SỬ DỤNG SƠ ĐỒ ĐỂ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG ÔN TẬP TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH THÁI HỌC SINH HỌC 12

SỬ DỤNG SƠ ĐỒ ĐỂ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG ÔN TẬP

vectorstock.com/28062415

Ths Nguyễn Thanh Tú eBook Collection

SỬ DỤNG SƠ ĐỒ ĐỂ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG ÔN TẬP TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH THÁI HỌC SINH HỌC 12 WORD VERSION | 2022 EDITION ORDER NOW / CHUYỂN GIAO QUA EMAIL TAILIEUCHUANTHAMKHAO@GMAIL.COM

Tài liệu chuẩn tham khảo Phát triển kênh bởi Ths Nguyễn Thanh Tú Đơn vị tài trợ / phát hành / chia sẻ học thuật : Nguyen Thanh Tu Group Hỗ trợ trực tuyến Fb www.facebook.com/DayKemQuyNhon Mobi/Zalo 0905779594

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH __________________________________________________________

ĐOÀN THỊ HẢI YẾN

SỬ DỤNG SƠ ĐỒ ĐỂ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG ÔN TẬP TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH THÁI HỌC SINH HỌC 12

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

NGHỆ AN - 2017

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH __________________________________________________________

ĐOÀN THỊ HẢI YẾN

SỬ DỤNG SƠ ĐỒ ĐỂ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG ÔN TẬP TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH THÁI HỌC SINH HỌC 12 Chuyên ngành: Lý luận và Phương pháp dạy học bộ môn Sinh học Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN ĐÌNH NHÂM

NGHỆ AN - 2017

i

LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên tôi xin chân thành cám ơn Ban Giám hiệu Trường Đại học Vinh, Lãnh đạo Phòng đào tạo Sau Đại học, Khoa Sinh học Trường Đại học Vinh cùng các thầy, cô giáo Trường Đại học Vinh đã từng giảng dạy. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Đình Nhâm, người hướng dẫn khoa học, đã tận tình bồi dưỡng kiến thức, phương pháp nghiên cứu, năng lực tư duy và trực tiếp giúp đỡ tác giả hoàn thành luận văn này.

Tôi cũng xin trân trọng cám ơn Ban Giám hiệu Trường THPT Lương Thế Vinh và trường THPT Nguyễn Bỉnh Khiêm Thị xã Ba Đồn Tỉnh Quảng Bình, các đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện cho tôi được tham gia học tập và nghiên cứu khoá học này.

Và xin được cảm ơn, chia sẻ niềm vui này với gia đình, bạn bè cùng anh chị em lớp Cao học Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Sinh học khóa 23 thuộc Trường Đại học Vinh, những người đã luôn ở bên tôi, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi để cho tôi được học tập, nghiên cứu, hoàn thành luận văn.

Trong quá trình thực hiện luận văn, mặc dù có nhiều cố gắng, nhưng không sao tránh khỏi những thiếu sót, tác giả kính mong nhận được những lời chỉ dẫn ân cần của các thầy cô giáo, góp ý của quý đồng nghiệp để luận văn này được hoàn thiện hơn.

Xin kính chúc sức khỏe và thành công Vinh, tháng 8 năm 2017 Tác giả luận văn

Đoàn Thị Hải Yến

ii

MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN .................................................................................................... i MỤC LỤC ......................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ..................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU ................................................................... vi DANH MỤC CÁC HÌNH ............................................................................... vii MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG SƠ ĐỒ ĐỂ RÈN LUYỆN KĨ NĂNG ÔN TẬP CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH HỌC PHẦN SINH THÁI SINH HỌC 12 ..................................... 7 1.1. Cơ sở lí luận ................................................................................................ 7 1.1.1 Cơ sở triết học ......................................................................................... 7 1.1.2 Cơ sở lý luận dạy học.............................................................................. 7 1.1.3 Kĩ năng ôn tập ......................................................................................... 8 1.1.4 Khái niệm, bản chất và vai trò của sơ đồ trong dạy học sinh học ........ 10 1.1.5 Kĩ năng xây dựng và sử dụng sơ đồ trong ôn tập của học sinh ............ 16 1.2 Thực trạng của việc rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong dạy và học phần Sinh thái học Sinh học 12 .................................................... 17 1.2.1 Kết quả điều tra về sự hiểu biết của giáo viên về ôn tập hóa và việc GV rèn luyện kĩ năng ôn tập hóa kiến thức cho học sinh ...................................... 17 1.2.2 Tình hình tự rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức của học sinh .20 1.2.3 Những tồn tại trên có thể do một số nguyên nhân sau:......................... 22 CHƯƠNG 2 CÁC BIỆN PHÁP SỬ DỤNG SƠ ĐỒ RÈN LUYỆN HỌC SINH KỸ NĂNG ÔN TẬP HÓA KIẾN THỨC TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH THÁI HỌC SINH HỌC 12................................................................... 23 2.1 Phân tích cấu trúc, nội dung chương trình Sinh thái học Sinh học 12. .... 23

iii

2.1.1 Mục tiêu ................................................................................................ 23 2.1.2 Cấu trúc, nội dung chương trình Sinh thái học Sinh học12.................. 24 2.1.3. Khả năng sử dụng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12........................................ 25 2.2 Xây dựng và sử dụng sơ đồ rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức ............................................................................................................... 26 2.2.1 Quy trình xây dựng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức ............................................................................................................... 26 2.2.2 Sử dụng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức ..... 30 2.3. Biện pháp rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 ....................................................................... 41 2.3.1 Yêu cầu, nhiệm vụ hoạt động học tập của học sinh.............................. 41 2.3.2 Biện pháp rèn luyện kĩ năng xác định nội dung kiến thức cần được ôn tập hóa kiến thức ............................................................................................. 44 2.3.3 Biện pháp rèn luyện kĩ năng xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức cần được ôn tập ............................................................................... 49 2.4. Sử dụng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập trong khâu củng cố, hoàn thiện kiến thức .......................................................................................................... 54 Chương 3 THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ......................................................... 59 3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm ............................................................... 59 3.2. Nội dung và phương pháp thực nghiệm sư phạm .................................... 59 3.2.1 Nội dung thực nghiệm sư phạm ............................................................ 59 3.2.2 Phương pháp thực nghiệm sư phạm...................................................... 59 3.3. Kết quả thực nghiệm sư phạm ................................................................. 60 3.3.1. Kết quả định lượng................................................................................ 60 3.3.2 Phân tích định tính ................................................................................ 65 3.4 Kết luận ..................................................................................................... 70

iv

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ......................................................................... 72 1 Kết luận ....................................................................................................... 72 2. Kiến nghị ..................................................................................................... 72 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 74 PHỤ LỤC ............................................................................................................

v

DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT

Từ viết tắt

Từ đầy đủ

1

ĐC

Đối chứng

2

HS

Học sinh

3

GV

Giáo viên

4

NXB

Nhà xuất bản

5

SGK

Sách giáo khoa

6

THPT

Trung học phổ thông

7

TN

Thực nghiệm

vi

DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU Bảng Bảng 1.1. Kết quả điều tra tình hình GV hiểu biết về ôn tập hệ thống hóa kiến thức ............................................................................................................... 17 Bảng 1.2. Nhận thức của GV về vai trò của ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong dạy học củng cố kiến thức ..................................................................... 18 Bảng 1.3. Tình hình GV sử dụng sơ đồ hệ thống hóa kiến thức trong dạy học.... 18 Bảng 1.4. Kết quả điều tra tình hình GV sử dụng sơ đồ rèn luyện kĩ năng ôn tập cho HS trong quá trình dạy học................................................................. 19 Bảng 1.5. Kết quả điều tra về khả năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức của HS ... 20 Bảng 1.6 Kết quả kiểm tra việc ôn tập hệ thống hóa trong vở ghi phần Sinh thái học Sinh học 12 của HS ........................................................................... 21 Bảng 2.1. Sự khác nhau giữa quan hệ hỗ trợ và đối kháng ............................ 40 Bảng 2.2. Phân biệt các cấp tổ chức sống ....................................................... 58 Bảng 3.1. Phân phối kết quả của các bài kiểm tra .......................................... 60 Bảng 3.2. Thu thập số liệu thống kê điểm các lần kiểm tra ............................ 61 Bảng 3.3. Các tham số đặc trưng trong thực nghiệm...................................... 61 Bảng 3.4. Bảng % tần xuất cộng dồn trong thực nghiệm ............................... 62 Bảng 3.5. Các tham số đặc trưng sau thực nghiệm ......................................... 63 Bảng 3.6. Bảng % tần xuất sau thực nghiệm .................................................. 64 Biểu Đồ thị 3.1: Đồ thị biểu diễn tần xuất cộng dồn trong thực nghiệm ................ 63 Đồ thị 3.2: Đồ thị biểu diễn % tần xuất cộng dồn sau thực nghiệm ............... 64

vii

DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1 Sơ đồ quy trình xây dựng sơ đồ rèn luyện kĩ năng ôn tập ............... 27 Hình 2.2 các đặc trưng cơ bản của quần xã sinh vật ....................................... 29 Hình 2.3 Phân biệt mối quan hệ hỗ trợ và đối kháng...................................... 32 Hình 2.4 Môi trường sống và các nhân tố sinh thái ........................................ 33 Hình 2.5 Các đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật .................................. 34 Hình 2.6 Sơ đồ quy trình chung rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức ............................................................................................................... 35 Hình 2.7 Sơ đồ quy trình xây dựng bảng rèn luyện kĩ năng ôn tập ................ 37 Hình 2.8 Đường cong tăng trưởng của quần thể sinh vật ............................... 42 Hình 2.9: A- mèo rừng săn thỏ; B- đồ thị biến động số lượng thỏ và mèo rừng Canada theo chu kì 9-10 năm .......................................................................... 43 Hình 2.10: Đồ thị biến động số lượng cá thể thỏ không theo chu kì ở Ôxtrâylia .......................................................................................................... 43 Hình 2.11 Các kiểu phân bố cá thể của quần thể ............................................ 45 Hình 2.12 Sơ đồ diễn thế ở đầm nước nông ................................................... 47 Hình 2.13 Mối quan hệ giữa các thành phần chủ yếu của một hệ sinh thái ... 49 Hình 2.14 Một lưới thức ăn trong hệ sinh thái rừng ....................................... 51 Hình 2.15 Mối quan hệ giữa các sinh vật trong một chuỗi thức ăn ................ 52 Hình 2.16 Khái niệm quần thể sinh vật ........................................................... 54 Hình 2.17 Sơ đồ biểu diễn hiệu suất sinh thái ở một bậc dinh dưỡng ............ 55

1

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đổi mới phương pháp dạy và học là một vấn đề đã được đề cập và bàn luận rất sôi nổi từ nhiều thập kỉ qua, đây là một trong những nhiệm vụ hàng đầu và cấp bách hiện nay của ngành Giáo dục.

Những năm gần đây định hướng đổi mới phương pháp dạy và học đã được thống nhất theo hướng tích cực hoá hoạt động học tập của học sinh dưới sự tổ chức, hướng dẫn của giáo viên, học sinh tự giác chủ động tìm tòi, phát hiện giải quyết nhiệm vụ nhận thức và có ý thức vận dụng linh hoạt, sáng tạo các kiến thức, kĩ năng thu nhận được. Nhằm đáp ứng cho nhu cầu phát triển của xã hội.

Việc đổi mới phương pháp dạy học hiện nay nhằm theo hướng phát huy tính tích cực và chủ động của học sinh, làm cho học sinh phải suy nghĩ nhiều hơn, làm việc nhiều hơn, đồng thời phải tác động đến tâm tư, tình cảm, đem lại niềm vui hứng thú học tập cho học sinh. Muốn vậy người giáo viên phải linh hoạt trong việc tổ chức các hoạt động dạy học, sử dụng tích hợp các phương pháp dạy học tích cực đem lại hiệu quả dạy học cao nhất bởi không có một phương pháp dạy học nào là vạn năng cả.

Hơn 10 năm thực hiện triển khai đại trà chương trình thay sách giáo khoa mới cùng với việc đổi mới phương pháp giảng dạy, các phương pháp dạy học đặc trưng của môn Sinh học đã thực sự ổn định và đi vào chiều sâu.

Song hầu hết các giáo viên đều mới chỉ quan tâm nhiều đến việc dạy kiến thức, ít chú ý tới việc đổi mới cách thức rèn năng lực cho người học, do vậy học sinh yếu về năng lực tư duy, chất lượng tiết dạy còn bị hạn chế.

Cũng như các bộ môn khác trong nhà trường phổ thông, môn Sinh học là bộ môn khoa học thực nghiệm nó có đối tượng nghiên cứu là thế giới tự nhiên

2

hữu cơ. Bộ môn Sinh học nói chung và phần kiến thức Sinh thái học nói riêng trang bị cho học sinh một hệ thống các khái niệm phản ánh hiện tượng, quá trình, quy luật và học thuyết Sinh học, vì vậy trong giờ dạy sinh học muốn mang lại hứng thú và hiệu quả thì người giáo viên phải biết tìm cách để tổ chức cho học sinh vừa lĩnh hội khái niệm khoa học thì phải đồng thời rèn luyện tư duy giúp học sinh có khả năng hệ thống hóa tri thức một cách tốt nhất.

Thời gian gần đây các chủ trương của Bộ giáo dục và Đào tạo cũng đã chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn với thực tiễn. Cùng với việc nghiên cứu thay đổi sách giáo khoa hiện nay theo hướng phát huy năng lực của người học.

Từ những lý do trên, tôi chọn đề tài“Sử dụng sơ đồ để rèn luyện kỷ năng ôn tập trong dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12”.

2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu xây dựng và sử dụng sơ đồ để rèn luyện kỹ năng ôn tập cho học sinh trong dạy học phần Sinh thái sinh học, Sinh học lớp 12, nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Sinh học.

3. Giả thuyết khoa học Nếu thiết kế được các sơ đồ đảm bảo tính khoa học và đưa ra được quy trình, sử dụng hợp lý trong ôn tập để dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 thì sẽ rèn luyện được kỹ năng ôn tập và nâng cao chất lượng dạy học.

4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu về cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng sơ đồ trong dạy học sinh học.

- Nghiên cứu nguyên tắc, quy trình sử dụng sơ đồ để rèn luyện kỹ năng ôn tập trong dạy học phần sinh thái học, Sinh học 12.

- Thực nghiệm sư phạm để kiểm tra giả thuyết khoa học đã đề ra

3

5. Đối tượng, khách thể nghiên cứu 5.1. Đối tượng nghiên cứu Quy trình sử dụng sơ đồ để rèn luện kỹ năng ôn tập trong dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 5.2. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 bằng cách sử dụng sơ đồ 6. Phương pháp nghiên cứu: 6.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết Nghiên cứu các tài liệu về chủ trương, đường lối lãnh đạo của Đảng và Nhà nước trong công tác Giáo dục; các tạp chí về Giáo dục học, Tâm lý học liên quan đến đề tài nghiên cứu; các công trình nghiên cứu về cải tiến phương pháp dạy học hướng vào việc tổ chức hoạt động học tập của học sinh; Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn với thực tiễn.

Nghiên cứu các tài liệu về sơ đồ để làm cơ sở cho việc xác định bản chất của các bài học trong phần sinh thái cũng như thiết kế, phân loại các bài.

Nghiên cứu các tài liệu liên quan đến hệ thống kỹ năng ôn tập của học sinh để làm cơ sở xác định một số kỹ năng nhận thức cơ bản.

Sử dụng sách giáo khoa Sinh học 12 phần Sinh thái học để thiết kế các sơ đồ sát với nội dung và sát với trình độ nhận thức của học sinh.

Nghiên cứu các Luận văn Thạc sĩ liên quan để tham khảo cách trình bày bố cục của một luận văn.

6.2. Phương pháp điều tra Điều tra về thực trạng của việc sử dụng sơ đồ trong quá trình dạy và học ở trường, đặc biệt là sử dụng sơ đồ trong ôn tập.

4

* Đối với giáo viên: Sử dụng phương pháp Ankét: dùng phiếu điều tra để lấy số liệu về thực trạng của việc sử dụng sơ đồ trong ôn tập Sinh học phần sinh thái hiện nay. * Đối với học sinh: Sử dụng phiếu điều tra để điều tra về việc thiết kế và sử dụng sơ đồ để rèn luyện kỹ năng ôn tập trong dạy học Sinh học của giáo viên hiện nay và điều tra hứng thú học tập của học sinh trong tiết học có thiết kế và sử dụng sơ đồ.

6.3. Phương pháp quan sát Tiến hành quan sát để có cái nhìn tổng quan về thực trạng chung của việc sử dụng sơ đồ trong dạy và học Sinh học hiện nay.

Dự giờ để có thể thâm nhập vào bên trong giờ dạy của đồng nghiệp, khám phá những đặc điểm, khía cạnh nào đó của giờ dạy nhằm thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu đề tài.

Quan sát các sản phẩm Giáo dục (giáo án của giáo viên, bài kiểm tra của học sinh, vở ghi chép…).

6.4. Phương pháp chuyên gia Gặp gỡ, trao đổi với người hướng dẫn giỏi về lĩnh vực mình nghiên cứu, lắng nghe sự tư vấn của những người có kinh nghiệm để giúp định hướng cho việc triển khai nghiên cứu đề tài. + Phương pháp thực nghiệm khoa học + Phương pháp phân tích và tổng kết kinh nghiệm 6.5. Phương pháp thống kê toán học Sử dụng một số công cụ toán học để xử lý các kết quả điều tra và kết quả thực nghiệm sư phạm. Các tham số sử dụng để xử lý: - Phần trăm (%).

- Trung bình cộng:

X =

1 n

X n

i i

5

- Sai số trung bình cộng:

m= S2 =

- Phương sai:

S n

1 (X i − X )2 ni  n −1

- Độ lệch chuẩn S (đo mức độ phân tán của số liệu quanh giá trị trung bình):

S= ±

1  Xi − X n −1

(

2

)n

i

- Hệ số biến thiên: để so sánh hai tập hợp có khác nhau

Cv % =

s . 100 x

Trong đó: - Cv = 0 - 10%: Độ dao động nhỏ, độ tin cậy cao.

- Cv = 10% - 30%: Dao động trung bình.

- Cv = 30% - 100%: Dao động lớn, độ tin cậy nhỏ.

- Độ tin cậy (td): Kiểm định độ tin cậy về sự chênh lệch của 2 giá trị trung bình cộng của TN và ĐC bằng đại lượng kiểm định td theo công thức:

td =

xTN − xDC 2 STN S2 + DC nTN nDC

Trong đó: + S2TN: Phương sai của lớp TN + S2ĐC: Phương sai của lớp đối chứng + NTN: Số bài KT của lớp TN + NĐC: Số bài KT của lớp ĐC 7. Giới hạn cho đề tài Xây dựng sơ đồ cho các bài trong phần Sinh thái học chương trình lớp 12, từ đó rút ra được một quy trình khoa học về xây dựng và sử dụng sơ đồ trong quá trình dạy và học nhằm rèn luyện kỹ năng ôn tập cho học sinh.

6

8. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài Chương 2. Thiết kế và sử dụng sơ đồ nhằm rèn luyện kỹ năng ôn tập cho học sinh phần Sinh thái học lớp 12 Trung học phổ thông Chương 3. Thực nghiệm sư phạm

7

CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG SƠ ĐỒ ĐỂ RÈN LUYỆN KĨ NĂNG ÔN TẬP CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC SINH HỌC PHẦN SINH THÁI SINH HỌC 12 1.1. Cơ sở lí luận

1.1.1 Cơ sở triết học Nhận thức là một hoạt động được thực hiện bởi các biện pháp, thao tác logic như: Phân tích - Tổng hợp, so sánh, đối chiếu, khái quát hoá, trừu tượng hoá, hệ thống hoá. Như vậy bản chất logic của ôn tập hệ thống hoá là một yếu tố cấu thành của hoạt động nhận thức thế giới khách quan. Ôn tập hệ thống hoá là thao tác không thể thiếu của giai đoạn nhận thức lý tính, vì dựa vào đó cho phép chúng ta rút ra những kết luận bản chất của sự vật, hiện tượng khách quan, hình thành khái niệm, quy luật khoa học. Hệ thống hoá chỉ thực hiện được khi chủ thể nhận thức đã có những nguyên liệu được sơ chế qua phân tích - tổng hợp, đối chiếu, so sánh.

Như vậy rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hoá là hình thành một năng lực quan trọng của hoạt động nhận thức sáng tạo về thế giới khách quan

1.1.2 Cơ sở lý luận dạy học Dạy học có mục tiêu làm cho người học có một vốn hiểu biết về khoa học tự nhiên, khoa học xã hội, nhân văn và năng lực nhận thức. Năng lực nhận thức được cấu thành bởi kĩ năng thực hiện các thao tác tư duy logic.

Năng lực nhận thức của học sinh được thể hiện trong học tập đó là phương pháp học, nghiên cứu. Các phương pháp đó được cấu thành bằng hệ thống các thao tác nằm trong đối tượng khoa học, lối sống đạo đức. Vì vậy quá trình dạy học bộ môn phải hình thành các thao tác logic đó, và đó cũng chính là xuất

8

phát điểm của việc nghiên cứu các phương pháp, biện pháp rèn luyện kĩ năng hệ thống hoá cho học sinh trong dạy học.

1.1.3 Kĩ năng ôn tập 1.1.3.1 Kĩ năng Kĩ năng là khả năng thực hiện một công việc nhất định, trong một hoàn cảnh, điều kiện nhất định, để đạt được một chỉ tiêu nhất định.

Thực chất của sự hình thành kĩ năng học tập là tạo điều kiện cho học sinh nắm vững một hệ thống phức tạp các thao tác nhằm làm biến đổi và sáng tỏ những thông tin chứa đựng trong nhiệm vụ học tập, và đối chiếu chúng với hành động cụ thể. Vì vậy muốn hình thành kĩ năng (chủ yếu là kĩ năng học tập) cho học sinh cần: - Giúp học sinh biết cách tìm tòi để nhận ra yếu tố đã biết, yếu tố phải tìm và mối quan hệ giữa chúng.

- Giúp học sinh hình thành một mô hình khái quát để giải quyết các bài tập, các đối tượng cùng loại.

- Xác lập mối liên quan giữa bài tập mô hình khái quát và các kiến thức tương ứng.

1.1.3.2 Ôn tập Ôn tập giúp học sinh mở rộng, đào sâu, khái quát, hệ thống hóa tri thức đã học, nắm vững những kĩ năng, kĩ xảo đã được hình thành, phát triển tư duy, trí nhớ của họ. Đồng thời qua đó có thể điều chỉnh, sữa chữa những sai lầm trong hệ thống tri thức của người học

1.1.3.3 Ôn tập hệ thống hóa Ôn tập hệ thống hóa kiến thức là khả năng xâu chuỗi những kiến thức đã được học trên lớp, từ các sự vật hiện tượng, quan hệ… trở nên có hệ thống

9

Trong dạy học, khi học các nội dung kiến thức nào đó người ta thường phân tích để sắp xếp, ôn tập chúng theo những quan hệ nhất định tạo thành tổ hợp hệ thống logic gọi là ôn tập hóa kiến thức.

Việc ôn tập hệ thống hóa kiến thức phải dựa trên các dạng quan hệ giữa các yếu tố cấu thành nội dung, nhất là quan hệ phát sinh hoặc quá trình vận động của các yếu tố có thể được trình bày bằng bảng, sơ đồ hay trình bày theo một logic vận động.

1.1.3.4 Kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong học tập Là khả năng vận dụng thành thạo các thao tác tư duy, để sắp xếp kiến thức đã học vào những trật tự logic chặt chẽ khác nhau, tuỳ theo mục đích cần ôn tập.

1.1.3.5 Vai trò của kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức Thực tiễn hiện nay đã đặt ra vấn đề đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực, lấy người học làm trung tâm. Học sinh phải chủ động tham gia vào quá trình lĩnh hội kiến thức mới. Kết quả dạy học sẽ cao hơn nếu giáo viên cho phép học sinh tiếp cận tài liệu, kiến thức dưới dạng sơ đồ, mô hình. Ngược lại, việc học tập sẽ gặp khó khăn khi giáo viên chỉ đơn thuần thuyết trình chứ không kết hợp giảng dạy với tài liệu, mô hình, biểu đồ hoặc tranh ảnh.

Dạy học nhằm phát huy tính chủ động của người học liên quan tới quan điểm “dạy học lấy hoạt động của người học làm trung tâm”. Dạy học lấy hoạt động của người học làm trung tâm là một quá trình phức tạp, đa dạng, mang tính tổng thể cao. Đòi hỏi phải sử dụng, kết hợp một cách có hiệu quả, hợp lý các phương pháp dạy học. Trong hệ thống các phương pháp có nhóm phương pháp dạy học trực quan. Phương pháp dạy học trực quan sử dụng phối hợp với phương pháp thuyết trình hoặc vấn đáp sẽ giúp người học hiểu sâu sắc và vận dụng tri thức một cách có hiệu quả. Ưu điểm của nhóm phương pháp dạy

10

học trực quan: giúp cho người học có thể huy động sự tham gia của nhiều giác quan vào quá trình nhận thức. Tạo điều kiện dễ hiểu, dễ nhớ và nhớ lâu, làm phát triển năng lực chú ý, năng lực quan sát, óc tò mò khoa học.

Phương pháp sử dụng sơ đồ trong dạy học là một trong những phương pháp dạy học trực quan. Để sử dụng được phương pháp sử dụng sơ đồ trong dạy học, trước tiên các kiến thức cơ bản cần được sắp xếp dưới dạng mô hình, sơ đồ. Sơ đồ hóa kiến thức là một trong những hình thức trực quan của quá trình dạy học. Sơ đồ, mô hình là những hình ảnh có tính biểu tượng được xây dựng trên các sự vật, các yếu tố trong cấu trúc sự vật và mối liên hệ giữa các yếu tố đó dưới dạng trực quan cảm tính (quan sát được, cảm nhận được). Sơ đồ tạo thành một tổ chức hình khối phản ánh cấu trúc và logic bên trong của một khối lượng kiến thức một cách khái quát, súc tích và trực quan cụ thể.

Nhằm giúp cho người học nắm vững một cách trực tiếp, khái quát những nội dung cơ bản, đồng thời qua đó phát triển năng lực nhận thức cho người học

1.1.4 Khái niệm, bản chất và vai trò của sơ đồ trong dạy học sinh học * Khái niệm Sơ đồ là biện pháp diễn đạt nội dung dạy học bằng ngôn ngữ sơ đồ.

Ngôn ngữ sơ đồ được thể hiện bằng các kí hiệu khác nhau như: sơ đồ khối, sơ đồ xích - chu trình, sơ đồ phấn nhánh cành cây…

Phương pháo dạy học theo mô hình, sơ đồ thuộc nhóm phương pháp dạy học trực quan. Sử dụng phương pháp này phối hợp với phương pháp thuyết trình hoặc vấn đáp sẽ giúp học sinh hiểu sâu sắc và vận dụng tri thức một cách có hiệu quả, nhất là trong quá trình ôn tập hệ thống hóa kiến thức, phương pháp này sẽ giúp học sinh tóm gọn và hiểu sâu vấn đề.

Thực tiễn hiện nay đã đặt ra vấn đề đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực, lấy học sinh làm trung tâm. Học sinh phải chủ động tham gia vào quá trình lĩnh hội kiến thức mới, kết quả dạy học sẽ cao hơn nếu giáo viên

11

cho phép học sinh tiếp cận tài liệu, kiến thức dưới dạng sơ đồ, mô hình.

Ngược lại, việc học cũng như ôn tập sẽ gặp khó khăn khi giáo viên chỉ đơn thuần thuyết trình chứ không kết hợp giảng dạy với tài liệu, mô hình, biểu đồ hoặc tranh ảnh.

Sử dụng sơ đồ kiến thức là hướng đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập phù hợp tính đặc thù đối với môn học lý luận và khoa học như sinh học.

Dạy học nhằm phát huy tính chủ động của người học liên quan tới quan điểm “dạy học lấ hoạt động của người học làm trung tâm”. Dạy học lấ hoạt động của người học làm trung tâm là một quá trình phức tạp, đa dạng, mang tính tổng thể cao. Đòi hỏi phải sử dụng, kết hợp một cách có hiệu quả, hợp lý các phương pháp dạy học. Trong hệ thống các phương pháp có nhóm phương pháp dạy học trực quan, phương pháp này sử dụng phối hợp với phương pháp thuyết trình hoặc vấn đáp sẽ giúp người học hiểu sâu sắc và vận dụng tri thức một cách có hiệu quả. Ưu điểm của nhóm phương pháp dạy học trực quan: giúp cho người học có thể huy động sự tham gia của nhiều giác quan vào quá trình nhận thức, tạo điều kiện dễ hiểu, dễ nhớ và nhớ lâu, làm phát triển năng lực chú ý, năng lực quan sát, óc tò mò khoa học.

Phương pháp sử dụng sơ đồ trong dạy học là một trong những phương pháp thuộc nhóm phương pháp dạy học trực quan. Để sử dụng được phương pháp này thì trước tiên các kiến thức cơ bản cần được sắp xếp dưới dạng mô hình, sơ đồ. Sơ đồ hóa kiến thức là một trong những hình thức trực quan của quá trình dạy học, sơ đồ và mô hình là những hình ảnh có tính biểu tượng đươch xây dựng trên các sự vật, cacs yếu tố trong cấu trúc sự vật và mối liên hệ giữa các yếu tố đó dưới dạng trực quan cảm tính (quan sát được,cảm nhận được). Sơ đồ tạo thành một tôt chức hình khối phản ánh cấu trúc và logic bên trong của một khối lượng kiến thức một cách khái quát, súc tích và trực quan

12

cụ thể. Nhằm giúp cho người học nắm vững một cách trực tiếp, khái quát những nội dung cơ bản, đồng thời qua đó phát triển năng lực nhận thức cho người học.

1.1.4.1 Đặc điểm của sơ đồ hóa kiến thức Một là, khối lượng kiến thức quyết định nội dung khách quan của sơ đồ, hình thức chủ quan của sơ đồ phụ thuộc người lập sơ đồ. Vì vậy, cùng một khối lượng kiến thức nhưng có thể có nhiều cách sáng tạo, thiết kế sơ đồ khác nhau.

Hai là, sơ đồ là những biểu tượng trực quan phản ánh một cách trừu tượng, khái quát các khái niệm, phạm trù, quy luật. Vì vậy, đòi hỏi sơ đồ phải phản ánh trung thành với khối lượng kiến thức mà nó mô tả.

Ba là, sơ đồ nhằm giúp người học lĩnh hội kiến thức dễ dàng hơn. Vì vậy, phải có tính thẩm mỹ, không rập khuôn, khuyến khích người học tự thiết kế sơ đồ trên cơ sở kiến thức đã lĩnh hội Bốn là, sơ đồ hình thành trên cơ sở xác định các yếu tố nội dung trong các chương, các mục, mối liên hệ biện chứng giữa các đơn vị kiến thức. Khi giảng dạy cần vận dụng các thao tác so sánh, phân tích tổng hợp, trừu tượng, khái quát… so sánh với những điểm đối lập, bổ sung mở rộng vấn đề, phát triển tư duy logic.

1.1.4.2 Phương pháp dạy học theo sơ đồ Giáo trình tư tưởng Hồ Chí Minh đưa ra định nghĩa: với ý nghĩa chung nhất phương pháp được hiểu là cách thức đề cập tới hiện thực, cách thức nghiên cứu các hiện tượng của tự nhiên và xã hội. Phương pháp là hệ thống các nguyên tắc điều chỉnh nhận thức và hoạt động cải tạo thực tiễn xuất phát từ các quy luật vận động của khách thể được nhận thức

13

Phương thức dạy học là cách thức hoạt động phối hợp thống nhất của giáo viên và học sinh trong quá trình dạy học được tiến hành dưới vai trò chủ đạo của giáo viên nhằm thực hiện tối ưu mục tiêu và các nhiệm vụ dạy học.

Theo tác giả, phương pháp dạy học theo sơ đồ hóa kiến thức là cách thức hoạt động phối hợp thống nhất của người dạy và người học nhằm giúp người học hiểu được bản chất của các sự vật, hiện tượng liên quan đến nội dung, nhiệm vụ dạy học dựa vào mô hình, sơ đồ của chúng.

1.1.4.3 Ưu điểm của phương pháp dạy học bằng sơ đồ hóa - Dễ phát huy tính tích cực của người học, huy động tối đa các giác quan của học sinh tham gia vào quá trình nhận thức, lĩnh hội kiến thức.

- Kiến thức được biểu diễn dưới dạng sơ đồ, ngắn gọn dễ nhớ. Học sinh sẽ dễ dàng hơn trong việc phát triển ý tưởng, tìm tòi lĩnh hội và xây dựng kiến thức mới. Dùng sơ đồ minh họa tạo hiệu quả: trong một thời gian rất ngắn có thể khái quát được một khối lượng kiến thức lớn, vừa làm rõ bài giảng, vừa xâu chuỗi kiến thức và các mối liên hệ giữa chúng.

- Tác động vào kênh hình của người học, sẽ tạo ra sự hứng thú trong giờ học, bài giảng, tiết học trở nên sôi động. Phát triển óc quan sát, kích thích tư duy của người học, củng cố kiến thức bà giảng, hào hứng tìm tòi, đón nhận tri thức mới, có lòng yêu thích môn học - Người học khám phá tri thức mới theo trình tự logic, giúp người học hiểu được bản chất quy luật, thuận lợi cho quá trình tái hiện tri thức khi cần thiết.

Tuy nhiên, khi sử dụng phương pháp sơ đồ, đòi hỏi: - Giáo viên phải có trình độ chuyên môn vững vàng - Người học cần có tài liệu đầy đủ - Thích hợp với người học có tư duy sáng tạo, nhanh nhạy và tính cách hướng ngoại

14

- Nên tách các phần kiến thức, nội dung, các chủ đề bằng một vấn đề quan trọng nào đó, sau đó liên hệ các kiến thức đó với nhau bằng nhiều mô hình sơ đồ.

- Bên cạnh những sơ đồ khái quát các chương, các bài, nếu cần có thể bổ sung những sơ đồ mở rộng bao hàm trí thức của các môn khoa học khác, hoặc những vấn đề của thực tiễn cuộc sống để có thể tăng sức thuyết phục đối với người học.

1.1.4.4 Một số cách sử dụng phương pháp dạy học theo sơ đồ hóa kiến thức * Sử dụng sơ đồ trước khi lên lớp - Giáo viên yêu cầu học sinh tự đọc tài liệu, giao nhiệm vụ, thể hiện kiến thức đã lĩnh hội dưới dạng sơ đồ đối với từng chương, mục, phần.

- Sử dụng sơ đồ giúp học sinh tự học, giáo viên đưa ra sơ đồ kết hợp với việc giao nhiệm vụ để học sinh tự nghiên cứu hoàn thành bài giảng, học sinh tự giải thích sơ đồ trước khi lên lớp - Học sinh tiếp tục hoàn thiện sơ đồ do giáo viên đưa ra, hoặc yêu cầu học sinh phát triển, mở rộng sơ đồ, sang tạo theo sơ đồ theo cách khác nhưng vẫn phù hợp kiến thức. Giáo viên có thể dựng khung sẵn, học sinh điền nội dung vào những chỗ trống - Giáo viên yêu cầu học sinh phát hiện những lỗi sai trong sơ đồ giáo viên đưa ra * Sử dụng sơ đồ trong khi lên lớp Để tiến hành theo cách này, giáo viên cần có sự chuẩn bị trước, để sơ đồ khi thiết kế đảm bảo có tính khoa học và thẩm mỹ, có sự chuẩn bị về bố cục trên bảng (chia làm hai nửa, một bên ghi tên chương, mục, nội dung bài, bên kia từng bước dựng sơ đồ) - Giáo viên đưa ra sơ đồ để học viwwn giải thích sơ đồ trên (trên cơ sở học sinh nghiên cứu tài liệu ở nhà)

15

- Trong khi giảng bài, thuyết trình kết hợp với các phương pháp khác, giáo viên đưa ra sơ đồ cho học sinh quan sát, tổng hợp các mối liên hệ. trong quá trình giảng bài cần kết hợp với các câu hỏi và cuối cùng là khái quát lại - Giáo viên từng bước dùng sơ đồ để minh họa, khái quát tóm tắt nội dung hoặc tổng kết bài giảng. * Sử dụng sơ đồ trong quá trình ôn tập Có tác dụng hệ thống hóa kiến thức, tái hiện, củng cố bài- có thể tiến hành theo những cách tương tự như sử dụng sơ đồ trước khi lên lớp Trên đây là những cách cơ bản trong việc sử dụng sơ đồ để giảng dạy và ôn tập, thức tế khi sử dụng còn phụ thuộc vào các yếu tố khác. Hiệu quả của quá trình giảng dạy đòi hỏi sự sang tạo, lựa chọn, kết hợp các phương pháp khác một cách hợp lý. * Vai trò của biện pháp sơ đồ hóa trong dạy - học

• Đối với giáo viên Có thể nói ngôn ngữ sơ đồ được nhiều giáo viên Sinh học sử dụng trong quá trình dạy học vì nó có những ưu điểm sau: - Ngôn ngữ sơ đồ vừa cụ thể, trực quan, chi tiết nhưng vừa có tính khái quát, trừu tượng và hệ thống cao - Sơ đồ cho phép phản ánh trực quan cùng lúc hai mặt tĩnh và động của hiện tượng, quá trình sinh học là hình thức diễn đạt tối ưu các thong tin về mối uqna hệ giữa các yếu tố cấu trúc, mối quan hệ giữa cấu trúc với chức năng của các sự kiện, quá trình sinh học.

Trong quá trình dạy học Sinh học, sử dụng biện pháp sơ đồ hóa sẽ giúp giáo viên: - Thường xuyên nhận được thông tin liên hệ ngược từ học trò để điều chỉnh hoạt động dạy học phù hợp và kịp thời.

- Điều chỉnh tối ưu quá trình tư duy của học sinh

16

- Nắm bắt nhanh, chính xác năng lực tư duy và trình độ nhận thức của học sinh, từ đó đưa ra những biện pháp giúp đỡ phù hợp.

So với các hình thức diễn đạt khác nhau như ngôn ngữ viết, ngôn ngữ nói, ngôn ngữ điệu bộ, ngôn ngữ kí hiệu thì ngôn ngữ sơ đồ có nhiều ưu việt hơn trong việc diễn đạt nội dung, ý tưởng về một khái niệm, một cơ chế hay một quá trình.

• Đối với học sinh Trong quá trình học, biện phâp sơ đồ hóa mang lại những hiệu quả cơ bản như: - Là một trong những biện pháp giúp học sinh rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo, thực hiện các thao tác tư duy và biện pháp logic, đông thời rèn luyện kĩ năng đọc sách và tự nghiên cứu tài liệu sách giáo khoa.

- Góp phần năng cao nhu cầu nhận thức và tinh thần trách nhiệm của học sinh trong học tập - Bên canh giúp lĩnh hội tri thức, sơ đồ hóa còn giúp học sinh có được phương pháp tái tạo kiến thức cho bản than, biết tìm cách tự tìm kiến thức, phát triển năng lực tự học để có thể học suốt đời.

1.1.5 Kĩ năng xây dựng và sử dụng sơ đồ trong ôn tập của học sinh Muốn xây dựng sơ đồ, trước hết GV cần nghiên cứu nội dung chương trình giảng dạy để lựa chọn những bài, những tổ hợp kiến thức có thể lập được sơ đồ nội dung. Tùy từng loại kiến thức mà lập sơ đồ nội dung tương ứng. Sơ đồ nội dung của các kiến thức khác nhau mang tính đặc thù và không phải bài học nào cũng có thể lập được sơ đồ nội dung. Tùy từng loại kiến thức có thể lập được sơ đồ nội dung. Tùy từng loại kiến thức có thể lập sơ đồ nội dung tương ứng. Sơ đồ nội dung của các kiến thức khác nhau mang tính đặc thù và không phải bài học nào cũng có thể áp dụng. Do đó, sự nghiên cứu và lựa chọn nội dung để xây dựng sơ đồ là rất cần thiết.

17

1.2 Thực trạng của việc rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong dạy và học phần Sinh thái học Sinh học 12 Để có được cơ sở thực tiễn của đề tài, chúng tôi tiến hành điều tra thực trạng việc rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong dạy và học phần Sinh thái học sinh học 12 ở một số trường THPT. Chúng tôi đã tiến hành dự giờ, trao đổi trực tiếp và phát phiếu điều tra với 37 giáo viên đang trực tiếp tham gia giảng dạy ở một số trường THPT trên địa bàn Thị xã , đồng thời tiến hành khảo sát và thống kê kết quả học tập của học sinh dựa vào kết quả học tập môn Sinh hoc của học sinh qua năm học 2016-2017 tại trường THPT

1.2.1 Kết quả điều tra về sự hiểu biết của giáo viên về ôn tập hóa và việc GV rèn luyện kĩ năng ôn tập hóa kiến thức cho học sinh 1.2.1.1 Tình hình giáo viên hiểu biết về ôn tập hóa kiến thức Bảng 1.1. Kết quả điều tra tình hình GV hiểu biết về ôn tập hệ thống hóa kiến thức Khái niệm

Nguyên tắc

Quy trình

ôn tập hệ

khi ôn tập hệ

chung khi ôn

thống hóa

tập hệ thống

kiến thức

hóa kiến thức

Mức độ thống hóa kiến thức

hiểu biết

Các dạng trình bày ôn tập hệ thống hóa kiến thức

Số

Tỉ lệ

Số

Tỉ lệ

Số

Tỉ lệ

Số

Tỉ lệ

người

%

người

%

người

%

người

%

Chưa biết

4/37

10,82

12/37

32,4

11/37

29,72

4/37

10,82

Biết

23/37

62,16

17/37 45,94

19/37

51,35

24/37

64,86

Hiểu

10/37

27,02

8/37

7/37

18,93

9/37

24,32

21,66

Qua Bảng 1.1. cho thấy: Khi điều tra lấy ý kiến 37 GV thì có 10,82% trong số đó chưa nắm được khái niệm ôn tập hệ thống hóa kiến thức, tỉ lệ GV biết đến nguyên tắc và quy trình ôn tập hệ thống hóa tầm trung bình (45,94% và 51,35%). Sự hiểu

18

biết về ôn tập hệ thống hóa của GV bậc THPT còn chưa thấu đáo. Số GV hiểu sơ sài về ôn tập hệ thống hóa kiến thức chiếm lượng lớn trong khi các GV hiểu nguyên tắc cũng như quy trình ôn tập còn ít và hầu như không ai dám khẳng định là bản thân mình đã nắm vững kiến thức về ôn tập hệ thống hóa kiến thức.

Bảng 1.2. Nhận thức của GV về vai trò của ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong dạy học củng cố kiến thức Mức độ cần thiết

Số lượng

Tỉ lệ (%)

Bình thường

4/37

10,81

Cần thiết

12/37

32,43

Rất cần thiết

21/37

56,76

Số liệu bảng 1.2 cho thấy đa số giáo viên khá coi trọng vai trò của việc rèn luyện ôn tập hệ thống hóa kiến thức cho HS trong dạy học. Đa số GV đều cho rằng việc rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức cho HS phải làm thường xuyên qua các tiết học.

1.2.1.2 Tình hình giáo viên sử dụng sơ đồ trong ôn tập Bảng 1.3. Tình hình GV sử dụng sơ đồ hệ thống hóa kiến thức trong dạy học Mức độ sử dụng

Số lượng

Tỉ lệ (%)

0

0

Sử dụng không thường xuyên

14/37

37,83

Thường xuyên

23/37

62,17

Không sử dụng

Số liệu Bảng 1.3. cho thấy đa số các GV có nhu cầu sử dụng thường xuyên việc rèn luyện ôn tập hệ thống hóa kiến thức cho HS trong dạy học.

Tuy nhiên: Qua dự 5 tiết dạy phần Sinh thái học Sinh học 12 của các GV, cùng với việc kiểm tra vở ghi của HS chúng tôi thấy SGK chủ yếu để HS tự đọc kiến

19

thức đơn giản hoặc chỉ để tóm tắt kiến thức mới theo logic bài có sẵn trong SGK mà việc yêu cầu HS gia công xử lý nội dung phân loại tài liệu tổng hợp kiến thức còn rất hạn chế.

Qua dự 5 tiết dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 chúng tôi còn thấy HS còn quên mang SGK, quan sát HS qua các tiết dự giờ chúng tôi nhận thấy HS có phần không hưởng ứng các hoạt động học.

Bảng 1.4. Kết quả điều tra tình hình GV sử dụng sơ đồ rèn luyện kĩ năng ôn tập cho HS trong quá trình dạy học Số GV sử dụng Mục đích sử dụng

Thường

Không thường

xuyên

xuyên

Ít khi

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

lượng

(%)

lượng

(%)

lượng

(%)

Trong dạy học kiến thức mới

12/37 32,43 17/37 45,94

8/37

21,63

Trong củng cố kiến thức

29/37 78,37

2/37

5,42

6/37

16,21

Qua số liệu Bảng 1.4. Chúng tôi kết luận đa số các GV chú trọng khai thác việc rèn luyện kĩ năng ôn tập cho HS, nhất là khâu củng cố kiến thức Qua các bảng số liệu khảo sát, chúng tôi kết luận chung.

Số GV rèn luyện HS kĩ năng ôn tập chiếm tỉ lệ rất ít và tập trung chủ yếu ở GV dạy kinh nghiệm lâu năm.

Phần lớn GV chưa sử dụng các biện pháp rèn luyện HS kĩ năng ôn tập hệ thống hóa trong quá trình dạy học. Một bộ phận nhỏ GV có sử dụng ít trong củng cố hoàn thiện kiến thức nhưng không thường xuyên.

Hầu hết GV cho rằng việc sử dụng các biện pháp rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa trong các khâu giảng bài mới tốn nhiều thời gian, khó áp dụng trong tiết lên lớp, có chăng chỉ áp dụng trong các tiết ôn tập.

20

Những kết quả điều tra ở HS, cũng phù hợp với nhận xét của chúng tôi về trình độ kiến thức và năng lực rèn luyện HS kĩ năng ôn tập của GV có những hạn chế nhất định, khó hơn nữa khi họ chưa hiểu nguyên tắc và không có quy trình, biện pháp rèn luyện HS kĩ năng ôn tập để vận dụng day học môn sinh học.

1.2.2 Tình hình tự rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức của học sinh 1.2.2.1 Khả năng ôn tập Bảng 1.5. Kết quả điều tra về khả năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức của HS Lập được Tỉ lệ bảng hoặc Các chỉ tiêu Số lượng % sơ đồ Nội dung Tách được nội dung kiến thức chính từ một mục 219/250 87,6 kiến thức Phân tích, xác định được mối quan hệ giữa kiến giới hạn

76/250

30,4

45/250

18

88/250

35,2

Phân tích, xác định được mối quan hệ giữa kiến 23/250

9,2

thức với các nội dung kiến thức có liên quan.

trong một Vận dụng các thao tác tư duy để lập được sơ đồ mục

hệ thống hóa kiến thức.

Tách được nội dung kiến thức chính từ nhiều bài.

Giới hạn nhiều bài

thức giữa các bài.

Vận dụng các thao tác tư duy để lập được sơ đồ ôn tập hệ thống hóa kiến thức Tách được nội dung kiến thức chính từ một

Một chương, một học phần

chương.

Phân tích, xác định được mối quan hệ giữa kiến thức đó.

Vận dụng các thao tác tư duy để lập được sơ đồ hệ thống hóa kiến thức.

19/250

7,6

47/250

18,8

18/250

7,2

14/250

5,6

21

Đa số HS chỉ coi môn học là nhiệm vụ, số HS yêu thích môn học còn ít. Số HS nắm chắc kiến thức, có phương pháp ôn tập hệ thống hóa kiến thức học tập chủ động, sáng tạo chiếm tỉ lệ thấp. Đa số HS tìm được kiến thức cơ bản nhưng chưa xác định được mối quan hệ giữa các thành phần kiến thức, vì vậy chưa ôn tập được kiến thức.

1.2.2.2 Tình hình học sinh được rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 Bảng 1.6 Kết quả kiểm tra việc ôn tập hệ thống hóa trong vở ghi phần Sinh thái học Sinh học 12 của HS Ôn tập hệ thống

Số lượng điều tra

Số lượng vở có sử

(vở ghi của HS)

dụng ôn tập hệ

hóa kiến thức

thống hóa kiến

Tỉ lệ %

thức Một mục

250

203

81,2

Một bài

250

165

66

Một chương

250

24

9,6

Qua bảng 1.6 cho thấy việc HS được rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức một cách rải rác không theo một hướng nhất định. Đa số GV hướng dẫn kĩ năng ôn tập cho HS một cách đơn lẻ, tùy từng bài, từng nội dung, không thống nhất trong các vở ghi của HS. Việc kiểm tra nhanh vở ghi của HS cho thấy HS còn được ít rèn luyện kĩ năng này. Khi hỏi các em sau khi học xong một chương nào đó có thể hệ thống lại phần này bằng bảng hay sơ đồ thì hầu hết các HS trả lời là không làm được, một số em khác lại trả lời là không cần thiết lập bảng hay sơ đồ để học vì trước khi kiểm tra đều được GV phát đề cương ôn tập, chỉ học thuộc là xong.

Như vây, việc rèn luyện kĩ năng ôn tập cho HS trong dạy học phần sinh thái học Sinh học 12 còn ít được chú trọng.

22

1.2.3 Những tồn tại trên có thể do một số nguyên nhân sau: - Về phía chủ quan người dạy: để rèn luyện kĩ năng ôn tập cho HS, đòi hỏi giáo viên phải nắm vững được quy trình ôn tập hệ thống hóa kiến thức, thời gian đầu tư cho bài soạn nhiều và phải công phu, trong khi giáo viên còn phải dành nhiều thời gian cho cuộc sống đời thường, thu nhập giáo viên còn thấp nên cũng chưa động viên được nhiều giáo viên đầu tư cho giảng dạy.

Bên cạnh đó nhiều giáo viên cũng chưa tâm huyết, chưa yêu nghề để dốc sức cho công việc. Mặt khác, trong quá trình giảng dạy, còn thiếu những nghiên cứu về phương pháp và biện pháp rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa, nên việc thiết kế bài soạn còn gặp nhiều khó khăn. Nhiều giáo viên chưa hề làm quen với việc ôn tập hệ thống hóa trong dạy học vì thực tế phần nhiều họ chưa được học trong trường đại học.

- Về phía khách quan: trong dạy học, việc sử dụng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập phụ thuộc rất nhiều vào mức độ tham gia hoạt động, tìm hiểu bài học của học sinh, khả năng hệ thống các kiến thức, điều này đòi hỏi HS phải tìm tòi, độc lập, sáng tạo trong quá trình nhận nhức. Thực tế, đa số học sinh đã quen với lối học thụ động, nghe và ghi theo giáo viên như một cái máy, ít chịu tư duy, suy nghĩ, không có thói quen độc lập sáng tạo, không quen chủ động trong việc tìm tòi và phát hiện ra tri thức. Bên cạnh đó, để tiến hành một bài giảng có sử dụng sơ đồ, bảng hệ thống cần thời gian nhiều để tiến hành các bước nên cần có phương tiện hỗ trợ như máy chiếu, máy vi tính. Điều này đang còn mâu thuẫn với thời gian tiết học và cơ sở vật chất còn chưa đầy đủ ở các trường phổ thông.

Chính vì những nguyên nhân trên mà việc rèn luyện kĩ năng ôn tập trong hoạt động dạy- học hiện nay được sử dụng rất ít ở các bộ môn trong trường THPT nói chung, dạy - học ở bộ môn Sinh học nói riêng, điều này phần nào làm hạn chế việc nâng cao chất lượng dạy và học hiện nay.

23

CHƯƠNG 2 CÁC BIỆN PHÁP SỬ DỤNG SƠ ĐỒ RÈN LUYỆN HỌC SINH KỸ NĂNG ÔN TẬP HÓA KIẾN THỨC TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH THÁI HỌC SINH HỌC 12 2.1 Phân tích cấu trúc, nội dung chương trình Sinh thái học Sinh học 12.

2.1.1 Mục tiêu 2.1.1.1 Kiến thức - Mô tả được các mối quan hệ giữa sinh vật và môi trường ở các cấp tổ chức sống từ cơ thể tới quần thể, quần xã.

- Sự biến đổi và cân bằng ở mức cơ thể, quần thể, hệ sinh thái, từ đó hình thành nguyên nhân biến đổi và cân bằng trong tự nhiên.

- Sinh thái học có nội dung rất rộng và mang tính thực tiễn cao, thuận lợi để giáo viên có thể lựa chọn các phương pháp dạy học phát huy tính chủ động tích cực của học sinh, đồng thời nâng cao khả năng liên hệ kiến thức vào thực tiễn cuộc sống.

- Từ các kiến thức trên lớp, giáo viên xây dựng cho học sinh lòng yêu thích thiên nhiên, nâng cao ý thức bảo vệ môi trường sống xung quanh mình, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và sự cân bằng tự nhiên

2.1.1.2 Kĩ năng - Kĩ năng quan sát, mô tả: vận dụng những kiến thức mà HS đã quan sát được trong đời sống - Kĩ năng phân tích và tổng hợp: phân tích các đơn vị cấu trúc của các tổ chức sống, đồng thời phải có năng lực tổng hợp để nghiên cứu các đặc tính của từng cấp độ tổ chức sống và mối quan hệ giữa các cấp độ tổ chức sống và môi trường.

- Kĩ năng khái quát hóa: hình thành các quy luật sinh thái

24

- Kĩ năng vận dụng vào thực tiễn: giải thích cơ sở khoa học và xử lý tình huống thường gặp trong thực tế về các biện pháp bảo vệ môi trường xung quanh.

- Kĩ năng học tập: năng lực tự học, năng lực làm việc với tập thể.

2.1.1.3 Thái độ Có ý thức trách nhiệm trong bảo vệ môi trường sống xung quanh và tài nguyên môi trường

2.1.2 Cấu trúc, nội dung chương trình Sinh thái học Sinh học12 2.1.2.1 Nội dung Chương trình phần Sinh thái học Sinh học 12  Nội dung phần Sinh thái học Sinh học 12 bao gồm một hệ thống các khái niệm, trong đó phân biệt: - Các khái niệm về cấu trúc sống: chiếm phần lớn nội dung gồm: + Khái niệm quần thể, quần tụ + Khái niệm quần xã + Khái niệm hệ sinh thái, các dạng hệ sinh thái, thành phần của hệ sinh thái + Sinh quyển, tài nguyên thiên nhiên - Các khái niệm về môi trường sống như: môi trường, nơi ở, sinh cảnh, ổ sinh thái - Bên cạnh đó còn có: nhóm khái niệm về các mối quan hệ + Các mối quan hệ cùng loài, khác loài + Nhịp sinh học

2.1.2.2 Cấu trúc chương trình và sách giáo khoa phần Sinh thái học Sinh học 12 Cấu trúc chương trình môn học thể hiện tính logic của cấu trúc nội dung, tính hệ thống của các kiến thức, các khái niệm; trong đó khái niệm trước tạo điều kiện cho việc hình thành và nắm vững khái niệm sau. Hệ thống các kiến thức được trình bày từ dễ đến khó, từ đơn giản đến phức tạp, từ ngoài vào trong, từ cụ thể đến trừu tượng và theo nguyên tắc đi từ tổng hợp sơ bộ,

25

khái quát đến phân tích và cuối cùng tổng hợp ở mức cao hơn, đồng thời đảm bảo tính vừa sức, hợp với trình độ và lứa tuổi HS Cấu trúc chương trình được phản ánh một cách cụ thể trong SGK. Chương I Giới thiệu một cách khái quát về các loại môi trường sống của sinh vật, các nhân tố sinh thái và thích nghi của cá thể với môi trường sống, giới hạn sinh thái và ổ sinh thái.

Phần Quần thể sinh vật giới thiệu một cách khái quát về mối quan hệ giữa các cá thể trong quần thể sinh vật và các đặc trưng cơ bản của quần thể, sự điều chỉnh số lượng cá thể và trạng thái cân bằng của quần thể.

Chương II Chương này nhấn mạnh tới các đặc trưng cơ bản cuả quần xã sinh vật, quan hệ giữa các loài trong quần xã và sự biến đổi của quần xã sinh vật, biến đổi quần xã.

Chương III (Hệ sinh thái, sinh quyển và bảo vệ môi trường) chương này trình bày khái niệm về hệ sinh thái, chu trình sinh địa hóa, sinh quyển và ứng dụng sinh thái học trong việc quản lý và sử dụng bền vững tài nguyên thiên nhiên.

2.1.3. Khả năng sử dụng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 Qua nghiên cứu chúng tôi nhận thấy rằng sử dụng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập trong dạy học phần Sinh thái Sinh học 12 là khả thi và sẽ đem lại hiệu quả cao hơn vì các lý do sau đây: - Thứ nhất, như trên chúng tôi đã phân tích thấy rằng việc sử dụng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức có thể phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, khả năng hợp tác của học sinh trong quá trình học.

- Thứ hai, khi GV hướng dẫn xây dựng sơ đồ, GV sẽ rèn luyện cho HS nhiều kĩ năng học tập tích cực như kỹ năng hệ thống kiến thức, kĩ năng đọc

26

SGK, tài liệu, kĩ năng phân tích, tổng hợp, so sánh,....Có thể lúc đầu, các em xây dựng được những sơ đồ chưa hoàn chỉnh, chưa đẹp nhưng sau đó với sự góp ý của các học sinh khác dần dần bản đồ sẽ được hoàn chỉnh. Qua mỗi lần như vậy kiến thức cũng như kỹ năng của các em sẽ được nâng cao hơn. Tuy nhiên, những sơ đồ dạng phức tạp, khó thì giáo viên phải hướng dẫn cụ thể hơn, áp dụng cho học sinh có trình độ khá, giỏi.

- Mặc khác, phần Sinh thái học là phần nghiên cứu về mối quan hệ giữa các cá thể trong một quần thể, tổ chức của quần thể, quần xã sinh vật và hệ sinh thái. Sinh thái học nghiên cứu về cơ cấu tổ chức và các quá trình trao đổi chất trong các tổ chức sống, trên cơ sở các tổ chức sống là một khối thống nhất chịu sự tác động lẫn nhau và của môi trường bên ngoài. Những mối quan hệ này có thể được mô hình hóa dưới dạng sơ đồ trực quan, giúp HS sắp xếp kiến thức theo một trật tự logic nhất định.

- Ngoài ra, phần Sinh thái học từ lâu đã được dạy bằng PPDH đặc trưng là phương pháp trực quan. Tuy nhiên, các phương pháp trên cần được hỗ trợ bằng các phương pháp tư duy như phương pháp mô hình hóa mà phương pháp sơ đồ hóa là một ưu điểm. Nghĩa là, từ các hình ảnh trực quan và các kết quả thí nghiệm có thể sử dụng sơ đồ để mô hình hóa mối quan hệ về mặt cấu trúc và về mặt chức năng của các đối tượng nghiên cứu, giúp cho HS hiểu bài và hệ thống hóa kiến thức tốt hơn.

2.2 Xây dựng và sử dụng sơ đồ rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức

2.2.1 Quy trình xây dựng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức Sơ đồ là phương pháp diễn đạt nội dung dạy học bằng ngôn ngữ sơ đồ.

Ngôn ngữ sơ đồ được thể hiện bằng các dạng khác nhau như: hình vẽ lược đồ, đồ thị, sơ đồ logic (graph nội dung).... Trong đó sơ đồ logic là hình thức dùng các đoạn thẳng để diễn tả mối liên hệ phụ thuộc giữa nội dung các đỉnh với

27

nhau theo logic phát triển, làm cho toàn bộ nội dung được tóm tắt dưới dạng tổng quát. Ôn tập bằng sơ đồ có tác dụng khắc phục tình trạng học máy móc, học thuộc lòng, giúp HS hiểu được bản chất của các sự vật, hiện tượng, thiết lập được mối quan hệ giữa các thành phần kiến thức, do đó HS nhớ kiến thức lâu hơn.

Quy trình xây dựng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập bao gồm các bước sau:

Quy trình xây dựng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức

Bước 1: xác định nhiệm vụ học tập Bước 2: xác định các đỉnh của sơ đồ Bước 3: thiết lập các cung Bước 4: hoàn thiện sơ đồ

Hình 2.1 Sơ đồ quy trình xây dựng sơ đồ rèn luyện kĩ năng ôn tập - Giải thích các bước: + Bước 1: Xác định nhiệm vụ học tập Nội dung bước này là chuyển học sinh từ trạng thái chưa tập trung sang trạng thái tập trung về yêu cầu của việc xây dựng sơ đồ. + Bước 2: Xác định các đỉnh của sơ đồ: Phân tích, xác định nội dung kiến cơ bản nhất chọn làm kiến thức chốt.

Mỗi kiến thức chốt sẽ là một đỉnh của sơ đồ. Có thể gộp những kiến thức chốt cùng tính chất, cùng thể loại về ý nghĩa và nội dung vào chung một đỉnh.

Mã hóa kiến thức chốt. Có thể sử dụng những kí hiệu dễ hiểu nhất để mã hóa kiến thức chốt, như vậy sẽ giúp HS dễ dàng ghi nhớ hơn và sơ đồ

28

cũng bớt phần cồng kềnh. Bố trí các đỉnh trên mặt phẳng. Cần lưu ý sắp xếp các đỉnh sao cho có tính khoa học, phản ánh được logic phát triển của kiến thức, dễ hiểu và phải có tính trực quan mỹ thuật. + Bước 3: Thiết lập các cung Sau khi xác định kiến thức chốt, cần xác định mối liên hệ phụ thuộc giữa nội dung các đỉnh với nhau, bằng cách nối các đỉnh bằng mũi tên hay đoạn thẳng, sao cho phản ánh được logic phát triển của nội dung đó. + Bước 4: Hoàn thiện sơ đồ.

Làm cho sơ đồ trung thành với nội dung được mô hình hóa về cấu trúc nhưng lại giúp HS lĩnh hội dễ dàng phần nội dung đó.

Ví dụ: Sau khi học xong chương, để cho HS thấy được “bức tranh” tổng thể về đặc trưng cơ bản của quần xã sinh vật. GV đặt câu hỏi: Hãy trình bày khái niệm quần xã sinh vật và đặc trưng của quần xã, sau đó ôn tập chúng dưới dạng sơ đồ hệ thống. + Bước 1: Xác định nhiệm vụ học tập GV yêu cầu HS tự lực ôn tập lại kiến thức đã học qua các phần của bài.

Hãy lập sơ đồ hệ thống về đặc trưng cơ bản của quần xã sinh vật? + Bước 2: Xác định các đỉnh của sơ đồ GV dẫn dắt HS qua gợi ý: Tập hợp các quần thể sinh vật thuộc nhiều loài khác nhau sống trong cùng một không gian và thời gian nhất định là gì?

Từ hướng dẫn đó, HS sẽ tìm được tổ chức đỉnh đầu tiên là Quần xã. GV tiếp tục đặt câu hỏi: quần xã gồm những đặc trưng cơ bản nào? Đặc điểm của mỗi đặc trưng quần xã đó là gì? (HS nhớ lại đặc trưng cơ bản của quần xã sinh vật gồm: Thành phần loài, phân bố cá thể, trong đó mỗi đặc trưng có đặc điểm riêng như thành phần loài được thể hiện qua số lượng cá thể (loài ưu thế và loài đặc trưng), phân bố cá thể theo chiều thẳng đứng hây chiều ngang.... Cứ tiếp tục lập luận như vậy, HS sẽ chọn được những kiến thức chốt.

29

Cuối cùng mã hóa các đỉnh một cách xúc tích rồi sắp xếp lại trên một mặt phẳng. + Bước 3: Thiết lập các cung GV đặt câu hỏi: Dưới sự hướng dẫn của GV, HS xác định được mối liên hệ giữa nội dung các đỉnh với nhau bằng cách nối các đỉnh bằng các mũi tên có hướng xuất phát từ các đỉnh. + Bước 4: Hoàn thành sơ đồ bằng cách ghi nội dung kiến thức vào đúng các đỉnh, kiểm tra lại và hoàn thiện Là một tập hợp các quần thể sinh vật thuộc nhiều loài khác nhau, cùng sống trong một không và thời điểm nhất định

Quần xã sinh vật

Thành phần loài trong quần xã

Số lượng loài và số lượng cá thể của mỗi loài

Loài ưu thế Loài đặc trưng

Phân bố cá thể trong không gian của quần xã

Phân bố theo chiều thẳng đứng Phân bố theo chiều ngang

Là mức độ đa dạng của quần xã, biểu thị sự biến động, ổn đinh hay suy thoái của quần xã Có số lượng cá thể nhiều, sinh khối lớn hoặc do hoạt động của chúng mạnh Là loài chỉ có ở một quần xã nào đó hoặc là loài có số lượng nhiều hơn hẳn các loài khác và có vai trò quan trọng trong quần xã so với các loài khác Như sự phân thành nhiều tầng cây thích nghi với các điều kiện chiếu sáng khác nhau trong rừng nhiệt đới, kéo theo sự phân tầng của các loài động vật sống trong rừng

Như sự phân bố của SV từ đỉnh núi, sườn núi tới chân núi hoặc từ vùng đất ven bờ biển tới vùng ngập nước ven bờ và vùng khơi xa

Hình 2.2 các đặc trưng cơ bản của quần xã sinh vật

30

2.2.2 Sử dụng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức 2.2.2.1 Các nguyên tắc chỉ đạo việc rèn luyện học sinh kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức Các nguyên tắc ôn tập hệ thống hóa là những nguyên lý, phương châm chỉ đạo việc rèn luyện kĩ năng ôn tập trong quá trình dạy học: 2.2.2.1.1 Quán triệt mục tiêu, nội dung của bài học: Mục tiêu của mỗi bài học không phải chỉ là hình thành những kiến thức kĩ năng mà quan trọng hơn là phát triển tư duy và nắm vững, vận dụng được kiến thức. Do đó trong quá trình rèn luyện kĩ năng , GV phải luôn bám sát và thực hiện cho được mục tiêu chung của bài học, không xa rời nội dung chính của bài, tránh gây nhiễu cho HS trong quá trình lĩnh hội kiến thức.

2.2.2.1.2 Nguyên tắc thống nhất giữa toàn thể và bộ phận Giải quyết mối quan hệ giữa toàn thể và bộ phận, thực chất là quán triệt tư tưởng tiếp cận cấu trúc hệ thống trong quá trình rèn luyện kĩ năng ôn tập cho HS. Ví dụ: Theo nguyên tắc thống nhất giữa toàn thể và bộ phận, khi thiết kế sơ đồ hệ thống về “Hệ sinh thái” có thể xác định Hệ sinh thái là một hệ thống (toàn thể), trong đó các yếu tố cấu trúc (bộ phận) là quần xã sinh vật và sinh cảnh. Các yếu tố cấu trúc này luôn tác động lần nhau đồng thời tác động qua lại với các thành phần vô sinh của sinh cảnh nhờ đó tạo nên một hệ thống sinh học hoàn chỉnh và tương đối ổn định. Ở cấp khác, có thể quan niệm mỗi yếu tố cấu trúc trong hệ thống lớn đó là một hệ thống nhỏ hơn, chẳng hạn quần xã, quần thể, cá thể. Cứ xét như vậy chúng ta sẽ xác định được vị trí các đỉnh của sơ đồ theo một hệ thống logic hợp lý.

2.2.2.1.3 Nguyên tắc thống nhất giữa cụ thể và trừu tượng Nhận thức chỉ có thể bắt đầu bằng cái cụ thể có thể tri giác bằng giác quan. Như vậy, con đường nhận thức thế giới khách quan của con người là từ

31

trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng đến thực tiễn.Ôn tập hệ thống hóa kiến thức là một trong cách để mô hình hóa các đối tượng cụ thể và cụ thể hóa các đối tượng trừu tượng thành mô hình cụ thể trong tư duy. Trong giai đoạn trừu tượng hóa, ôn tập hệ thống hóa kiến thức có ý nghĩa là phương tiện để mô hình hóa các mối quan hệ bản chất của đối tượng, làm cho những vấn đề trừu tượng cụ thể trong tư duy.

Ví dụ: Khi ôn tập hệ thống hóa kiến thức về thành phần và mối quan hệ giữa các thành phần trong quần xã. Chúng ta có thể coi quần xã là cái cụ thể, nên từ những mô hình (mẫu vật, tranh ảnh) dùng sơ đồ để trừu tượng hóa và khái quát các thành phần cấu thành nên quần xã gồm có tập hợp các quần thể thuộc các loài sinh vật khác nhau cùng sống chung với nhau. Còn các kiến thức về hoạt động của quần xã được coi là cái trừu tượng nên dùng sơ đồ để cụ thể hóa thành mô hình giúp HS dễ hiểu hơn.

Như vậy, thực hiện nguyên tắc thống nhất giữa cụ thể và trừu tượng sẽ hình thành tư duy hệ thống, phát triển năng lực sáng tạo của HS như phát triển tư duy cụ thể và phát triển tư duy trừu tượng.

2.2.2.1.4 Đảm bảo tính chính xác chặt chẽ, phù hợp Trong quá trình dayj học việc rèn luyện kĩ năng ôn tập là hết sức cần thiết, tuy nhiên khi hướng dẫn HS lập các sơ đồ hay các bảng ôn tập phải luôn đảm bảo tính chính xác về kiến thức của nội dung bài học, tránh việc xây dựng những sơ đồ, bảng hệ thống quá rườm rà, phức tạp. Việc sử dụng các sơ đồ, bảng ôn tập phải phù hợp cả về trình độ nhận thức của HS, cả về thời gian và logic chung của chương trình, không gò bó, gượng ép.

2.2.2.1.5 Phát huy được tính tích cực của học sinh Các biện pháp áp dụng phải thể hiện sự liên kết hoạt động “thầy chủ đạo - trò chủ động”, thống nhất hoạt động dạy và hoạt động học ở trường phổ thông.

32

Khi ôn tập hệ thống hóa kiến thức điều quan trọng là đưa HS tham gia vào việc lập bảng, sơ đồ hệ thống hóa kiến thức một cách tích cực nhất. Bằng những chỉ dẫn hay hệ thống câu hỏi phát triển kĩ năng so sánh, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa, dựa vào đó HS sẽ xác định được nội dung và xác định mỗi quan hệ giữa các nội dung, qua đó lĩnh hội được kiến thức.

Ví dụ: Khi củng cố bài 40: Quần xã sinh vật và một số đặc trưng cơ bản của quần xã. Muốn HS thấy được đặc điểm giống nhau và khác nhau của các mối quan hệ giữa các loài trong quần xã, GV có thể giao nhiệm vụ: Qua các kiến thức đã học, mỗi HS tự suy nghĩ rồi thảo luận nhóm và hãy sơ đồ hóa về sự giống nhau và khác nhau của quan hệ hỗ trợ và đối kháng Từ ví dụ này cho thấy HS không những tự lực huy động vốn kiến thức đã có mà còn phải cùng nhau hợp tác phát hiện kiến thức quan trọng và tìm ra mối quan hệ của các kiến thức thành phần, chỉ ra sự phát triển của kiến thức và diễn đạt bằng kênh chữ. Đáp án: Phân biệt mối quan hệ hỗ trợ và đối kháng

Hỗ trợ

Cộng sinh

Hỗ trợ

Hội sinh

Đối kháng

Cạnh tranh

Kí sinh

Ức chế cảm nhiễm

Sv này ăn Sv khác

Hình 2.3 Phân biệt mối quan hệ hỗ trợ và đối kháng 2.2.2.1.6 Nâng dần khả năng hệ thống hóa kiến thức từ mức lượng kiến thức đơn giản đến lượng kiến thức phức tạp Trong quá trình rèn luyện kĩ năng hệ thống hóa kiến thức cho HS, tùy thuộc vào trình độ năng lực cụ thể của HS, GV nâng dần yêu cầu các mức hệ

33

thống hóa kiến thức từ dễ đến khó, không nóng vội sẽ dễ làm cho HS chán nản khi không thực hiện được các yêu cầu GV đặt ra.

Chúng tôi đưa 3 mức độ hệ thống hóa kiến thức được sắp xếp từ dễ đến khó như sau: Mức 1: HS nghiên cứu các thông tin trong phạm vi của một mục trong SGK hay tài liệu học tập (khối lượng kiến thức, mối quan hệ giữa các kiến thức ít và đơn giản) rồi sơ đồ hóa hoặc lập bảng ôn tập dưới sự hướng dẫn của GV thông qua các câu hỏi dẫn dắt, gợi ý hoặc các bài tập.

Mức 2: HS nghiên cứu các thông tin có thể là cả bài học (khối lượng kiến thức, mối quan hệ giữa các kiến thức nhiều hơn và phức tạp hơn) rồi sơ đồ hóa hoặc lập bảng ôn tập dưới sự hướng dẫn của GV thông qua các câu hỏi dẫn dắt, gợi ý hoặc các bài tập.

Mức 3: Tự xây dựng bảng, sơ đồ hệ thống hóa kiến thức cho một chương hoặc một chủ đề (lượng kiến thức, mối quan hệ giữa các kiến thức nhiều hơn, phức tạp hơn mức 1 và 2) qua hướng dẫn của GV. Ví dụ mức 1: khi dạy bài 35 - môi trường sống và các nhân tố sinh thái GV yêu cầu HS nghiên cứu mục II - giới hạn sinh thái và ổ sinh thái kết hợp quan sát hình 35.1 và 35.2 (trang 151; 152 SGK Sinh học 12) hãy cho biết khái niệm giới hạn sinh thái, ổ sinh thái và ý nghĩa của nó.

Khoảng thuận lợi Giới hạn sinh thái

Ổ sinh thái

Khoảng chống chịu

Là khoảng của các nhân tố sinh thái ở mức độ phù hợp, đảm bảo cho sinh vật thực hiện các chức năng sống tốt nhất Là khoảng của các nhân tố sinh thái gây ức chế cho hoạt động sinh lí của sinh vật Là không gian sinh thái mà ở đó tất cả các nhân tố sinh thái của môi trường nằm trong giới hạn sinh thái cho phép loài đó tồn tại và phát triển

Hình 2.4 Môi trường sống và các nhân tố sinh thái

34

Ví dụ mức 2: Khi dạy bài 37 - Các đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật.

GV yêu cầu HS nghiên cứu mục I, II, III và IV - Các đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật kết hợp quan sát hình 37.1; 37.2 và 37.3 (trang 162 SGK sinh học 12) hãy cho biết các đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật, sau đó tóm tắt thành sơ đồ khái quát. HS tự lực nghiên cứu các mục và các bảng - đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật và tóm tắt bằng sơ đồ khái quát như sau:

Tỷ lệ giới tính

Đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật

Tỉ lệ giữa số lượng cá thể đực và cá thể cái trong quần thể, đảm bảo hiệu quả sinh sản của quần thể trong điều kiện môi trường thay đổi.

Nhóm tuổi

Gồm: tuổi sinh lý, tuổi sinh thái và tuổi quần thể. Nghiên cứu nhóm tuổi giúp chúng ta bảo vệ và khai thác tài nguyên sinh vật có hiệu qủa hơn

Sự phân bố cá thể của quần thể

Vực phân bố gồm: phân bố theo nhóm, phân bố đồng đều và phân bố ngẫu nhiên.

Sự phân bố cá thể có thể ảnh hưởng tới khả năng khai thác nguồn sống khu

Mật độ cá thể của quần thể

Là số lượng cá thể trên một đơn vị diện tích hay thể tích của quần thể, đây là đặc trưng cơ bản của quần thể.

Hình 2.5 Các đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật

35

2.2.2.2 Quy trình sử dụng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức 2.2.2.2.1 Quy trình chung Bước 1: xác định nhiệm vụ học tập Quy trình chung rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức

Bước 2: phân tích xác định nội dung kiến thức cần ôn tập Bước 3: xác định mối liên hệ giữa các nội dung kiến thức Bước 4: hoàn thiện sơ đồ, bảng ôn tập hệ thống hóa kiến thức

Hình 2.6 Sơ đồ quy trình chung rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức - Giải thích các bước + Bước 1: Xác định nhiệm vụ học tập: nghĩa là xác định rõ hành động HS phải thực hiện và những điều kiện cần có để thực hiện hành động đó.

Muốn HS thực hiện được nhiệm vụ này, GV phải kết hợp các phương pháp sư phạm khác nhau tác động vào mọi giác quan của người học để tạo động cơ, nhu cầu muốn giải quyết các vấn đề mà GV đưa ra thì việc rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức cho HS mới có hiệu quả. + Bước 2: Phân tích, xác định nội dung kiến thức cần ôn tập Sau khi GV hình thành cho HS động cơ, nhiệm vụ học tập, GV tiếp tục định hướng cho HS xác định những kiến thức trọng tâm dựa vào những tiêu chí mà GV đưa ra. Để thực hiện bước này, GV cần định hướng cho HS bằng các câu hỏi gợi ý, hướng dẫn HS đọc SGK, quan sát, phân tích tài liệu tham khảo, tranh ảnh và video. Từ những gợi ý này, HS sẽ xác định được những nội dung kiến thức trọng tâm cần được hệ thống hóa. + Bước 3: Xác định mối liên hệ giữa các nội dung kiến thức

36

Xác định các cạnh, chiều của các cạnh (đối với sơ đồ ), hoặc xác định cấu trúc của bảng ôn tập với các cột, các hàng tên theo tiêu chí các cột các hàng. Tùy theo chủ đề sơ đồ, bảng ôn tập và nội dung đã xác định ở bước 2 mà xác định mối quan hệ và tính chất của mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức để bước đầu định hình sơ đồ, bảng ôn tập kiến thức. + Bước 4: Hoàn thiện sơ đồ, bảng ôn tập kiến thức.

Sau khi xác định được mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức, HS phải trình bày được mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức được hệ thống hóa bằng việc hoàn thiện các sơ đồ, bảng biểu theo một trật tự logic nhất định.

HS hoàn thiện 4 bước này theo sự hướng dẫn của GV tức là GV đã hình thành cho HS năng lực OTHKT trong quá trình học tập.

2.2.2.2.2 Quy trình xây dựng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hóa kiến thức a. Yêu cầu của sơ đồ, bảng ôn tập hóa kiến thức Một sơ đồ, bảng ôn tập hóa kiến thức khi xây dựng xong phải đạt các yêu cầu cơ bản sau: + Sơ đồ, bảng ôn tập hóa kiến thức phải thực hiện mục tiêu của bài học. + Sơ đồ, bảng ôn tập hóa kiến thức phải đảm bảo tính khoa học, chính xác, logic và mang tính sư phạm cao. + Sơ đồ, bảng ôn tập hóa kiến thức phải đảm bảo sự liên hệ chặt chẽ giữa các thứ bậc và trong các thành phần của một thứ bậc thuộc một cấp độ tổ chức của thế giới sống. + Sơ đồ, bảng ôn tập hóa kiến thức phải bao quát được nội dung cơ bản về kiến thức cần hệ thống ở SGK. + Sơ đồ, bảng ôn tập hóa kiến thức phải dễ hiểu, không quá phức tạp, phù hợp với trình độ của HS. b. Quy trình xây dựng bảng ôn tập hóa kiến thức Bảng ôn tập là một hình thức diễn đạt nội dung theo một hệ thống nào đó.

37

Bảng ôn tập được cấu trúc với các cột theo logic chiều dọc, ngang, cho phép đối chiếu, so sánh và thiết lập mối quan hệ giữa các kiến thức. Giá trị sư phạm của bảng giúp khảo sát sự vật, hiện tượng một cách toàn diện và đặt nó vào một hệ thống các mối quan hệ với nhau, qua đó thể hiện tính logic, tính quy luật của sự vật hiện tượng. Đồng thời, thiết lập được bảng, HS phát huy năng lực ôn tập hóa và nhiều kĩ năng tư duy khác. Để xây dựng bảng rèn luyện kĩ năng ôn tập kiến thức, chúng tôi đưa ra quy trình sau:

Bước 1: xác định nhiệm vụ học tập Quy trình xây dựng bảng rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức

Bước 2: Phân tích, xác định nội dung kiến thức cần ôn tập Bước 3: xác định mối liên hệ giữa các nội dung kiến thức Bước 4: hoàn thiện bảng ôn tập

Hình 2.7 Sơ đồ quy trình xây dựng bảng rèn luyện kĩ năng ôn tập Giải thích các bước: + Bước 1: Xác định nhiệm vụ học tập: nghĩa là xác định rõ hành động HS phải thực hiện và những điều kiện cần có để thực hiện được hành động đó.

Bằng những câu hỏi gợi ý, bài tập, phiếu học tập sẽ giúp HS xác định được phải làm gì? đọc tài liệu nào? Dựa trên cơ sở nào?.... để có thể thực hiện được nhiệm vụ đó. + Bước 2: Phân tích, xác định nội dung kiến thức cần ôn tập: nghĩa là phân tích sự phát triển của kiến thức dựa trên một tiêu chí nào đó, GV hướng

38

dẫn HS đọc SGK, quan sát, phân tích tài liệu tham khảo, tranh ảnh, phim hay các bảng biểu cho sẵn. Đưa ra một số câu hỏi định hướng giúp HS xác định được kiến thức trọng tâm, cơ bản cần được ôn tập. + Bước 3: Xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức: Dựa vào chủ đề của bảng và nội dung kiến thức trọng tâm, cơ bản đã xác định ở bước 2, từ đó xác định mối quan hệ và tính chất của mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức để định hình cấu trúc của bảng: số hàng, số cột, kích thước của các hàng, các cột, kích thước của bảng, bố trí theo chiều ngang hay dọc.... + Bước 4: Hoàn thiện bảng ôn tập: điền nội dung cụ thể vào các ô giữa các cột và hàng tương ứng trong bảng vừa thiết kế và hoàn thiện bảng hệ thống cho phù hợp với mục đích đề ra. Có thể đọc bảng vừa xây dựng để rút ra kết luận.

Ví dụ: Sau khi học xong chương Quần xã sinh vật, để củng cố kiến thức về mối quan hệ giữa các loài trong quần xã sinh vật một cách có hệ thống, giúp HS nhớ lâu đồng thời rèn luyện kĩ năng so sánh, phân tích, tổng hợp.... GV đặt câu hỏi: So sánh đặc điểm khác nhau giữa mối quan hệ hỗ trợ và mối quan hệ đối kháng bằng cách lập bảng ôn tập hệ thống hóa kiến thức? + Bước 1: Xác định nhiệm vụ học GV yêu cầu HS tự lực ôn tập kiến thức đã học qua các bài của chương “Quần xã sinh vật”. Hãy so sánh đặc điểm khác nhau giữa mối quan hệ hỗ trợ và đối kháng bằng cách lập bảng. + Bước 2: Phân tích, xác định nội dung kiến thức cần ôn tập GV đặt câu hỏi: Hãy chỉ ra những đặc điểm khác nhau giữa mối quan hệ hỗ trợ và đối kháng? HS tự lực suy nghĩ, thảo luận. Xuất phát từ những gợi ý đó của GV đã giúp HS phân tích, xác định nội dung kiến thức dựa theo các tiêu chí đó: Điểm khác nhau

39

- Các mối quan hệ: + Quan hệ hỗ trợ gồm: cộng sinh, hợp tác, hội sinh + Quan hệ đối kháng: cạnh tranh, kí sinh, ức chế-cảm nhiễm, sinh vật này ăn sinh vật khác.

- Đặc điểm: trong quan hệ hỗ trợ các loài đều có lợi hoặc ít nhất không bị hại. Trong quan hệ đối kháng, loài được lợi sẽ thắng thế và phát triển, loài bị hại sẽ suy thoái hoặc cả hai loài đều bị hại. + Bước 3: Xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức: GV đặt câu hỏi: vậy sự khác nhau theo các tiêu chí trên có thể được cụ thể bằng những nội dung kiến thức nào? HS tự lực phân tích những đặc điểm khác nhau ở mỗi đối tượng như mối quan hệ hỗ trợ thì các loài đều có lợi hoặc ít nhất cũng không có hại còn quan hệ đối kháng thì một trong hai loài sẽ bị hại hoặc cả hai đều bị hại.... với cách lập luận tương tự HS sẽ xác định được mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức với nhau, từ đó thấy được đặc điểm khác nhau.

Sau khi định lượng kiến thức. HS tự xác định cấu trúc của bảng ôn tập, dựa vào các tiêu chí và số đối tượng so sánh (nội dung kiến thức): Quan hệ Cộng sinh Hỗ trợ

Hợp tác Hội sinh Cạnh tranh

Đối kháng

Kí sinh Ức chế cảm nhiễm Sinh vật này ăn sinh vật khác

Đặc điểm

Ví dụ

40

+ Bước 4: Hoàn thành bảng hệ thống: HS tự điền các thông tin phù hợp vào các cột và hàng Bảng 2.1. Sự khác nhau giữa quan hệ hỗ trợ và đối kháng Quan hệ

Ví dụ Vi khuẩn lam Hợp tác chặt chẽ giữa hai hay cộng sinh trong Cộng sinh nhiều loài và các loài đều có lợi, là nốt sần cây họ mối quan hệ nhất thiết phải có đậu Hợp tác giữa hai hay nhiều loài và Hợp tác giữa Hỗ trợ các loài đều có lợi, tuy nhiên đây Hợp tác chim mỏ đỏ và không phải là mối quan hệ nhất linh dương thiết phải có Hợp tác giữa hai loài, trong đó một Cá ép sống bám Hội sinh loài có lợi còn loài kia không có trên cá lớn lợi cũng không có hại gì Cú và chồn trong Các loài giành nhau nguồn sống, rừng đều hoạt trong mói quan hệ này một loài sẽ Cạnh tranh động vào ban thắng thế còn các loài khác bị hại đêm và bắt chuột hoặc cả hai đều bị hại làm thức ăn Một loài sống nhờ trên cơ thể của Cây tầm gửi kí Kí sinh loài khác, lấy các chất nuôi sống sinh trên cây Đối cơ thể từ loài đó thân gỗ kháng Cây tỏi chiết Một loài sinh vật trong quá trình ức chế cảm chất gây ức chế sống đã vô tình gây hại cho các vi sinh vật sống nhiễm loài khác xung quanh Sinh vật Một loài sử dụng loài khác làm Bò ăn cỏ, hổ ăn này ăn sinh thức ăn thịt... vật khác Đặc điểm

41

2.3. Biện pháp rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 Biện pháp là cách làm, cách giải quyết một vấn đề cụ thể nhằm đạt được ý tưởng vận dụng hiểu biết về kĩ năng ôn tập , giúp cho HS ôn tập đạt chất lượng và hiệu quả cao. Căn cứ vào quy trình rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức, chúng tôi đề ra biện pháp rèn luyện kĩ năng ôn tập cho HS trong dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 như sau: 2.3.1 Yêu cầu, nhiệm vụ hoạt động học tập của học sinh Để rèn luyện cho HS kĩ năng ôn tập, GV phải đặt ra nhiệm vụ cho HS phải thực hiện trong hoạt động học tập của mình, GV có thể đưa ra yêu cầu dưới dạng câu hỏi. Để thực hiện bước 1, GV thường tiến hành: + GV nêu yêu cầu HS: Nghiên cứu tài liệu SGK, tài liệu tham khảo, quan sát tranh SGK hoặc tranh phóng to, quan sát video. + Nhiệm vụ HS cần đạt được: Sau khi hoàn thành một trong những yêu cầu trên, HS cần phải thực hiện được nhiệm vụ dưới dạng bảng biểu, sơ đồ xích, chu trình, sơ đồ nhánh, sơ đồ cành cây hoặc HS tự lựa chọn cách ôn tập.

Ví dụ 1: Khi dạy bài 35: Môi trường sống và các nhân tố sinh thái, mục I - Môi trường sống và các nhân tố sinh thái.

GV yêu cầu HS: Nghiên cứu thông tin SGK, mục I trang 150. Hãy trình bày các dạng môi trường sống chủ yếu của sinh vật Ví dụ 2: Khi dạy bài 38: Các đặc trưng cơ bản của quần thể, mục VITăng trưởng của quần thể sinh vật, GV có thể tiến hành bước 1 như sau: GV cho HS xem sơ đồ về tăng trưởng theo tiềm năng sinh học và tăng trưởng thực tế

42

Hình 2.8 Đường cong tăng trưởng của quần thể sinh vật Yêu cầu HS: Hãy quan sát sơ đồ, sau đó lập bảng so sánh đặc điểm của tăng trưởng theo tiềm năng sinh học và tăng trưởng thực tế của quần thể Ví dụ 3: Khi dạy bài 39: Biến động số lượng cá thể của quần thể sinh vật. Giáo viên có thể sử dụng tranh trong SGK để HS ôn tập hệ thống hóa kiến thức - GV có thể tiến hành: + GV treo tranh: Hình 2.9: A- mèo rừng săn thỏ; B- đồ thị biến động số lượng thỏ và mèo rừng Canada thoe chu kì 9-10 năm Hình 2.10: đồ thị biến động số lượng cá thể thỏ không theo chu kì ở Ôxtrâylia

43

Hình 2.9: A- mèo rừng săn thỏ; B- đồ thị biến động số lượng thỏ và mèo rừng Canada theo chu kì 9-10 năm

Hình 2.10: Đồ thị biến động số lượng cá thể thỏ không theo chu kì ở Ôxtrâylia + GV yêu cầu HS quan sát tranh treo trên bảng.

Dựa vào thông tin có trên tranh. Hãy trình bày về biến động số lượng cá thể bằng sơ đồ?

44

2.3.2 Biện pháp rèn luyện kĩ năng xác định nội dung kiến thức cần

được ôn tập hóa kiến thức *Nội dung Kĩ năng xác định nội dung kiến thức là kĩ năng nhận dạng, lựa chọn, tìm ra nội dung kiến thức cơ bản nhất trong một giới hạn kiến thức được giao. Nội dung đó có thể là một hay nhiều khái niệm, của một hay nhiều hiện tượng, cơ chế cụ thể… nội dung kiến thức là những điều kiện cần có để ôn tập.

Kĩ năng này có thể thực hiện bằng lựa chọn chi tiết, lược bớt, chỉ giữ lại kiến thức chính nhất, sau đó trình bày nội dung kiến thức theo một bố cục rõ ràng.

 Các biện pháp Tùy theo nhiệm vụ GV yêu cầu HS thực hiện trong bước 1 mà trong bước 2 này GV có biện pháp rèn luyện kĩ năng xác định nội dung kiến thức khác nhau.

2.3.2.1 Sử dụng câu hỏi hướng dẫn để rèn luyện HS kĩ năng tách ra nội dung chính, bản chất từ nội dung lớn trong tài liệu bằng kênh chữ Đây là một trong những biện pháp rất quan trọng trong rèn luyện kĩ năng ôn tập dưới dạng sơ đồ hay bảng hệ thống. Bởi vì, sẽ giúp HS biết đâu là kiến thức trọng tâm. Đồng thời, phân tích SGK, tài liệu tham khảo cho phép HS cách khai thác tất cả các nguồn kiến thức từ kênh chữ đến kênh hình đó là một yếu tố của nắm vững kiến thức. Do đó, việc đọc sách sẽ không hiệu quả nếu không biết tách ra nội dung chính yếu nhất.

- Cách tiến hành: Sau khi GV yêu cầu HS đọc nội dung của SGK cần tách ý chính, bản chất. HS tiến hành phân tích nội dung để tìm ý chính đó, dưới sự hướng dẫn GV bằng một hệ thống câu hỏi: bắt đầu từ một câu hỏi lớn, gồm nhiều khía cạnh khác nhau, tiếp đó có thể nêu câu hỏi để gợi ra từng vấn đề nhỏ và nội

45

dung từng vấn đề, sau một loạt câu hỏi gợi ý, dẫn HS giải quyết được câu hỏi lớn.

Ví dụ 1: khi dạy bài 37 “Các đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật”, Gv yêu cầu HS đọc và phân tích chương III - “Sự phân bố cá thể của quần thể”, dựa vào hình 37.3 và tìm ra đặc điểm của các loại hình phân bố cũng như ý nghĩa của nó.

Các kiểu phân bố cá thể của quần thể

Theo nhóm

Đồng đều

- Các cá thể tập trung theo từng nhóm ở những nơi điều kiện sống tốt nhất.

- Thường gặp khi điều kiện sống không đồng đều

Điều kiện sống phân bố một cách đồng đều trong môi trường và khi có sự cạnh tranh gay gắt giữa các cá thể trong quần thể

Các cá thể hỗ trợ nhau chống lại điều kiện sống bất lợi

Giảm mức độ cạnh tranh giữa các cá thể

Ngẫu nhiên

Là dạng trung gian của phân bố theo nhóm và đồng đều, thường gặp khi điều kiện sống phân bố một cách đồng đều trong môi trường và khi các cá thể trong quần thể không có sự cạnh tranh gay gắt

Sinh vật tận dụng được nguồn sống tiềm tàng trong môi trường

Hình 2.11 Các kiểu phân bố cá thể của quần thể 2.3.2.2 Sử dụng câu hỏi để hướng dẫn HS tách nội dung kiến thức từ tranh ảnh, hình vẽ và video Tranh ảnh, hình vẽ và video chứa đựng nội dung dạy học, giúp các em gián tiếp tiếp cận được với các đối tượng nghiên cứu. Đặc biệt, thông tin từ

46

video cung cấp hình ảnh và âm thanh tạo điều kiện cho người học qua cả 2 phương tiện: Nghe và nhìn, xem xét những vật thực và hình ảnh thực, xem chuỗi chuyển động và xem những cảnh mà khó quan sát được trong cuộc sống hằng ngày.

Khai thác thông tin từ tranh ảnh, hình vẽ và video không chỉ giúp HS lĩnh hội các kiến thức sinh học mà còn biết cách diễn đạt nội dung từ tranh ảnh, hình vẽ và video, rèn luyện kĩ năng quan sát, kĩ năng tư duy. Từ đó, giúp HS thu nhận kiến thức một cách có định hướng, tập trung vào được vấn đề học tập, đồng thời phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học.

Tuy nhiên, tùy theo mỗi bài học trong SGK mà sử dụng tranh ảnh, hình vẽ và đoạn video phù hợp với nội dung kiến thức đưa ra.

- Cách tiến hành: + GV yêu cầu HS đọc tiêu đề của bức tranh và quan sát bao quát bức tranh, xác định các đối tượng được thể hiện trong bức tranh. + Hướng dẫn HS quan sát chi tiết nội dung bức tranh bằng những câu hỏi gợi ý, tập trung vào những đối tượng đặc trưng, nổi bật nhất của bức tranh. + Đối chiếu với bài học chính trong SGK để bổ sung thêm những chi tiết của đối tượng trong trường hợp bức tranh chưa rõ. Tìm cách cắt nghĩa bức tranh. + Cuối cùng, hướng dẫn HS tổng kết, tóm tắt nội dung tranh để chuẩn bị cho việc hệ thống hóa kiến thức.

Ví dụ 1: Khi dạy bài 41: Diễn thế sinh thái - Bước 1: GV yêu cầu HS nghiên cứu thông tin SGK, mục I trang 181 và 182. Hãy trình bày ví dụ về một diễn thế sinh thái cụ thể bằng sơ đồ từ đó rút ra khái niệm diễn thế sinh thái?

47

- Bước 2: GV sử dụng câu hỏi định hướng: + Ví dụ về diễn thế sinh thái tại một đầm nước nông có mấy giai đoạn? + Phân tích từng giai đoạn trong quá trình diễn thế sinh thái xảy ra (môi trường đã thay đổi như thế nào, quần xã biến đổi ra sao?) + Dựa vào những ý phân tích đó, tóm gọn về khái niệm diễn thế sinh thái?

HS sẽ nghiên cứu thông tin SGK, dưới sự dẫn dắt của GV sẽ chỉ ra được nội dung các kiến thức cơ bản của diễn thế sinh thái:  Diễn thế sinh thái tại một đầm nước nông có 5 giai đoạn:

Hình 2.12 Sơ đồ diễn thế ở đầm nước nông - Đầm nước mới hình thành - Trong đầm xuất hiện nhiều loài thủy sinh, một số loài tảo và thực vật có hoa sống trên mặt nước, tôm cá bơi trong nước, cua, ốc.... sống dưới đáy

48

đầm. Bò sát, lưỡng cư, thú sống xung quanh đầm. Các loài rong rêu cây cỏ sống xung quanh đầm - Các vùng đất xung quanh bị xói mòn làm cho các chất lắng đọng tích tụ nhiều dẫn đến đáy đầm bị nông, từ đó thành phần sinh vật thay đổi: các loài sinh vật có kích thước lớn ít dần, thực vật tăng lên - Đầm nước biến đổi thành vùng đất trũng, cỏ và cây bụi phát triển - Hình thành rừng cây bụi và cây gỗ  Diễn thế sinh thái là quá trình biến đổi tuần tự của quần xã qua các giai đoạn tương ứng với sự biến đổi của môi trường.

Từ đó, HS có thể đưa ra một ví dụ khác, phân tích và rút ra kết luận Ví dụ 2: Khi dạy bài 42: “Hệ sinh thái” Giáo viên có thể sử dụng tranh trong SGK để HS ôn tập - Bước 1: Xác định nhiệm vụ học tập GV có thể tiến hành: + GV treo tranh: Hình 42-1: sơ đồ mối quan hệ giữa các thành phần chủ yếu của một hệ sinh thái. + GV yêu cầu HS quan sát tranh treo trên bảng. + Dựa vào thông tin có trên tranh. Hãy trình bày mối quan hệ giữa các thành phần chủ yếu của một hệ sinh thái?

- Bước 2: Phân tích, xác định nội dung kiến thức GV yêu cầu HS bao quát bức tranh và cho biết đối tượng được thể hiện trong tranh?

Phân tích tranh: Quan sát chi tiết nội dung bức tranh để tìm hiểu các vấn đề. + Hệ sinh thái gồm những thành phần nào? (Hệ sinh thái bao gồm quần xã sinh vật và sinh cảnh)

49

+ Nêu đặc điểm cấu tạo của mỗi phần? (Quần xã sinh vật gồm: sinh vật sản xuất, sinh vật tiêu thụ và sinh vật phân giải; Sinh cảnh gồm: ánh sáng, khí hậu, đất, nước, xác sinh vật…)

Hình 2.13 Mối quan hệ giữa các thành phần chủ yếu của một hệ sinh thái 2.3.3 Biện pháp rèn luyện kĩ năng xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức cần được ôn tập -Nội dung Kĩ năng xác định mối liên hệ giữa nội dung các kiến thức nghĩa là kĩ năng phân tích sự phát triển của kiến thức dựa vào một tiêu chí nào đó. Đây là một kĩ năng khó khăn với HS vì sự bao quát của HS chưa tốt.

Khi xác định mối liên hệ giữa các nội dung kiến thức trong một mục hay một bài thì các em thực hiện tốt hơn khi các em thực hiện một chương, một học phần. Đó là kĩ năng phân tích, so sánh, khái quát hóa.... để xác định đúng loại quan hệ: mối quan hệ giữa toàn thể - bộ phận, giữa cái chung-cái riêng, giữa khái niệm giống, khái niệm loài....

Một số cách tìm ra mối quan hệ giữa các kiến thức:

50

+ Liệt kê các khái niệm, từ đó tìm mối liên hệ giữa các khái niệm + Phân tích các tiêu chí để so sánh các đối tượng + Phân tích các yếu tố hình thái, cấu trúc tương ứng với chức năng + Phân tích các yếu tố logic của một cơ chế, một quá trình sinh học + Chỉ ra mối quan hệ giữa các chức năng - Các biện pháp cụ thể: 2.3.3.1Sử dụng câu hỏi để xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức Sau khi đã xác định được nội dung kiến thức, khái niệm cơ bản cần ôn tập, phải hình thành kĩ năng xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức, các khái niệm đó. Để hình thành được kĩ năng này GV hướng dẫn HS kiến tạo kiến thức cho mình bằng hệ thống câu hỏi: - Đối với nội dung kiến thức hệ thống bằng lập sơ đồ thì khi cần xác định mối quan hệ đơn như quan hệ giữa cấu tạo và chức năng một cơ quan hoặc tác động qua lại giữa hai thành phần kiến thức thì nội dung câu hỏi hướng tới tìm ra được mối quan hệ qua lại một chiều giữa hai nội dung cần nghiên cứu. Nếu là mối quan hệ nhiều chiều giữa các mặt khác nhau, giữa các đối tượng khác nhau phải dùng nhiều câu hỏi mới xác định được hết vấn đề.

- Đối với nội dung kiến thức hệ thống bằng lập bảng thì sau khi xác định các tiêu chí so sánh, GV sử dụng hệ thống câu hỏi phân tích sự phát triển các tiêu chí cần so sánh, từ đó xác định được mối quan hệ của nội dung kiến thức để đưa vào cấu trúc của bảng.

Ví dụ 1: Khi dạy mục I- Trao đổi vật chất trong quần xã sinh vật, bài 43: “Trao đổi vật chất trong hệ sinh thái” GV muốn HS hệ thống kiến thức về sự trao đổi chất trong quần xã qua chuỗi thức ăn và lưới thức ăn, GV có thể tiến hành như sau: Bước 1: Xác định nhiệm vụ học tập

51

+ GV yêu cầu HS quan sát hình 43.1; 43.2 kết hợp thông tin SGK trang 191 và 192.

Hình 2.14 Một lưới thức ăn trong hệ sinh thái rừng + Hãy trình bày đặc điểm của chuỗi thức ăn, lưới thức ăn và các bậc dinh dưỡng, từ đó hệ thống hóa kiến thức đó dưới dạng sơ đồ?

Bước 2: Phân tích, xác định nội dung kiến thức - GV yêu cầu HS khái quát bức tranh và cho biết đối tượng được thể hiện trong tranh?

- Phân tích tranh: GV sử dụng hệ thống câu hỏi: + Hãy nêu thành phần chính của một lưới thức ăn (sinh vật sản xuất, sinh vật tiêu thụ bậc 1, sinh vật tiêu thụ bậc 2… cho đến sinh vật tiêu thụ bậc cuối cùng) + Sinh vật nào là bắt nguồn và kết thúc của lưới thức ăn?

(Lưới thức ăn tạo thành một hệ thống trong đó các sinh vật trao đổi chất với nhau, tuy nhiên sinh vật sản xuất (cây dẻ) có thể được coi là sinh vật bắt

52

đầu của lưới thức ăn và sinh vật phân giải là sinh vật cuối cùng nằm trong chuỗi thức ăn). + Hãy nêu chức năng của một lưới thức ăn?

(Chức năng cơ bản của lưới thức ăn là tạo thành một hệ thống trao đổi chất giữa các loài sinh vật, giúp cho các loài được cân bằng trong một hệ sinh thái) Bước 3: Xác định mối liên hệ giữa các nội dung kiến thức Muốn xác định mối liên hệ giữa thành phần và chức năng của lưới thức ăn - Mỗi sinh vật trong chuỗi thức ăn và lưới thức ăn đóng vai trò gì để tạo thành một hệ thống hoàn chỉnh đảm bảo cân bằng cho môi trường sống?

(Trong một chuỗi thức ăn, một mắt xích vừa có nguồn thức ăn là mắt xích phía trước, vừa là nguồn thức ăn của mắt xích phía sau) Sinh vật tự dưỡng

Sinh vật tiêu thụ bậc 1

Sinh vật tiêu thụ bậc 2

Sinh vật tiêu thụ bậc 3

Sinh vật phân giải

Sinh vật tiêu thụ bậc n

Hình 2.15 Mối quan hệ giữa các sinh vật trong một chuỗi thức ăn Ví dụ 2: Khi dạy bài 45: Dòng năng lượng trong hệ sinh thái, mục I Dòng năng lượng trong hệ sinh thái.

Bước 3: Xác định mối liên hệ giữa các nội dung kiến thức Sau khi xác định nội dung kiến thức ở bước 2 GV đặt câu hỏi để xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức với nhau: Quan sát hình 45.2 hãy cho biết: + Năng lượng biến đổi thế nào trong hệ sinh thái?

53

+ Nguồn năng lượng truyền qua các bậc dinh dưỡng có nguyên vẹn không? + Vì sao năng lượng truyền lên bậc dinh dưỡng càng cao thì càng nhỏ dần? (do nguồn năng lượng bị thất thoát) 2.3.3.2. Biện pháp phân chia khái niệm nhằm xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức - Cách tiến hành: + Xác định khái niệm gốc là khái niệm trung tâm, thể hiện nội dung khái quát, bao trùm, định hướng cho việc lập sơ đồ. + Lựa chọn tiêu chí để phân chia khái niệm + Tiến hành phân chia khái niệm: khái niệm lớn hình thành một nhóm khái niệm nhỏ, mỗi khái niệm nhỏ lại phân chia thành những khái niệm nhỏ hơn cho tới khi không phân chia được nữa. Ở các cấp phân chia khác nhau có thể dùng những tiêu chí khác nhau, mỗi cấp phân chia phải căn cứ vào cùng một thuộc tính, xác định xem trong một khái niệm giống có bao nhiêu khái niệm loài.

Ví dụ: Khi ôn tập hệ thống hóa kiến thức về “Quần thể sinh vật và mối quan hệ giữa các cá thể trong quần thể” thì khái niệm gốc là “quần thể sinh vật” - Tiêu chí phân chia khái niệm dựa vào phân loại.

- Tiến hành phân chia khái niệm: từ khái niệm gốc “quần thể sinh vật” dựa vào thành phần trong một quần thể thì quần thể bao gồm các cá thể cùng loài, cùng sinh sống trong một không gian xác định và một thời gian nhất định, có khả nănng sinh sản và tạo thành thế hệ mới.... cứ tiếp tục phân chia như vậy HS sẽ xác định được mối quan hệ giữa các yếu tố cần để tạo thành

54

nên một quần thể từ đó HS sẽ thấy được bức tranh tổng thể về quần thể là như thế nào.

Gồm các cá thể sống trong cùng một loài Quần thể sinh vật

Sinh sống trong một khoảng không gian xác định Sinh sống trong một khoảng thời gian nhất định Có khả năng sinh sản và tạo nên thế hệ mới

Hình 2.16 Khái niệm quần thể sinh vật 2.4. Sử dụng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập trong khâu củng cố, hoàn thiện kiến thức Đây là một khâu quan trọng trong bất kì bài học nào. Sau mỗi bài học, nếu củng cố bài học tốt sẽ giúp HS nắm chắc kiến thức hơn. Đặc biệt sử dụng biện pháp hệ thống hóa sẽ giúp HS nắm kiến thức một cách có hệ thống, các vấn đề trở nên rõ ràng, logic. Từ đó, HS sẽ nhớ lâu và vận dụng học tập trong toàn chương trình rất tốt.

GV có thể sử dụng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập cho HS ở ba mức độ: Mức độ thấp: GV tự ôn tập dưới dạng sơ đồ, bảng hệ thống sau mỗi bài hoặc chương. Yêu cầu HS rút ra nhận xét tính hệ thống. Tuy nhiên, biện pháp này chỉ rèn luyện kĩ năng ôn tập cho HS ở mức thấp vì HS chỉ ôn tập trên cơ sở GV đã xây dựng.

Ví dụ: Củng cố nội dung “Hiệu suất sinh thái” (Bài 45: Dòng năng lượng trong hệ sinh thái và hiệu suất sinh thái)

55

Năng lượng mất qua hô hấp (70%)

Năng lượng đầu vào

Năng lượng nhận từ bậc dinh dưỡng dưới

Bậc dinh dưỡng (năng lượng tích lũy 10%)

Năng lượng đầu ra

Năng lượng truyền lên bậc dinh dưỡng cao hơn

Năng lượng mất qua chất thải rơi rụng (10%)

Hình 2.17 Sơ đồ biểu diễn hiệu suất sinh thái ở một bậc dinh dưỡng GV đưa ra sơ đồ hệ thống 2.14 “biểu diễn hiệu suất sinh thái ở một bậc dinh dưỡng” và đặt câu hỏi: - Xác định nội dung kiến thức từ sơ đồ hệ thống. + Tỉ lệ thất thoát năng lượng xảy ra như thế nào khi năng lượng đi qua mỗi bậc dinh dưỡng trong hệ sinh thái? (năng lượng thất thoát là do: tiêu hao qua hô hấp 70%, sinh nhiệt của cơ thể, qua chất thải tầm 10%, các bộ phận rơi rụng của cơ thể 10%, năng lượng truyền lên các bậc dinh dưỡng cao hơn…)

- Xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức + Năng lượng nhận từ bậc dinh dưỡng dưới sẽ được sử dụng vào những hoạt động nào?

(Khi nhận năng lượng từ bậc dinh dưỡng dưới thì phần lớn năng lượng sẽ bị tiêu hao qua hô hấp (năng lượng tạo nhiệt, vận động của cơ thể… chiếm khoảng 70%), năng lượng bị mất qua chất thải và các bộ phận rơi rụng (lá cây rụng, rụng lông… khoảng 10%), năng lượng truyền lên bậc dinh dưỡng cao

56

hơn chỉ khoảng 10%. Năng lượng tích lũy sản sinh ra chất sống ở mỗi bậc dinh dưỡng chiếm khoảng 10% năng lượng nhận từ bậc dinh dưỡng liền kề thấp hơn) Mức độ cao hơn: Thông qua các bước sử dụng sơ đồ rèn luyện kĩ năng ôn tập, GV cùng với HS lập sơ đồ và bảng hệ thống. Ở mức độ này GV xác định nhiệm vụ học tập cho HS, sau đó sử dụng hệ thống câu hỏi định hướng, dẫn dắt HSooon tập theo yêu cầu.

Ví dụ 1: Khi ôn tập về Các cấp tổ chức sống: Quần thể, quần xã, hệ sinh thái, sinh quyển. Muốn HS phân biệt được đặc điểm khác nhau giữa các cấp tổ chức sống. GV thực hiện các bước sau: Bước 1: Xác định nhiệm vụ học tập GV yêu cầu HS dựa vào các kiến thức bài vừa học. Hãy so sánh đặc điểm khác nhau giữa quần thể, quần xã, hệ sinh thái, sinh quyển bằng cách lập bảng ôn tập.

Bước 2: Phân tích, xác định nội dung kiến thức cần ôn tập GV đặt câu hỏi: Muốn xác định đặc điểm khác nhau giữa quần thể, quần xã, hệ sinh thái, sinh quyển cần dựa vào những tiêu chí nào? HS tự lực suy nghĩ, thảo luận để chỉ ra đặc điểm khác nhau về khái niệm và đặc điểm, trong đó đặc điểm tính chất của từng cấp tổ chức. Xuất phát từ những gợi ý đó HS phân tích, xác định nội dung kiến thức cần ôn tập:  Điểm khác nhau - Khái niệm: + Quần thể + Quần xã + Hệ sinh thái + Sinh quyển - Đặc điểm:

57

Bước 3: Xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức: GV đặt câu hỏi: vậy sự khác nhau theo các tiêu chí trên có thể được cụ thể bằng những nội dung kiến thức nào? HS tự lực phân tích những đặc điểm khác nhau ở mỗi đối tượng như Quần thể: Cấu tạo gồm các cá thể cùng loài, sống trong cùng một khu vực và thời điểm nhất định, giao phối tự nhiên với nhau.... với cách lập luận tương tự HS sẽ xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức còn lại, từ đó thấy được đặc điểm khác nhau về quần thể, quần xã, hệ sinh thái, sinh quyển.

Sau khi định lượng kiến thức. HS tự xác định cấu trúc của bảng ôn tập, dựa vào các tiêu chí và số đối tượng so sánh (nội dung kiến thức): Các cấp

Khái niệm

Đặc điểm

Quần thể Quần xã Hệ sinh thái Sinh quyển Bước 4: Hoàn thành bảng hệ thống: HS tự điền các thông tin phù hợp vào các cột và hàng

58

Bảng 2.2. Phân biệt các cấp tổ chức sống Các cấp

Khái niệm

Đặc điểm

Gồm các cá thể cùng loài, cùng sống trong một khu vực nhất định, một thời điểm nhất định, giao phối tự do với nhau tạo ra thế hệ mới

Có các đặc trưng về mật độ, tỉ lệ giới tính, thành phần tuổi… Các cá thể có mối quan hệ sinh thái hỗ trợ hoặc cạnh tranh. Số lượng cá thể có thể biến động có hoặc không theo chu kì, thường được điều chỉnh ở mức cân bằng.

Gồm những quần thể thuộc các loài khác nhau, cùng sống trong một không gian Quần xã xác định, có mối quan hệ sinh thái mật thiết với nhau

Có các tính chất cơ bản về số lượng và thành phần các loài, luôn có sự khống chế tạo nên sự cân bằng sinh học về số lượng cá thể.

Sự thay thế kế tiếp nhau của các

Quần thể

để tồn tại và phát triển ổn quần xã sinh vật theo thời gian là định theo thời gian diễn thế sinh thái.

Gồm quần xã và khu vực Có nhiều mối quan hệ nhưng quan sống của nó, trong đó các trọng là về mặt dinh dưỡng thông sinh vật luôn có sự tương tác Hệ sinh với nhau và với môi trường thái tạo nên các chu trình sinh địa hóa và sự biến đổi năng lượng

qua chuỗi và lưới thức ăn. Dòng năng lượng trong hệ sinh thái được vận chuyển qua các bậc dinh dưỡng của chuỗi thức ăn

Là một hệ sinh thái khổng lồ Gồm những khu sinh học đặc Sinh quyển

và duy nhất trên hành tinh

trưng cho những vùng địa lí,khí hậu xác định, thuộc hai nhóm trên cạn và dưới nước.

59

Chương 3 THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM 3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm Qua thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng giả thuyết khoa học của hướng đề tài nghiên cứu: Rèn luyện kỹ năng hệ thống hóa cho HS trong dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 bằng lập sơ đồ, lập bảng hệ thống. HS sẽ nắm vững kiến thức và phát triển năng lực tư duy 3.2. Nội dung và phương pháp thực nghiệm sư phạm 3.2.1 Nội dung thực nghiệm sư phạm Trong đề tài nghiên cứu của mình, chúng tôi đã tiến hành thực nghiệm ở 2 nội dung sau: TT Tiết 45

Tên bài Bài 42: Hệ sinh thái

Tiết 47

Bài 44: Trao đổi vật chất trong hệ sinh thái

Số tiết 1 1

3.2.2 Phương pháp thực nghiệm sư phạm *Trường thực nghiệm: chúng tôi tiến hành TN ở 2 trường THPT đó là: Lớp 12A1, lớp 12A2 Trường THPT Lương Thế Vinh và lớp 12B2, lớp 12B3 trường THPT Nguyễn Bỉnh Khiêm Thị xã Ba Đồn Tỉnh Quảng Bình. * Lớp và giáo viên tham gia thực nghiệm Dựa vào kết quả học tập môn SH giữa lớp TN và lớp ĐC được xác định qua thống kê kết quả học của HS trong học kì II của năm học 2016 - 2017, chúng tôi chọn mỗi trường 2 lớp (1 lớp thực nghiệm và 1 lớp đối chứng) có số lượng, chất lượng, trình độ nhận thức của HS tương đối đồng đều. * Bố trí thực nghiệm Thực nghiệm được bố trí theo kiểu song song, ở các lớp đối chứng dạy theo kiểu truyền thống của GV (giải thích minh họa, hỏi đáp), ở các lớp thực

60

nghiệm tiến hành dạy theo phương pháp sử dụng sơ đồ rèn luyện HS kĩ năng ôn tập để phát huy tính tích cực học tập của học sinh. * Phân tích kết quả thực nghiệm: Các số liệu thu được của lớp TN và lớp ĐC được chấm theo thang điểm 10 và được xử lí bằng thống kê toán học theo các bảng và các tham số sau: 3.3. Kết quả thực nghiệm sư phạm 3.3.1. Kết quả định lượng 3.3.1.1 Trong thực nghiệm Với phương pháp đã trình bày, sau mỗi bài thực nghiệm, chúng tôi đều tiến hành kiểm tra trong thực nghiệm 7 - 10 phút bằng cách tổ chức kiểm tra bài cũ vào đầu tiết dạy tiếp theo. Kết quả kiểm tra được ghi chép một cách đầy đủ, cẩn thận và được tổng hợp như sau: Bảng 3.1. Phân phối kết quả của các bài kiểm tra Bài Lớp Đối Kiểm (Sỉ số) tượng tra 1 2 12A1 ĐC (38) 3 4 1 2 12A2 TN (39) 3 4 1 2 12B2 ĐC (39) 3 4 1 2 12B3 TN (37) 3 4

Điểm số của học sinh 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 0 0

2 1 1 0 0 0 0 1 1 3 2 3 0 1 0 0

2 2 6 3 0 1 2 0 3 2 5 2 1 2 3 1

5 8 9 8 3 2 6 3 5 8 11 10 5 4 4 6

7 6 11 11 8 6 6 11 8 9 7 8 10 6 5 5

6 8 6 8 6 4 10 8 9 8 6 7 6 10 8 10

6 8 4 6 7 4 7 9 9 3 3 5 6 5 8 7

8 4 1 1 7 13 5 3 2 4 4 4 6 5 6 6

2 1 0 1 8 9 3 3 1 2 0 0 3 3 3 2

61

Bảng 3.2. Thu thập số liệu thống kê điểm các lần kiểm tra Xi

Trong thực nghiệm

KT1

KT 2

KT3

Sau TN

Tổng

KT4

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 Tổng ni

TN

0

0

0

1

8

18

12

13

13

11

76

ĐC

0

1

5

5

10

15

15

15

10

3

79

TN

0

1

1

3

6

12

14

9

18

12

76

ĐC

0

0

4

4

16

15

16

11

8

3

77

TN

0

0

0

5

10

11

18

15

11

6

76

ĐC

1

0

5

11

18

18

12

7

5

0

77

TN

0

1

1

9

24

41

44

37

42

29

228

ĐC

1

1

14

20

44

48

43

33

23

6

233

TN

0

1

1

1

9

16

18

16

9

5

76

ĐC

0

0

3

5

18

19

15

11

5

1

77

Bảng 3.3. Các tham số đặc trưng trong thực nghiệm Bài số

1

2

3

Tổng

Phương án

Các tham số đặc trưng Số bài

M0

X

S

V

TN

76

6

7,46

1,66

22,46

ĐC

79

7

6,61

1,88

28.38

TN

76

9

7,51

1,91

24,05

ĐC

77

7

6,49

1,74

26,86

TN

76

7

7,12

1,66

22,05

ĐC

77

6

5,75

1,67

25,23

TN

228

7

7,36

1,75

22,62

ĐC

233

6

6,29

1,79

27.3

d

Td

0,85

19,8

1.02

3,07

1,37

4,64

1.07

5,63

62

Nhận xét: Qua các bảng tổng hợp số liệu cho chúng ta thấy: * M0 của các lớp thực nghiệm chủ yếu là 7, M0 của các lớp đối chứng chủ yếu là 6, hơn nữa, số HS đạt điểm giỏi (9 và 10) của lớp thực nghiệm cao hơn hẳn gấp đôi số HS đạt điểm giỏi ở lớp đối chứng. * Điểm trung bình ở các lớp thực nghiệm qua cả 3 lần kiểm tra đều cao hơn lớp đối chứng. *Hệ số phân tán lớp thực nghiệm nhỏ hơn lớp đối chứng, chứng tỏ điểm số của lớp thực nghiệm ít phân tán hơn lớp đối chứng. Như vậy chất lượng của lớp thực nghiệm đồng đều hơn. * Hệ số biến thiên giá trị điểm số lớp thực nghiệm nhỏ hơn so với các lớp đối chứng (Cv(%)

TN=

22,62 < CV(%)

ĐC=27,3)

nghĩa là: độ phân tán về

điểm số quanh điểm trung bình của lớp thực nghiệm là nhỏ hơn lớp đối chứng, và CvTN nằm trong khoảng 10 - 30% (có dao động trung bình) nên kết quả thu được đáng tin cậy. Mặc khác, chênh lệch trung bình cộng (dTN - dĐC) tăng dần từ lần kiểm tra đầu đến lần kiểm tra cuối, điều đó chứng minh rằng HS ở các lớp thực nghiệm tiếp thu ngày càng tiến bộ hơn.

Bảng 3.4. Bảng % tần xuất cộng dồn trong thực nghiệm Điểm số Xi 1 2

3

4

5

6

7

8

9

10

N

1

9

24

41

44

37

42

29 228

Phương án SL

0

1

TN % SL

0,44 1,88 5,83 16,3 34,3 53,6 69,8 88,2 100 1

1

14

20

44

48

43

33

23

6

ĐC %

0,43 0,86 6,87 15,4 34,3 54,9 73,3 87,4 97,2 100

233

63

120%

100%

80%

TN

60%

ĐC 40%

20%

0% 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Đồ thị 3.1: Đồ thị biểu diễn tần xuất cộng dồn trong thực nghiệm Nhận xét: Đồ thị biểu diễn xét quả kiểm tra các lớp thực nghiệm luôn luôn nằm phía dưới và bên phải của đồ thị biểu diễn kết quả kiểm tra của các lớp đối chứng.

Từ những nhận xét trên ta có thể rút ra kết luận sau: xét về mặt định lượng việc vận dụng và các biện pháp rèn luyện kĩ năng ôn tập đã đem lại hiệu quả.

3.3.1.2 Sau thực nghiệm Bảng 3.5. Các tham số đặc trưng sau thực nghiệm Bài số

4

Phương án

Số bài

Các tham số đặc trưng M0

X

S

V

TN

76

7

7,06

1,48

20,95

ĐC

77

5

6,02

1,55

25,75

d

Td

1,04

4,64

Nhận xét: Từ bảng tổng hợp ta có một số nhận xét sau: - Điểm trung bình ở các lớp thực nghiệm sau bài kiểm tra số 4 cao hơn điểm trung bình lớp đối chứng.

64

- Hệ số biến dị ở các lớp thực nghiệm sau bài kiểm tra nhỏ hơn vì vậy với các lớp đối chứng (VTN% = 20,95) < (VĐC% = 25,75). Điều này chứng tỏ đa số HS ở các lớp thực nghiệm lĩnh hội được kiến thức vững chắc hơn so với các lớp đối chứng.

- Hệ số td của các lần kiểm tra đều lớn hơn 1,64 chứng tỏ sự chênh lệch sau thực nghiệm giữa hai nhóm thực nghiệm và đối chứng là hoàn toàn đáng tin cậy, phương án thực nghiệm như đã tiến hành là có chất lượng và mang tính khả thi trong quá trình dạy học phần sinh thái học Sinh học 12.

Bảng 3.6. Bảng % tần xuất sau thực nghiệm Điểm số Xi 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

n

Phương án SL TN %

0

1

1

1

9

16

18

16

9

5

76

17

38

SL

0

18

19

ĐC

1,3 2,6 5,2 0

%

3

5

61,7 82,7 94,5 100 15

11

5

1

77

3,89 10,4 33,8 58,5 77,98 92,2 98,6 100

120

100

80 TN

60

ĐC 40

20

0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Đồ thị 3.2: Đồ thị biểu diễn % tần xuất cộng dồn sau thực nghiệm

65

Nhận xét: Đồ thị biểu diễn tần xuất của các lớp thực nghiệm luôn nằm phía dưới và bên phải của đồ thị biểu diễn tần xuất các lớp đối chứng. Từ kết quả kiểm tra cả trong và sau thực nghiệm ta rút ra các nhận xét sau: * Trong thực nghiệm kết quả kiểm tra ở các lớp thực nghiệm luôn cao hơn ở các lớp đối chứng. Điều đó chứng tỏ rằng ở các lớp đối chứng kết quả học tập của các em thấp hơn so với các lớp thực nghiệm. * Độ linh hoạt và nhanh nhậy trong việc tiếp thu kiến thức, độ bền kiến thức ở các lớp thực nghiệm tốt hơn ở các lớp đối chứng, điều đó cho thấy việc sử dụng các biện pháp ôn tập trong dạy học phần sinh thái học sinh học 12 là rất có hiệu quả. * Việc sử dụng dạy học theo lối thuyết trình, giải thích minh họa hay một số phương pháp dạy học truyền thống khác sẽ làm cho HS tiếp thu kiến thức một cách thụ động, không phát huy cao độ tính tích cực của HS trong quá trình học tập, hơn nữa HS sẽ nắm kiến thức không chắc và độ bền kiến thức không cao. * Sử dụng sơ đồ, bảng ôn tập… để tổ chức hoạt động học tập của HS khiến các em phải tích cực tư duy, tự lực, chủ động giải quyết các tình huống nhận thức trong học tập mà giáo viên yêu cầu, nhờ đó mà kiến thức hình thành được ở các em vững chắc và lâu bền hơn.

3.3.2 Phân tích định tính 3.3.2.1 Phân tích các hoạt động và thái độ của HS trong quá trình dạy học Căn cứ vào việc quan sát tiết học, chúng tôi tiến hành phân tích: - Thái độ tham gia giờ học của HS - Sự tương tác giữa thầy và trò trong các hoạt động chiếm lĩnh kiến thức.

66

- Khả năng vận dụng kiến thức.

- Khả năng lưu giữ thông tin (độ bền của kiến thức) Kết quả trả lời các câu hỏi kiểm tra vấn đáp trong quá trình DH: + Ở lớp TN: Trong giờ học các em tích cực phát biểu, hoạt động nhóm sôi nổi. Khi GV đưa ra nhiệm vụ các em rất hồ hởi, chủ động nghiên cứu trong giáo trình, hăng hái trao đổi với các thành viên trong nhóm hoặc với giáo viên để giải quyết nhiệm vụ. Nhiều HS đã thể hiện được sự nhạy bén trong tư duy và khả năng phân tích vấn đề, khả năng sơ đồ hóa kiến thức, thích thú với việc hoàn thành sơ đồ, đa số các em hiểu được bản chất của sơ đồ. HS cũng đã có trao đổi tích cực với giáo viên trong quá trình hoạt động, có ý thức đào sâu và mở rộng vấn đề, chủ động phát triển thêm các nội dung kiến thức. + Ở lớp ĐC: Không khí lớp học trầm hơn, các em ít tham gia vào bài học một cách chủ động mà chăm chú vào việc lắng nghe, ghi chép những gì GV giảng. Sự tương tác qua lại giữa GV và SV gần như không có do các em không hề đặt câu hỏi hay chủ động phân tích nội dung bài học để giải quyết vấn đề.

Hầu hết các GV tham gia dự giờ cùng chúng tôi đều cho ý kiến nhận xét là chất lượng giờ học ở các lớp tiến hành thực nghiệm cao hơn hẳn so với lớp ĐC. 3.3.2.2 Phân tích chất lượng bài kiểm tra Kết quả các bài kiểm tra thể hiện số HS ở nhóm TN nắm được các dấu hiệu của khái niệm tốt hơn ở lớp ĐC. Kết quả bài kiểm tra cho thấy hầu hết học sinh ở lớp TN đều làm bài tốt hơn HS lớp ĐC. Phân tích chất lượng câu trả lời của HS để thấy vai trò của việc sử dụng sơ đồ về mức độ hiểu bài, khả năng lập luận, giải thích các vấn đề cũng như khả năng ôn tập của HS trong học tập.

67

Các đề kiểm tra nói trên được chúng tôi xây dựng và thống nhất đáp án, thang điểm. Qua chấm bài chúng tôi dễ dàng phân loại các mức độ kết quả học tập của HS. Kết quả xử lí bằng toán thống kê, các đặc trưng thống kê giữa TN và ĐC được tổng hợp trong học kì II năm học 2016-2017 của 4 bài kiểm tra, cho thấy hiệu quả của việc rèn luyện kĩ năng ôn tập.

Chất lượng làm bài của HS được bộc lộ ở khả năng nhận thức rõ được nhiệm vụ học tập, khả năng phân tích xác định nội dung kiến thức cần được ôn tập, khả năng xác định được mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức và trình bày kiến thức bằng sơ đồ hoặc bảng hệ thống. HS sử dụng khá tốt các thao tác trí tuệ như phân tích, so sánh, tổng hợp, khái quát hóa.... để hoàn thành nhiệm vụ được giao.

Sau đây chúng tôi phân tích một số ví dụ minh họa trong các bài làm của HS ở cả hai lớp ĐC và TN để thấy rõ sự vượt trội về khả năng nhận thức tư duy ở lớp.TN so với lớp ĐC và một số bài làm của HS ở lớp TN đã thể hiện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức.

Ví dụ 1: Hãy phân chia các nhóm sinh vật dựa vào giới hạn sinh thái? * Bài làm của em: Phan Thị Ngọc Huyền trường THPT Lương Thế Vinh (lớp đối chứng) như sau: Yếu tố ST

Nhóm thực vật

Nhóm động vật

Ánh sáng

- Nhóm cây ưa sáng - Nhóm động vật ưa sáng, - Cây dài ngày, cây ngắn nhóm động vật ưa tối ngày

Nhiệt độ

- Thực vật biến nhiệt

Độ ẩm

- Động vật biến nhiệt, động vật hằng nhiệt

- Thực vật ưa ẩm, thực vật ưa - Động vật ưa ẩm ẩm vừa

68

Nhận xét: Qua bài làm của em Ngọc Huyền chúng ta thấy em mặc dù có học bài nhưng vẫn còn thiếu kiến thức, em chỉ nêu được nội dung kiến thức của từng phần mà chưa đưa ra được ví dụ cụ thể. Do đó chưa phân tích, xác định được nội dung kiến thức cần được ôn tập. Điều đó là do đọc tài liệu, quan sát hình nhưng chưa biết cách tách ra các kiến thức trọng tâm, cơ bản, đồng thời chưa hình thành được kĩ năng tách nội dung chính bài học, kĩ năng quan sát kênh hình, kĩ năng phân tích và tổng hợp… để tìm ra các thông tin cần thiết, xác định được các mối quan hệ giữa các thông tin đó để lập bảng ôn tập.

Bài làm của em Ngô Thục Trinh trường THPT Lương Thế Vinh (lớp TN) như sau: Yếu tố ST

Ánh sáng

Nhóm thực vật - Nhóm cây ưa sáng

Nhóm động vật - Nhóm động vật ưa sáng

(vd: cây bàng, cây phượng....)

(chim cánh cụt, con lười....)

- Cây dài ngày (vd: thanh long), - Nhóm động vật ưa tối cây ngắn ngày (vd: lạc,ngô)

(dơi, cú mèo...)

- động vật biến nhiệt (ếch, -Thực vật biến nhiệt rắn...)

Nhiệt độ - động vật hằng nhiệt (bồ câu, thỏ...)

- Thực vật ưa ẩm (lục bình, - động vật ưa ẩm (rái cá, sen...) ếch...), ưa khô (lạc đà....)

- Thực vật ưa ẩm vừa (cỏ ngọt, Độ ẩm lá lốt) - Thực vật chịu hạn (xương rồng) Qua kết quả bài làm của em Thục Trinh và nhiều bài làm của HS lớp TN được điểm rất cao (có cả điểm 9 và 10) chứng tỏ các em đã hiểu bài rất vững. Bài làm của em phân biệt được điểm khác nhau giữa các bộ phận nhờ xác định được các tiêu chí cần so sánh. Do đó đã phân tích, xác định nội dung

69

kiến thức cần được ôn tập, xác định các mối quan hệ giữa các thông tin từ đó để lập bảng ôn tập. Cuối cùng, HS đã diễn đạt nội dung kiến thức bằng bảng ôn tập.

Ví dụ 2: Hãy lập sơ đồ hệ thống về sinh quyển?

Bài làm của em Lê Đình Lộc trường THPT Nguyễn Bỉnh Khiêm như sau:

Khu sinh học trên cạn Sinh quyển

Khu sinh học nước ngọt Khu sinh học biển

Trải daì từ vĩ độ 0 đến 90 là các khu rừng đặc trưng cho từng vùng khí hậu Gồm những khu nước đứng là các đầm, hồ, ao… và khu nước chảy là các sông suối Theo chiều thẳng đứng, lớp nước mặt là nơi sống của nhiều sinh vật nổi, lớp giữa có nhiều động vật tự bơi, lớp dưới cùng có nhiều động vật đáy sinh sống.

Nhận xét: Bài làm của em Đình Lộc mới chỉ liệt kê các thành phần sinh học và đặc điểm của từng thành phần của sinh quyển, mà chưa sắp xếp các bộ phận đó thành các phần chung, và chưa thấy được mối quan hệ giữa thành phần sinh học và chức năng các bộ phận của sinh quyển. Như vậy, sơ đồ chưa thể hiện tính khoa học và dễ quên kiến thức. Điều đó chứng tỏ kĩ năng xác định mối quan hệ, phân loại giữa các nội dung kiến thức, kĩ năng diễn đạt kiến thức bằng sơ đồ còn yếu.

Bài làm của em Trần Linh Giang lớp thực nghiệm trường THPT Nguyễn Bỉnh Khiêm như sau:

70

Gồm toàn bộ sinh vật sống trong các lớp đất, nước và không khí của Trái Đất Lớp đất dày Sinh quyển

Lớp không khí Lớp nước đại dương

Khu sinh học trên cạn

Trải dài từ vĩ độ 0 đến 90 là các khu rừng đặc trưng cho từng vùng khí hậu

Khu sinh học nước ngọt

Gồm những khu nước đứng là các đầm, hồ, ao… và khu nước chảy là các sông suối

Khu sinh học biển

Theo chiều thẳng đứng, lớp nước mặt là nơi sống của nhiều sinh vật nổi, lớp giữa có nhiều động vật tự bơi, lớp dưới cùng có nhiều động vật đáy sinh sống. theo chiều ngang biển phân thành vùng ven bờ và vùng khơi

Nhận xét: Bài làm không những khái quát đủ các phần của sinh thái, mà còn sắp xếp các bộ phận đó theo từng nhóm, từ đó giúp xác định được chức năng các thành phần, tạo điều kiện cho việc nhớ lâu kiến thức và không bị sót kiến thức, đồng thời thể hiện được tính khoa học, logic. Điều đó chứng tỏ kĩ năng xác định kiến thức, xác định mối quan hệ giữa các kiến thức, kĩ năng trình bày kiến thức rất khá và cũng thể hiện sự phát huy kĩ năng khái quát tốt của em do được rèn luyện.

3.4 Kết luận Từ kết luận thực nghiệm trong HK II năm học 2016-2017, chúng tôi đã phân tích định tính, định lượng cho thấy chất lượng lĩnh hội kiến thức của lớp HS thực nghiệm cao hơn hẳn lớp đối chứng. Điều đó cho thấy kĩ năng tách kiến thức trọng tâm, cơ bản từ kênh chữ, kĩ năng quan sát và tách nội dung

71

kiến thức từ kênh hình, kĩ năng xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức và kĩ năng diễn đạt kiến thức được hình thành rất tốt, đồng thời còn bồi dưỡng được năng lực tư duy lí thuyết như phân tích, tổng hợp, khái quát hóa, trừu tượng hóa, phát hiện và giải quyết vấn đề cho HS ở lớp thực nghiệm. Từ đó cho phép kết luận: Giả thuyết khoa học của đề tài đặt ra hoàn toàn đúng đắn, khả thi và hiệu quả, đó là: Nếu sử dụng sơ đồ trong dạy học phần sinh thái học sinh học 12 một cách hợp lý sẽ rèn luyện được kĩ năng ôn tập hệ thống hóa và từ đó nâng cao chất lượng học tập của học sinh.

72

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 1 Kết luận Thực hiện mục đích của luận văn, đối chiếu với các nhiệm vụ của đề tài nghiên cứu, chúng tôi đã giải quyết được những vấn đề về lí luận và thực tiễn sau đây: 1.1. Nghiên cứu, phân tích khái niệm ôn tập hệ thống hóa kiến thức, vai trò của ôn tập hệ thống hóa kiến thức, vai trò của sơ đồ đối với việc hệ thống kiến thức, làm cơ sở cho việc nghiên cứu một cách có hệ thống, từ việc đề xuất các nguyên tắc, đến việc xác lập quy trình và các biện pháp rèn luyện HS kĩ năng ôn tập để nâng cao chất lượng dạy học phần sinh thái học, Sinh học 12.

1.2. Kết quả điều tra tình hình rèn luyện kĩ năng ôn tập trong dạy học của GV, chất lượng lĩnh hội kiến thức môn sinh học 12 phần Sinh thái học ở trường THPT hiện nay đã khẳng định việc rèn luyện HS kĩ năng ôn tập cho HS trong dạy học ở trường THPT là cấp bách và cần thiết.

1.3. Qua phân tích thực trạng và thực tế giảng dạy ở các lớp ĐC, chất lượng lĩnh hội kiến thức của HS còn thấp. Có nhiều nguyên nhân về chương trình, SGK, cơ sở vật chất... song nguyên nhân cơ bản là do GV vẫn sử dụng các phương pháp dạy học truyền thống cho nên HS nhớ rời rạc, máy móc; khả năng phân tích, tổng hợp, khái quát hóa, hệ thống hóa, cũng như khả năng vận dụng kiến thức đã học vào các tình huống khác nhau còn thấp.

1.4. Chúng tôi đã đề xuất 6 nguyên tắc và quy trình sử dụng sơ đồ gồm 4 bước để rèn luyện cho HS kĩ năng ôn tập trong dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 THPT. 2. Kiến nghị 2.1 Cơ sở, quy trình và các biện pháp cụ thể rèn luyện HS kĩ năng học tập trong dạy học phần Sinh thái học Sinh học 12 mới chỉ là bước đầu, chắc

73

chắn còn nhiều khuyết điểm và hạn chế, xin đề nghị những nghiên cứu tiếp theo, quan tâm và bổ sung hoàn thiện để có thể áp dụng rộng rãi trong thực tế, góp phần đổi mới phương pháp dạy học ở trường phổ thông và bồi dưỡng năng lực tự học, năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề cho HS. 2.2. Do hạn chế về thời gian và điều kiện, thực nghiệm sư phạm mới chỉ giới hạn ở một số trường. Hy vọng rằng trong thời gian tới sẽ có những nghiên cứu bổ sung và triển khai ứng dụng rộng rãi kết quả nghiên cứu rèn luyện HS kĩ năng ôn tập trong chỉ trong phần Sinh thái học, mà nhiều phần khác.

74

TÀI LIỆU THAM KHẢO [1].

Anghen, F (1995), Phép biện chứng của tự nhiên (Vũ Văn Điền, Trần Bình Việt dịch), NXB Sự thật, Hà Nội.

[2].

Đinh Quang Báo (1981), Sử dụng câu hỏi bài tập trong dạy học sinh học, Luận án Phó tiến sĩ.

[3].

Đinh Quang Báo (chủ biên), Nguyễn Đức Thành (2001), Lý luận dạy học Sinh học (phần đại cương), NXB Giáo dục, Hà Nội.

[4].

Nguyễn Phúc Chỉnh (2005), Nâng cao hiệu quả dạy học Giải phẩu sinh lý người ở ttrung học cơ sở bằng áp dụng phương pháp grap, Luận án tiến sĩ Giáo dục học, Hà Nội.

[5].

Hồ Ngọc Đại (1985), Bài học là gì, Nxb Giáo dục, Hà Nội.

[6].

Hồ Ngọc Đại (1997), Tiếp cận hiện đại hoạt đông dạy học, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.

[7].

Vũ Cao Đàm (1998), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học, Nxb Khoa học và Kỹ thuật.

[8].

Trần Thị Gái (2010), Rèn luyện kĩ năng làm việc với SGK cho HS qua dạy chương "Chuyển hóa vật chất và năng lượng" Sinh học 11 THPT, Luận văn thạc sĩ sư phạm sinh học, Đại học Vinh.

[9].

Tony Buzan (2009), Sơ đồ tư duy, Nxb Lao động xã hội, Hà Nội.

[10]. Nguyễn Thị Hòa (2008), Rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS lớp 11 THPT trong dạy học Sinh học, Luận văn thạc sĩ sư phạm sinh học, Đại học Sư phạm Hà Nội.

[11]. Nguyễn Xuân Hồng (2003), Rèn luyện kỹ năng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học tiến hóa 12 THPT trong dạy học tiến hóa, Luận văn thạc sĩ giáo dục.

75

[12]. Nguyễn Đình Hòe, Vũ Văn Hiếu (2008), Tiếp cận hệ thống trong môi trường và phát triển, tr.11-43, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội.

[13]. Ngô Văn Hưng (2008), Rèn luyện HS kĩ năng hệ thống hóa kiến thức trong dạy học sinh học 9, Luận án tiến sĩ.

[14]. Phạm Thị My (2000), Ứng dụng lý thuyết Graph xây dựng và sử dụng sơ đồ để tổ chức hoạt động nhận thức của HS trong dạy học Sinh học ở trường THPT, Luận văn thạc sĩ sư phạm Sinh học, Đại học Sư phạm Hà Nội.

[15]. Phan Thanh Ngọc (2010), Rèn luyện kỹ năng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học tiến hóa 12 THPT, Luận văn thạc sĩ giáo dục, trường Đại học Vinh.

[16]. Nguyễn Ngọc Quang (1979), Phương pháp dạy học ở đại học, Trường Đại học Xuân Hòa (Tài liệu lưu hành nội bộ).

[17]. Nguyễn Ngọc Quang (1981), "Phương pháp graph dạy học", Nghiên cứu giáo dục, (Số 3).

[18]. Nguyễn Ngọc Quang (1982), "Phương pháp graph và lý luận về bài toán hóa học", Nghiên cứu giáo dục, (Số 4).

[19]. Nguyễn Thành Đạt (Tổng chủ biên), Phạm Văn Lập, Đặng Hữu Lanh, Mai Sỹ Tuấn (2010), Sách giáo khoa Sinh học 12, Nxb Giáo dục Hà Nội

PL1 PHỤ LỤC Phụ lục 1 Phiếu điều tra (giành cho giáo viên) 1. Trong dạy học, ôn tập là một trong những kĩ năng người GV chúng ta sử dụng. Vậy, thầy cô hãy tự đánh giá mức độ hiểu biết của bản thân về khái niệm này.

Thầy (cô) vui lòng tích dấu (X) vào ô mà thầy cô lựa chọn.

Khái niệm Mức độ hiểu

ôn tập hệ

biết

thống hóa kiến thức

Nguyên tắc khi ôn tập kiến thức

Quy trình

Các dạng

chung khi

trình bày

ôn tập kiến

ôn tập kiến

thức

thức

Chưa biết Biết Hiểu 2. Thầy (cô) đánh giá như thế nào về vai trò của việc rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống hóa kiến thức trong dạy học Mức độ cần thiết

Lựa chọn

Bình thường Cần thiết Rất cần thiết 3. Thầy (cô) rèn luyện kĩ năng ôn tập cho HS dưới mức độ nào và trong những khâu nào của quá trình dạy học Số GV sử dụng Mục đích sử dụng Trong khâu dạy học kiến thức mới Trong khâu củng cố kiến thức

Thường

Không thường

xuyên

xuyên

Ít khi

PL2 Phiếu điều tra (dành cho học sinh) 1. Trong học tập, em đã được rèn luyện kĩ năng lập sơ đồ, bảng trong giới hạn kiến thức nào sau đây. Em hãy đánh dấu X vào ô mình lựa chọn.

Lập được bảng

Các chỉ tiêu

hoặc sơ đồ - Tách được nội dung kiến thức chính từ một Nội dung

mục

kiến thức

- Phân tích, xác định được mối quan hệ giữa

giới hạn

kiến thức với các nội dung kiến thức có liên

trong một mục

quan.

- Vận dụng các thao tác tư duy để lập được sơ đồ hệ thống hóa kiến thức.

- Tách được nội dung kiến thức chính từ nhiều bài.

Giới hạn

- Phân tích, xác định được mối quan hệ giữa

nhiều bài

kiến thức giữa các bài.

- Vận dụng các thao tác tư duy để lập được sơ đồ hệ thống hóa kiến thức.

- Tách được nội dung kiến thức chính từ một

Một chương, một học phần

chương.

- Phân tích, xác định được mối quan hệ giữa kiến thức đó.

- Vận dụng các thao tác tư duy để lập được sơ đồ hệ thống hóa kiến thức.

Lựa chọn

PL3 Phụ lục 2 Nội dung các đề kiểm tra 1. Đề kiểm tra trong thực nghiệm: Đề số 1(10 phút): Hãy lập bảng so sánh hệ sinh thái tự nhiên và hệ sinh thái nhân tạo? Đề số 2(10 phút): Trình bày chu trình nước bằng sơ đồ? Đề số 3(10 phút): Lấy ví dụ về một chuỗi thức ăn?

2. Đề kiểm tra sau thực nghiệm: Đề số 4: (45 phút) Câu 1: Khái niệm chuỗi và lưới thức ăn? Phân biệt ba loại hình tháp sinh thái?

Câu 2: Em hãy trình bày khái niệm sinh quyển, các khu sinh học trong sinh quyển bằng sơ đồ?

Câu 3: Trình bày chu trình Cacbon bằng sơ đồ?

PL4 Phụ lục 3 Một số giáo án thực nghiệm Mục tiêu bài học chúng tôi soạn theo chuẩn kiến thức, kĩ năng của chương trình cấp học do Bộ GD-ĐT ban hành.

Tiết 45 Bài 42: HỆ SINH THÁI I. Mục tiêu 1. Kiến thức Trình bày được khái niệm hệ sinh thái, lấy được ví dụ minh họa và chỉ ra được các thành phần cấu trúc của hệ sinh thái đó. Hệ sinh thái tự nhiên và hệ sinh thái nhân tạo.

2. Kỹ năng - Phát triển kỹ năng phân tích, suy luận logic và khả năng vận dụng kiến thức.

- Rèn luyện kỹ năng phân tích, tổng hợp, ôn tập hóa kiến thông qua việc so sánh đặc điểm cấu tạo của các cơ quan sống.

- Kỹ năng hoạt động nhóm.

3. Thái độ Nâng cao ý thức bảo vệ, khai thác hợp lý nguồn tài nguyên thiên nhiên và môi trường sống.

II. Đồ dùng dạy học - Giáo án, SGK, hình 42.1 - 3 SGK và một số hình ảnh khác - Bảng so sánh các cơ quan sống như quần thể, quần xã, hệ sinh thái…

III. Trọng tâm bài học Khái niệm hệ sinh thái và cấu trúc hệ sinh thái

PL5 IV. Tiến trình tổ chức bài học 1. Ổn định tổ chức lớp: ổn định lớp, kiểm tra sỉ số 2. Kiểm tra bài cũ 3. Bài mới Hoạt động dạy

Hoạt động học

* Hoạt động 1: tìm hiểu khái niệm về hệ sinh thái + Nêu các thành phần chủ yếu của + Hệ sinh thái: là hệ thống sinh học hệ sinh thái

hoàn chỉnh, tương đối ổn định nhờ các sinh vật luôn tác động lẫn nhau và tác động qua lại với các thành phần vô sinh của sinh cảnh.

+ Hệ sinh thái thường có những đặc + trong hệ sinh thái, trao đổi chất và điểm gì? Tại sao nói hệ sinh thái năng lượng giữa các sinh vật trong biểu hiện những chức năng của tổ nội bộ quần xã và giữa quần xã với chức sống?

sinh cảnh

*Hoạt động 2: Tìm hiểu về các thành phần cấu trúc của hệ sinh thái - HS quan sát hình 42.1 và thông tin + Lựa chọn các thuật ngữ cần điền. trang 187 để trả lời (dựa vào yếu tố - Đại diện nhóm trình bày, các nhóm nào để phân ra các nhóm sinh vật? khác bổ sung.

Mối quan hệ giữa các nhóm sinh Các từ cần điền: vật?)

1. Sinh cảnh

- HS tham gia thảo luận nhóm và - Ánh sáng điền vào sơ đồ còn thiếu

- Khí hậu (nhiệt độ không khí, lượng mưa...)

PL6

- Đất - Nước - Xác sinh vật 2. Quần xã sinh vật - Sinh vật sản xuất - GV điều khiển các nhóm hoạt động - Sinh vật tiêu thụ  chốt lại kiến thức đúng.

- Sinh vật phân giải

*Hoạt động 3: Tìm hiểu các kiểu hệ * HS quan sát kỹ hình, kết hợp bài tập sinh thái trên Trái Đất

vừa hoàn thành  trình bày mối quan

- Tìm hiểu thông tin và quan sát hình hệ giữa các nhân tố trong hệ sinh thái 42.2, thảo luận nhóm cho biết các kiểu hệ sinh thái trên trái Đất - GV yêu cầu HS trình bày dưới - Có hai kiểu hệ sinh thái dạng sơ đồ

+ hệ sinh thái tự nhiên (trên cạn, dưới nước (nước mặn, nước ngọt)) + hệ sinh thái nhân tạo

IV. Củng cố kiến thức Hãy lập sơ đồ ôn tập hóa kiến thức sau khi học xong bài hệ sinh thái?

GV vận dụng quy trình xây dựng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống kiến thức cho HS .

Bước 1: Xác định nhiệm vụ học tập GV yêu cầu HS dựa vào kiến thức vừa học bài 42 “Hệ sinh thái” Hãy lập sơ đồ hệ thống về Hệ sinh thái ?

Bước 2: Xác định các đỉnh của sơ đồ GV dẫn dắt HS qua hệ thống câu hỏi: - Hệ sinh thái gồm những thành phần cấu tạo nào ?

PL7

(Mắt gồm: Sinh cảnh và quần xã sinh vật Sinh cảnh gồm: - Chế độ khí hậu, ánh sáng, đất, nhiệt độ...

- Các chất vô cơ - Các chất hữu cơ Quần xã sinh vật gồm: - Sinh vật sản xuất - Sinh vật tiêu thụ - Sinh vật phân giải - Chức năng các thành phần cấu tạo của hệ sinh thái? *Sinh cảnh: là nơi ở, nơi cư trú và là nơi cung cấp đầy đủ điều kiện sống phù hợp cho các loài sinh vật. *Quần xã sinh vật: - Sinh vật sản xuất: sử dụng năng lượng mặt trời để tổng hợp nên các chất hữu cơ - Sinh vật tiêu thụ: gồm các loài động vật ăn thực vật và động vật ăn động vật, giúp chuyển hóa năng lượng trong vòng tuần hoàn - Sinh vật phân giải: phân giải xác chết và chất thải sinh vật thành các chất vô cơ ) - Các kiểu hệ sinh thái chủ yếu trên Trái Đất + Hệ sinh thái tự nhiên: Hệ sinh thái trên cạn (rừng nhiệt đới, sa mạc...)

Hệ sinh thái dưới nước (nước mặn và nước ngọt ) + Hệ sinh thái nhân tạo Bước 3: Thiết lập các cung  Thiết lập mối quan hệ giữa chức năng các thành phần cấu tạo của hệ sinh thái.

Sử dụng biện pháp phân chia khái niệm - Tiến hành phân chia khái niệm:

PL8

+Dựa vào tiêu chí thành phần cấu tạo thì Hệ sinh thái gồm quần xã sinh vật và sinh cảnh +Dựa vào tiêu chí phân loại các kiểu hệ sinh thái thì hệ sinh thái bao gồm: hệ sinh thái tự nhiên và hệ sinh thái nhân tạo Cứ tiếp tục lập luận tương tự dựa vào các tiêu chí trên, HS sẽ lập được sơ đồ hóa về hệ sinh thái.

Bước 4: Hoàn thành sơ đồ bằng cách ghi nội dung kiến thức vào đúng các đỉnh, kiểm tra lại và hoàn thiện Sinh cảnh

Khí hậu, ánh sáng, nhiệt độ..

Chất vô cơ

Thành phần

Chất hữu cơ

Quần xã sinh vật

Hệ sinh thái

Sinh vật sản xuất Sinh vật tiêu thụ Sinh vật phân giải

Các kiểu HST

HST trên cạn HST dưới nước

Rừng nhiệt đới, sa van, đồng cỏ, thảo nguyên..

HST nước mặn HST nước ngọt

PL9 V. Dặn dò - Trả lời các câu hỏi SGK. - Đọc mục “Em có biết?”.

PL10 Tiết 47 Bài 44: CHU TRÌNH SINH ĐỊA HÓA VÀ SINH QUYỂN I. Mục tiêu 1. Kiến thức - Trình bày được khái niệm về chu trình sinh địa hóa và nguyên nhân làm cho vật chất quay vòng.

- Nêu được 3 chu trình vật chất chủ yếu trong SGK - Nêu được khái niệm về sinh quyển, các khu sinh học trong sinh quyển và lấy ví dụ - Giải thích nguyên nhân của một số hoạt động gây ô nhiễm môi trường 2. Kỹ năng - Phát triển kỹ năng phân tích kênh hình, suy luận logic và khả năng vận dụng kiến thức từ đó rút ra kết luận - Rèn luyện kỹ năng phân tích, tổng hợp, ôn tập hóa kiến thông qua việc so sánh đặc điểm cấu tạo của các cơ quan sống.

- Kỹ năng hoạt động nhóm.

3. Thái độ Nâng cao ý thức bảo vệ, khai thác hợp lý nguồn tài nguyên thiên nhiên và môi trường sống.

II. Đồ dùng dạy học Giáo án, SGK, hình 44.1, 44.2, 44.3 và 44.4 SGK và một số hình ảnh khác III. Trọng tâm bài học Khái niệm về chu trình vật chất, sinh quyển IV. Tiến trình tổ chức bài học 1. Ổn định tổ chức lớp: ổn định lớp, kiểm tra sỉ số 2. Kiểm tra bài cũ 3. Bài mới

PL11

Hoạt động dạy Hoạt động học * Hoạt động 1: Tìm hiểu về trao đổi HS nghiên cứu thông tin SGK và vật chất qua chu trình sinh địa hóa

hình 41.1, thảo luận và trả lời.

- GV đưa ra sơ đồ một chuỗi thức ăn + Chu trình sinh địa hóa là chu trình thực vật đơn giản và yêu cầu HS: trao đổi các chất trong tự nhiên, theo Nêu vai trò của các bậc dinh dưỡng đường từ môi trường ngoài vào cơ trong chuỗi thức ăn trên? Sự tuần thể sinh vật, qua các bậc dinh dưỡng hoàn vật chất qua mỗi chuỗi thức ăn rồi từ cơ thể sinh vật truyền trở lại trên là một phần trong chu trình vật môi trường chất của hệ sinh thái → thế nào là chu trình vật chất? * Hoạt động 2: Tìm hiểu về một số chu trình sinh địa hóa - GV: Thực vật sử dụng nguồn 1. Chu trình Cacbon (nghiên cứu cacbon dưới dạng nào? Quan sát SGK và hình 44.2 để trả lời câu hỏi) hình 44.2 cho biết các con đường nào - Cacbon là nguyên tố cần thiết cho cacbon đã đi từ môi trường ngoài vào mọi sinh vật sống, là thành phần cấu cơ thể sinh vật, trao đổi chất và trở tạo của các chất sống lại môi trường? Có phải tất cả - Đi vào chu trình dưới dạng Cacbon của quần xã sinh vật được cacbonhidroxit trao đổi liên tục theo vòng tuần hoàn kín hay không? Vì sao?

- GV: Nito trong khí quyển chiếm 2. Chu trình Nito bao nhiêu % thể tích? Thực vật có HS nghiên cứu Sgk và thảo luận thể sử dụng nito dưới những dạng nhóm để trả lời: nào? Nguồn nitrat trong tự nhiên - Nito chiếm 79% thể tích khí được hình thành dưới những dạng quyển và là một khí trơ nào?

- Thực vật hấp thụ được Nito dưới dạng muối như muối nitrat và amon

PL12

- Các muối trên được hình thành bằng con đường vật lý, hóa học và sinh học (hình 44.3) - GV yêu cầu học sinh quan sát hình 3. Chu trình nước 44.4 và yêu cầu: Mô tả chu trình - Cơ thể rất cần nước để sống và phát nước trong thiên nhiên? Nước trong triển thông qua quá trình trao đổi thiên nhiên tồn tại dưới những dạng nước không ngừng giữa cơ thể và nào? Nguyên nhân nào dẫn đến sự môi trường biến đổi cuả nước và dẫn đến sự vận - Trong môi trường tự nhiên, do tác động của nước trong tự nhiên? Tại động của nhiệt độ, nước luôn vận sao nói chu trình nước đóng vai trò động, tạo nên chu trình nước toàn quan trọng trong đời sống của sinh cầu để cung cấp cho cơ thể sinh vật giới? Tại sao nói nước mà con người - Chu trình nước đóng vai trò quan sử dụng không phải là nguồn vô tận?

trọng trong việc điều hòa khí hậu hành tinh

* Hoạt động 3: Tìm hiểu về sinh quyển GV: Sinh quyển là gì?

- Sinh quyển là toàn bộ sinh vật sống

(GV lưu ý cho HS: sinh quyển không trong các lớp đất, nước, không khí phải là toàn bộ khí quyển mà là của trái đất, gồm: địa quyển, thủy những nơi có sinh vật sống

quyển và khí quyển

IV. Củng cố kiến thức Khái quát chu trình sinh địa hóa các chất bằng sơ đồ?

GV vận dụng quy trình xây dựng sơ đồ để rèn luyện kĩ năng ôn tập hệ thống kiến thức cho HS .

Bước 1: Xác định nhiệm vụ học tập GV yêu cầu HS dựa vào kiến thức vừa học bài 44“Chu trình sinh địa hóa và sinh quyển” Hãy lập sơ đồ khái quát về chu trình sinh địa hóa ?

Bước 2: Xác định các đỉnh của sơ đồ

PL13

GV dẫn dắt HS qua hệ thống câu hỏi: - Chu trình sinh địa hóa gồm những thành phần nào?

(Chu trình sinh địa hóa gồm: sinh vật tự dưỡng, hợp chất hữu cơ, sinh vật dị dưỡng, sinh vật phân hủy, nước và các loại khí (cacbonic,oxi..) trong môi trường) Bước 3: Thiết lập các cung  Thiết lập mối quan hệ giữa các thành phần của chu trình.

Sinh vật di dưỡng tự tổng hợp năng lượng trong tự nhiên thành các hợp chất hữu cơ, sau đó năng lượng được tuần hoàn nhờ các sinh vật dị dưỡng, nhờ sinh vật phân hủy biến đổi thành chất vô cơ đơn giản và quay trở lại tự nhiên Bước 4: Hoàn thành sơ đồ bằng cách ghi nội dung kiến thức vào đúng các đỉnh, kiểm tra lại và hoàn thiện Chất dinh dưỡng trong tự nhiên

Phần vật chất trao đổi giữa tự nhiên và môi trường Sinh vật phân hủy

Phần vật chất lắng động V. Dặn dò Trả lời các câu hỏi SGK.

Sinh vật tự dưỡng

Hợp chất hữu cơ (protein,lipit, gluxit..)

Sinh vật dị dưỡng

PL14 Phụ lục 4 Một số sơ đồ, bảng ôn tập dùng trong dạy học phần sinh thái học Sinh học 12 Sơ đồ 1: các nhân tố sinh thái

Các nhân tố sinh thái Nhân tố hữu sinh

MQH các SV

Con người

Nhân tố vô sinh

MQH các SV khác

Khí hậu

Vật lý

Địa hình

Hóa học

Thổ nhưỡng

Nước

Sơ đồ 2: sự phân bố các cá thể của quần thể trong môi trường Các nhân tố sinh thái

Môi trường

NT vô sinh Các cấp tổ chức sống

Cá thể

NT hữu sinh

Quần thể

NT con người

Quần xã

PL15

Sơ đồ 3: Các biện pháp quản lý nguồn tài nguyên thiên nhiên

Sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên

Quản lý tài nguyên thiên nhiên

Sử dụng bền vững tài nguyên đất Sử dụng bền vững tài nguyên rừng

Hạn chế gây ô nhiễm môi trường

Giáo dục về môi trường

Sử dụng bền vững tài nguyên nước Sử dụng bền vững tài nguyên biển và ven biển Duy trì đa dạng sinh học