Nếu…, bạn nghĩ thế nào?/ Nếu…, bạn đồng ý hay phản đối?/ Ta có thể đưa ra giả định nào thay thế?

3. Câu hỏi điều tra lý do, Giúp đánh giá mức độ tin Tại sao điều đó xảy nguyên nhân và bằng cậy, trung thực của thông ra?/ chứng

tin, tạo sự tin cậy về lí lẽ và dẫn chứng hỗ trợ cho lập luận phản biện

Làm thế nào để biết điều này?/ Bạn nghĩ gì về nguyên nhân … ?/Bản chất của việc

này

là

gì?/Những lý do này có đủ tốt?/Điều đó có đứng vững được không?/

Làm

thế

nào tôi có thể chắc chắn về những gì bạn đang nói?/ Tại 29

sao … xảy ra?/Có bằng chứng hỗ trợ những gì bạn đang nói không?/Dựa vào đâu để bạn nói như thế? Dữ liệu được thu thập như thế nào?/ Bạn sử dụng phương pháp nào để thu

thập?/Tại

sao

bạn nghĩ thông tin mình đưa ra là có thể tin cậy được?/ Tại sao bạn nghĩ rằng

điều

đó

là

đúng?/ Có lý do nào để nghi ngờ bằng chứng này không?/ Đây là ý kiến của bạn hay là bạn lấy từ một

nguồn

nào

khác?

4. Câu hỏi về quan điểm Giúp đánh giá quan điểm, và lập trường

Bạn đánh giá như

tình cảm, suy nghĩ của cá thế nào về…?/ Bạn nhân. Hầu hết các lập đã từng ở trong tình luận được đưa ra từ một huống đó chưa và lập trường hay vị trí nhất bạn

xử

lý

ra

định. Vì vậy, đây là cơ sở sao?/Điều gì khiến 30

để đưa ra ý kiến phản bạn tin như thế?/ Có biện.

những

cách

nào

khác để nhìn vào đó không?/Tại sao nó lại cần thiết?

5. Câu hỏi điều tra ý Giúp đánh giá lập luận Hậu quả của việc giả nghĩa và hậu quả

đưa ra có thể có những tác định rằng …..

là

động như thế nào đến gì?/ cuộc sống.

Ý nghĩa của …….. là gì?/Làm thế nào để … ảnh hưởng đến …?

Tại sao … lại quan trọng?/Đâu là điều tốt nhất để … ?

6. Câu hỏi đào sâu, mở Giúp mở rộng vấn đề, Bạn có thể mở rộng rộng, lật giở vấn đề

nhìn vấn đề nghị luận ở ý

này

như

thế

những khía cạnh khác nào?/Theo bạn, bước nhau, giúp tìm hiểu bản tiếp theo có thể là chất vấn đề

gì?/ Bạn có thể nói theo

cách

khác

không?/ Bước 4: Tổ chức lí lẽ, dẫn chứng và sử dụng các thao tác lập luận để thuyết phục người đọc Tư duy phản biện là đưa ra những ý kiến tranh luận với những giả thiết, giả định của người khác nhằm khẳng định ý kiến, quan điểm của bản thân. Như vậy, quá trình tư duy 31

phản biện là tìm lập luận phản bác lại kết quả của một quá trình tư duy khác để xác định tính chính xác của thông tin. Vì vậy, rèn kĩ năng tư duy phản biện là rèn kĩ năng sử dụng, tổ chức những luận cứ và dẫn chứng phù hợp để bảo vệ quan điểm của mình. Lập luận phản biện cần rõ ràng, lôgic, đầy đủ bằng chứng, thuyết phục và công tâm. Muốn vậy, trước hết phải xác lập được luận điểm - thể hiện cách người trình bày suy nghĩ như thế nào về một vấn đề cụ thể. Để trình bày một luận điểm, ta thường sử dụng các lí lẽ và luận chứng để giải thích và minh họa. Lí lẽ là lời giải thích mang tính logic, cho thấy tại sao ý kiến của mình đưa ra là đúng. Luận chứng là những sự vật, sự việc tồn tại trên thực tế, được sử dụng để minh họa cho lí lẽ và ý kiến của người viết (có thể là các công trình nghiên cứu, bài báo, câu chuyện, câu chuyện có thật trong cuộc sống, những vấn đề diễn ra hàng ngày quanh ta,…). Luận chứng càng mang tính cập nhật, lấy từ những nguồn tin đáng tin cậy càng có sức thuyết phục cao. Khi có lí lẽ sắc sảo, dẫn chứng xác đáng cũng cần đến việc sử dụng linh hoạt, có hiệu quả các thao tác lập luận như thế nào để có thể tạo ra sức thuyết phục nhằm bảo vệ được quan điểm của mình. Sau đây là một số ví dụ: Ví dụ 1: Để giải thích khái niệm: “hạnh phúc”, người viết đã dùng tư duy phản biện, tổ chức lí lẽ, dẫn chứng, kết hợp các thao tác lập luận như: giải thích, chứng minh, bác bỏ,… để phân biệt hạnh phúc với sự thỏa mãn, niềm vui hay sự sung sướng tạo nên một lập luận thuyết phục.

“Phải thừa nhận rằng, nếu không có cảm giác thoả mãn thì con người không thể có cảm giác hạnh phúc. Sự thoả mãn cũng sẽ chỉ đến khi con người được đáp ứng đầy đủ những nhu cầu của mình và cảm thấy hài lòng với cuộc sống. Nhưng những người tham nhũng có hạnh phúc không? Những kẻ buôn lậu, những kẻ buôn bán ma tuý,... có sự thoả mãn thật về tiền bạc nhưng có hạnh phúc hay không? Tôi không cho rằng cảm giác thoả mãn đồng nghĩa với hạnh phúc. Một bữa ăn ngon có thể đem lại cảm giác thoả mãn nhưng cũng có thể tăng lượng cholesterol và do đó nó không mang lại hạnh phúc. Con người nhầm lẫn giữa thoả mãn và hạnh phúc, đó là hai khái niệm hoàn toàn khác nhau. Hạnh phúc không phải là cảm giác thoả mãn thuần tuý và nhất thời. Thoả mãn là một khái niệm 32

bản năng. Nhưng hạnh phúc không phải là một khái niệm bản năng, hạnh phúc là một khái niệm văn hoá. Muốn biết mình hạnh phúc hay bất hạnh, con người phải có được các nền tảng văn hoá hay những kinh nghiệm về hạnh phúc. Những giới hạn thấp làm cho con người thoả mãn nhưng không làm cho con người hạnh phúc, bởi vì chỉ cần nhìn lên những giới hạn cao hơn, họ sẽ đau khổ. Vì thế, càng thoả mãn một cách giản đơn bao nhiêu thì con người càng chậm phát triển bấy nhiêu và do đó mà không thể có hạnh phúc bền vững”.

(Tài liệu tham khảo) Ví dụ 2: Để phản biện luận điểm: trong xã hội hiện đại, con người phải sống vội , học sinh đã tổ chức lí lẽ theo mô hình sau: Khẳng định quan điểm: sống vội vàng là cần thiết trong xã hội hiện đại hôm nay -> đưa ra ý kiến phản biện: nếu sống vội vàng con người sẽ thiếu đi những gì? (khẳng định cần sống chậm lại) -> lật giở vấn đề: sống chậm không phải là chậm chạp, lạc hậu mà thực ra là sống được rất nhiều. Theo mô hình này, ý kiến phản biện sẽ kín cạnh và dễ thuyết phục hơn: “Sống-chậm-lại.

Vẫn biết với con người và đặc biệt là tuổi trẻ, sống là không chờ đợi…

Vẫn biết nếu không nhanh nhẹn, không biết chạy đua, làm sao có được những gì mà mình muốn: thành công, tiền bạc, hạnh phúc…

Vẫn biết xã hội đương phát triển một cách chóng mặt, thời gian được rút ngắn một cách tối đa: trồng trọt, sản xuất thì rút ngắn thời gian thu hoạch để một năm có thể xen gối thâm canh thêm mấy vụ nữa; máy móc công nghiệp cũng được cải tạo với công suất nhanh nhất; Internet được nâng cấp với tốc độ lan truyền đến chóng mặt...Cuộc sống buộc con người phải đi theo guồng quay đó, ai làm khác là tụt hậu. Phải chăng đó là nguyên nhân gây nên mặt trái xã hội khi lượng người bị trầm cảm, u uất, rối loạn tâm lí ngày càng nhiều hay với lớp trẻ tình trạng “sống thử”, “sống vội’, “sống sơ sài’ diễn ra như một định hướng chung.

Con người cần phải sống-chậm-lại…

Sống chậm là để cảm nhận những gì tốt đẹp trong cuộc sống: 33

Ta dành chút ít thời gian tĩnh tại để ngắm nhìn một bông hoa đẹp, nghe tiếng chim đang ríu rít, lặng mình trong bản nhac nhạc cổ điển, hít thở và ngắm nhìn trời xanh…

Tâm hồn con

người như một mảnh đất với những mầm non vậy, nếu không có những thứ ấy tưới tắm, bón trồng thì đất sao màu mỡ và mầm xanh bé bỏng sao vươn lên tốt tươi được. Đó cũng là lí do tại sao mà không phải vô duyên vô cớ, có rất nhiều người ở Mĩ , ở châu Âu hay Úc ngày nay muốn trở về với bà mẹ thiên nhiên, tránh xa cuộc sống ồn ã, náo nhộn và gánh nặng những ước lệ rườm rà của thành phố, những thứ tiện nghi làm cho người ta bạc nhược yếu ớt đi để tìm vào rừng sinh sống, sống ở trên cây, sống chung với thiên nhiên, động vật. Sống chậm một chút nhưng cảm thấy thế giới xung quanh tươi đẹp và đáng sống hơn.

Sống chậm là để dành thời gian nghĩ về cuộc sống và những người xung quanh.

Có một câu chuyện cổ tích hiện đại kể về chú mèo Kitty đáng yêu của Nhật Bản. Chú mèo trắng trẻo, mắt to tròn, hiền lành và ngộ nghĩnh nhưng không có miệng bởi chú là hiện thân cho người bạn luôn luôn lắng nghe, cảm thông, thấu hiểu của cô bé đáng thương, cô đơn khi cha mẹ mải công việc, bạn bè bắt nạt, học tập mệt mỏi…và sau này là bạn của toàn trẻ em Nhật. Câu chuyện là bi kịch của cô gái nhỏ trong thời đại nước Nhật chạy đua trong công nghiệp, khoa học kĩ thuật, điện tử, nhịp sống xô bồ đã đẩy những tâm hồn non nớt vào tình trạng khủng hoảng, trầm cảm về tâm lý. Sống vội vã gây cho con người áp lực, căng thẳng và khô héo tâm hồn, là vội vã, lạnh lùng với những người xung quanh. Ta chậm một chút để chia sẻ tình thương với em gái nhỏ bán rong trên đường, giúp một bà lão ăn xin tội ghiệp, giúp đẩy gánh hàng nặng của bác xích lô trên con dốc dài…Một nụ cười, một cái siết tay, một ánh mắt cảm thông là món quà quý giá nhất với những ai đương cô đơn, bế tắc và lạc lõng.

Sống chậm còn là để lấy lại cân bằng trong cuộc sống.

Một chút lặng lẽ, riêng tư cho chính mình để nghĩ về những gì đã qua, những gì sắp tới, những gì được mất. Sống chậm không phải lãng phí thời gian mà là trân trọng thời gian, quý trọng những kí ức, những kỉ niệm, thấy quý những gì đã mất như món đồ chơi, chiếc răng sữa thưở ấu thơ…cho đến những gì to tát hơn sau này, một chút sống chậm nhưng biết quý giá “món quà” hiện tại. Sống chậm cho ta khoảng lặng để rút ra kinh nghiệm từ những thất bại và hi vọng 34

cho tương lai. Tâm hồn mỗi người trẻ tuổi trở nên thâm trầm, sâu sắc, chín chắn và trưởng thành hơn.

Sống chậm như vậy đó, không có nghĩa là chậm chạp, lạc hậu mà là sống một cách kĩ lưỡng, tránh những ồn ào, hỗn tạp, a dua, ăn theo; tránh những lối sống gấp, sống ẩu, sống vì những mục đích hiện sinh tầm thường. Sống chậm không phải là sống ít mà thực chất là sống được rất nhiều.” (Bài làm của học sinh) Ví dụ 3: Với đề bài “Xin ba đừng cấm con học Văn”, người viết cần đưa ra được lập luận phản biện để thuyết phục ba mình cho mình đi theo sở thích của bản thân: học văn là cần thiết và học Văn là niềm yêu thích, là ước mơ đẹp không thể từ bỏ. Sau đây là ví dụ về cách tạo dựng lí lẽ, huy động dẫn chứng khá thuyết phục: “…Con còn nhớ ba đã vui như thế nào khi nhận món quà sinh nhật là chiếc khăn tay con tự đan. Những mũi đan tuy thô mộc, vụng về nhưng nó chứa đựng cả tình yêu thương và sự kính trọng của con. Và mẹ cũng đã từng mỉm cười hạnh phúc khi một ngày làm việc mệt mỏi, trở về, thấy nhà đã sạch và mâm cơm đã sẵn sàng. Ba mẹ nói, ba mẹ rất vui khi thấy con trưởng thành từng ngày, có trách nhiệm với bản thân, biết quan tâm đến mọi người. Ba biết không? Đó là những điều đầu tiên mà văn học, mà thầy giáo và những trang sách đã dạy con. Văn chương dẫn con vào một thế giới mà sự cho đi không đòi hỏi đáp lại. Văn chương chân chính dù ở thời đại nào cũng đều đề cao tình yêu thương, lòng nhân ái, sự công bằng. Học văn, con nhận thấy thế giới này sẽ đẹp hơn nhiều từ những điều giản dị: như nụ cười của mẹ hay niềm vui của ba.

Ba cùng con xem một chương trình truyền hình về con sông Đà. Ba đã rất ngạc nhiên khi con biết khá nhiều về một con sông xa lạ, những điều vượt khỏi tầm của một cô bé 15 tuổi. Có gì đâu ba ơi! Văn học đã dạy con điều đó. Ba cứ đọc tuỳ bút Sông Đà của nhà văn Nguyễn Tuân sẽ thấy. Với văn học, con chỉ cần ngồi một mình trong phòng nhưng có thể đi khắp thế gian, quay về quá khứ, đến tương lai, lên trời hay xuống biển, bước vào thế giới cổ tích. Bởi vì "sách mở ra trước mắt ta những chân trời mới", hay như một nhà tỉ

35

phú từng nói "Nếu không thể tặng cho con một tấm vé may bay, hãy đưa cho con một cuốn sách".

Ba mẹ mua cho con máy vi tính, nhà mình nối mạng Internet. Con có thể nói chuyện với những người bạn ở khắp năm châu. Nhưng thật kì lạ là những người nước ngoài lại thích ngôn ngữ Việt dù rằng "Phong ba bão táp không bằng ngữ pháp Việt Nam". Học văn, yêu văn con càng trân trọng tiếng mẹ đẻ. Và dù rằng có thể lướt web, gõ bàn phím bằng mười đầu ngón tay, sẽ ra sao nếu con quê cách cầm bút? Quen với "chát" với e-mail rồi sẽ chẳng còn ai viết những bài thơ, những lá thư tình như ngày xưa ba viết cho mẹ. Con yêu vô cùng những chữ o tròn, chữ ô đội mũ. Văn học đã dạy con biết yêu quý tiếng nói dân tộc mình, đất nước mình, đó là nguồn cội phải không ba?

Ba ơi! Vì sao ba thích học Toán? Vì sao ba yêu mẹ? Đó có phải là niềm say mê không? Với văn chương, con cũng có một niềm say mê lớn, niềm say mê không thể lí giải vì đâu. Chỉ biết khi học văn, đọc văn, con thấy sự thanh thản trong tâm hồn, thấy "yêu đời, yêu người và lớn hơn một chút".

Ba vẫn nói thế kỉ XXI hội nhấp toàn cầu Toán, Tin học, Ngoại ngữ quan trọng hơn bao giờ hết; văn chương không có tính ứng dụng, tương lai của con sẽ không chắc chắn.

Ba khuyến khích con học Toán, Tin học, Ngoại ngữ. Con nghĩ ba đúng vì đó là những hành trang cần thiết của con người hiện đại. Không phủ nhận nếu học Toán, tương lai của con sẽ ổn định hơn. Nhưng nếu thế, cả cuộc đời con sẽ phải gắn bó với thứ mà mình không yêu thích, không say mê, con sẽ buồn, sẽ sống nhạt nhẽo lắm đấy! Chắc chắn là ba không muốn con sống mờ nhạt đơn điệu phải không ba?

Văn chương là sự yêu thích là ước mơ của con. Ba có biết anh chàng ca sĩ mà con yêu thích không? Anh ấy học rất giỏi, từng làm lớp trưởng một lớp chuyên Hoá và đi du học ở Đức. Nhưng anh ấy yêu ca hát, và quyết định theo đuổi ước mơ trở thành ca sĩ. Con muốn giữ lấy ước mơ của mình, sống cho chính ước mơ ấy, như con chim trong cuốn tiểu thuyết Tiếng chim hót trong bụi mận gai, thà chịu đau đớn để cất lên tiếng hót tuyệt diệu, khiến Thượng đế cũng phải mỉm cười, còn hơn suốt cả đời trong im lặng.

36

Ngày nay, cuộc sống con người cứ lao về phía trước. Dường như sự tĩnh lặng trong từng con chữ, sự sâu sắc của những trang văn đã giúp con có thể nhìn lại mình, có những khoảng bình yên trước khi bước tiếp. Trong cuộc sống, mọi loại văn bản, mọi thứ ngôn ngữ, mọi lời giao dịch cũng đều có cái gốc chung là tâm tư của con người là văn chương đấy ư?

Ba vẫn bảo con là đứa con gái quá nhạy cảm, quen được ba mẹ bao bọc. Nếu để con rời ba mẹ mà lại quá say mê trong thế giới văn chương thì con sẽ phải chịu nhiều sóng gió.

Con biết, ba mẹ làm tất cả chỉ vì thương con. Nhưng con gái bé bỏng của ba có thể nói rằng: nếu được sống với bản thân mình, với những thứ mình yêu, thì dẫu sóng gió cũng là hạnh phúc.

Ba còn nhớ không? Năm con học lớp 6, con trược trong kì thi học sinh giỏi môn Toán, ba đã tặng con cuốn sách: "Đừng bao giờ từ bỏ ước mơ". Chưa bao giờ con lại thấy những trang văn trong cuốn sách ấy lại kì diệu đến thế. Văn chương đã sưởi ấm nâng đỡ, cổ vũ con người. Con đã yêu văn từ ngày ấy.

Vậy ba ơi! Xin ba đừng cấm con học văn!”

(Tài liệu tham khảo) Ví dụ 4: Để đưa ra ý kiến phản biện lật giở vấn đề: mỗi người cần chủ động, tích cực trong việc kiếm tìm cho mình một con đường riêng, người viết đã đưa ra ý kiến như sau: “Nói về chuyện những con đường thực ra cũng là để nói đến cách đi. Ngoài chuyện chủ động, tích cực trong mỗi bước đi, tránh trông chờ vào người khác, bạn cũng cần thận trọng, cẩn thận trong mỗi hành động của mình. Không nên chủ quan mà cho rằng mình luôn đúng. Con người có hai tai để nghe nhiều hơn, ngoài việc lắng nghe tiếng nói bên trong con người mình cũng rất cần lắng nghe mọi người và lắng nghe để nhận biết về thế giới quanh mình. Dù bạn có khả năng vượt trội cũng không có nghĩa là không có những giới hạn. Đừng trông chờ sự giúp đỡ, nhưng khi vẫn còn cần nó cũng đừng ngại ngần nắm lấy những bàn tay đang chìa ra. Bởi nếu đơn độc trong cuộc hành trình, nếu từ chối mọi sự 37

hỗ trợ, giúp đỡ, nếu quá độc lập và tách bạch với cộng đồng, ta sẽ không đủ khả năng giải quyết mọi khó khăn, và thất bại là điều khó tránh khỏi. Một cái cây dù cứng cáp, vững chãi đến đâu cũng có thể bị bão tố quật ngã. Nhưng nếu những cái cây đứng bên nhau thành rừng để che chắn, nâng đỡ và nương tựa vào nhau thì mọi cơn bão sẽ không thể bẻ gẫy, san phẳng hoàn toàn được. Cũng như thế, khi con người có thể đoàn kết với nhau trên một con đường, cơ hội thành công sẽ gia tăng một cách đáng kể. Bạn có thể là một “thị vệ độc hành” nếu võ nghệ cao cường, bản lĩnh hơn người. Nhưng có một hoặc nhiều bạn đồng hành, bạn sẽ an toàn hơn ngay cả khi gặp phải những tình huống vượt khả năng giải quyết của bản thân. Lựa chọn cách đi phải tùy thuộc khả năng của bản thân, tùy vào con đường mà ta lựa chọn. Linh hoạt và chủ động, tùy cơ ứng biến và chuẩn bị cẩn thận, chu đáo, cơ hội đi đến đích của chúng ta sẽ được nâng cao. Mỗi người cần tự tìm kiếm lối đi cho bản thân, cần có nghị lực, quyết tâm để đi đến cùng trên con đường đã chọn, cũng cần biết kế thừa, phát huy những gì người đi trước đã tạo dựng và để lại, cũng cần có trách nhiệm đóng góp thêm phần của chính mình để tạo nên dấu ấn cá nhân.” (Tài liệu tham khảo) Bước 5: Lựa chọn điểm nhìn; tổ chức diễn đạt để đạt hiệu quả phản biện: Nhiều khi tư duy phản biện thể hiện ngay trong tư thế và cách diễn đạt của người viết văn nghị luận thông qua cách lựa chọn điểm nhìn và tổ chức diễn đạt.

Lựa chọn điểm nhìn: Văn nghị luận thuyết phục người đọc bằng cả lí và tình. Việc lựa chọn điểm nhìn có liên quan tới việc thể hiện thái độ, bày tỏ cảm xúc của người viết trước vấn đề nghị luận. Để thể hiện một cách hiệu quả tư duy phản biện trong bài, cần phối hợp linh hoạt hai điểm nhìn: - Điểm nhìn bên ngoài: tạo tính khách quan, khoa học; tạo sự tin cậy cho ý kiến phản biện - Điểm nhìn bên trong: thể hiện hứng thú, niềm say sưa, nhiệt hứng và bản lĩnh của người viết.

38

Lựa chọn cách diễn đạt: Người viết có thể sử dụng hình thức câu hỏi phản biện để người đọc khi bị thu hút mạnh mẽ trước một vấn đề được xoáy sâu, nhấn mạnh; có thể sử dụng nghệ thuật điệp để xoáy sâu, làm nổi rõ nội dung phản biện hay có thể sử dụng hình thức câu cảm thán để bộc lộ rõ tình cảm của bản thân.

Ví dụ 1: Đoạn văn đã sử dụng thành công hình thức câu hỏi để làm nổi bật nội dung phản biện: “Vậy hạnh phúc có phải là sự thoả mãn, niềm vui hay sự sung sướng ?

Phải thừa nhận rằng, nếu không có cảm giác thoả mãn thì con người không thể có cảm giác hạnh phúc. Sự thoả mãn cũng sẽ chỉ đến khi con người được đáp ứng đầy đủ những nhu cầu của mình và cảm thấy hài lòng với cuộc sống. Nhưng những người tham nhũng có hạnh phúc không ? Những kẻ buôn lậu, những kẻ buôn bán ma tuý,... có sự thoả mãn thật về tiền bạc nhưng có hạnh phúc hay không ? Tôi không cho rằng cảm giác thoả mãn đồng nghĩa với hạnh phúc. Một bữa ăn ngon có thể đem lại cảm giác thoả mãn nhưng cũng có thể tăng lượng cholesterol và do đó nó không mang lại hạnh phúc. Con người nhầm lẫn giữa thoả mãn và hạnh phúc, đó là hai khái niệm hoàn toàn khác nhau. Hạnh phúc không phải là cảm giác thoả mãn thuần tuý và nhất thời. Thoả mãn là một khái niệm bản năng. Nhưng hạnh phúc không phải là một khái niệm bản năng, hạnh phúc là một khái niệm văn hoá. Muốn biết mình hạnh phúc hay bất hạnh, con người phải có được các nền tảng văn hoá hay những kinh nghiệm về hạnh phúc. Những giới hạn thấp làm cho con người thoả mãn nhưng không làm cho con người hạnh phúc, bởi vì chỉ cần nhìn lên những giới hạn cao hơn, họ sẽ đau khổ. Vì thế, càng thoả mãn một cách giản đơn bao nhiêu thì con người càng chậm phát triển bấy nhiêu và do đó mà không thể có hạnh phúc bền vững.

Vậy thì người ta phải tìm hạnh phúc ở đâu ?

Có một câu chuyện rất hay kể rằng: Có lần, một “tập đoàn” yêu tinh họp nhau lại để lên kế hoạch làm hại con người. Một yêu tinh nói : “Chúng ta nên giấu một thứ gì đó quý giá của con người đi, nhưng giấu cái gì bây giờ ?”. Sau khi suy nghĩ, một yêu tinh đáp : “Biết rồi, hãy lấy đi hạnh phúc của họ, họ sẽ ngày đêm phải khổ sở, u uất. Nhưng vấn đề 39

là giấu nó ở đâu bây giờ ? Phải giấu ở nơi nào mà họ không tìm được ấy !”. Thế là các yêu tinh khác cho ý kiến. Nhưng giấu lên đỉnh núi cao nhất hay xuống vực biển sâu nhất, thậm chí lên cả hành tinh khác đều không ổn vì con người rất thông minh, vẫn có thể tìm ra được. Cuối cùng một yêu tinh già lụ khụ đứng lên đưa ra ý kiến : “Tôi biết ta nên giấu hạnh phúc ở đâu rồi ! Hãy giấu nó ở chính bên trong con người. Đa số mọi người đều luôn cố gắng lùng sục hạnh phúc ở khắp nơi khắp chốn và bao giờ cũng thấy người khác hạnh phúc hơn mình. Bản thân họ thì chẳng bao giờ nghĩ mình có hạnh phúc. Giấu ở đó thì con người chẳng bao giờ tìm thấy đâu !”. Tất cả yêu tinh đều nhất trí với giải pháp này và kể từ đó, rất nhiều người mải mê đi kiếm hạnh phúc mà không biết nó đã được giấu ngay trong tâm hồn mình!” (Tài liệu tham khảo) Ví dụ 2: Một học sinh phản biện vấn đề: “Sống đơn giản không có nghĩa là sống trong nghèo khổ, thiếu thốn, hành xác, ép mình” đã sử dụng phép điệp khá hiệu quả để làm nổi bật quan điểm của bản thân như sau: “Nhưng sống đơn giản không có nghĩa là thỏa mãn với những gì mình có để rồi suốt cuộc đời chỉ chấp nhận quẩn quanh với những điều nhỏ hẹp, cũ mòn. Sống đơn giản không phải là bình thường hóa mọi điều để rồi bình thản với mọi cảnh đời xung quanh, mà để sống dửng dưng, vô cảm.

Sống đơn giản phải biết làm chết đi cái tôi không có nghĩa là đánh mất cá tính, bản sắc của cá nhân – cái tôi tích cực, khác hẳn với cái tôi tiêu cực của những tham vọng với những thói hư tật xấu.

Sống đơn giản trong xã hội ồn ào, phức tạp ngày hôm nay như là sự thu nhỏ vậy, nhưng là sự thu nhỏ của đầu kim để thêm phần sức mạnh để đi sâu hơn vào ý nghĩa của cuộc sống đích thực.” (Bài làm của học sinh) 2.3. Sử dụng các phương pháp và kĩ thuật dạy học kích thích tư duy phản biện

40

Giống như kiểu người kể chuyện “biết tuốt” trong các tác phẩm tự sự truyền thống, nền giáo dục ở các nước phương Đông đề cao thậm chí tuyệt đối hóa vai trò của người thầy. Thầy là người truyền thụ tri thức và nắm giữ chân lí. Và dù có sử dụng các phương pháp gợi mở, đàm thoại hay nêu vấn đề ...thì cuối cùng giáo viên vẫn là người đưa ra kết luận hoặc đảm bảo cung cấp một đáp án đúng. Đây là một “trở lực” hạn chế sự phát triển của tư duy phản biện và tư duy sáng tạo. Để khuyến khích tư duy phản biện ở người học, cùng với việc thiết kế câu hỏi mở, không có đáp án duy nhất và câu trả lời cuối cùng; tư duy của người thầy cũng cần phải thay đổi. Giáo dục phản biện phải thực hiện trong môi trường lớp học dân chủ và có sự tương tác nhiều chiều, ở đó cả người dạy và người học đều không có đáp án chính xác cho nội dung được học và thảo luận. Thay vì hướng dẫn HS các kĩ thuật làm bài NLXH, hãy đánh thức sự tò mò, cách tìm hiểu, cách đặt câu hỏi và phản bác một cách logic, khoa học ở người học. Một số kĩ thuật và phương pháp dạy học hiện đại sau có thể hữu ích đối với việc rèn tư duy phản biện trong bài NLXH: Kĩ thuật công não (brainstorming) có thể được sử dụng hiệu quả trong việc tìm kiếm ý tưởng và xác định chủ đề cho những bài NLXH mở, chỉ nêu đề tài nghị luận. Kĩ thuật công não do Alex Osborn (Hoa Kỳ) sáng tạo ra, nó hoạt động bằng cách nêu ra tất cả các ý tưởng xung quanh một vấn đề, để từ đó rút ra được những giải pháp khả thi nhất. Nguyên tắc cơ bản của kỹ thuật động não – brainstorming là: tự do suy nghĩ, tôn trọng mọi ý tưởng đưa ra, kết nối các ý tưởng và quan tâm đến ý tưởng mới. Ví dụ: tìm ý tưởng cho bài viết “Học để làm gì?”; HS tham gia thảo luận có thể bắt đầu bằng những câu trả lời thông thường: học để mở mang hiểu biết, trau dồi tri thức; học để thi đỗ đại học, có bằng cấp, có vị thế xã hội; học để có công việc ổn định, đảm bảo cuộc sống sau này; học để có thể kiếm được nhiều tiền hơn...Khi các ý tưởng quen thuộc, cũ mòn đã được ghi nhận, HS bắt đầu tìm kiếm các ý tưởng mới: học để làm người, học để vươn tới các giá trị chân – thiện – mĩ của đời sống, học để tìm kiếm chính mình, học để khẳng định bản thân...Khi các ý tưởng nảy sinh nhiều hơn, lạ hơn; HS phân tích, đánh giá, kết hợp các ý tưởng và lựa chọn chủ đề 41

cho bài viết của mình; chẳng hạn: học để tìm kiếm chính mình,...Tương tự, có thể áp dụng kĩ thuật công não cho các kiểu đề: Về một kĩ năng sống mà anh/chị cho là quan trọng với người trẻ hiện nay; Hãy viết về một hiện tượng xã hội anh/chị cảm thấy nhức nhối; Thông điệp mà anh chị nhận được từ một câu chuyện/ bài thơ...

Mô hình tranh biện Karl Popper có thể được sử dụng để giúp người học rèn luyện cách thức xây dựng lập luận trong bài NLXH. Mô hình Karl Popper là mô hình tranh biện hay được sử dụng tại các cuộc thi đấu tranh biện quốc tế. Sau khi chủ đề nghị luận được nêu, HS chia làm hai đội: ủng hộ hoặc phản đối bằng cách đối đáp trực tiếp. Các thành viên trong đội sẽ đưa ra lập luận luận bảo vệ quan điểm của mình và đặt câu hỏi phản biện đối phương. Tham gia tranh biện HS được làm quen và thực hành phương pháp xây dựng luận điểm dựa trên cấu trúc C-R-E (claim – reasoning – evidences), mỗi luận điểm bao gồm một khẳng định và những luận cứ, bằng chứng thuyết phục đi kèm. Ví dụ: Với chủ đề tranh biện – “Việt Nam nên giữ hay xóa bỏ án tử hình?”: nhóm phản đối án tử hình có thể lập luận theo hướng: quyền sống là quyền thiêng liêng bất khả xâm phạm của con người/ án tử hình cần được xóa bỏ để xây dựng một xã hội văn minh/ những sai lầm, tội ác cần được sám hối và sửa chữa; nhóm ủng hộ án tử hình có thể lập luận theo hướng: án tử hình dành cho những tội ác dã man, cần loại bỏ khỏi đời sống xã hội/ khi xã hội chưa thực sự phát triển đạt đến trình độ văn minh, án tử hình vẫn cần duy trì để răn đe, ngăn chặn tội ác/ những người bị kết án tử hình là những người tự chối quyền sống của bản thân...Tương tự, có thể áp dụng mô hình này để xây dựng lập luận cho các dạng đề yêu cầu người viết nêu quan điểm đồng tình/phản đối như: Đứng một mình, nên hay không nên?/ Áo dài cách tân, thảm họa hay sáng tạo?/ Bạn có tin vào cổ tích?...

Phương pháp “Sáu chiếc mũ tư duy” (Six thinking hats) có thể được sử dụng để giúp người học giải quyết vấn đề một cách thuyết phục nhất. “Sáu chiếc mũ tư duy” là một công cụ trợ giúp tư duy được Edward de Bono giới thiệu để mỗi người quan tâm đánh giá sự việc từ nhiều góc nhìn khác nhau và đưa ra quyết định. Sử dụng phương pháp này, HS sẽ hiểu rõ hơn mọi khía cạnh của vấn đề, nhận thức vấn đề một cách toàn diện, sâu sắc.

42

Nguyên tắc: mỗi màu sắc của chiếc mũ tương ứng với một phương thức tư duy. Khi đội “Mũ trắng”, bạn sẽ đánh giá vấn đề một cách khách quan, dựa trên những dữ kiện có sẵn.

Khi đội “Mũ đỏ”, bạn sẽ đánh giá vấn đề dựa trên trực giác và cảm xúc. Khi đội “Mũ đen”, bạn cần đánh giá vấn đề theo góc nhìn tiêu cực, cẩn trọng và e dè. Khi đội “Mũ vàng”, bạn sẽ suy nghĩ một cách tích cực. “Mũ xanh lá” đại diện cho lối tư duy tự do và cởi mở để tìm ra những giải pháp sáng tạo để giải quyết vấn đề. “Mũ xanh dương” dành cho nhóm trưởng, người điều khiển và kiểm soát thảo luận. Ví dụ: Với chủ đề thảo luận “Sống trung thực bạn được gì?”: HS mang mũ trắng sẽ có cái nhìn khách quan: bạn được tin cậy, quý mến song cũng bị thiệt thòi vì thiếu linh hoạt, uyển chuyển; HS mang mũ đen có cái nhìn tiêu cực: người trung thực thường cứng nhắc và hay bị lợi dụng; HS mang mũ vàng thể hiện cái nhìn tích cực: người trung thực là người có tư cách đạo đức, họ có sức lan tỏa và ảnh hưởng lớn với cộng đồng; HS mang mũ đỏ có cái nhìn trực quan: người trung thực ở đâu cũng được đánh giá cao; HS mang mũ xanh lá có cái nhìn cởi mở: sống trung thực bạn luôn được là mình; cuối cùng HS mang mũ xanh dương sẽ tổng hợp để xây dựng hệ thống luận điểm cho câu hỏi. Phương pháp này có thể áp dụng trong các cuộc thảo luận nhóm để xây dựng dàn ý chi tiết cho bài NLXH. Tóm lại, khi xã hội coi trọng năng lực hơn bằng cấp, mạng internet trở thành cầu nối cho nhiều nguồn dữ liệu, khi kiến thức thay đổi nhanh chóng thì giáo dục theo hướng truyền đạt không thể đáp ứng được nhu cầu của người học.Việc áp dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học hiện đại giúp người dạy và người học cùng khai phá kiến thức, xây dựng nguồn dữ liệu riêng cho mình; từ đó mài sắc tư duy phản biện làm tiền đề cho tư duy sáng tạo.

2.4. Đổi mới kiểm tra, đánh giá để khuyến khích tư duy phản biện Kiểm tra đánh giá là hoạt động quan sát, theo dõi, nhận xét quá trình rèn luyện của HS. Đánh giá không chỉ là việc xem HS học được cái gì mà quan trọng hơn là biết HS học như thế nào, quá trình học tập tiến bộ ra sao.

43

Trong dạy học Ngữ văn nói chung, dạy học NLXH nói riêng ở nhà trường phổ thông hiện nay, hoạt động kiểm tra, đánh giá tập trung vào việc đưa lại thông tin về kết quả học tập cho HS. GV thường sử dụng hai hình thức đánh giá chủ yếu: đánh giá định lượng và đánh giá định tính. Trong đánh giá định lượng, GV sẽ căn cứ vào đáp án, lượng hóa bài viết của HS thành điểm số; trong đánh giá định tính, GV quan sát bài viết để đưa ra các nhận xét về kiến thức, kĩ năng, thái độ của HS thể hiện trong bài. Như vậy, việc kiểm tra, đánh giá tập trung vào kết quả của việc thực hiện nhiệm vụ học tập; cả giáo viên, học sinh, phụ huynh đều quan tâm đến điểm số mà chưa thực sự chú ý đến việc sử dụng hoạt động kiểm tra đánh giá để định hướng phát triển phẩm chất, năng lực cho người học. Học sinh chạy theo điểm số thường chọn viết theo “form” để đảm bảo an toàn, điểm dành cho tư duy sáng tạo và dấu ấn cá nhân trong đáp án ít ỏi, không đủ để kích thích tư duy phản biện ở người học. Để có những “bài văn lạ” trong NLXH, nơi tư duy phản biện được kích hoạt để người viết đưa ra “tiếng nói của riêng mình”, “lẽ phải của riêng mình” ; việc đánh giá phải hướng tới mục tiêu phát triển năng lực, không chỉ đánh giá kết quả học tập mà còn chú trọng đánh giá quá trình học tập. Thay vì cho điểm và đưa ra những nhận xét cho những bài văn cụ thể, GV có thể xây dựng hồ sơ đánh giá cho nhóm HS hoặc cá nhân HS nhằm đưa ra những định hướng, tư vấn tốt nhất để HS phát huy ưu thế của mình, tự tin thể hiện và khẳng định bản thân. Khi đánh giá quá trình học tập, GV có thể tập trung vào các tiêu chí: mức độ hiểu biết và khả năng vận dụng kiến thức, mức độ thành thạo của các kĩ năng cần thiết, sự tích cực chủ động biểu hiện tinh thần và thái độ học tập... Khi đánh giá kết quả học tập (các sản phẩm của quá trình học tập như: bài văn/ đoạn văn/ bài thuyết trình...), GV có thể cùng HS xây dựng các tiêu chí đánh giá: ý tưởng (khả năng phát hiện vấn đề và hướng giải quyết vấn đề), sự thuyết phục (cách thức xây dụng lập luận), sự lôi cuốn hấp dẫn (ngôn ngữ, diễn đạt...).

GV cũng không nên “độc quyền” mà nên mở rộng, trao quyền cho HS trong kiểm tra đánh giá. HS nên được phép đánh giá chính mình, đánh giá bạn bè trong nhóm và khác nhóm về quá trình học tập. Hoạt động này không chỉ hữu ích với người học khi họ đóng 44

vai trò trung tâm, làm chủ các hoạt động học tập và rèn luyện thêm các kĩ năng mới mà còn hữu ích với GV khi nó mở ra những góc nhìn mới và cung cấp những thông tin đa chiều từ người học. Đối với việc đánh giá kết quả học tập (chủ yếu là bài văn/đoạn văn), GV cũng có thể tạo cơ hội để HS được đối thoại trực tiếp với người đánh giá bằng hình thức chấm bài tay đôi giữa GV – HS, chuyển bài viết cho HS/nhóm HS khác thẩm định đánh giá.

Bằng cách đó, HS tiếp tục được rèn luyện về cách thức bày tỏ và bảo vệ mình, cách đối thoại và tranh biện, cách nhận xét và góp ý. Từ đó, tư duy độc lập được vận hành trong tất cả các khâu của quá trình học tập. Mặt khác, thông qua hoạt động kiểm tra đánh giá, HS cũng nhận được sự hướng dẫn của GV để hiểu rõ hơn về năng lực, phẩm chất của mình. Đó cũng là mực tiêu cao nhất của quá trình giáo dục bởi xét đến cùng “giáo dục là để con người tìm thấy chính mình” (Socrat).

Việc đánh giá năng lực HS bằng cách xây dựng hồ sơ cho từng HS hay nhóm HS để theo dõi, xác nhận là cả một quá trình; nó đòi hỏi GV phải dành nhiều công phu, tâm sức; đòi hỏi HS phải có thái độ nghiêm túc, tích cực và thực sự cầu thị. Xây dựng hồ sơ đánh giá theo hướng này không chỉ là một cách khuyến khích và phát triển tư duy phản biện mà còn là hướng đi để cả GV và HS thực hiện dạy học theo hướng tiếp cận năng lực.

KẾT LUẬN 1. Tư duy phản biện có vai trò to lớn trong đời sống xã hội: giúp con người vượt ra khỏi cách suy nghĩ theo khuôn mẫu, thói quen có sẵn; hướng đến cái mới, thoát ra khỏi những rào cản của định kiến; tìm hiểu, phát hiện những ý tưởng, giá trị mới của vấn đề; tạo tâm thế sẵn sàng tiếp nhận cái mới, cái tiến bộ trong suy nghĩ và hành động; có ý thức nhìn nhận mọi vấn đề dưới góc nhìn mới, đưa lại kết quả mới, kích thích khả năng sáng tạo.

2. Nghị luận xã hội là một trong hai dạng thức quan trọng của văn nghị luận. Việc hình thành và phát triển tư duy phản biện trong dạy học NLXH có ý nghĩa tích cực trong việc khắc phục sự khuôn mẫu công thức, nâng cao chất lượng bài viết, đưa quá trình dạy học về gần với đời sống và làm cho hoạt động học tập có tính ứng dụng, thực hành cao.

45

3. Điều cuối cùng chúng tôi muốn nói là: Để phản biện thành công trong cuộc sống và trong văn chương, kiến thức và kĩ năng là quan trọng nhưng cần lắm vẫn là một tầm văn hóa và cái tâm của người phản biện. Thiết nghĩ, những người dạy văn và học văn không thể bỏ qua điều này!

Trên đây là một số kinh nghiệm của chúng tôi đúc rút được trong quá trình giảng dạy và bồi dưỡng học sinh giỏi xin phép được chia sẻ với các thầy cô đồng nghiệp. Chúng tôi rất mong nhận được sự đóng góp của quý thầy cô.

IV. Hiệu quả do sáng kiến đem lại 4.1 Hiệu quả kinh tế 4.2 Hiệu quả về mặt xã hội (Giá trị làm lợi không tính thành tiền) 4.2.1.Về kiến thức - Về độ sâu và rộng của kiến thức: Từ cái nhìn đơn giản về tư duy phản biện, qua kinh nghiệm rèn luyện, hiểu biết của học sinh về tư duy phản biện được mở rộng, tường minh hơn, những yếu tố cần vận dụng để triển khai phản biện được miêu tả cụ thể - Về tính hệ thống, tích hợp đa dạng của của kiến thức: Trong chương trình Ngữ văn của cấp THCS, kỹ năng phản biện chưa được quan tâm nhiều. Chương trình lớp 11 chỉ ít nhiều được đề cập đến trong bài thao tác lập luận bác bỏ. Đề xuất nâng cao kỹ năng này cho học sinh tăng lên trong thời lượng ôn tập sẽ tạo hiệu quả cao hơn về nhận thức cho người học.

4.2.2. Về kỹ năng - Kỹ năng tự học : Đây chính là con đường rèn luyện năng lực làm chủ và phát triển bản thân: tự học, giải quyết vấn đề, sáng tạo và quản lý bản thân, sáng tạo và hợp tác nhóm trước những vấn đề thực tiễn đặt ra - Kỹ năng thu thập xử lý thông tin: Kỹ năng này được rèn luyện trong quá trình người học tích lũy vốn liếng, kiến thức làm nền cho thực hành tư duy phản biện - Kỹ năng phân tích và tổng hợp tư liệu - Kỹ năng sử dụng ngôn ngữ Tiếng Việt trong giao tiếp 46

- Đặc biệt là kỹ năng tạo lập đoạn văn, văn bản có sử dụng tư duy phản biện 4.2.3. Về phương pháp So với cách thức giảng dạy cũ, giáo viên hướng dẫn sơ thoáng, nghiêng về phương pháp truyền thụ, kĩ năng phản biện của học sinh rất lúng túng, thì khi áp dụng sáng kiến này, năng lực của người học được cải thiện trong quá trình tạo lập đoạn hay văn bản nghị luận.

Một trong những yếu tố quan trọng tạo nên sức thuyết phục cho bài văn nghị luận là người viết không chỉ nắm vững đối tượng nghị luận mà còn cần phải lảm chủ kiến thức, nhìn nhận vấn đề toàn diện dưois những góc nhìn và quan điểm khác nhau. Bởi thế, việc rèn tư duy phản biện trong bài nghị luận cho học sinh là nhiệm vụ thiết thực, cần phải được thực hiện thường xuyên cho các đối tượng học sinh, đặc biệt là học sinh giỏi. Để nâng cao năng lực tư duy phản biện cho người học trong quá trình viết bài văn nghị luận xã hội, cần thực hiện nhuần nhuyễn các giải pháp từ khâu thiết kế nội dung học tập kích thích tư duy phản biện đến việc làm thế nào hướng dẫn học sinh xây dựng “chiến lược” phản biện trong bài nghị luận xã hội và vận dụng linh hoạt trong bài viết; đồng thời biết sử dụng các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực kích thích tư duy phản biện, kết hợp đồng bộ với việc đổi mới kiểm tra, đánh giá để khuyến khích tư duy phản biện. Để làm tốt công việc này, giáo viên nên thường xuyên giao lưu, học tập những kinh nghiệm của bạn bè đồng nghiệp; chia sẻ những bài làm tốt của học sinh để tham khảo, làm tư liệu.

4.2.4. Về hiệu quả giảng dạy và ý nghĩa xã hội của đề tài Từ thực trạng kĩ năng phản biện của học sinh còn non kém, đề xuất một số giải pháp để khắc phục và nâng cao kĩ năng phản biện, công tác giảng dạy của chúng tôi đã có những cải thiện đáng kể. Những hiệu quả nổi bật đó là: + Tri thức về bài học, về tư duy phản biện được bổ sung, nâng cao, có chiều sâu + Năng lực hoạt động nhóm, năng lực hoạt động cá nhân, năng lực ngôn ngữ, năng lực giao tiếp, năng lực chuyển hóa kiến thức và giải quyết vấn đề được hình thành và rèn luyện đem lại hiệu quả tích cực.

47

+ Những văn bản mới được tạo lập có giá trị cao về tính lô gic, khoa học - Để đánh giá về hiệu quả giảng dạy, chúng tôi đã tiến hành dạy theo hai cách khác nhau ở hai khối lớp : 11 chọn A2 và 11 chuyên Anh2 . Học sinh có sự tương đồng về lứa tuổi, trình độ, tâm lí. Ở lớp 11 chọn A2, chúng tôi không chú trọng vận dụng các cách thức rèn kĩ năng phản biện cho người học sinh, chỉ áp dụng ở lớp 11 chuyên Anh 2. Đề kiểm tra phù hợp với trình độ học sinh và bám sát với nội dung bài học. Sau đó, chúng tôi tiến hành đánh giá cụ thể qua kết quả bài kiểm tra của học sinh sau buổi học trên tiêu chí : + Bài viết có chiến lược phản biện trong toàn bài: từ quan điểm khác cho đến hệ thống lý lẽ để biện luận cho quan điểm khác đó + Bài viết chỉ quan tâm đến phản biện như một thao tác lật ngược vấn đề để xem xét toàn diện hơn + Bài viết không có tư duy phản biện, viết đơn giản, một chiều Kết quả đánh giá như sau Lớp

11 Chọn A 2 (theo cách dạy 11 Chuyên Anh 2 (vận dụng các cách cũ ) thức rèn luyện tư duy phản biện)

Số HS

40

Tiêu chí

Chiến lược phản biện trong cả bài viết

Phản Không Chiến lược biện chỉ phản phản biện trong là một biện cả bài viết thao tác nhỏ

Phản Không biện chỉ phản biện là một thao tác nhỏ

Số lượng

2

33

5

30

5

0

%

5%

82%

13%

86%

14%

0%

35

Phụ lục Bài tập kiểm tra đánh giá thực nghiệm: 48

Câu hỏi 1: Chúng ta không nên lo lắng tìm cách thay đổi thế giới cho nó trở nên tốt đẹp hơn mà nên tìm cách thay đổi chính bản thân mình để phù hợp với thế giới đó.

Theo anh, chị điều gì là tốt hơn: thay đổi quan niệm của bản thân hay thay đổi hoàn cảnh? Hãy viết một bài văn phát biểu quan điểm của anh, chị về vấn đề này.

Gợi ý phản biện: - Thay đổi chính bản thân mình để phù hợp với thế giới là hết sức thiết thực nhưng không phải vì thế mà ta chạy theo hoàn cảnh khách quan để rồi đánh mất mình.

- Nếu chỉ quan tâm thay đổi bản thân mà không lo lắng tìm cách thay đổi thế giới sẽ dẫn tới nhận thức sai lầm: Thay đổi thế giới, làm cho thế giới trở nên tốt đẹp hơn không phải là trách nhiệm, càng không phải là sứ mệnh của bản thân. Cách nghĩ này dẫn đến thái độ sống bàng quan, vô tâm, vô trách nhiệm trước mọi thay đổi tốt đẹp hơn hay tồi tệ đi của thế giới, nếu tốt đẹp thì vô tư tận hưởng, nếu tồi tệ thì chỉ biết trách móc, giận dữ, kết tội xã hội, coi mình là kẻ “vô can”.

Câu hỏi 2: Có người cho rằng “Cuộc sống thật là buồn!”. Anh chị có đồng ý không? Hãy viết một bài văn trình bày suy nghĩ của mình về quan niệm sống trên.

Gợi ý phản biện - Cuộc sống cũng có những điều khiến cho chúng ta thấy buồn Tất nhiên, trong cuộc sống này không thể tránh khỏi nỗi buồn. Nỗi buồn là mặt trái của cuộc sống, là những điều xấu, điều tiêu cực đã và đang tồn tại. Buồn nhất là những suy nghĩ tiêu cực trong lòng người - Nếu có thể suy nghĩ một cách tích cực, cuộc sống có thể trở nên đẹp hơn. Và thực tế cuộc sống có rất nhiều điều rất đẹp, rất vui.

- Cuộc sống thật là buồn là một quan niệm tiêu cực - Buồn luôn song hành cùng niềm vui để tạo nên trạng thái cân bằng trong cuộc sống. Vấn đề là đối diện và vượt qua nó như thế nào

V. Đề xuất, kiến nghị: Không 49

VI. Kết quả

Trên đây là một số kinh nghiệm của chúng tôi đúc rút được trong quá trình giảng dạy và bồi dưỡng học sinh giỏi xin phép được chia sẻ với các thầy cô đồng nghiệp. Chúng tôi rất mong nhận được sự đóng góp của quý thầy cô.

Xin trân trọng cảm ơn.

Nam Định, ngày 18 tháng 05 năm 2018 ĐỒNG TÁC GIẢ SÁNG KIẾN

Vũ Thị Bích Ngọc

Vũ Thanh Huyền

50

Đỗ Thị Hương Giang

ĐÁNH GIÁ XẾP LOẠI CỦA TỔ CHUYÊN MÔN

ĐÁNH GIÁ, XẾP LOẠI CỦA CƠ QUAN ÁP DỤNG SÁNG KIẾN

ĐÁNH GIÁ, XẾP LOẠI CỦA SỞ GIÁO DỤC, ĐÀO TẠO NAM ĐỊNH

51

PHỤ LỤC MỘT SỐ ĐỀ BÀI VÀ BÀI LÀM CỦA HỌC SINH THEO HƯỚNG RÈN TƯ DUY PHẢN BIỆN *Đề 1: Có nên tin vào cổ tích?

Bài làm “Ngày xửa ngày xưa…”

Tôi vẫn nhớ tiếng mẹ dịu dàng kể những câu chuyện cổ tích tối tối, ấy là khi tuổi thơ tôi bắt đầu. Có đứa trẻ con nào lại chưa từng một lần mơ ước được làm cô Tấm thảo hiền, được làm chàng Thạch Sanh tài giỏi, làm chú thỏ thông minh… Nhưng phải đến khi trưởng thành, tôi mới chợt nhận ra, nhịp sống hiện đại phải chăng đang cuốn con người ta đi nhanh quá, nhanh đến nỗi những giấc mơ một thời thơ dại tưởng chừng như đã xưa như những câu chuyện cổ tích ngày xưa rồi. Mấy ai còn tin vào cổ tích? Liệu có nên tin vào cổ tích? Nhưng hãy thử một lần nhắm mắt lại và cảm nhận, phải chăng những câu chuyện cổ tích đẹp nhất đều từ cuộc sống viết nên?

52

Nếu có một phép màu được trở thành một nhân vật cổ tích, có lẽ tôi sẽ chọn được hóa thân thành cô bé Alice, biết tin vào chính mình, sống hết mình với ước mơ chinh phục đại dương, một ngày kia được chú thỏ trắng dẫn lối, bước qua tấm gương trong suốt, để khám phá những điều bí mật về thế giới diệu kì. Mấy ai trong chúng ta chưa từng có những giấc mơ đẹp đến nhường ấy. Bạn đã từng một lần tin vào cổ tích? Cùng với bụi tiên lấp lánh, với những câu thần chú kì diệu, cùng với phép lạ nhiệm màu, những câu chuyện cổ tích ra đời từ “ngày xửa ngày xưa”… Cũng giống như các thể loại tự sự khác, cổ tích cũng là bức tranh muôn màu được vẽ nên từ cuộc sống của những con người lao động bình dị.

Nhưng điều đặc biệt làm nên cổ tích chính là những yếu tố kì ảo được dân gian xây dựng, đóng vai trò là cán cân công lí thể hiện khát vọng công bằng, mơ ước và niềm tin của nhân dân về những điều kì diệu ở đời. Nhưng có lẽ cũng chính bởi vậy mà phần lớn con người trong xã hội hiện đại ngày nay chẳng còn mấy ai tin vào cổ tích.

Phải đổ lỗi rằng cổ tích chẳng còn “hợp thời” hay con người đang dần trở nên thờ ơ, vô cảm? Là bởi cổ tích chỉ còn là những câu chuyện dành cho những đứa trẻ trước giờ đi ngủ? hay vì cả thế giới ngoài kia đang dần mất đi cân bằng? Từ bao giờ chúng ta lại trở thành nô lệ của một xã hội thực dụng, trở thành những kẻ chạy đua mù quáng sẵn sàng chà đạp lên đồng loại mà dành lấy chiến lợi phẩm cho riêng mình, hay bị buộc biến thành những “con mồi” sợ hãi không dám bước chân ra thế giới ngoài kia? Bạn có tin vào phép màu trong cuộc sống này? Vì cuộc sống là một điều kì diệu, nên hãy cứ tin bạn nhé. Để cổ tích chẳng còn là những câu chuyện “ngày xửa ngày xưa” bị bao phủ bởi lớp bụi thời gian mờ ảo, hãy cầm lấy “chiếc bút thần”, cổ tích do chính cuộc đời con người vẽ nên đấy thôi!

Hãy tin vào cổ tích, vì con người luôn mạnh mẽ và biết vươn lên đấu tranh trong bất cứ hoàn cảnh nào. Chắc hẳn không ai trong chúng ta mà chưa từng được kể hay đọc chuyện cổ tích Tấm Cám, cô Tấm xinh đẹp thảo hiền nhưng lại bị mẹ con dì ghẻ ghen ghét năm lần bảy lượt tìm cách hãm hại, nhưng sau mỗi lần bị dồn đến cái chết, Tấm lại hóa thân, khi thành chim vàng anh, khi cây xoan đào, lúc lại là khung cửi và cuối cùng là cô gái bước ra từ quả thị… nhưng dù hóa thân thành điều gì, Tấm luôn mang trong mình khát khao kiếm tìm hạnh phúc, dám cất tiếng nói đấu tranh cho chính mình để rồi nhận được cái 53

kết có hậu xứng đáng cho mình. Có lẽ xuất phát từ bản chất cuộc sống đâu phải toàn một màu hồng, có bàn chân nào bước tới đỉnh vinh quang mà không rớm máu bở những mũi gai? Cuộc đời quả thực như một đường chạy marathon thật dài, mấy ai không đôi lần vấp ngã, mấy người không nhụt chí khi thấy dốc cheo leo? Nhưng điều quan trọng là liệu bạn cứ cam chịu ngồi đợi phép màu xảy đến hay quyết tâm tự làm nên điều kì diệu cho chính mình. Mác khi trước được con gái hỏi rằng: theo cha, hạnh phúc là gì? Đã không ngần ngại trả lời rằng: Hạnh phúc là đấu tranh. Quả thực vậy, hạnh phúc đâu phải món quà bất cứ ai dễ dàng có được, hào quang đâu dành cho những kẻ ngạo mạn và thành công sẽ mãi chẳng thuộc về những kẻ lười biếng. Không trông chờ vào phép màu từ cây đũa phép của bà tiên, con người trong cuộc sống này cũng có thể tự làm nên điều kì diệu cho riêng mình. Đó là hành trình của một bà mẹ đơn thân sống trong cảnh nợ nần đến nữ tác giả tỉ phú với sê – ri tiểu thuyết ăn khách nhất mọi thời đại, cuốn “ Harry Porter” đầu tiên ra đời đã đem đến phép màu cho cuộc đời J.K Rowling cùng với đứa con của bà. Hay hành trình từ con số không tuyệt vọng đến cái đích ý nghĩa sự sống mà Nick Vujicic đã bước đi để vượt lên khiếm khuyết không may mắn của mình mà trở thành biểu tưởng sống cho hàng triệu thanh niên toàn thế giới. Điều kì diệu đâu phải nằm ở bụi tiên nơi đũa thần, bạn cũng có thể làm nên điều kì diệu ấy thôi. Dám vượt qua nỗi sợ độ cao bạn dám thử sức leo núi, chiến thắng cơn buồn ngủ ập đến bạn vẫn quyết tâm ôn bài, dù chỉ là một bước tiến rất nhỏ, dù điểm số chưa mấy cao, cũng đủ làm nên điều kì diệu rồi. Bởi bạn biết không, đũa phép đã nằm trong tay chúng ta, bởi chính ta cũng có thể đọc lên những câu thần chú, cổ tích có thực là khi con người biết tự đứng lên đấu tranh, biết mạnh mẽ thắp lên một ánh lửa xua đi bóng tối! Bạn có tin cổ tích có thực?

Hãy tin vào cổ tích, vì con người còn có một trái tim biết yêu thương và sẻ chia.

“Sống trong cuộc sống cần có một tấm lòng”, để làm gì hỡi bạn? Ngày xửa ngày xưa có một chú bé mồ côi, dù bị đánh đập, chửi rủa, bị khinh thường trong mắt bọn trẻ con nhà giàu, nhưng tiềm ẩn trong tâm hồn chú bé ngoan vẫn là một tấm lòng trắc ẩn. Dẫu đói em vẫn sẵn sàng chia sẻ miếng ăn với ông lão ăn mày, mà không biết ông lão chính là Bụt. Điều đó mới thật đáng quý. Cuối cùng, lòng tốt của em đã được đền đáp. Bông hoa hạnh 54

phúc mà ông lão dành tặng là phần thưởng tương xứng với lòng tốt của em. Đó chính là phần thưởng cho nhân cách của một đứa trẻ bất hạnh nhưng đầy thiện lương. Không chỉ trong những câu chuyện cổ tích mà ngay tại cuộc sống này, ta vẫn bắt gặp được những “bông hoa hạnh phúc” như thế, nhưng đó chẳng phải là món quà mà Thượng đế ban tặng, đó là những “bông hoa” hằng ngày vẫn được được chăm sóc bằng tình yêu thương nhân loại. “Nhân chi sơ tính bản thiện”, con người vốn đã mang trong mình tính thiện, mang trong mình một dòng máu nóng và một trái tim biết chia sẻ những niềm vui, lắng nghe những nỗi buồn, khi con tim hòa chung một nhịp ấy là khi ta biết thấu cảm. Bởi chỉ có tình yêu thương mới có thể chữa lãnh những vết thương thẳm sâu nhất. Một ánh nhìn trìu mến khi mừng vui, một cái ôm siết những lúc yếu lòng, một bờ vai để tựa vào khi mỏi mệt và một cái nắm chặt tay truyền đi sức mạnh... tình yêu thương xuất phát từ những điều tưởng chừng bé nhỏ nhưng cũng đủ làm nên những điều kì diệu trong cuộc sống này. Cổ tích đời thường đã kể cho ta nghe câu chuyện cảm động về em Đoàn Trường Sinh ở xã Vinh Quang tỉnh Tuyên Quang, 10 năm cõng bạn đi học. Điều kì diệu nằm ở chính con đường dài hơn 4 kilomet phải lội qua đèo, vượt suối khúc khuỷu, gập ghềnh nhưng em vẫn không quản mưa nắng ngày ngày cõng bạn đến trường. Chính niềm khao khát được đi học, chính tình bạn gắn bó bền chặt và hơn cả là tình yêu thương cao cả giữa người với người đã giúp các em dù gian khó mà vẫn sẵn sàng giúp đỡ nhau, còn điều kì diệu nào đẹp hơn thế? Một ngọn lửa sẻ chia là một lửa lan tỏa, đôi môi có nở nụ cười mới mong đón nhận được hạnh phúc, khi trao người đóa hồng tay ta còn vương mùi hương. Bởi chân lí cuộc sống vốn là thế người ở hiền ắt sẽ gặp lành, khi biết yêu thương san sẻ con người ta cũng được nhận lại những điều kì diệu. Có thể qua đài báo, qua những chương trình việc tử tế, bạn hẳn đã từng nghe đến câu chuyện về cậu bé có nghị lực sống phi thường – “chú lính chì” Phùng Thiện Nhân, nhưng bên cạnh đó tôi còn dành niềm ngưỡng mộ lớn cho chị Mai Anh, người đã sẵn sàng nhận nuôi cậu bé, điều mà không phải ai cũng có thể làm được. Lắng nghe những câu chuyện chị chia sẻ về chặng đường 9 năm hai mẹ con đã trải qua vất vả nhưng kiên cường đến nhường nào, không ai có thể kìm nén sự xúc động, giờ đây chị đã thực sự trở thành biểu tượng cho trái tim vĩ đại của một người mẹ, cho tấm lòng nhân đạo của một con người và trở thành tấm gương cho biết bao những người phụ nữ khác đang và sắp được 55

làm mẹ. Chính chị đã đem điều kì diệu đến cho bé Thiện Nhân, góp thêm cho thế giới này “bông hoa hạnh phúc” đẹp đẽ nhất, phải chăng mỗi trái tim con người là một điều kì diệu?

Bởi khi ta yêu thương, ta luôn cố gắng để trở thành con người tốt đẹp hơn. Khi chúng ta cố gắng để tốt đẹp hơn, mọi thứ quanh ta cũng trở nên tốt đẹp hơn. Bạn có tin cổ tích có thực?

Bạn có tin cổ tích có thực, có lẽ đến đây bạn cũng đã tìm được cho mình câu trả lời rồi. Điều kì diệu vốn ở quanh ta đó thôi chỉ cần bạn biết dừng lại một chút, lãng quên những tạp âm ồn ào của phố phường vội vã mà lắng lại trong những âm vang trong trẻo của cuộc sống. Còn rất nhiều điều, rất nhiều câu chuyện, những cuộc đời, những con người tựa hồ cũng đang âm thầm vẽ nên những trang cổ tích đẹp đẽ nhất, điểm tô cho thế gian này những những màu sắc diệu kì, đâu cần đến bút thần hay đũa phép, đâu cần chờ những bà tiên ông bụt xuất hiện. Nhưng cũng đừng vội lầm tưởng, cổ tích đời thường không hề giống những câu chuyện ảo được chia sẻ tràn lan qua mạng xã hội nhằm mục đích câu like hay lợi dụng với những mục đích vụ lợi khác. Những câu chuyện ý nghĩa nhất đều là những câu chuyện giản dị và chân thật nhất mà ta chỉ có thể cảm nhận bằng trái tim. Đừng để vỏ bọc lạnh lùng xấu xa của thế giới này đánh mất niềm tin và ước mơ của bạn. Len lỏi khắp đó đây đều lấp lánh thứ bụi vàng của cổ tích. Đã qua rồi cái thời con người bất lực trước những bất công oan trái phải mượn tới sự cứu giúp từ những phép màu, những đấng, những bậc, thế kỉ 21 con người cũng có thể trở thành người hùng, trở thành những ông bụt bà tiên giữa cuộc sống thường nhật, con người dám đứng lên đòi lại quyền công bằng, làm chủ cuộc đời và quan trọng rằng dám ước mơ và yêu thương chia sẻ. Cổ tích sẽ không tồn tại nếu chúng ta không có niềm tin để tự viết lên nó. Bởi mỗi người đều có một câu chuyện cổ tích của riêng mình, bởi mỗi con người đều là một điều kì diệu!

Hãy thả hồn cùng gió, cứ tự tin giương buồm ra khơi, mượn sóng làm mái chèo, đừng chần chừ, hãy cứ mơ cùng ngôi sao Bắc Đẩu phía chân trời, ngày mai, khi ánh hồng đầu tiên của buổi sớm mai xuất hiện cũng là lúc bạn bắt đầu viết lên câu chuyện cổ tích của riêng mình. “Ngày xửa ngày xưa…” *Đề 2: Anh/chị có cho rằng “từ bỏ” đồng nghĩa với “chấp nhận thất bại”?

56

Bài làm TỪ BỎ CŨNG LÀ MỘT CÁCH NÍU GIỮ Dẫu xét đến cùng, cũng mang nghĩa là buông tay, từ bỏ vẫn không đơn giản chỉ là sự thất bại, thua cuộc hay lùi bước, sự đầu hàng vì ngại khổ lao, ngại gian khó. Từ bỏ, nên chăng được hiểu công bằng như một sự lựa chọn tối ưu trong hoàn cảnh nhất định? Khi ấy, từ bỏ cũng là một cách níu giữ.

Tôi từng rất tâm đắc với lời bình của nhà văn người Pháp Guillaume Musso: Học cách sống, tức là học cách tự do, và tự do tức là chấp nhận việc gì phải đến sẽ đến (Trở lại tìm nhau). Có lẽ, điều mà người ta cần chấp nhận đầu tiên, chính là không phải cứ cố gắng sẽ có thể đạt được tất cả những điều mình mong muốn. Như cách một con cá không ngừng nỗ lực để leo cây, hay một con mèo cố gắng bơi qua khúc sông dù ngắn nhất, chúng ta đôi khi vì muốn làm được những điều phi thường mà quên rằng cuộc sống được làm nên từ chính chúng ta với bản ngã và sứ mệnh riêng của chúng ta. Việc cố chấp theo đuổi một điều không có thật trở nên ngu ngốc, ấu trĩ, vô dụng. Vì cuộc đời vốn không công bằng, từ bỏ những thứ không thuộc về mình, chính là để níu giữ bản thân khỏi bấp bênh bởi cán cân cuộc đời, để nắm chắc sợi dây đời khỏi buông trôi tới những áng phù vân trôi nổi không lâu sau sẽ biến tan.

Nhiều người luôn cho rằng Từ bỏ là một sự thất bại. Là khi từ bỏ một con đường quen để đến nơi mới lạ, xa xôi nhưng là miền đất hứa của đam mê? Là khi từ bỏ chút ích kỉ cá nhân mà dâng trọn yêu thương cho con người, để hương thơm còn theo gió thoảng tới mãi mãi đời sau? Hay thất bại cũng giống cách một người từ bỏ quá khứ buồn thương, một vết rạn đớn đau trong lòng, một niềm uất hận luôn khắc sâu trong tim để sẵn sàng tin tưởng, sẵn sàng yêu thương, sẵn sàng tha thứ? Không! Từ bỏ không phải lúc nào cũng là một thất bại!

Từ bỏ cũng là một hạnh phúc, như mẹ Teresa tự xóa đi cuộc đời riêng mà hòa mình trong cuộc đời chung của nhân loại, để hoàn thành sứ mệnh của một cây bút chì trong tay Chúa, tô vẽ cho đời sắc nắng ấm áp của yêu thương và sẻ chia, để làm mẹ muôn đời của 57

những số phận bất hạnh, khổ đau. Từ bỏ cũng là thành công, khi Isaac Newton vượt lên quá khứ của một thằng đần ngu ngốc và gàn dở, để ngày ấy và cả mai hậu biết đến ông như một trong số ít những nhà khoa học vĩ đại nhất của thế kỉ XVII. Từ bỏ cũng có nghĩa là thứ tha, cho những người xung quanh, và thứ tha cho chính mình. Trong cuộc đời Helen Keller, có lẽ hạnh phúc nhất là ngày bà biết tự bỏ qua những khiếm khuyết về cơ thể của mình, lãng quên mọi dè bỉu, dò xét của xung quanh mà đi khắp nơi trao gửi những thông điệp sâu sắc về lòng thương, tình bác ái, sự công bình... Họ không phải những con người phi thường. Họ cũng như chúng ta, với cá tính riêng và phẩm chất riêng. Họ cũng đã lựa chọn từ bỏ, từ những suy nghĩ từng bị người đời cho là ngu ngốc, khác người. Nhưng đó là những sự từ bỏ có ích. Giống như một cái giá phải trả trên con đường đi tới thành công, từ bỏ hay sự đánh đổi để giữ lấy ngọn lửa đam mê luôn cháy sáng trong lòng, để kiên định với những giá trị sống mà mình theo đuổi, để sống một cuộc đời có ích, để làm người một cách hoàn toàn hơn.

Có người ví cuộc sống như một con dốc, càng lên cao càng mệt mỏi hơn gấp nhiều lần, và khi người ta từ bỏ, cũng là lúc người ta dừng lại, để tự mình làm mình lăn xuống xuất phát điểm bằng phẳng và không có chông gai, chúng ta không thể phủ nhận điều này.

Nhưng phải chăng, chỉ khi dừng lại, mới là lúc người ta từ bỏ? Để chuẩn bị bước tới thành công, hành trang của chúng ta có vô vàn điều tốt, dở; xóa bớt những gánh nặng, những áp lực trên đôi vai gầy, sao không được gọi là từ bỏ? Là hi sinh những thứ không còn cần thiết để có thể vươn tới đỉnh cao của cuộc đời nhanh chóng hơn, dễ dàng hơn. Để người ta sẽ không cần phải nói giá như, khi những áp lực kéo họ xuống dù có cố gắng tới bao nhiêu đi nữa... Giá như nhà bác học không tự cao về một bụng tri thức triết học, có lẽ người lái đò sẽ không để ông phải chìm nghỉm trong lòng sông rộng lớn. Giá như làng Vũ Đại ngày ấy bỏ qua những định kiến về một con quỷ dữ, có lẽ Chí đã có thể trở về sống cuộc sống của một anh canh điền hiền lành, chứ không phải chết như một người lương thiện. Giá như...

Người ta có lúc không ngờ rằng, những cố chấp của mình có khi trở thành con dao sắc nhất để tự tước đoạt sự sống của chính mình, để tự mình biến mình thành một kẻ ác. Nắm giữ những điều không đáng, giống như khi chúng ta giữ chắc một cây xương rồng trong tay, chính sự cố chấp trở thành gai nhọn làm tổn thương chính ta, làm rỉ máu ra xung quanh ta.

58

Bởi vậy, biết từ bỏ những điều không nên nắm giữ, đó mới là câu trả lời, mới là chìa khóa vàng để mở rương báu cất giấu những chân giá trị vĩnh hằng.

Không chỉ còn là chuyện từ bỏ, mà là chuyện chấp nhận, chuyện thứ tha, chuyện hi sinh, rồi cùng hướng về chuyện níu giữ. Sông đời luôn trôi chảy, nhưng phù sa đôi bờ lại trở nên những giá trị bất biến, không thể thay thế. Tâm lí Bỏ thì thương, vương thì tội bấy lâu đi vào trong tiềm thức người Việt như một nếp nghĩ khó lòng thay thế. Đôi khi, đi đến cùng cần nhiều can đảm, nhưng từ bỏ cần nhiều lòng dũng cảm hơn thế. Bởi vì sợ lùi về sau là tụt hậu, nhưng có khi lại là để trông ra miền đất khác rộng lớn hơn. Can đảm từ bỏ, cũng là can đảm để níu giữ những chân giá trị trong cuộc đời: đó là thành công, là thương yêu, là tôn kính, là tin tưởng...

Năm 2009, người ta ngỡ ngàng vì sự ra đi của ca sĩ Michael Jackson khi đang trên đỉnh cao của sự nghiệp. Năm 2017, cả thế giới lại sửng sốt trước tin Chester Bennington, ca sĩ chính của nhóm nhạc Likin Park lựa chọn từ giã cõi đời. Đâu mới là lí do để hai tài năng lớn của âm nhạc thế giới từ bỏ sự sống của chính mình khi thành công nở rộ, phải chăng như cách nhiều người người vẫn nghĩ: Từ bỏ sự sống, là đánh mất chính mình, là sợ hãi, là sai lầm? Hay để lưu giữ lại trọn vẹn và trong sáng những thành tựu nghệ thuật đã có được, để níu giữ những chân giá trị trong cuộc đời của riêng mình...

59

MỤC LỤC MỞ ĐẦU………………………………………………………………………..1 I. Điều kiện hoàn cảnh tạo ra sáng kiến……………………………..……………. 3 II. Thực trạng trước khi tạo ra sáng kiến…………………………………………..7 III. Giải pháp

9

1. Trang bị cho giáo viên và học sinh nhận thức đúng về tư duy phản biện………9 2. Các giải pháp trọng tâm rèn tư duy phản biện cho học sinh trong bài văn NLXH 2.1 Thiết kế nội dung học tập kích thích tư duy phản biện ………………………22 2.2. Hướng dẫn học sinh xây dựng “chiến lược” phản biện trong bài nghị luận xã hội ………………………………………………………………………………...

26

2.3. Sử dụng các phương pháp và kỹ thuật dạy học kích thích tư duy phản biện ..40 2.4. Đổi mới kiểm tra đánh giá để khuyến khích tư duy phản biện ………………43 III. Hiệu quả do sáng kiến mang lại

45

D. PHỤ LỤC …………………………………………………………………….52

60

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Hội đồng giáo dục Anh , Giáo trình Tư duy phản biện và giải quyết vấn đề, , 2016.

2. Nguyễn Văn Bảo, Thành ngữ cách ngôn gốc Hán, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 1999.

3. D. Bohm: Tư duy như một hệ thống, Nxb. Tri thức, Hà Nội, 2011.

4. Nguyễn Huệ Chi, Trần Hữu Tá, Từ điển văn học, NXB Văn học, 2015.

61

5. Vũ Cao Đàm: Phương pháp luận nghiên cứu khoa học, Nxb. Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội, 1996.

6. Đặng Hoàng Giang, Bức xúc không làm ta vô can, NXB Hội nhà văn, 2016.

7. Nhiều tác giả, Chủ đề tự chọn Nâng cao Ngữ văn 11, NXB Giáo dục, 2015.

8. Nhiều tác giả, Tuyển tập những bài làm văn đạt giải Quốc gia, NXB Giáo dục, 2006.

9. Nhiều tác giả Tuyển tập đề bài và bài văn nghị luận xã hội ,NXB Giáo dục Việt Nam, 2009.

10. Nhiều tác giả, Tạp chí Văn học và Tuổi trẻ các số 189 năm 2009; 212 + 213, 2010.

11. Nhiều tác giả, Từ điển các biểu tượng văn hóa thế giới, NXB Đà Nẵng, 2010.

12. Nhiều tác giả, Những bài nghị luận xã hội theo hướng mở và tích hợp liên môn, NXB ĐHSP, 2016.

13. Lê Hữu Nghĩa, Phạm Duy Hải: Tư duy khoa học trong giai đoạn cách mạng khoa học công nghệ, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 1998.

14. Nguyễn Duy Khang, Tại sao tư duy phản biện trong giáo dục khó thực hiện ở Việt Nam?, Baomoi.com.

15. Nguyễn Đăng Mạnh, Muốn viết bài văn hay, NXB Giáo dục, 1992.

16. Nguyễn Đăng Mạnh, Văn bồi dưỡng học sinh giỏi phổ thông, NXB Giáo dục, 1996.

17. Robert J Marzano, Các phương pháp dạy học hiệu quả, NXB Giáo dục, 2013 18. Trần Quang Minh, 150 bài tập rèn kĩ năng viết đoạn văn, NXB Giáo dục, 1990.

19. Đỗ Ngọc Thống, Bài tập tự luận Ngữ văn 10, NXB Giáo dục, 2001.

20. Đỗ Ngọc Thống (chủ biên), Tài liệu chuyên văn ba tập, NXB Giáo dục Việt Nam, 2012.

21. Đỗ Ngọc Thống (Chủ biên), Dạy và học nghị luận xã hội, NXBGD, 2011

62

22. PGS.TS Nguyễn Thành Thi, Rèn tư duy phản biện trong học sinh, sinh viên, Trường ĐH Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh.

23. Thân Phương Thu (tuyển chọn), Tuyển tập đề bài và bài văn theo hướng mở, tập hai, NXB Giáo dục, 2013.

24. Lê Thanh, “ Đánh tan sự thụ động trong sinh viên” , http://thanhnien.vn 25. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi, Từ điển thuật ngữ văn học, NXB Giáo dục, 1997.

26. Lê Anh Xuân chủ biên, 199 bài văn nghị luận xã hội ngắn, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2010.

27. Luyện tập tư duy phản biện qua bốn bước cơ bản – Thanh Niên Online ,08: 30 PM ngày 31/7/2016.

28. Tư duy phản biện là gì?, https://vi.wikipedia.org/wiki/ 29. Nghị quyết về đổi mới giáo dục, Báo điện tử Chính Phủ, Baodientu.chinhphu.vn

63