Phát triển năng lực thực hành cho học sinh thông qua hoạt động ngoại khóa chương “Từ trường”

ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

PHAN CHÂU NHÃ Ý

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC HÀNH CHO HỌC SINH THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA CHƯƠNG “TỪ TRƯỜNG”»VÀ “CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ”» VẬT LÝ 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG

Chuyên ngành: Lý luận và Phương pháp dạy học bộ môn Vật lí Mã số: 60140111

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. LÊ CÔNG TRIÊM Thừa Thiên Huế, năm 2017

i

LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực, được các đồng tác giả cho phép sử dụng và chưa từng được công bố trong bất kì một công trình nào khác.

Tác giả

Phan Châu Nhã Ý

ii

LỜI CẢM ƠN Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, Phòng Đào tạo Sau đại học, quý thầy, cô giáo Khoa Vật lí trường Đại học Sư phạm Huế và quý thầy cô giáo trực tiếp giảng dạy đã giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập.

Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, quý thầy, cô giáo Tổ Vật lí Công nghệ trường THPT Nguyễn Thần Hiến đã nhiệt tình giúp đỡ, trao đổi và tạo điều kiện thuận lợi trong quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Nhà giáo Ưu tú, PGS.TS. Lê Công Triêm, người đã tận tình hướng dẫn cho tác giả trong suốt thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn.

Cuối cùng, tác giả bày tỏ lòng biết ơn đối với gia đình, người thân và bạn bè đã giúp đỡ, động viên tác giả hoàn thành luận văn này.

Huế, tháng 08 năm 2017 Tác giả

iii

MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa ........................................................................................................................ i Lời cam đoan........................................................................................................................ii Lời cảm ơn.......................................................................................................................... iii MỤC LỤC ............................................................................................................................ 1 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................... 5 DANH MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ, ĐỒ THỊ, HÌNH ẢNH ............................................... 6 MỞ ĐẦU.............................................................................................................................. 8 1. Lý do chọn đề tài............................................................................................................. 8 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ............................................................................................. 9 3. Mục tiêu của đề tài ........................................................................................................11 4. Giả thuyết khoa học ......................................................................................................11 5. Nhiệm vụ nghiên cứu....................................................................................................11 6. Đối tượng nghiên cứu ...................................................................................................12 7. Phạm vi nghiên cứu.......................................................................................................12 8. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................................12 9. Những đóng góp mới của luận văn .............................................................................12 10. Cấu trúc của luận văn .................................................................................................13 NỘI DUNG........................................................................................................................13 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC HÀNH CHO HỌC SINH THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA.................................................................................................................14 1.1. Năng lực thực hành ....................................................................................................14 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản........................................................................................14 1.1.2. Hệ thống các kĩ năng thực hành của học sinh trong dạy học vật lí ..................15 1.1.3. Các biện pháp phát triển năng lực thực hành cho học sinh ...............................22 1.1.4. Bộ tiêu chí đánh giá năng lực thực hành của học sinh .......................................27 1.2. Quá trình sư phạm của việc phát triển năng lực thực hành của học sinh thông qua hoạt động ngoại khóa .................................................................................................33

1

1.2.1. Khái niệm hoạt động ngoại khóa ..........................................................................33 1.2.2. Các đặc điểm của hoạt động ngoại khóa vật lí....................................................33 1.2.3. Nội dung hoạt động ngoại khóa vật lí ..................................................................33 1.2.4. Các hình thức hoạt động ngoại khóa vật lí ..........................................................34 1.2.5. Phương pháp dạy học hoạt động ngoại khóa vật lí.............................................42 1.2.6. Quy trình tổ chức hoạt động ngoại khóa về vật lí...............................................45 1.3. Tác dụng, vai trò của hoạt động ngoại khóa trong việc phát triển năng lực thực hành cho học sinh trong dạy học vật lí ...........................................................................46 1.3.1. Tác dụng của hoạt động ngoại khóa .....................................................................46 1.3.2. Vai trò của hoạt động ngoại khóa trong việc phát triển năng lực thực hành...48 1.4. Thực trạng việc tổ chức hoạt động ngoại khóa vật lí ở trường THPT ................50 1.4.1. Mục tiêu tìm hiểu thực trạng .................................................................................50 1.4.2. Phương pháp tìm hiểu ............................................................................................50 1.4.3. Đối tượng tìm hiểu..................................................................................................50 1.4.4. Kết quả tìm hiểu......................................................................................................50 1.5. Kết luận chương 1 ......................................................................................................55 Chương 2. XÂY DỰNG TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC HÀNH CHƯƠNG “TỪ TRƯỜNG” VÀ CHƯƠNG “CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ” VẬT LÍ 11 THPT ..56 2.1. Đặc điểm chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” vật lí 11 THPT 56 2.1.1. Chương “Từ trường” ..............................................................................................56 2.1.2. Chương “Cảm ứng điện từ”...................................................................................57 2.2. Một số khó khăn khi dạy chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” vật lí 11THPT.....................................................................................................................59 2.3. Nội dung cần hệ thống hóa, mở rộng, nâng cao trong hoạt dạy học ngoại khóa.......60 2.3.1. Nội dung cần hệ thống hóa ....................................................................................60 2.3.2. Nội dung cần mở rộng, nâng cao ..........................................................................61 2.4. Thiết kế hoạt động ngoại khóa Nói chuyện chuyên đề “Lịch sử điện từ học”.....61 2.4.1. Chủ đề của hoạt động ngoại khóa .........................................................................61 2.4.2. Kế hoạch tổ chức ngoại khóa ................................................................................62

2

2.4.3. Kịch bản hoạt động ngoại khóa chi tiết ...............................................................64 2.4.4. Đánh giá sản phẩm hoạt động ngoại khóa ...........................................................66 2.5. Thiết kế hoạt động ngoại khóa Hội thi vật lí chủ đề “Ứng dụng kĩ thuật của Từ trường và Cảm ứng điện từ”.............................................................................................67 2.5.1. Chủ đề của hoạt động ngoại khóa .........................................................................67 2.5.2. Kế hoạch tổ chức ngoại khóa ................................................................................67 2.5.3. Kịch bản hoạt động ngoại khóa chi tiết ...............................................................73 2.5.4. Đánh giá sản phẩm hoạt động ngoại khóa Hội thi vật lí....................................79 2.6. Kết luận chương 2 ......................................................................................................80 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...................................................................81 3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm .................................................................81 3.1.1. Mục đích ..................................................................................................................81 3.1.2. Nhiệm vụ..................................................................................................................81 3.2. Đối tượng, nội dung thực nghiệm ............................................................................82 3.2.1. Đối tượng thực nghiệm ..........................................................................................82 3.2.2. Nội dung thực nghiệm............................................................................................82 3.3. Phương pháp thực nghiệm ........................................................................................82 3.3.1. Chọn mẫu thực nghiệm ..........................................................................................82 3.3.2. Quan sát giờ học .....................................................................................................83 3.3.3. Kiểm tra, đánh giá...................................................................................................83 3.4. Kết quả thực nghiệm sư phạm ..................................................................................85 3.4.1. Kết quả định tính.....................................................................................................85 3.4.1.1. Đối với các lớp đối chứng ..................................................................................85 3.4.1.2. Đối với các lớp thực nghiệm ..............................................................................85 3.4.2. Đánh giá định lượng ...............................................................................................88 3.4.3. Kiểm định giả thiết thống kê .................................................................................92 3.5. Kết luận chương 3 ......................................................................................................93 KẾT LUẬN .......................................................................................................................95 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................97 PHỤ LỤC

3

4

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

STT

Viết đầy đủ

Từ viết tắt

1

GV

giáo viên

2

HĐNK

hoạt động ngoại khóa

3

HS

học sinh

4

NLTH

năng lực thực hành

5

PPDH

Phương pháp dạy học

6

SGK

sách giáo khoa

7

THCS

trung học cơ sở

8

THPT

trung học phổ thông

9

TN

thí nghiệm

10

TNg

thực nghiệm

11

TNSP

thực nghiệm sư phạm

5

DANH MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ, ĐỒ THỊ, HÌNH ẢNH Trang BẢNG Bảng 1.1. Phân loại mục tiêu kĩ năng của Harrow ........................................................29 Bảng 1.2. Phân loại mục tiêu theo kĩ năng của Dave....................................................29 Bảng 1.3. Bộ tiêu chí đánh giá NLTH vật lí của HS.....................................................30 Bảng 1.4. Kết quả học tập học kỳ I môn vật lí của khối 11 .........................................52 Bảng 1.5. Kết quả ý kiến của HS về thực hành vật lí ...................................................52 Bảng 2.1. Bảng điểm sản phẩm Nói chuyện chuyên đề ...............................................66 Bảng 2.2. Bảng điểm sản phẩm phần thi “Làm theo”...................................................79 Bảng 2.3. Bảng điểm sản phẩm phần thi “Sáng tạo” ....................................................79 Bảng 3.1. Các mẫu TNSP được chọn .............................................................................82 Bảng 3.2. Thống kê các điểm số (Xi) của bài kiểm tra .................................................88 Bảng 3.3.Phân phối tần suất của hai nhóm TNg và ĐC ...............................................89 Bảng 3.4. Phân phối tần suất tích luỹ của hai nhóm TNg và ĐC ................................89 Bảng 3.5. Thống kê điểm trung bình các tiêu chí của hai nhóm TNg và ĐC ............90 Bảng 3.6. Tổng hợp các tham số của hai nhóm TNg và ĐC........................................91 BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Phân bố điểm của hai nhóm TNg và ĐC ..................................................88 Biểu đồ 3.2. Phân loại học lực hai nhóm TNg và ĐC...................................................90 ĐỒ THỊ Đồ thị 3.1. Phân phối tần suất của hai nhóm TNg và ĐC ............................................89 Đồ thị 3.2. Phân phối tần suất tích lũy của hai nhóm TNg và ĐC ..............................89 Đồ thị 3.3. Thống kê điểm trung bình các tiêu chí của hai nhóm TNg và ĐC ..........90 HÌNH Hình 1.1. Các thành tố của năng lực thực hành .............................................................28 Hình 2.1. GV giới thiệu mô hình máy phát điện ...........................................................65 Hình 2.2. Con quay từ .......................................................................................................66

6

Hình 2.3. Hans Christian Odersted..................................................................................74 Hình 2.4. Véctơ cảm ứng từ của vòng dây .....................................................................74 Hình 2.5. Cực quang .........................................................................................................74 Hình 2.6. Bếp từ.................................................................................................................75 Hình 2.7. Andre-Marie Ampere.......................................................................................75 Hình 2.8. Véctơ cảm ứng từ dây dẫn thẳng dài ............................................................75 Hình 2.9. Thí nghiệm lực từ .............................................................................................76 Hình 2.10. Heinrich Friedrich Emil Lenz......................................................................76 Hình 2.11. Chiều của dòng điện cảm ứng ......................................................................76 Hình 2.12. Micheal Faraday .............................................................................................77 Hình 2.13. Chiều của dòng điện cảm ứng khi di chuyển nam châm...........................77 Hình 2.14. Máy nung cao tần ..........................................................................................78 Hình 2.15. Sơ đồ mạch của thiết bị dò điện âm tường..................................................78 Hình 3.1. Phần thi “Làm theo”.........................................................................................86 Hình 3.2. Sản phẩm Đèn cát – cao điểm nhất ở phần thi “Sáng tạo” .........................86 Hình 3.3. Sản phẩm Cuộn Tesla – cao điểm nhì ở phần thi “Sáng tạo”.....................87

7

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong các văn kiện trình Đại hội XII, Đảng ta nhấn mạnh sự quan tâm đặc biệt và làm rõ hơn lập trường, quan điểm, tính nhất quán về sự cần thiết phải đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo, phát triển nguồn nhân lực. Nghị quyết số 29 của Hội nghị Trung ương 8, khóa XI có nêu rõ đây không chỉ là quốc sách hàng đầu, là “chìa khóa” mở ra con đường đưa đất nước tiến lên phía trước, mà còn là “mệnh lệnh” của cuộc sống; xác định đây là một kế sách, tiêu điểm của sự phát triển, mang tính đột phá, khai mở con đường phát triển nguồn nhân lực Việt Nam trong thế kỷ XXI, khẳng định triết lí nhân sinh mới của nền giáo dục nước nhà “dạy người, dạy chữ, dạy nghề”. Điều 28, luật Giáo dục 2005 quy định “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS; phù hợp với đặc trưng của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học; khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn…”; quan điểm xuyên suốt của việc đổi mới PPDH ở trường phổ thông là “dạy học lấy học sinh làm trung tâm”, tức là dạy học sao cho HS phải hoạt động tích cực, tự lực để chiếm lĩnh tri thức, từ đó phát triển năng lực sáng tạo, hình thành kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, bồi dưỡng tình cảm, thái độ cho HS. Vật lí là môn khoa học thực nghiệm, do đó hầu hết các kiến thức vật lí đều được rút ra từ những quan sát và TN. Điều này đòi hỏi người học không chỉ nắm được lí thuyết và giải được bài tập mà còn phải có được kĩ năng thực hành cũng như hiểu được những ứng dụng vật lí trong cuộc sống và trong khoa học-kĩ thuật. Vì vậy, để hoạt động dạy học môn vật lí đạt hiệu quả cần phải phát triển NLTH cho HS. Tuy nhiên, hiện nay, việc phát triển NLTH cho HS chưa đạt được những kết quả như mong muốn.

Nguyên nhân chủ yếu là do thói quen thi cử, xuất phát từ chỗ thực hành ít được đưa vào chương trình đánh giá HS, GV chịu áp lực chỉ tiêu thành tích bộ môn nên hầu hết chỉ tập trung dạy sao cho hết kiến thức trong SGK. Từ đó, làm mất đi phần lớn giá trị vốn có của môn học, đa số HS nhìn nhận môn vật lí là môn của công thức và bài tập, học để thi chứ không mang ý nghĩa thực tiễn. Đấy là một điều hết sức tai hại. Vậy thiết

8

nghĩ, để phát triển NLTH cho HS, đầu tiên là phải giúp các em nhận thức được tính thực tiễn của các kiến thức đã học, hào hứng với những ứng dụng vật lí, kích thích sự hứng thú, nhu cầu tự rèn luyện, tự phát triển năng lực.

Hiện nay, ở cấp THPT đang thực hiện nguyên tắc dạy học phân hóa, thực hiện bằng cách phân ban kết hợp với dạy học ngoại khóa có tác dụng bổ trợ hiệu quả cho dạy học nội khóa, giúp học sinh củng cố, đào sâu, mở rộng các kiến thức đã học ở nội khóa, kích thích sự hứng thú, phát huy tính tích cực, sáng tạo, góp phần hoàn thiện, phát triển nhân cách, NLTH cho HS. Theo kinh nghiệm dạy học, tôi nhận thấy chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” vật lí 11 THPT có đặc điểm gắn liền với đời sống và là nền tản nguyên lý cho rất nhiều loại máy móc cơ khí, thiết bị điện dân dụng như: máy biến áp, máy phát điện, bếp từ...có vai trò quan trọng trong định hướng công nghiệp hoá, hiện đại hóa đất nước, nhưng sau mỗi chương lại không có bài thực hành. Vì vậy, phần này rất thích hợp để tổ chức HĐNK nhằm phát triển năng lực thực hành cho học sinh Từ những lý do trên, tôi chọn đề tài của luận văn là: Phát triển năng lực thực hành cho học sinh thông qua hoạt động ngoại khóa chương “Từ trường” và “Cảm ứng điện từ” Vật lí 11 THPT. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Qua quá trình nghiên cứu các nguồn tài liệu khác nhau cho thấy đã có nhiều nghiên cứu theo hướng bồi dưỡng NLTH cho HS trong dạy học vật lí như sau: - Luận án tiến sĩ của Huỳnh Trọng Dương “Nghiên cứu xây dựng và sử dụng thí nghiệm theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học vật lí ở trường trung học cơ sở”, đã nghiên cứu vai trò của vật lí trong việc phát huy tính tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS ở trường trung học cơ sở, qua đó đã tiến hành xây dựng thí nghiệm và sử dụng trong từng bài học cụ thể; - Luận văn của Nguyễn Thị Thu Thủy “Bồi dưỡng năng lực thực hành cho học sinh trong dạy học phần quang hình học vật lí 11 THPT”, 2014, đề xuất các biện pháp bồi dưỡng NLTH cho HS và xây dựng quy trình dạy phần Quang hình học vật lí 11 THPT theo hướng bồi dưỡng NLTH; - Luận văn của Nguyễn Văn Nghĩa năm 2014 : Bồi dưỡng năng lực thực hành

9

cho học sinh trong dạy học chương “Từ trường” và chương “ Cảm ứng điện từ” vật lí 11 THPT, đề xuất các biện pháp bồi dưỡng NLTH cho HS và xây dựng quy trình dạy học theo hướng bồi dưỡng NLTH cho HS khi dạy chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” vật lí 11 THPT; - Giáo trình của Nguyễn Đức Thâm, Nguyễn Ngọc Hưng, Phạm Xuân Quế “Phương pháp dạy học vật lí” đã nói lên đặc điểm, chức năng của TN và các loại TN, đưa ra các phương pháp TN để tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS; - A.V.Muraviep “Dạy thế nào cho học sinh tự lực nắm kiến thức vật lí” người dịch Bùi Ngọc Quỳnh, Nguyễn Ngọc Đoàn, Bùi Văn Kim, đưa ra những cơ sở lí luận, vai trò quan trọng của TN dạy học vật lí, nhiều bài TN hay và bổ ích, HS có thể tự làm được từ những dụng cụ đơn giản trong cuộc sống hằng ngày; - Luận văn của Vũ Thị Nguyệt Anh năm 2009: Bồi dưỡng phương pháp thực nghiệm cho học sinh khi dạy một số kiến thức chương “Chất khí” Vật lí 10 chương trình chuẩn, đã nêu ra các hình thức và biện pháp bồi dưỡng phương pháp thực nghiệm cho học sinh trong dạy học vật lí, chú trọng việc rèn luyện các kĩ năng thực hành của học sinh.

Ngoài ra còn rất nhiều giáo trình, đề tài khoa học viết và nghiên cứu về việc tổ chức các hoạt động ngoại khóa trong trường trung học phổ thông như: - Luận văn của Kiều Quang Trung “Nghiên cứu tổ chức dạy học ngoại khóa phần Quang hình học Vật lí 11 trung học phổ thông” đã đề xuất quy trình và cách thức tổ chức dạy học ngoại khóa ở trường THPT; - Luận văn của Nguyễn Thị Thanh Thủy “Tổ chức hoạt động ngoại khóa trong dạy học phần Cơ học vật lí 10 THPT”, 2012 và luận văn của Trương Văn Ngọc “Nghiên cứu dạy học ngoại khóa phần điện lớp 11THPT ”, 2012, đã đề xuất được một số tiến trình dạy học ngoại khóa; - Luận văn của Đàm Văn Tuyến năm 2011: Tổ chức hoạt động ngoại khóa chương “Từ trường” và “Cảm ứng điện từ” vật lí 11THPT, đã đề xuất quy trình cách tổ chức HĐNK chương “Từ trường” và “Cảm ứng điện từ” khi dạy vật lí 11 ở trường THPT; - Trong tài liệu “Phương pháp tổ chức hoạt động ngoại khóa vật lí”, 2009, của

10

Nguyễn Quang Đông đã bàn về thực trạng, giải pháp và đề xuất quy trình thiết kế một số HĐNK ở trường phổ thông.

Nhìn chung, các đề tài đề cập đến việc bồi dưỡng NLTH và tổ chức HĐNK như hai hoạt động riêng lẻ, chưa chú ý đến việc đề xuất quy trình tổ chức một số HĐNK ở trường phổ thông theo hướng phát triển NLTH. Chưa có đề tài về Phát triển năng lực thực hành cho học sinh thông qua hoạt động ngoại khóa chương “Từ trường” và “Cảm ứng điện từ” Vật lí 11 THPT. 3. Mục tiêu của đề tài Đề xuất và xây dựng được quy trình tổ chức một số HĐNK chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” vật lí 11 ở trường THPT theo hướng phát triển NLTH. 4. Giả thuyết khoa học Nếu thiết kế, tổ chức HĐNK chương “Từ trường” và chương “ Cảm ứng điện từ” vật lí 11 THPT đúng quy trình đề xuất trong luận văn thì sẽ góp phần phát triển NLTH cho HS từ đó nâng cao được chất lượng dạy học môn vật lí.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu thực trạng tình hình dạy học và việc phát triển NLTH cho HS trong dạy học vật lí ở trường THPT; Nghiên cứu cơ sở lí luận, của việc dạy học vật lí theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức cho HS, đặc biệt là việc phát triển NLTH; Xây dựng hệ thống kĩ năng và các biện pháp phát triển NLTH cho HS trong dạy học vật lí ở trường THPT; Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn về việc tổ chức HĐNK trong dạy học vật lí ở trường THPT; Nghiên cứu mục tiêu, nội dung chương trình vật lí nhằm xác định mức độ nội dung các kiến thức, kĩ năng mà HS cần đạt được ở chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” Vật lí 11 THPT; Thiết kế, đề xuất quy trình tổ chức HĐNK chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” Vật lí 11 THPT theo hướng phát triển NLTH cho HS; Thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá hiệu quả của đề tài.

11

6. Đối tượng nghiên cứu Hoạt động dạy và học ngoại khóa chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” Vật lí 11 THPT theo hướng phát triển NLTH. 7. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu, đề xuất quy trình tổ chức HĐNK chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” Vật lí 11 THPT theo hướng phát triển NLTH cho HS, tiến hành TNSP ở trường THPT Nguyễn Thần Hiến, thị xã Hà Tiên, tỉnh Kiên Giang.

8. Phương pháp nghiên cứu 8.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết Nghiên cứu các văn kiện của Đảng và Nhà nước, các văn bản chỉ đạo của Bộ Giáo dục và Đào tạo có liên quan đến việc đổi mới phương pháp dạy-học.

Nghiên cứu các tài liệu về lí luận dạy học, tâm lý học, giáo dục học và các tài liệu có liên quan đến nội dung kiến thức của đề tài.

Nghiên cứu chương trình, SGK, tài liệu tham khảo vật lí 11.

8.2. Phương pháp thực tiễn Điều tra thông qua đàm thoại, thu thập thông tin từ phiếu điều tra đối với GV, HS về thực trạng, những thuận lợi và khó khăn về mọi mặt trong việc phát triển NLTH trong dạy học vật lí.

Phát phiếu thăm dò GV về các biện pháp tổ chức HĐNK theo hướng phát triển NLTH. Quan sát hoạt động của GV và HS trong các giờ ngoại khóa ở trường THPT Nguyễn Thần Hiến.

8.3. Phương pháp thực nghiệm Thiết kế một số phương án tổ chức HĐNK theo hướng phát triển NLTH và tiến hành TNSP để kiểm chứng.

8.4. Phương pháp thống kê toán học Để trình bày và xử lý các kết quả TNSP, các phương pháp thống kê mô tả và thống kê kiểm định sẽ được sử dụng.

9. Những đóng góp mới của luận văn

12

Về mặt lí luận, luận văn bổ sung thêm về cơ sở lí luận của việc phát triển năng lực thực hành cho HS, đồng thời làm rõ vai trò của HĐNK đối với việc phát triển NLTH cho HS trong dạy học vật lí ở trường phổ thông.

Về mặt thực tiễn, luận văn phân tích, đánh giá việc phát triển NLTH cho HS thông qua HĐNK vật lí ở trường THPT hiện nay, nhằm rút ra các kết luận làm cơ sở cho việc đề xuất phương án tổ chức HĐNK theo hướng phát triển NLTH trong dạy học vật lí.

10. Cấu trúc của luận văn Luận văn gồm 3 phần: Mở đầu, nội dung và kết luận.

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 3. Mục đích nghiên cứu 4. Giả thuyết khoa học 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 6. Đối tượng nghiên cứu 7. Phạm vi nghiên cứu 8. Phương pháp nghiên cứu 9. Những đóng góp mới của đề tài 10. Cấu trúc luận văn NỘI DUNG CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC HÀNH CHO HỌC SINH THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA CHƯƠNG 2. PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC HÀNH CHO HỌC SINH THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA CHƯƠNG “TỪ TRƯỜNG” VÀ CHƯƠNG “CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ” VẬT LÍ 11 THPT CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM KẾT LUẬN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC NỘI DUNG

13

Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC HÀNH CHO HỌC SINH THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA 1.1. Năng lực thực hành 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1.1. Năng lực Khái niệm năng lực (competenci) có nguồn gốc tiếng La tinh “competentia”.

Ngày nay, năng lực được định nghĩa theo nhiều cách: - Theo từ điển giáo khoa tiếng Việt: "Năng lực là khả năng làm tốt công việc, nhờ có phẩm chất đạo đức và trình độ chuyên môn"[22] ; - Từ điển Triết học (M.Rôdentan và P.IUĐin, 1976): Năng lực hiểu theo nghĩa rộng là những đặc điểm tâm lý của cá thể điều tiết hành vi của cá thể và là điều kiện cho hoạt động sống của cá thể. Đồng thời, quan điểm triết học cũng cho rằng năng lực của con người là sản phẩm của sự phát triển xã hội; - Theo Tâm lý học, X.L. Rubinstein coi năng lực là điều kiện cho hoạt động có ích của con người: “Năng lực là toàn bộ những thuộc tính tâm lý làm cho con người thích hợp với một hoạt động có ích lợi xã hội nhất định”; - Theo Giáo dục học “Năng lực là khả năng được hình thành hoặc phát triển, cho phép một con người đạt thành công trong một hoạt động thể lực, trí lực hoặc nghề nghiệp. Năng lực chỉ có hiệu quả khi nó được chứng minh, ngược lại, nó chỉ là giả định hoặc không có thực”[ 9].

Tuy còn có những cách hiểu và diễn đạt khác nhau, song về cơ bản các nghiên cứu đều thống nhất rằng năng lực tồn tại và phát triể n thông qua hoạt động, để có năng lực cần phải có những phẩm chất của cá nhân đáp ứng yêu cầu của một loại hoạt động nhất định, đảm bảo cho hoạt động ấy đạt hiệu quả cao. Người có năng lực về một hoạt động nào đó cần phải: - Có tri thức về hoạt động đó; - Tiến hành thành thạo theo đúng các yêu cầu của nó một cách có hiệu quả;

14

- Đạt được kết quả phù hợp với mục đích đề ra; - Biết tiến hành có kết quả trong những điều kiện khác nhau.

1.1.1.2. Năng lực thực hành Năng lực thực hành của HS phổ thông là sự làm chủ những hệ thống kiến thức, kĩ năng, thái độ và vận hành chúng một cách hợp lý để thực hiện thành công nhiệm vụ thực nghiệm trong quá trình học tập ở trường phổ thông.

Theo báo cáo của TS. Lương Việt Thái [14], NLTH đòi hỏi HS phải có các khả năng vận dụng tri thức (từ bài học cũng như từ thực tiễn), thực hàn h một cách linh hoạt (tích cực-chủ động), tự tin; có khả năng sử dụng các công cụ cần thiết, khả năng giải quyết vấn đề, sáng tạo, có tính kiên trì,...

Năng lực thực hành vật lí là một trong những năng lực chuyên biệt của bộ môn vật lí. Năng lực thực hành vật lí có thể hiểu là khả năng vận dụng các kiến thức, kĩ năng thực nghiệm trong lĩnh vực vật lí cùng với thái độ tích cực để giải quyết các vấn đề đặt ra trong thực tiễn. Đó có thể là khả năng lý giải được một hiện tượng vật lí, thực hiện thành công một TN vật lí, hay khả năng chế tạo các dụng cụ TN hoạt động dựa trên các nguyên tắc vật lí để phục vụ cuộc sống... Trong quá trình học tâp ở trường phổ thông thì bồi dưỡng NLTH cho HS là việc hết sức cần thiết.

Như vậy, NLTH gắn với khả năng hành động, nghĩa là đòi hỏi HS phải giải thích được, làm được, vận dụng được kiến thức lí thuyết vào thực tiễn chứ không chỉ dừng lại ở hiểu. Mặt khác, quá trình bồi dưỡng NLTH lại dựa trên cơ sở sự phát triển các kiến thức, kĩ năng, thái độ. Tuy nhiên với ý nghĩa nhấn mạnh đến khả năng thực hiện, khả năng hành động thì việc phát triển các kĩ năng thực nghiệm sẽ là yếu tố quan trọng nhất đến sự hình thành và phát triển NLTH. Mặt khác các kĩ năng thực nghiệm vật lí mà HS được rèn luyện ở trường phổ thông chính là các kĩ năng trình bày kiến thức về các hiện tượng, định luật, đại lượng, nguyên lý vật lí, các phép đo, các hằng số vật lí, trình bày được mối quan hệ giữa các đại lượng, vận dụng kiến thức vật lí vào thực tiễn. Nếu hệ thống các kĩ năng này được rèn luyện tốt thì HS sẽ dễ dàng vận dụng chúng để giải quyết các vấn đề của thực tiễn. Với quan điểm này, đề tài sẽ tập trung vào việc bồi dưỡng các kĩ năng về NLTH cho HS trong quá trình dạy học vật lí ở trường THPT [5], [6].

1.1.2. Hệ thống các kĩ năng thực hành của học sinh trong dạy học vật lí

15

Các kĩ năng thực hành TN trong vật lí bao gồm: kĩ năng lập kế hoạch TN; kĩ năng tìm hiểu dụng cụ TN; kĩ năng bố trí TN; kĩ năng thu thập số liệu, kết quả TN; kĩ năng xử lý số liệu, nhận xét, đánh giá kết quả TN; kĩ năng sửa chữa, chế tạo dụng cụ TN. 1.1.2.1. Kĩ năng lập kế hoạch TN Đây là bước đầu tiên của quá trình làm TN, quyết định tới sự thành công của một bài TN. Xây dựng được một kế hoạch tốt sẽ tạo điều kiện thuận lợi để HS tiến hành đúng hướng, đúng phương pháp, thu đủ kết quả và hoàn thành đúng thời gian quy định. Kĩ năng lập kế hoạch TN gồm: - Xác định vấn đề, mục đích TN Thí nghiệm không phải thực hiện một cách tùy ý, ngẫu hứng mà phải xuất phát từ mục đích rõ ràng. Mỗi TN vật lí đều có mục đích riêng, đó là những vấn đề cần được nghiên cứu, được đặt ra và phải được giải quyết sau khi tiến hành TN. - Đề xuất phương án TN và lựa chọn phương án TN Đây là nhiệm vụ khó khăn nhất của HS trong kĩ năng lập kế hoạch TN. HS cần đưa ra cách thức làm TN nhằm đạt mục đích TN. Để đề xuất được phương án khả thi đòi hỏi ở HS sự hiểu biết nhất định về kiến thức lí thuyết và thực hành, đặc biệt cần có sự linh hoạt, sáng tạo rất nhiều của HS. Mỗi TN có thể tiến hành theo nhiều phương án khác nhau. Trước khi bồi dưỡng, GV nên để cho HS trao đổi, thảo luận và tự đề xuất các phương án khác nhau mà các em cho là phù hợp. Sau đó bằng kinh nghiệm GV sẽ phân tích, lý giải giúp HS lựa chọn phương án khả thi nhất. Để bồi dưỡng tốt kĩ năng này cho HS thì trong quá trình giảng dạy GV cần tăng cường đưa ra các bài tập đề xuất phương án TN với độ khó tăng dần. Chẳng hạn, đơn giản với một số dụng cụ TN cho sẵn, yêu cầu HS đề xuất phương án TN, hay mức độ cao hơn nữa là HS tự đề x uất phương án TN mà không có bất kì sự gợi ý nào của GV. Trên cơ sở các phương án mà HS đã đưa ra, GV hướng dẫn HS lựa chọn phương án khả thi nhất bằng việc yêu cầu HS trả lời các câu hỏi như: Phương án đó có dễ dàng thực hiện được không? Dụng cụ TN có đáp ứng không? Sai số có thể nằm trong phạm vi cho phép không? Phương án TN đó tiến hành có đảm bảo an toàn không?.. Trả lời

16

tốt các câu hỏi đó HS sẽ lựa chọn được phương án khả thi nhất.

- Xây dựng tiến trình làm TN Dựa vào mục đích và phương án đã chọn, HS sẽ xây dựng tiến trình làm TN. Tiến trình làm TN là quá trình HS chia nhỏ vấn đề để giải quyết từng bước sao cho hợp lý trên cơ sở mục đích và phương án đã lựa chọn. Tiến trình TN phải rõ ràng, chi tiết về cách thức tiến hành và phù hợp với phương án đã nêu ra. Để thực hiện tốt công việc này, GV nên hướng dẫn các em cách đặt các câu hỏi theo trình tự TN và yêu cầu các em tự trả lời như: Trước tiên cần làm gì và làm như thế nào? Bước tiếp theo phải làm gì, làm ra sao? Việc xây dựng và trả lời tốt các câu hỏi sẽ giúp HS hình thành cách xây dựng tiến trình làm TN dễ dàn g hơn.

- Lập các bảng biểu, đồ thị Bảng biểu và đồ thị là những công cụ được chuẩn bị sẵn để việc thu thập số liệu, các kết quả trong bài TN diễn ra nhanh chóng và có hiệu quả hơn. Vì vậy bảng biểu và đồ thị lập ra phải hợp lý, đúng với yêu cầu của bài TN, thể hiện rõ các đại lượng cần thu thập trong quá trình làm TN. Để rèn luyện kĩ năng này, GV cần dẫn dắt để HS tự đặt ra các câu hỏi và tự trả lời như: Những đại lượng nào có thể thu thập số liệu trực tiếp? Những đại lượng nào cần xác định theo yêu cầu của bài TN? Đại lượng nào cần tính sai số? Phép đo cần thực hiện bao nhiêu lần? Cần thiết kế bảng biểu như thế nào để thuận tiện cho việc ghi kết quả nhất? Hoặc một số câu hỏi giúp HS biết cách xây dựng đồ thị như: Cần xác lập mối liện hệ giữa các đại lượng nào? Đại lượng nào tương ứng với các trục tọa độ? Đơn vị tương ứng là gì?

Nhằm bồi dưỡng và phát triển kĩ năng lập kế hoạch, GV cần tăng dần mức độ tự lực của HS, từ việc lập kế hoạch cho một TN có bản hướng dẫn trong tài liệu đến việc hoàn toàn tự lực trong việc lập bản kế hoạch cho một TN bất kì. Kĩ năng lập kế hoạch TN cần rèn luyện thường xuyên, đặc biệt là với các TN thực hành, GV nên dành nhiều thời gian hướng dẫn các em lập kế hoạch đầy đủ và chi tiết.

1.1.2.2. Kĩ năng tìm hiểu dụng cụ TN TN nào cũng được tiến hành với sự kết hợp nhiều dụng cụ khác nhau. Mỗi dụng cụ đều có công dụng và nguyên tắc hoạt động riêng của nó. Do đó, trước khi

17

tiến hành TN, HS cần có kĩ năng tìm hiểu kĩ các dụng cụ liên quan để sử dụng đúng cách, tránh làm hư hỏng và đảm bảo an toàn khi làm TN. Các hành động đòi hỏi HS cần thực hiện đối với kĩ năng này là: - Quan sát hình dạng bên ngoài của dụng cụ và gọi tên dụng cụ Khi tiếp xúc với một dụng cụ nào đó thì GV phải tập cho HS thói quen quan sát hình dạng bên ngoài của dụng cụ. Việc quan sát này nhằm giúp HS nhận dạng, gọi đúng tên dụng cụ, nếu dụng cụ này HS đã biết. Còn với những dụng cụ lần đầu các em tiếp xúc thì quan sát sẽ giúp HS ghi nhớ các chi tiết đặc trưng bên ngoài dụng cụ, dễ dàng nhận dạng, gọi tên nếu bắt gặp lần sau.

Trước khi tiến hành một TN, GV cần rèn luyện cho HS thói quen gọi tên các dụng cụ hoặc giới thiệu tên từng dụng cụ với HS. Nếu điều kiện cho phép thì nên phát dụng cụ tới từng nhóm HS để các em quan sát dụng cụ chi tiết hơn. Với những dụng cụ quá cồng kềnh thì GV cần đặt ở vị trí thích hợp để cả lớp cùng quan sát, rồi yêu cầu HS mô tả đặc trưng của từng dụng cụ.

- Tìm hiểu cấu tạo, công dụng, nguyên tắc hoạt động các dụng cụ Trước hết, GV cần cho HS quan sát vật thật, quan sát trên mô hình, hình vẽ.

Nếu các dụng cụ phức tạp thì GV nên cung cấp trước các tài liệu cần thiết để các em có thể tham khảo.

Trong quá trình tìm hiểu dụng cụ TN thì việc quan trọng nhất là HS phải biết cách sử dụng dụng cụ đó. HS phải biết thứ tự thực hiện các thao tác và phải thực hiện các thao tác một cách thành thạo. Với những dụng cụ mới thì GV biểu diễn cách sử dụng mẫu rồi yêu cầu HS thực hiện các thao tác với sự hướng dẫn của GV rồi yêu cầu HS tự thực hiện.

- Đọc, hiểu các kí hiệu, số liệu kĩ thuật và giới hạn sử dụng trên dụng cụ Muốn đọc đúng các số liệu hiển thị trên dụng cụ thì HS cầ n hiểu các kí hiệu và số liệu kĩ thuật. Mỗi dụng cụ TN đều có một giới hạn sử dụng nhất định, do đó HS cần tìm hiểu giới hạn sử dụng các dụng cụ để sử dụng đúng thang đo, tránh làm hư hỏng và đảm bảo an toàn trong quá trình làm TN. Khi sử dụng dụng cụ, GV cần rèn luyện cho HS cách đọc các kí hiệu ghi trên các dụng cụ như thang đo, giới hạn đo, giá trị định mức, đặc biệt lưu ý HS sử dụng

18

các dụng cụ đo trong phạm vi cho phép.

- Chuẩn bị dụng cụ TN Để thực hiện được các TN, HS cần lựa chọn các dụng cụ phù hợp với phương án đã lựa chọn. Thực tế, các dụng cụ thường có sẵn trong phòng TN của trường, vì vậy các em chỉ việc lựa chọn các dụng cụ chất lượng tốt để thực hiện TN. Tuy nhiên, trong trường hợp các thiết bị không có sẵn trong trường thì GV có thể yêu cầu HS tự chế tạo dụng cụ phù hợp với phương án đã lựa chọn. Các dụng cụ này có thể chế tạo từ các phế liệu trong cuộc sống hàng ngày như lon bia, vỏ chai, ông tuýp nhựa, bìa cáttông… Nếu kĩ năng này được rèn luyện thì không những kiến thức vật lí được nâng cao mà thông qua đó HS còn phát hiện ra những hư hỏng khác để khắc phục, sửa chữa.

1.1.2.3. Kĩ năng bố trí TN Bố trí TN là sắp xếp, lắp ráp các dụng cụ một cách trật tự, hợp lý để việc đo đạc diễn ra đúng quy trình và bảo đảm an toàn trong khi làm TN. Sự bố trí thích hợp sẽ giúp quan sát được rõ ràng hiệu quả của mỗi tác động, không bị nhiễu, không bị nhầm lẫn. Sự bố trí khéo léo có thể làm giảm các hiện tượng phụ làm lạc hướng quan sát. Ngoài ra, trong chương trình SGK có một số TN yêu cầu nghiêm ngặt về an toàn trong khi làm TN chẳng hạn như TN về sự phóng điện trong chất khí, do đó nếu bố trí không hợp lý có thể xảy ra sự cố nguy hiểm như cháy nổ.

Sự bố trí tốt nhất là sao cho một tác động chỉ gây ra một sự biến đổi về một mặt nào đó còn các mặt khác thì giữ nguyên. Đó không phải là việc dễ dàng làm, đòi hỏi HS phải rèn luyện thường xuyên. Các hành động HS cần thực hiện để rèn luyện kĩ năng này là: - Tháo lắp các dụng cụ TN Việc tháo lắp các dụng cụ cần đảm bảo đúng quy trình để tránh làm hư hỏng các dụng cụ. Vì vậy, với các dụng cụ phức tạp thì GV phải cung cấp tài liệu hướng dẫn chi tiết các bước tháo lắp dụng cụ.

- Bố trí, sắp xếp các dụng cụ TN Hầu hết các TN trong chương trình THPT, việc bố trí TN được thực hiện theo sơ đồ cho trước trong SGK. Chỉ cần đọc kĩ sơ đồ thì HS sẽ tự bố trí được các dụng

19

cụ. Việc bố trí, sắp xếp các dụng cụ cũng phải đảm bảo cho việc quan sát và thu thập số liệu được dễ dàng. Khi rèn luyện kĩ năng này, GV cần lưu ý tháo lắp, bố trí các dụng cụ theo sơ đồ, nếu bố trí sai lệch sẽ gây khó khăn cho HS khi quan sát. Trước hết GV làm mẫu, sau đó yêu cầu các em thực hiện sắp đặt dụng cụ, bố trí TN theo sơ đồ dưới sự hướng dẫn của GV. Nếu kĩ năng này được rèn luyện tốt thì khi phương án TN bị thay đổi HS vẫn có thể tự thiết kế sơ đồ và bố trí dụng cụ hợp lý mà vẫn đảm bảo an toàn khi thực hiện.

1.1.2.4. Kĩ năng thu thập số liệu, kết quả TN Đó là việc ghi chép lại những dấu hiệu, diễn biến của hiện tượng. Việc thu thập số liệu là căn cứ, cơ sở để phân tích và đưa ra kết luận cuối cùng cho một bài TN. Vì vậy cần ghi chép một cách có hệ thống, lập thành bảng biểu cho dễ đối chiếu, so sánh. Nhiều khi nhờ có sự đối chiếu những biến đổi của hai đại lượng trong bảng ghi kết quả mà có thể phát hiện được mối liên hệ có tính quy luật giữa chúng. HS cần thực hiện các hành động sau: - Đo đạc và thao tác với dụng cụ TN Trước hết HS phải lựa chọn thang đo phù hợp để số liệu hiển thị chính xác và hạn chế hư hỏng dụng cụ. Kĩ năng này đòi hỏi tính cẩn thận, tỉ mỉ, chính xác thì kết quả mới đáng tin cậy.

- Quan sát diễn biến TN Khi quan sát, HS cần biết chọn hướng, vị trí quan sát phù hợp để dễ dàng đọc số liệu và thu được số liệu chính xác. Ví dụ, khi quan sát số ghi trên thước thẳng đứng hoặc đọc số chỉ trên nhiệt kế thì yêu cầu các em phải quan sát thẳng góc, nếu không số liệu thu thập sẽ kém chính xác. Bên cạnh đó, cự li quan sát cũng cần được đảm bảo. Nếu quan sát từ khoảng cách xa thì sẽ quan sát tổng quan TN nhưng kém chi tiết và ngược lại. Một số TN lại cần theo dõi chi tiết diễn biến hiện tượng xảy ra và ghi chép lại. Vì vậy việc quan sát cũng phải đúng lúc, đúng thời điểm. Người có kĩ năng quan sát tốt không chỉ thu thập được số liệu mà còn phát hiện được một số hiện tượng bất thường ảnh hưởng đến kết quả đo.

- Đọc kết quả TN

20

Muốn đọc đúng số liệu thì HS cần biết cách chọn mốc quan sát, lựa chọn thời điểm đọc số liệu, đọc đúng số liệu trên dụng cụ theo đúng sai số quy định của dụng cụ đó.

Khi bồi dưỡng năng lực này, GV cần cung cấp cho HS sai số dụng cụ và hướng dẫn HS cách đọc số liệu theo đúng sai số quy định, nếu cần GV có thể thực hiện mẫu, sau đó yêu cầu HS thực hiện.

1.1.2.5. Kĩ năng xử lý số liệu, nhận xét, đánh giá Đây cũng là kĩ năng quan trọng trong quá trình thực hiện một bài TN. Kĩ năng xử lý số liệu bao gồm: rút ra các mối quan hệ phụ thuộc hàm số giữa các đại lượng, tính sai số của phép đo, làm tròn kết quả, vẽ đồ thị, từ đồ thị rút ra quy luật liên hệ giữa các đại lượng… Sau khi xử lý xong số liệu thì cần đưa ra nhận xét xem kết quả có như mong đợi theo lí thuyết không, sai số có chấp nhận được không, nguyên nhân nào dẫn đến sai số. Cuối cùng, yêu cầu HS đề xuất phương án làm giảm sai số của phép đo. Để rèn luyện kĩ năng này, GV cần: - Hướng dẫn các em cách tính sai số trực tiếp, gián tiếp, cách làm tròn kết quả, cách ghi kết quả cuối cùng, cách vẽ đồ thị; - Hướng dẫn HS cách nhận xét kết quả thu được, cụ thể là xem xét xem kết quả có phù hợp không, sai số chấp nhận được không?

- Hướng dẫn HS đánh giá toàn bộ bài TN dựa trên kết quả thu được. Kết quả thu được có như mong muốn không? Tiến trình TN có gì khó khăn không? Hướng khắc phục như thế nào?

1.1.2.6. Kĩ năng sửa chữa và chế tạo dụng cụ TN Trong quá trình tìm hiểu dụng cụ TN, HS sẽ dễ dàng phát hiện những hư hỏng, nếu đó là những hư hỏng nhẹ như đứt dây, hỏng vít… thì GV có thể yêu cầu các em tự sửa chữa, khắc phục. Nếu thiết bị không thể sử dụng lại lần sau hoặc không có sẵn thì GV cũng có thể hướng dẫn các em chế tạo dụng cụ khác thay thế. Các dụng cụ đó thường đơn giản, gọn nhẹ, dễ chế tạo và ít tốn kém như lon bia, bìa cứng, vỏ chai, tuýp nước… Đối với HS khá giỏi có thể yêu cầu chế tạo những dụng cụ phức tạp và tinh tế hơn. Việc rèn luyện kĩ năng chế tạo dụng cụ, ngoài việc giúp HS dễ dàng sử

21

dụng được các dụng cụ, kích thích sự say mê, khám phá thì cũng nhờ đó mà HS thể phát hiện được hư hỏng của các dụng cụ, đồng thời biết cách khắc phục và sửa chữa các dụng cụ đó.

1.1.3. Các biện pháp phát triển năng lực thực hành cho học sinh 1.1.3.1. Tăng cường sử dụng thí nghiệm trong dạy học Sử dụng thí nghiệm vật lí trong dạy học góp phần quan trọng vào việc hoàn thiện những phẩm chất năng lực của HS, sự phát triển toàn diện c ủa người học. Nhờ có thí nghiệm, HS có thể hiểu sâu hơn bản chất vật lí của các hiện tượng, định luật, quá trình…được nghiên cứu, do đó khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn của HS sẽ linh hoạt và hiệu quả hơn. Nói cách khác, thí nghiệm là cầu nối giữa lí thuyết và thực tiễn. Qua thí nghiệm HS có cơ hội rèn luyện kĩ năng thực nghiệm góp phần thiết thực vào việc bồi dưỡng NLTH cho HS. Như vậy TN có vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển các kĩ năng của NLTH cho HS. Mục đích của việc tăng cường làm TN trước hết là để HS có niềm tin vào việc có thể tự lực làm TN. Từ chỗ đơn giản là bắt chước, làm TN theo hướng dẫn và có phương án cho trước đến việc tự đề xuất phương án TN, tự chế tạo dụng cụ và tiến hành TN độc lập.

Các TN biểu diễn đa phần là GV thực hiện, tuy nhiên nếu tăng cường sử dụng chúng sẽ rèn luyện cho HS kĩ năng quan sát, nhận xét kết quả TN, đồng thời HS có thể bắt chước thực hiện được các thao tác. Đó là cơ sở ban đầu cho việc hình thành các kĩ năng của NLTH ở HS. Vì vậy GV cần sử dụng tối đa các TN trong chương trình. Thực hiện các TN một cách bài bản, công phu để qua đó HS khắc sâu kiến thức và rèn luyện một số kĩ năng chuyên biệt môn vật lí.

Khi thực hiện các TN thực hành, HS có cơ hội tiếp xúc trực tiếp với dụng cụ, được lựa chọn, sắp xếp, đo đạc trực tiếp với dụng cụ và xử lý số liệu... Đối với các TN trực diện, HS tiến hành tại lớp do đó được sự hướng dẫn, điều chỉnh trực tiếp của GV. Nhờ đó mà NLTH của các em được bồi dưỡng và phát triển thêm. Do hạn chế về mặt thời gian nên có thể các kĩ năng của NLTH không được rèn luyện hết trên lớp. Để phát triển NLTH của mình HS phải tự lực thực hiện các giai đoạn của quá trình TN, thực hiện nhiều thao tác, tiến hành nhiều phép đo, xử lý nhiều số liệu mới rút ra

22

được kết luận cần thiết. Tuy nhiên, trong dạy học ở các tiết thực hành thì mức độ tự lực và sự phát triển các kĩ năng thực nghiệm của HS vẫn chưa được phát triển hết mức. Bởi vì các TN thường có bản chỉ dẫn sẵn cụ thể trong SGK. HS thường thực hiện rập khuôn theo bản kế hoạch đó. Để bồi dưỡng và phát triển n ăng lực sáng tạo, tính tự lực tối đa cho HS, GV cần thường xuyên giao cho các em làm TN và quan sát ở nhà. Thực hiện các TN này đòi hỏi HS phải tự lực giải quyết vấn đề trong điều kiện không có sự trợ giúp điều chỉnh trực tiếp của GV. Do đó , TN vật lí làm thử ở nhà có vai trò quan trọng đến sự phát triển nhiều kĩ năng thực hành thí nghiệm như: lập kế hoạch TN, chế tạo hoặc lựa chọn dụng cụ, bố trí và tiến hành TN, xử lý kết quả TN thu được nhằm hoàn thành nhiệm vụ được giao. Nếu thường xuyên giao cho HS các TN quan sát vật lí ở nhà thì NLTH của học sinh ngày càng hoàn thiện và phát triển hơn.

1.1.3.2. Tổ chức cho học sinh giải thích các hiện tượng trong tự nhiên và chế tạo dụng cụ thí nghiệm dựa trên các nguyên tắc vật lí Các kĩ năng mà HS được rèn luyện chủ yếu được thực hiện trên lớp theo một lôgic nhất định và thường áp dụng với TN vật lí. Nếu các kĩ năng này được biến hóa và vận dụng vào đời sống thông qua việc chế tạo và sửa chữa dụng cụ thì nó sẽ càng hoàn thiện và phát triển nhanh hơn.

Việc rèn luyện NLTH được thực hiện trên lớp với thời gian khá hạn chế nên không phải tất cả các HS đều có điều kiện để rèn luyện kĩ năng đó. Khi thực hiện các TN thực hành tại phòng TN, thông thường GV chia theo nhóm hoặc theo tổ, khi đó chỉ một vài HS trong nhóm tiến hành thao tác với các dụng cụ, còn lại một số khác chỉ quan sát, ghi chép số liệu. Vì vậy, để tạo điều kiện cho hầu hết các em được rèn luyện các kĩ năng thực nghiệm thì GV cần tổ chức cho HS chế tạo các dụng cụ có ứng dụng các nguyên tắc vật lí bắt đầu từ các dụng cụ đơn giản sau đó nâng dần lên.

Sau mỗi phần kiến thức đã được học, GV cần cho các em vận dụng các kiến thức đã học để giải thích một số hiện tượng trong tự nhiên, nguyên tắc hoạt động của một số thiết bị trong đời sống hàng ngày, chế tạo các dụng cụ TN đơn giản. Vận dụng, giải thích được càng nhiều càng tốt, càng rèn luyện kĩ năng cho HS. Nhờ đó mà HS có thể diễn tả chính xác các vấn đề bằng ngôn ngữ vật lí, đề xuất được những phương

23

án TN. Chẳng hạn sau khi học xong về hiện tượng cảm ứng điện từ có thể tổ chức cho HS làm TN tự cuốn các cuộn dây, cho cuộn dây dịch chuyển lại gần hoặc ra xa thanh nam châm, kiểm tra kim đồng hồ điện kế có quay không. Với HS khá giỏi GV yêu cầu các em thay thế nam châm vĩnh cữu bằng nam châm điện, mô tả quá trình làm TN bằng ngôn ngữ vật lí. Bằng con đường như vậy các kĩ năng về sử dụng ngôn ngữ vật lí, kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tế, kĩ năng sử dụng kiến thức liên quan, kĩ năng hợp tác, kĩ năng xử lý thông tin … của học sinh được rèn luyện và phát triển.

Việc tổ chức cho HS tự làm các TN là cần thiết, bởi đó là cơ hội tốt giúp các em tự rèn luyện các kĩ năng thực nghiệm, bồi dưỡng NLTH cho HS. Quy trình chế tạo các dụng cụ TN tạo điều kiện tốt cho các em rèn luyện các thao tác tay chân và giúp các em nắm vững lí thuyết hơn, rèn luyện các đức tính tốt như: tính cận thận, tỉ mỉ, chính xác khoa học, khả năng tự lập. Nó cũng giúp hiệ n thực hóa những gì các em đã học trong sách vở vào thực tiễn cuộc sống. Đó chính là những kĩ năng của NLTH mà chúng ta cần bồi dưỡng cho HS. Nhằm phát huy hiệu quả việc phát triển NLTH cho HS, trong quá trình tổ chức GV cần lưu ý: - Động viên, khuyến khích, khích lệ HS tham gia chế tạo các dụng cụ, đồ dùng học tập; - Tăng cường giao cho HS các nhiệm vụ có ứng dụng các nguyên tắc vật lí vào việc lý giải các hiện tượng trong tự nhiên, đời sống hàng ngày. Căn cứ vào năng lực HS mà giao nhiệm vụ với các mức độ khác nhau và hướng dẫn các mức độ khác nhau.

Với HS trung bình, GV có thể đưa ra yêu cầu cụ thể và hướng dẫn chi tiết các bước thực hiện để hoàn thành nhiệm vụ. Còn những HS khá giỏi, GV chỉ đưa ra yêu cầu, bằng khả năng các em có thể thực hiện theo ý tưởng và sự sáng tạo mà vẫn đảm bảo yêu cầu ban đầu; - Công việc này GV nên tổ chức theo nhóm. Trong quá trình đó, GV cần thường xuyên kiểm tra hoạt động của các nhóm. Trước hết là yêu cầu HS trình bày ý tưởng trước lớp, thông qua nhóm này trình bày, các nhóm khác có thể góp ý, và bổ sung thêm vào để hoàn thiện hơn. Nhờ đó mà kĩ năng giải quyết vẫn đề sẽ được bồi

24

dưỡng; - Sau khi hoàn thành, GV nên tổ chức cho HS báo cáo trước lớp, thậm chí trước khối, trường. Tổ chức các cuộc thi nhỏ giữa các nhóm rồi giữa các lớp về sản phẩm của mình nhằm khuyến khích, động viên HS, đồng thời đánh giá cao những nỗ lực mà các em đã đạt được. Tạo cho học sinh niềm tin trong khám phá tri thức, tự tin hơn và sẵn sàng thực hiện nhiệm vụ trong những lần sau; - Từ việc thực hiện trên lớp, GV có thể tạo điều kiện, khích lệ, động viên các em tham gia vào các cuộc thi làm dụng cụ học tập, thi sáng tạo khoa học kĩ thuật của ngành giáo dục tổ chức. Nêu gương các anh chị đi trước đã có các sản phẩm đạt giải trong các cuộc thi cấp tỉnh, cấp Quốc gia; - Một điểm cần lưu ý là khi giao nhiệm vụ cho HS thì GV đưa ra phải vừa sức, không quá dễ, cũng không quá khó. Có như vậy thì mới kích thích được sự hứng thú tham gia khám phá của HS và mang lại hiệu quả tốt.

1.1.3.3. Thường xuyên sử dụng phương pháp thực nghiệm trong dạy học Trong quá trình dạy học, đặc biệt với bộ môn vật lí thì phương pháp thực nghiệm được dùng khá phổ biến. Đó cũng là một phương pháp được sử dụng để dạy thành công nhiều bài học trong chương trình phổ thông.

Trong chương trình phổ thông, có rất nhiều phần kiến thức được xây dựng bằng con đường thực nghiệm. Đó chính là cơ hội tốt để các em bồi dưỡng và phát triển NLTH. Vì vậy, trong quá trình dạy học, GV cần tăng cường sử dụng phương pháp thực nghiệm. Để thực hiện tốt công việc này, GV cần lưu ý: - Khai thác và sử dụng tối đa các bài học có thể sử dụng phương pháp thực nghiệm; - Khi thực hiện phương pháp này cần phát huy tối đa khả năng của HS như đề xuất phương án, nêu vấn đề, xử dụng kiến thức liên quan, kiểm tra đánh giá…; - Tạo điều kiện cho HS làm TN nhằm cũng cố niềm tin cho các em, đồng thời tạo cơ hội cho các em tiếp xúc trực tiếp và rèn luyện các thao tác tay chân; - Các kết quả thực nghiệm mà các em thu được có thể có những sai số nhỏ so với các kết quả mà nhà khoa học đã tìm ra trước đó. GV cần hướng dẫn HS cách xử

25

lý kết quả và tìm ra nguyên nhân, biện pháp khắc phục chứ tuyệt đố i không được điều chỉnh số liệu, để đi đến những kiến thức mới phù hợp. Qua đó kĩ năng tính toán, kĩ năng thu thập và xử lý thông tin được phát triển.

1.1.3.4. Đổi mới cách thức kiểm tra, đánh giá theo hướng chú trọng phát triển năng lực thực hành Đánh giá theo hướng chú trọng phát triển NLTH nghĩa là trong quá trình học tập cũng như trong các đề kiểm tra trên lớp, đề thi ... nên tăng cường cá c câu hỏi yêu cầu HS phải vận dụng các kĩ năng thực hành để giải quyết.

Trước đây việc kiểm tra đánh giá hầu như chỉ chú trọng đến học thuộc lí thuyết mà chưa chú trọng tới phát triển NLTH cho học sinh. Từ việc kiểm tra miệng, kiểm tra thường xuyên, kiểm tra định kì, hầu như GV chỉ đề cập đến các khái niệm, các định luật hoặc các bài tập tính toán… HS chỉ cần học thuộc lí thuyết và nắm vững các công thức là có thể trả lời cơ bản. Hiện nay, việc kiểm tra đánh giá đã có phần thay đổi, trong đề thi THPT Quốc gia cũng đã xuất hiện một vài câu vận dụng NLTH. Tuy nhiên số lượng câu hỏi còn ít, mức độ các câu hỏi còn nhẹ.

Vật lí học là bộ môn khoa học thực nghiệm, vì vậy trong kiểm tra đánh giá kết quả học tập của HS, GV ngoài kiểm tra đánh giá mức độ nắm vững lí thuyết thì cần quan tâm đánh giá năng lực vận dụng kiến thức, đặc biệt chú trọng đến kĩ năng thực hành của HS. Việc xem nhẹ NLTH trong kiểm tra đánh giá sẽ làm cho HS không thấy được vai trò, tầm quan trọng của NLTH. Do đó, quá trình tự bồi dưỡng và phát triển NLTH cũng bị hạn chế. Ngoài ra, chính GV cũng ít chú trọng đến việc bồi dưỡng NLTH cho HS. Vì vậy, mục đích của việc đổi mới trong kiểm tra đánh giá là giúp HS ý thức được tầm quan trọng của NLTH, từ đó các em mới vạch được kế hoạch tự rèn luyện và bồi dưỡng các kĩ năng thực hành cho bản thân. Để thực hiện tốt việc đổi mới cách thức kiểm tra đánh giá theo hướng chú trọng phát triển NLTH, mỗi GV cần: - Trong các lần kiểm tra, kể cả kiểm tra miệng nên tăng cường các câu hỏi, các bài tập TN. Đó là những bài tập đòi hỏi các em phải vận dụng linh hoạt tổng hợp các kiến thức lí thuyết, kĩ năng thực nghiệm, vốn hiểu biết về vật lí, kĩ thuật và thực tế trong cuộc sống để xác định mục tiêu, lựa chọn phương án, lựa ch ọn dụng cụ, thực

26

hiện TN theo quy trình, thu thập và xử lý số liệu để giải quyết nhiệm vụ đặt ra. Tóm lại, những bài tập này yêu cầu HS giải theo con đường thực nghiệm, hoặc đòi hỏi phải thực hành TN để kiểm chứng lời giải lí thuyết; - Các bài tập TN ở trường phổ thông thường sử dụng cụ thiết bị có thể khai thác tại phòng TN trong nhà trường hoặc sử dụng các thiết bị tự làm. Đa dạng hóa các hình thức kiểm tra đánh giá bằng cách sử dụng kết hợp nhiều hình thức như đánh giá quy trình thực hiện và đánh giá kết quả. Đánh giá quy trình sẽ là cần thiết và hiệu quả nếu GV cần đánh giá sự tuân thủ đúng quy trình, sự chuẩn xác của các thao tác tay chân trong quy trình thực hiện và thời gian hoàn thành công việc. Đánh giá kết quả là cần thiết khi hoàn thành công việc là yếu tố tác động ngược lên quy trình thực hiện.

1.1.4. Bộ tiêu chí đánh giá năng lực thực hành của học sinh 1.1.4.1. Cơ sở xây dựng bộ tiêu chí đánh giá năng lực thực hành Theo tài liệu tập huấn [6], khi muốn đánh giá một năng lực, ta cần làm rõ nội hàm năng lực đó bằng cách chỉ ra những kiến thức, kĩ năng và thái độ cần có làm nền tảng cho việc thể hiện, phát triển năng lực đó. Sau đó, xây dựng các công cụ đo kiến thức, kĩ năng, thái độ quen thuộc. Để đánh giá NLTH, một trong các năng lực quan trọng của HS trong học tập vật lí, ta cần chỉ ra những thành tố làm nền tảng của năng lực thực hành được trình bày ở Hình 1.1.

27

Năng lực thực hành + Kiến thức vật lí liên quan đến quá trình cần khảo sát + Kiến thức về thiết bị, về an toàn + Kiến thức về xử lý số liệu, kiến thức về sai số + Kiến thức về biểu diễn số liệu dưới dạng bảng biểu, đồ thị

+ Thái độ kiên nhẫn + Thái độ trung thực + Thái độ tỉ mỉ + Thái độ hợp tác + Thái độ tích cực

Kĩ năng + thiết kế phương án thí nghiệm + lựa chọn dụng cụ + lắp ráp dụng cụ thí nghiệm + thay đổi các đại lượng + sử dụng dụng cụ đo: hiệu chỉnh dụng cụ đo, đọc số liệu + sửa chữa các sai hỏng thông thường + quan sát diễn biến hiện tượng + ghi lại kết quả + biểu diễn kết quả bằng bảng biểu, đồ thị + tính toán sai số + biện luận, trình bày kết quả + tự đánh giá cải tiến phép đo

Hình 1.1. Các thành tố của năng lực thực hành Khi xây dựng các công cụ đánh giá, ta có thể xây dựng công cụ đánh giá từng thành tố hoặc đồng thời nhiều thành tố của năng lực, tuy nhiên để việc đánh giá được chính xác và có độ tin cậy cao, ta đánh giá càng ít thành tố càng tốt.

Trong bất cứ lĩnh vực khoa học nào, nói đến đánh giá, người ta đều phải dựa trên “chuẩn” hay “bộ chuẩn”. “Chuẩn là những yêu cầu, tiêu chí được đặt ra tuân thủ những nguyên tắc nhất định, được dùng để làm thước đo đánh giá hoạt động, công việc, sản phẩm, dịch vụ v.v…trong lĩnh vực nào đó và nếu chúng đạt được những tiêu chí của chuẩn thì cũng có nghĩa chúng đạt được mục tiêu mong muốn của chủ thể quản lý công việc, sản phẩm, dịch vụ ...đó để đáp ứng nhu cầu của người sử dụng” [14] Để xây dựng bộ tiêu chí đánh giá kĩ năng thực hành của HS cần dựa vào mục tiêu về kĩ năng mà HS cần đạt được. Hai loại bảng phân loại mục tiêu giáo dục của Harrow và Dave cho lĩnh vực kĩ năng trong đào tạo theo năng lực, thường được sử dụng.

Harrow [24] phân loại mục tiêu kĩ năng gồm có 5 mức độ như bảng 1.1.

28

Bảng 1.1. Phân loại mục tiêu kĩ năng của Harrow Mức độ

Định nghĩa Quan sát và sao chép rập

1. Bắt chước

Sự thực hiện Làm được so với mẫu nhưng còn nhiều lệch lạc,

khuôn.

sai sót.

Quan sát thực hiện được 2. Làm được

như hướng dẫn.

Làm được cơ bản giống như mẫu, vẫn còn sai sót nhỏ.

3. Làm chính xác

Quan sát và thực hiện được chính xác như hướng dẫn.

Thực hiện được các kĩ

4. Làm biến hoá

Làm được chính xác như mẫu.

Làm được chính xác

năng trong các hoàn cảnh và như mẫu trong các hoàn tình huống khác nhau. Đạt trình độ cao về tốc độ

cảnh khác nhau.

Làm được chính xác

5. Làm thuần thục và sự chính xác, ít cần sự can như mẫu, kĩ năng như bản năng.

thiệp của ý thức.

Dave [23] phân loại mục tiêu kĩ năng gồm có 5 mức độ như bảng 1.2.

Bảng 1.2. Phân loại mục tiêu theo kĩ năng của Dave Mức độ

Sự thể hiện Bắt chước có quan sát, là sự thực hiện các thao tác, động tác qua

Mức 1

việc quan sát hành vi của người khác để làm theo, có thể hoàn thành với chất lượng thấp.

Mức 2

Hành động theo mẫu một phần, có sự phối hợp giữa thao tác và trí tuệ, có thể hoàn thành Chính xác hóa các hoạt động, là khả năng tự thực hiện một nhiệm

Mức 3

vụ mà chỉ mắc phải một vài sai sót nhỏ. Mức độ này thể hiện sự hình thành các khả năng liên kết, phối hợp các kĩ năng trong quy trình thực hiện một công việc hoặc một sản phẩm nhất định.

Thành thạo là khả năng phối hợp một loạt các hành động bằng

Mức 4

cách kết hợp hai hay nhiều kĩ năng. Ở mức độ này, các hoạt động được phối hợp với nhau một cách nhuần nhuyễn, hình thành kĩ xảo.

Mức 5

Tự động hóa các hoạt động, là khả năng thực hiện theo bản năng, không cần suy nghĩ.

29

1.1.4.2. Bộ tiêu chí đánh giá kĩ năng thực hành Trên cơ sở các thành tố hình thành NLTH và bảng phân loại mục tiêu theo kĩ năng của Harrow và Dave, dựa trên công trình nghiên cứu của Nguyễn Thị Thu Thủy (2014) [16] đã đề xuất bộ tiêu chí đánh giá NLTH của HS THPT. Kế thừa thành tựu các công trình nghiên cứu nói trên, trong luận văn này chúng tôi đề nghị xây dựng một bộ tiêu chí đánh giá NLTH cho HS cụ thể như sau: Bảng 1.3. Bộ tiêu chí đánh giá NLTH vật lí của HS Tiêu chí 1. Lập được bản kế hoạch TN hợp lý Chưa tự lập được kế hoạch TN, GV cần phải đưa ra phương án TN và Mức 1

mẫu kế hoạch TN để HS bắt chước và sao chép rập khuôn các bước lập kế hoạch của GV.

Mức 2

Đã lập được bản kế hoạch nhưng còn sơ sài, phương án TN thiếu tính khả thi, vẫn cần sự định hướng và chỉ dẫn của GV. Biết lập bản kế hoạch nhưng chưa đầy đủ, chi tiết, phương án TN có

Mức 3

tính khả thi nhưng chưa tối ưu, cần sửa chữa, điều chỉnh, bổ sung, góp ý của GV. Đã tự đề xuất được phương án TN, lập được bản kế hoạch chi tiết, đầy

Mức 4

đủ, đúng thời gian quy định mà không cần đến sự hỗ trợ, can thiệp của GV.

Mức 5

Tự đề xuất và lựa chọn được phương án TN tối ưu, trình bày đầy đủ và chi tiết bản kế hoạch trong thời gian ngắn.

Tiêu chí 2. Tìm hiểu đầy đủ về dụng cụ, biết cách sử dụng dụng cụ TN Chưa biết cách tìm hiểu dụng cụ và cách thức sử dụng dụng cụ TN. Mức 1

GV cần phải thực hiện mẫu các thao tác tìm hiểu dụng cụ và cách thức sử dụng dụng cụ để HS làm theo và thực hiện rập khuôn các thao tác đó theo GV.

Mức 2

Bước đầu biết tìm hiểu dụng cụ, thực hiện các thao tác sử dụng dụng cụ nhưng cần sự hướng dẫn chi tiết, tỉ mỉ của GV. Biết tìm hiểu dụng cụ khi quan sát trực tiếp dụng cụ và đọc tài liệu

Mức 3

hướng dẫn. Tự thao tác được với dụng cụ mà không cần sự hỗ trợ nhiều của GV.

30

Từ việc quan sát trực tiếp các dụng cụ và đọc bản hướng dẫn, HS tự Mức 4

tìm hiểu được dụng cụ mới (mà trước đó chưa được biết). Thao tác được với dụng cụ mà không cần sự hướng dẫn, trợ giúp của GV.

Mức 5

Tự tìm hiểu được một dụng cụ mới và thao tác được với dụng cụ đó trong thời gian ngắn.

Tiêu chí 3. Lắp đặt, bố trí thí nghiệm đúng và hợp lý.

Mức 1

Chưa tự tháo lắp dụng cụ theo sơ đồ, cần sự làm mẫu của GV để bắt chước, làm theo. Đã tháo lắp được các dụng cụ dưới sự hướng dẫn tỉ mỉ của GV, bố trí

Mức 2

TN theo sơ đồ cho sẵn trong tài liệu hướng dẫn nhưng thao tác còn nhiều lúng túng, vụng về.

Tự tháo lắp, bố trí được được các dụng cụ TN theo sơ đồ nhưng chưa

Mức 3

đảm bảo về mặt không gian cũng như thời gian, GV cần chỉnh sữa cho phù hợp.

Mức 4

Tự tháo lắp dụng cụ, bố trí TN một cách chính xác mà không cần tới sự chỉ dẫn của GV. Tháo lắp các dụng cụ một cách chính xác, thuần thục với tốc độ cao,

Mức 5

sắp đặt dụng cụ phù hợp với lí thuyết, đảm bảo hợp lý về mặt không gian.

Tiêu chí 4. Thu thập nhanh chóng và chính xác các số liệu và kết quả TN. Chưa biết cách lựa chọn thang đo, điều chỉnh dụng cụ để thu thập số Mức 1

liệu, cần sự làm mẫu các thao tác đo đạc, thu thập số liệu của GV để bắt chước theo.

Mức 2

Biết lựa chọn thang đo, điều chỉnh dụng cụ và thu thập số liệu dưới sự hướng dẫn chi tiết, tỉ mỉ của GV. Biết lựa chọn thang đo và điều chỉnh được dụng cụ hợp lý, thu thập

Mức 3

được số liệu nhưng còn chậm và phải thực hiện nhiều lần mới đạt kết quả.

Mức 4 Mức 5

Lựa chọn đúng thang đo, điều chỉnh dụng cụ chính xác, đọc đúng số liệu thu được trên dụng cụ theo đúng sai số quy định.

Lựa chọn đúng thang đo, điều chỉnh dụng cụ một cách chính xác, nhanh chóng, thu thập số liệu nhanh, chính xác.

31

Tiêu chí 5. Xử lí nhanh các số liệu, rút ra được các nhận xét về kết quả TN và đánh giá được quá trình làm TN. Mức 1

Không tự tính toán được các sai số, cần các công thức tính sai số cho sẵn và còn nhận xét kết quả theo mẫu cho trước.

Biết tính sai số nhưng còn có sự nhầm lẫn trong việc tính toán sai số

Mức 2

và các giá trị trung bình. Kết quả còn sai lệch với thực tế. Cần có sự chỉ dẫn, chi tiết của GV khi xử lí số liệu và rút ra nhận xét.

Mức 3

Xử lí được các số liệu và rút ra các nhận xét nhưng kết quả còn sai lệch so với thực tế, sai số lớn, nhận xét đánh giá chưa cụ thể, chi tiết.

Xử lí được các số liệu và đưa ra được các nhận xét về quá trình làm

Mức 4

TN. Kết quả TN phù hợp với thực tế, sai số không vượt quá phạm vi cho phép, tìm ra được nguyên nhân dẫn đến sai số nhưng chưa có biện pháp khắc phục cải tiến.

Mức 5

Nhanh chóng xử lí được số liệu, rút ra được nhận xét về quá trình làm TN. Kết quả thực nghiệm phù hợp với thực tế, sai số chấp nhận được, tìm ra được nguyên nhân dẫn đến sai số đồng thời đề xuất được biện pháp khắc phục.

Tiêu chí 6. Sửa chữa, chế tạo dụng cụ TN.

Mức 1 Mức 2

Chưa tự sửa chữa được các thiết bị TN hư hỏng kể cả những hư hỏng nhẹ. Chưa chế tạo được dụng cụ TN theo phương án đã đề xuất.

Bước đầu sửa chữa được một số hư hỏng đơn giản, chế tạo được một số dụng cụ TN đơn giản nhưng cần sự hướng dẫn chi tiết của GV. Biết sửa chữa một số thiết bị hư hỏng mà ít cần đến sự hướng dẫn

Mức 3

của GV, tuy nhiên hiệu quả chưa cao. Đã chế tạo được một số dụng cụ TN nhưng tính thẩm mĩ và kĩ thuật chưa cao, GV cần phải cải tiến và bổ sung.

Tự sửa chữa được các thiết bị hư hỏng. Chế tạo được dụng cụ TN

Mức 4

phù hợp với phương án lựa chọn mà không cần sự bổ sung, góp ý của GV. Sữa chữa được các hư hỏng với tốc độ và hiệu quả cao. Chế tạo được

Mức 5

thiết bị TN phù hợp với phương án đã đề xuất, đảm bảo tính thẩm mĩ, kĩ thuật cao và hoàn thành trong thời gian ngắn.

32

1.2. Quá trình sư phạm của việc phát triển năng lực thực hành của học sinh thông qua hoạt động ngoại khóa 1.2.1. Khái niệm hoạt động ngoại khóa Hoạt động ngoại khóa là hoạt động được tổ chức ngoài giờ học các môn văn hóa trên lớp và là một trong những mảng giáo dục quan trọng ở nhà trường phổ thông.

Hoạt động này có ý nghĩa bổ trợ cho các hoạt động giáo dục chính khóa được tổ chức trên lớp, góp phần giúp học sinh phát triển, hoàn thiện nhân cách, củng cố và mở rộng kiến thức đã được học, rèn luyện kĩ năng sống, bồi dưỡng năng khiếu và tư duy sáng tạo cho học sinh [8].

Với cách hiểu như trên, ngoại khoá được xem như một hình thức dạy học quan trọng, là một trong những con đường để đổi mới PPDH theo hướng phát huy tính tích cực, “bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng, vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh” ( Luật Giáo dục số 38/2005/QH11, Điều 28 quy định) [5].

1.2.2. Các đặc điểm của hoạt động ngoại khóa vật lí Theo Nguyễn Quang Đông [7], HĐNK nói chung và ngoại khóa vật lí nói riêng có những đặc điểm cơ bản sau: - Phải có kế hoạch cụ thể về hình thức tổ chức, thời gian thực hiện, phương pháp và nội dung ngoại khóa; - Việc tổ chức ngoại khóa dựa trên tinh thần tự nguyện tham gia và sự hứng thú của HS dưới sự hướng dẫn của GV; - Số lượng HS tham gia không hạn chế, có thể là theo nhóm nhưng cũng có thể là tập thể đông người; - Nội dung và hình thức HĐNK phải đa dạng, mềm dẻo để lôi cuốn nhiều HS tham gia; - Kết quả HĐNK của HS được đánh giá thông qua thái độ tham gia của HS và sản phẩm của quá trình hoạt động. Sự đánh giá phải công khai, kết quả của HS phải được khích lệ kịp thời.

1.2.3. Nội dung hoạt động ngoại khóa vật lí Nội dung ngoại khóa phải bổ sung kiến thức cho nội khóa, mở rộng hợp lý các

33

kiến thức trong chương trình Vật lí, bổ sung những kiến thức mà HS còn thiếu hụt hay mắc sai lầm khi học nội khóa, phát huy tính tích cực và phát triền năng lực sáng tạo của HS. Nội dung ngoại khóa Vật lí ở trường phổ thông có thể bao gồm một số công việc sau: HS đào sâu, nghiên cứu những kiến thức lí thuyết về Vật lí và kĩ thuật, HS nghiên cứu các lĩnh vực riêng biệt của Vật lí học ứng dụng, HS nghiên cứu, thiết kế chế tạo dụng cụ và làm thí nghiệm vật lí. Như vậy, nội dung ngoại khóa vật lí ở trường phổ thông rất đa dạng nhưng có thể chia thành hai nội dung chính: lí thuyết và thực nghiệm.

Việc lựa chọn nội dung nào để tổ chức hoạt động ngoại khóa vật lí, GV phải dựa vào một số yếu tố, đó là: - Mục tiêu của HĐNK vật lí; - Phân tích đặc điểm nội dung kiến thức vật lí có tính trừu tượng, có nhiều ứng dụng trong thực tiễn nhưng trong nội khóa chưa đáp ứng được do điều kiện thời gian, phương tiện dạy học; - Nội dung ngoại khóa phải hấp dẫn để thu hút được đông đảo HS tự nguyện tham gia; - Cơ sở vật chất, điều kiện tổ chức, hình thức tổ chức HĐNK. Căn cứ vào các yếu tố chọn nội dung HĐNK như trên và mục tiêu của luận văn - Đề xuất và xây dựng được quy trình tổ chức một số HĐNK chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” vật lí 11 ở trường THPT theo hướng phát triển NLTH, chúng tôi lựa chọn nội dung chủ yếu là hoạt động thực nghiệm: tìm hiểu, thiết kế, chế tạo và sử dụng thí nghiệm vật lí đơn giản về nội dung kiến thức chương “ Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” SGK vật lí 11 THPT để xây dựng nội dung cho HĐNK .

1.2.4. Các hình thức hoạt động ngoại khóa vật lí Việc phân chia các hình thức HĐNK về vật lí chỉ mang tính chất tương đối.

Sau khi nghiên cứu các tài liệu, chúng tôi nhận thấy các hình thức tổ chức HĐNK về vật lí thông thường nhất là: HĐNK mang tính chất cá nhân, HĐNK theo các nhóm và HĐNK có tính quần chúng rộng rãi. Trong đó, tổ chức HĐNK vật lí có tính quần chúng rộng rãi là hình thức hoạt động thu hút được sự tham gia của đông đảo HS làm

34

cho HS cảm thấy hứng thú, yêu môn vật lí hơn, kích thích trí tưởng tượng sáng tạo và rèn luyện các phẩm chất cá nhân. Ở hình thức này có thể nói đến các hoạt động như: Hội vui vật lí, hội thi vật lí, triển lãm vật lí, báo tường về vật lí,…Cụ thể như sau: - Hội vui vật lí Hội vui vật lí là một hình thức rất phổ biến trong HĐNK, nó là một hình thức rất bổ ích có thể làm cho HS hiểu sâu và rộng về một vấn đề nào đ ó. Hội vui có thể tổ chức theo một chuyên đề, tổ chức tổng hợp thành các phần, với các môn khác , tổ chức theo lớp, khối lớp hay toàn trường [7].

Có rất nhiều nội dung của hội vui vật lí, sau đây là một số nội dung thường được tổ chức trong hội vui: + Nói về tiểu sử của các nhà khoa học hay một giai đoạn phát triển của một vấn đề nào đó liên quan đến vật lí; + Giới thiệu về những thành tựu của vật lí hiện đại; + Giới thiệu về cách giải hay đối với một bài toán vật lí khó; + Giới thiệu những vấn đề chưa có điều kiện đưa vào vật lí phổ thông: Năng lượng, sản xuất và sử dụng điện năng tiết kiệm, môi trường… + Giới thiệu về máy móc, các thiết bị kĩ thuật của vật lí trong đời sống, lao động, an ninh quốc phòng; + Thảo luận, giải đáp những thắc mắc liên quan đến vật lí học; + Biểu diễn các thí nghiệm vật lí. Cho HS tham gia vào một số trò chơi liên quan đến vật lí.

Hình thức tổ chức phụ thuộc vào mục đích, điều kiện tổ chức và nội dung rộng, hẹp của hội vui ta có thể chia theo hai hình thức: Hội vui chuyên đề hoặc hội vui tổng hợp.

Tiến trình diễn ra hội vui có thể gồm hai phần: phần khai mạc và phần vui chơi. Khai mạc, giới thiệu nội dung hội vui: có nhiều cách thực hiện phần này, có thể đưa ra những thành tựu và những ứng dụng kĩ thuật trong đời sống hàng ngày, có thể bắt đầu vào hội vui bằng một cuộc nói chuyện về lịch sử của vấn đề hay tiểu sử của nhà khoa học có liên quan, phần này cần xúc tích, ngắn gọn.

35

Nội dung hội vui: trong phần này thì rất đa dạng, phụ thuộc vào chủ đề hội vui, mục tiêu, tính chất, điều kiện cơ sở vật chất và đối tượng tham gia, dưới đây là một số nội dung thường được tổ chức thi trong các đội của hội vui: + Thi giải thích các hiện tượng liên quan đến chủ đề; + Thi thuyết trình giữa các đội về một chủ đề nào đó; + Thi “Hái hoa dân chủ” có nội dung về vật lí; + Thi giải câu đố vui; + Thi giải các bài toán vui; + Thi làm thí nghiệm; + Thi năng khiếu (đọc thơ, đóng kịch, biểu diễn thời trang…) có nội dung nói về vật lí; + Thi một số trò chơi ứng dụng kiến thức vật lí…

Cần chú ý phải bố trí sắp xếp các nội dung một cách khoa học, linh hoạt, sán g tạo để làm sao để các em đứng ngoài xem vẫn có thể học hỏi và rút kinh nghiệm được mà không ảnh hưởng đến người tham gia. Giữa mỗi phần có thể xen vào những tiết mục văn nghệ hoặc có những câu đố vui đối với khán giả để gây sự chú ý. Sau mỗi hội vui ta tổng kết lại các vấn đề, đánh giá, nhận xét, rút kinh nghiệm và trao quà cho những thành viên chuẩn bị tốt hoặc cho cá nhân, đội thi đạt giải.

- Hội thi vật lí Đây là hình thức tổ chức rất phổ biến và hấp dẫn, thu hút được nhiều HS, mang lại hiệu quả cao trong GD và rèn luyện cho HS rất nhiều những kĩ năng bổ ích. Hội thi là cơ hội để mỗi cá nhân hay tập thể khẳng định được khả năng, thành tích, kết quả của quá trình tu dưỡng, rèn luyện, học tập trong suốt thời gian trên ghế nhà trường cũng như ngoài xã hội. Quy mô của hội thi có thể tổ chức trong phạm vi một lớp, một khối lớp, toàn trường hoặc các trường với nhau. Đối tượng tham gia hội thi là cá nhân hay là một nhóm HS. Thời gian và địa điểm phụ thuộc vào mục đích, nội dung, ý nghĩa, tính chất và điều kiện tổ chức của hội thi. Để tiến hành một hội thi thàn h công ta triển khai theo các bước sau: ❖ Bước 1. Đưa ra chủ trương tổ chức hội thi + Quyết định chủ trương tổ chức hội thi;

36

+ Quyết định thành lập Ban lãnh đạo, Ban tổ chức, Ban giám khảo; + Tên chủ đề của hội thi. ❖ Bước 2. Lập kế hoạch tổ chức hội thi + Những căn cứ để tổ chức; + Mục đích, yêu cầu; + Thành phần tham gia, đối tượng tham gia; + Nội dung hội thi; + Lập chương trình cho hội thi (Dự kiến thời gian, thời lượng, nội dung từng phần, nhiệm vụ của các thành viên trong hội thi…); + Thời gian, địa điểm hội thi; + Quy chế, thang điểm thi và khen thưởng của hội thi; + Nguồn kinh phí (Lập dự toán nguồn thu, chi). ❖ Bước 3. Họp Ban tổ chức, Ban giám khảo triển khai kế hoạch và thực hiện nội dung nhiệm vụ của mình. ❖ Bước 4. Tổ chức hội thi và công bố kết quả + Khai mạc (Tuyên bố lý do, giới thiệu đại biểu…); + Thi từng nội dung (Có người dẫn chương trình điều khiển, kết thúc mỗi phần thi Ban giám khảo cho điểm, thư kí tổng hợp điểm…); + Kết thúc mỗi phần thi có thể xen kẽ các tiết mục văn nghệ (Có thể có thêm phần thi cho khán giả); + Kết thúc hội thi, Ban giám khảo công bố kết quả, trao giải hoặc quà lưu niệm (Phần thưởng cho mỗi giải không cần lớn mà chủ yếu là mang ý nghĩa động viên tinh thần). ❖ Bước 5. Tổng kết hội thi: đánh giá, rút kinh nghiệm, công khai tài chính…

Một số lưu ý khi tổ chức hội thi: + Ban tổ chức nên chọn những người có năng lực, nên là Ban giám hiệu nhà trường, tổ trưởng chuyên môn vì có nhiều vấn đề liên quan đến khâu tổ chức và tìm nguồn kinh phí hoặc mời những người có kinh nghiệm tổ chức; + Ban giám khảo nên chọn những người có kiến thức tốt về chuyên môn, vô tư, khách quan. Thông qua nội dung và thống nhất về đáp án.

37

+ Thư ký cần chọn những người có khả năng nhanh, chính xác trong tính toán; + Người dẫn chương trình giữ một vai trò quan trọng trong Hội thi. Do vậy, cần đạt được một số tiêu chuẩn sau: kiến thức vững vàng, thông minh, nhanh nhẹn trong ứng xử; có thái độ vô tư, khách quan khi bình luận, đánh giá, có khả năng diễn đạt trước công chúng; + Trong việc chuẩn bị âm thanh, ánh sáng và các thiết bị cần sử dụng cần chu đáo, bố trí hợp lý, an toàn… + Nội dung câu hỏi trong hội thi: câu hỏi phải, rõ ràng, chính xác, dễ hiểu; câu hỏi đưa ra phải phù hợp với kiến thức của HS, có tính sáng tạo; câu hỏi phải có đáp án rõ ràng và thang điểm cho các câu phải phù hợp. Trong Hội thi ta có thể chọn một phần nội dung thi hoặc kết hợp một số phần nội dung thi với nh au phụ thuộc vào điều kiện của Hội thi (số lượng đội thi, thời gian, tính chất…); + Thi trả lời nhanh: sau khi nêu câu hỏi, thời gian dành cho mỗi đội suy nghĩ và trả lời câu hỏi là cố định (15 giây, 20 giây…). Đội nào có tín hiệu trả lời trước sẽ được quyền trả lời, sau 5 giây trả lời đúng sẽ được điểm, trả lời sai đội khác sẽ được quyền trả lời. Nếu trong suốt thời gian cố định không có đội nào trả lời hoặc trả lời sai thì có thể mời khán giả trả lời hoặc người dẫn chương trình nêu đáp án.Thi trả lời nhanh ta có thể dùng câu hỏi tự luận hoặc câu hỏi trắc nghiệm, đặc điểm của câu hỏi phải ngắn gọn, dễ hiểu, không quá dài hay quá khó; + Thi giải thích hiện tượng: sau khi nêu hiện tượng hoặc làm TN yêu cầu các đội giải thích diễn biến, kết quả. Trong thời gian ấn định, các đội trả lời ra giấy hoặc viết vào bảng sau đó lần lượt trả lời. Căn cứ vào kết quả trả l ời của các đội, ban cố vấn nhận xét, đánh giá cho điểm các đội hoặc người dẫn chương trình nêu đáp án chính xác và ban giám khảo cho điểm. Trong phần thi giải thích hiện tượng thì hiện tượng đưa ra phải căn cứ vào nội dung học của chương trình và phải gắn liền với đời sống, lao động thực tế hàng ngày; + Thi giải bài tập: bài tập có thể là định tính có thể là định lượng. Tất cả các đội thi có thể cùng làm một bài tập hoặc tất cả các đội bốc thăm chọn bài (các bài tập có độ khó là tương đương nhau). Sau thời gian ấn định các đội giải bài ra giấy hoặc viết vào bảng sau đó lần lượt trả lời. Căn cứ vào kết quả trả lời của các đội, ban cố

38

vấn nhận xét, đánh giá cho điểm các đội hoặc người dẫn chương trình nêu lời giải chính xác và ban giám khảo cho điểm; + Thi giải ô chữ: ô chữ gồm nhiều hàng ngang có đánh số thứ tự và có một cột dọc là cột từ khóa mang một ý nghĩa nào đó, mỗi một ô vuông tương ứng với một chữ cái. Các đội lần lượt chọn từ hàng ngang, mỗi từ hàng ngang có câu hỏi gợi ý, đội chọn sẽ được quyền trả lời trước, trả lời đúng sẽ được điểm và chuyển sang từ hàng ngang khác; trả lời sai đội nào có tín hiệu trước sẽ được quyền trả lời, trả lời đúng được điểm, trả lời sai thì chuyển sang đội khác chọn từ hàng ngang. Trong thời gian trả lời từ hàng ngang mỗi đội có một lần duy nhất trả lời từ khóa hàng dọc, trả lời đúng kết thúc; trả lời sai sẽ bị loại và các đội khác lại tiếp tục. Các đội đã chọn hết từ hàng ngang mà không trả lời được từ khóa thì người dẫn chương trình nêu đáp án hoặc mời khán giả trả lời. Cũng có thể ô chữ không có cột dọc nhưng mỗi một hàng ngang đều đánh dấu một ô vuông tương ứng với một chữ cái trong từ khóa, để tìm từ khóa phải sắp xếp các chữ cái cho phù hợp và mỗi từ hàng ngang là một gợi ý có liên quan đến ý nghĩa của từ khóa; + Thi mở miếng ghép: có hai mảnh ghép hình chữ nhật được ghép lên nhau.

Mảnh thứ nhất là hình ảnh có nội dung mang một ý nghĩa nào đó (ảnh nhà khoa học, dụng cụ TN, hiện tượng nào đó…), mảnh thứ hai ở phía trên được cắt ra thành những miếng ghép khác nhau trên đó có đánh số thứ tự (số lượng miếng phụ thuộc vào nội dung và số lượng đội chơi…). Hình thức thi là các đội lần lượt mở các miếng ghép đánh số thứ tự phía trên, mở được càng nhiều thì càng có nhiều gợi ý về hình ảnh của miếng đằng sau. Các đội lần lượt chọn miếng ghép theo số, ứng với mỗi miếng là một câu hỏi, miếng ghép được mở khi trả lời đúng. Trong thời gian mở các miếng ghép mỗi đội có một lần duy nhất trả lời hình ảnh ở miếng thứ nhất, trả lời đúng kết thúc, trả lời sai sẽ bị loại và các đội còn lại tiếp tục. Các đội chọn lần lượt hết các mảnh ghép mà không trả lời được hình ảnh của miếng ghép thứ nhất thì người dẫn chương trình đưa ra đáp án hoặc mời khán giả trả lời; + Thi thực hành, làm TN: có thể phát cho mỗi đội thi các dụng cụ TN, yêu cầu trình bày cách làm TN hoặc xem đội nào làm được nhiều TN hơn với bộ dụng cụ đó.

Vì thời gian và điều kiện thi hạn chế nên chỉ có thể dừng lại ở mức độ nêu cách làm

39

hoặc nếu có làm thì chỉ làm những TN đơn giản không đòi hỏi độ chính xác quá cao.

- Tham quan ngoại khóa vật lí Tham quan ngoại khóa vật lí là một hình thức dạy học trong thực tế, nhờ sự quan sát trực tiếp của HS, nhằm nghiên cứu sự vật hiện tượng liên quan đến nội dung học dưới sự hướng dẫn của GV và cơ sở tham quan.

Tham quan ngoại khóa có thể được tổ chức trước, trong hoặc sau khi học một đề mục nào đó dựa vào đó ta có thể chia thành ba hình thức thamquan ngoại khóa: nếu tiến hành tham gia trước khi học một bài học mới, ta gọi là tham quan chuẩn bị, mục đích là giúp HS tích lũy được những hiểu biết cần thiết phục vụ cho sự lĩnh hội những tri thức mới được dễ dàng và tăng hứng thú trong học tập; nếu tiến hành tham gia trong khi học một bài học mới, ta gọi là tham quan bổ sung, mục đích của nó là nhằm minh họa, làm rõ những vấn đề riêng lẻ, là tư liệu bổ sung cho bài học và làm sáng tỏ ý nghĩa của sự vận dụng kiến thức vào thực tế; nếu tiến hành tham gia sau khi học một bài học mới, ta gọi là tham quan tổng kết, mục đích là củng cố nội dung học tập và thấy được vai trò của việc vận dụng kiến thức.

Tác dụng của tham quan ngoại khóa vật lí: mở rộng, nâng cao những hiểu biết xung quanh những vấn đề trong chương trình đã học; rèn luyện kĩ năng quan sát, phân tích, tổng hợp những tư liệu khi tham quan thu thập được; nâng cao hứng thú học tập, phát triển tính tư duy trừu tượng, tính tò mò khoa học; góp phần giáo dục kĩ thuật tổng hợp, định hướng nghề nghiệp; góp phần giáo dục tư tưởng, tình cảm cho HS lòng yêu đất nước, yêu lao động, tôn trọng những đóng góp cho khoa học; giáo dục bảo vệ môi trường xung quanh. Đối với đặc thù của môn học vật lí thì nội dung tham quan phổ biến là: + Tham quan tìm hiểu máy móc, thiết bị; + Tham quan các cơ sở sản xuất, nhà máy; + Tham quan các cơ sở kĩ thuật; + Tham quan bảo tàng. Để tham quan ngoại khoá đạt kết quả thì khâu chuẩn bị của GV và HS là rất quan trọng cụ thể: + Giáo viên: đặt ra kế hoạch tham quan một cách cụ thể về mục đích, yêu cầu,

40

địa điểm tham quan, đối tượng tham quan, thời điểm tham quan; khả năng phối hợp với các bộ môn, đoàn thanh niên, hội cha mẹ HS, cơ sở sẽ đến tham quan và các các cơ quan tổ chức đỡ đầu khác…; phân phối thời gian đi, thời gian tham quan, thời gian về; phân công nhiệm vụ cụ thể cho từng nhóm; đưa ra nội qui của buổi tham quan; kế hoạch sử dụng tài liệu thu được sau khi tham quan… + Học sinh: chuẩn bị đầy đủ các điều kiện cần thiết cho buổi tham quan như trang phục, bút, vở ghi…; sưu tầm nghiên cứu tài liệu về những vấn đề có liên quan; nghiên cứu nội qui tham quan.

Trong quá trình tham quan cần chú ý: + Bám sát mục đích yêu cầu: cần thống nhất với các cán bộ, công nhân của nhà máy, xí nghiệp làm nhiệm vụ hướng dẫn tập trung vào những vấn đề chính, tránh giới thiệu tản mạn. GV cũng cần chỉ ra nguyên lý dùng trong máy móc, thiết bị đó; + Giữ kỷ luật, trật tự: hướng dẫn HS ghi chép, thu thập kết quả cần thiết; + GV cần hướng dẫn các em đi lại theo đúng quy định, không vi phạm nội qui, không được hỏi cắt ngang lời thuyết minh của người hướng dẫn; + Duy trì được tính hứng thú của người học trong quá trình tham quan: được tìm hiểu đúng nội dung theo nguyện vọng đặt ra, bố trí thời gian đi, nghỉ ngơi hợp lý tránh làm HS quá mệt mỏi.

Tổng kết: hoạt động tổng kết sẽ giúp cho HS hệ thống lại những gì thu nhận được, các điểm hiểu sai sẽ được sửa lại và kiến thức được củng cố và mở rộng.

- Triển lãm về vật lí Triển lãm vật lí ở trường phổ thông có thể tổ chức nhân ngày lễ của trường hoặc dịp tổng kết một kì học hoặc cuối năm học. Mục đích của triển lãm về vật lí là để nói lên thành tựu hoạt động học tập và nghiên cứu về vật lí của một khối lớp hoặc của toàn trường. Nội dung triển lãm có thể gồm: dụng cụ, mô hình vật lí mà HS chế tạo được; mẫu vật sưu tầm được; đồ dùng phục vụ cho việc dạy học; biểu diễn TN vật lí có liên quan đến kiến thức vật lí phổ thông mà HS đã được học. Triển lãm có thể tổ chức kết hợp với hội vui vật lí hoặc tiến hành cùng với các bộ môn khác như toán, hóa, sinh, công nghệ…

- Báo tường về vật lí

41

Là một hình thức HĐNK khá hấp dẫn, dễ tổ chức, lôi cuốn được đông đảo HS tham gia, không phân biệt nhiều về trình độ HS. Hình thức HĐNK này có tác dụng tốt trong việc thúc đẩy HS sưu tầm, đọc các sách báo hoặc giải các bài toán hay về vật lí. Báo tường về vật lí cũng là một hoạt động để GV hoặc các thành viên tích cực trong lớp công bố các bài toán hay mà không có điều kiện hoặc không cần thiết phải trình bày trên lớp. Báo tường vật lí có thể ra hàng tháng, học kì. Nội dung báo tường được trình bày trên khổ giấy Ao hoặc ra tập san, trưng bày ở bản tin chung hoặc phòng truyền thống.

- Nói chuyện chuyên đề Đây là hình thức HĐNK hay, giúp HS có thêm kiến thức hay về vật lí. HS có thể trình bày, thảo luận các vấn đề liên quan. GV nên phân thành các nhóm, các lĩnh vực khác nhau để HS tìm hiểu thông tin từ trước. Chủ đề của buổi thảo luận có thể là kết thúc một chương, một phần học trong nội dung chương trình vật lí, cũng có thể là những vấn đề thắc mắc của các thành viên của lớp gửi về cho GV hoặc cho các nhóm trưởng. Để thêm sinh động, GV có thể liên hệ với các cựu HS đạt giải trong các cuộc thi về vật lí đến tham dự, giao lưu với HS để các em được tiếp xúc, đặt câu hỏi với “thần tượng” về việc học tập, nghiên cứu vật lí.

1.2.5. Phương pháp dạy học hoạt động ngoại khóa vật lí [7] Phương pháp dạy học HĐNK vật lí thường có tính mềm dẻo, không cứng nhắc, phụ thuộc vào nội dung của HĐNK và trình độ của GV, HS. Cũng như trong dạy học nội khóa, trong dạy học ngoại khóa việc hướng dẫn của GV cũng theo các kiểu định hướng: định hướng tìm tòi, định hướng khái quát chương trình hóa, định hướng tái tạo. Theo chúng tôi, vận dụng các phương pháp này vào dạy học HĐNK có thể tuân theo các bước như sau: Ban đầu GV định hướng HS tìm tòi, tự tìm ra các kiến thức hoặc cách thức cần áp dụng để giải quyết vấn đề; nếu HS không đáp ứng được yêu cầu đó thì GV tổ chức định hướng khái quát chương trình hoá, gợi ý thêm cho HS; nếu như HS vẫn không thực hiện được nhiệm vụ thì GV chuyển dần sang kiểu định hướng tái tạo.

42

- Định hướng tìm tòi Là kiểu hướng dẫn mà người dạy không chỉ ra cho HS một cách tường minh các kiến thức và cách thức hoạt động cần áp dụng. Người dạy chỉ đưa ra những gợi ý mang tính tổng quát để HS có thể tự tìm tòi, huy động hoặc xây dựng những kiến thức và cách thức hoạt động thích hợp để giải quyết nhiệm vụ mà họ đảm nhậ n, tức là đòi hỏi HS phải tự xác định được kế hoạch hành động thích hợp trong tình huống đang xét.

Sự định hướng tìm tòi có thể phân biệt hai trình độ khác nhau đối với hành động đòi hỏi ở HS. Đó là: + Định hướng tìm tòi áp dụng các cách thức hành động theo các mẫu đã biết: ở mức độ này, GV yêu cầu HS tự huy động, lựa chọn cách thức hoạt động theo các mẫu đã biết để chuyển tải áp dụng vào tình huống đang xét; + Định hướng tìm tòi sáng tạo: GV yêu cầu HS tự nghĩ ra cách thức hoạt động giải quyết vấn đề, không phải là theo một mẫu có sẵn.

- Định hướng khái quát chương trình hóa Đó là kiểu hướng dẫn trong đó người dạy cũng gợi ý cho HS tự tìm tòi như kiểu định hướng tìm tòi nói trên, nhưng giúp cho HS ý thức được lối khái quát của việc tìm tòi giải quyết vấn đề và sự định hướng được chương trình hóa theo các bước dự định hợp lý, theo các yêu cầu từ cao đến thấp đối với HS: từ tổng quát, tổng thể, toàn bộ đến riêng biệt, chi tiết, bộ phận sao cho thực hiện được một cách có hiệu quả các yêu cầu.

Người dạy phải thực hiện từng bước việc hướng dẫn HS tự lực giải quyết nhiệm vụ mà họ đảm nhận. Sự định hướng ban đầu đòi hỏi HS tự lực tìm tòi giải quyết vấn đề.

Nếu HS không đáp ứng được thì sự giúp đỡ tiếp theo của GV là sự phát triển định hướng khái quát ban đầu (gợi ý thêm, cụ thể hóa, chi tiết hóa thêm một bước) để thu hẹp hơn phạm vi, mức độ phải tìm tòi giải quyết cho vừa sức với HS. Nếu HS vẫn không đáp ứng được thì sự hướng dẫn của GV chuyển dần sang kiểu định hướng tái tạo, mà trước tiên là kiểu định hướng angôrít (hướng dẫn trình tự các hành động, thao tác hợp lý) để theo đó HS tự giải quyết vấn đề đã đặt ra.

43

Nếu HS vẫn không đáp ứng được thì mới thực hiện sự hướng dẫn tái tạo đối với mỗi hành động, thao tác cụ thể riêng biệt của trình tự hành động, thao tác đ ó.

- Định hướng tái tạo Đó là kiểu định hướng trong đó GV hướng HS vào việc huy động, áp dụng những kiến thức, cách thức hoạt động HS đã nắm được hoặc đã được GV chỉ ra một cách tường minh, để HS có thể thực hiện được nhiệm vụ mà họ đảm nhận. Nghĩa là HS chỉ cần tái tạo những hành động đã được GV chỉ rõ hoặc những hành động trong các tình huống đã quen thuộc đối với HS. Sự định hướng tái tạo có thể phân biệt hai trình độ khác nhau đối với hành động đòi hỏi ở HS. Đó là: + Định hướng tái tạo từng thao tác cụ thể riêng rẽ: trong kiểu định hướng này người học sẽ theo dõi, thực hiện bắt chước lập lại theo thao tác mẫu cụ thể do GV chỉ ra; + Định hướng tại tạo angôrít: trong kiểu định hướng này GV chỉ ra một cách khái quát tổng thể trình tự hành động để người học tự chủ giải quyết được nhiệm vụ.

Với mục đích và nội dung của đề tài, chúng tôi chọn kiểu định hướng cho HS không phải chỉ là định hướng tái tạo hay chỉ là định hướng tìm tòi mà là kiểu định hướng khái quát chương trình hoá. Chúng tôi sẽ giao nhiệm vụ cho HS dưới dạng những nhiệm vụ học tập, sau đó yêu cầu HS thảo luận theo nhóm để tìm cách giải quyết nhiệm vụ được giao. Nếu HS gặp khó khăn thì GV gợi ý thêm, cụ thể hoá nhiệm vụ hơn để thu hẹp phạm vi tìm tòi, nghiên cứu và vừa sức hơn với HS. Việc hướng dẫn HĐNK khác với dạy học nội khoá ở chỗ: + Ở nội khoá, nếu HS gặp khó khăn không trả lời được câu hỏi hoặc tình huống mà GV đưa ra thì GV có thể ngay lập tức thu hẹp phạm vi nghiên cứu dần sao cho vừa sức với HS. Nếu HS vẫn không đáp ứng được thì sự hướng dẫn của GV chuyển dần sang kiểu định hướng tái tạo, mà trước hết là kiểu định hướng angôrít để theo đó HS tự lực giải quyết vấn đề đặt ra. Nếu HS vẫn không đáp ứng được thì mới thực hiện sự hướng dẫn tái tạo đối với mỗi hành động, thao tác đó. + Ở dạy học ngoại khoá thì không như vậy, nếu HS gặp khó khăn trong việc

44

thực hiện nhiệm vụ được giao, do có nhiều thời gian nên GV có thể cho HS về nhà suy nghĩ tiếp trong vài ngày thì có thể HS sẽ tự giải quyết được khó khăn đó. Nếu HS vẫn gặp khó khăn thì GV sẽ gợi ý tiếp mà không sử dụng phương pháp tái tạo ngay từ đầu.

1.2.6. Quy trình tổ chức hoạt động ngoại khóa về vật lí [7], [8], [10], [20] Kết quả của HĐNK vật lí phụ thuộc rất nhiều vào việc tổ chức và lập kế hoạch hoạt động mà GV vật lí là người quyết định. Hiện nay chưa có nhiều tài liệu nói rõ quy trình tổ chức HĐNK vật lí. Qua quá trình tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy việc tổ chức HĐNK về vật lí cho HS có thể thực hiện theo các bước sau: ❖ Bước 1. Lựa chọn chủ đề ngoại khoá Căn cứ vào nội dung chương trình, mục tiêu dạy học và tình hình thực tế của dạy học nội khoá bộ môn, đặc điểm của HS và điều kiện của GV cũng như của nhà trường để lựa chọn chủ đề của HĐNK cần tổ chức. Việc lựa chọn này phải rõ ràng để có tác dụng định hướng tâm lí và kích thích sự tích cực, tự lực của HS ngay từ đầu. ❖ Bước 2. Lập kế hoạch ngoại khoá Khi lập kế hoạch HĐNK thì GV cần phải xây dựng các nội dung sau: - Xác định mục tiêu giáo dục của hoạt động, gồm có: mục tiêu về kiến thức, mục tiêu về kĩ năng và yêu cầu về phát triển năng lực, trí tuệ, mục tiêu về thái độ, tình cảm; - Xây dựng nội dung cho HĐNK dưới dạng những nhiệm vụ học tập cụ thể; - Dự kiến hình thức tổ chức, phương pháp dạy học; - Dự kiến các tình huống có thể xảy ra và cách giải quyết; - Dự kiến những công việc có thể nhờ đến sự giúp đỡ của các lực lượng giáo dục khác; - Dự kiến thời gian và địa điểm tổ chức; ❖ Bước 3. Tiến hành hoạt động ngoại khoá theo kế hoạch Khi tổ chức HĐNK theo kế hoạch GV cần phải chú ý những nội dung sau: - Luôn theo dõi quá trình HS thực hiện các nhiệm vụ để có thể giúp đỡ kịp thời, đặc biệt là những tình huống phát sinh ngoài dự kiến, kịp thời điều chỉnh những nội dung diễn ra không đúng kế hoạch;

45

- Đối với những hoạt động diễn ra ở quy mô lớn như lớp, khối thì GV đóng vai trò là người tổ chức, điều khiển các hoạt động; đồng thời, GV cũng phải là người trọng tài để tổ chức cho HS có thể tham gia tranh luận hay bảo vệ ý kiến của mình về những nội dung HĐNK; - Đối với những hoạt động diễn ra ở quy mô nhỏ như trong tổ, nhóm HS thì cần để cho HS hoàn toàn tự chủ cả việc tổ chức và thực hiện nhiệm vụ được giao, GV chỉ có vai trò hướng dẫn khi HS gặp khó khăn hoặc việc không xử lí được; - Sau mỗi đợt tổ chức HĐNK thì GV phải đánh giá, rút kinh nghiệm để điều chỉnh nội dung, hình thức và phương pháp cho hợp lý để tổ chức những đợt ngoại khoá về sau đạt kết quả cao hơn. ❖ Bước 4. Tổ chức cho học sinh báo cáo kết quả, rút kinh nghiệm, khen thưởng Việc đánh giá kết quả của quá trình HĐNK không giống như trong nội khoá, mà phải đánh giá thông qua cả quá trình hoạt động. GV đánh giá hiệu quả thông qua sự tích cực, sự hứng thú, sự sáng tạo của HS và cả những kết quả mà HS đạt được trong quá trình hoạt động. Trong đó sản phẩm của quá trình hoạt động là một căn cứ quan trọng để đánh giá. Do vậy, cần tổ chức cho HS giới thiệu, báo cáo sản phẩm đã tạo ra được trong qua trình HĐNK. Mặt khác, việc làm này còn có tác dụng trong việc khích lệ, động viên tinh thần tích cực học tập của HS về sau.

Quy trình tổ chức HĐNK như trên có thể đem lại hiệu quả cao nếu GV biết vận dụng tốt các điều kiện và tổ chức hợp lý các hoạt động của HS. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện thì GV cần phải căn cứ vào tình hình thực tế của nhà trường, HS và các yêu cầu giáo dục của bộ môn mà vận dụng quy trình trên một cách mềm dẻo sao cho quá trình HĐNK đạt hiệu quả cao nhất.

1.3. Tác dụng, vai trò của hoạt động ngoại khóa trong việc phát triển năng lực thực hành cho học sinh trong dạy học vật lí 1.3.1. Tác dụng của hoạt động ngoại khóa Hoạt động ngoại khóa có tác dụng to lớn về cả ba mặt mục tiêu dạy học: giáo dưỡng, giáo dục và giáo dục kĩ thuật tổng hợp. Cụ thể là:

46

- Tác dụng giáo dục Hoạt động ngoại khoá góp phần giáo dục tính tổ chức, tính kế hoạch, tinh thần làm chủ và hợp tác trên cơ sở những hoạt động thực tế. Ngoại khoá được thực hiện cơ bản dựa trên sự tự nguyện, tự giác của HS cộng với sự giúp đỡ thích hợp của GV sẽ động viên HS nỗ lực hết mình giải quyết vấn đề đặt ra. Hoạt động ngoại khoá làm cho quá trình dạy bộ môn thêm phong phú đa dạng, làm cho việc học tập của HS thêm hứng thú sinh động, tạo cho HS lòng hăng say yêu công việc. Đó là điều kiện để phát triển khả năng, năng lực sẵn có của HS. Qua ngoại khoá, HS có điều kiện tự học, tự làm, phát huy óc sáng tạo, tự tin ở mình, có thể dám nghĩ dám làm.

- Tác dụng giáo dưỡng Hoạt động ngoại khoá góp phần củng cố, bổ sung kiến thức cho HS. Thông qua hoạt HĐNK, kiến thức HS thu nhận được sẽ sâu sắc hơn. Trong khi tiến hành HĐNK, HS được tự mình nghiên cứu, tự mình tìm hiểu vấn đề và tranh luận với bạn bè trong sự cân nhắc kĩ càng. Chính vì thế, HĐNK góp phần đắc lực trong việc phát triển trí lực và khả năng sáng tạo của HS. Vì điều kiện thời gian, trong chương trình nội khoá có những phần GV không thể giới thiệu hết được. Nhữn g phần này nếu được bổ sung bởi HĐNK thì kiến thức của HS sẽ được mở rộng thêm. HS có thể thu nhận được kiến thức dưới nhiều hình thức như: nhóm ngoại khoá, câu lạc bộ khoa học, hội vui, hội thi...

- Tác dụng giáo dục kĩ thuật tổng hợp, định hướng nghề nghiệp Qua hoạt động ngoại khoá, HS được rèn luyện một số kĩ năng như: nghiên cứu một vấn đề, thuyết minh trình bày trước đám đông, tập sử dụng những dụng cụ, thiết bị thường gặp trong đời sống, những máy móc từ đơn giản tới hiện đại. Qua đó sẽ nảy nở ở HS tình cảm nghề nghiệp và bước đầu có ý thức về nghề nghiệp mà HS sẽ chọn trong tương lai [7].

Mặt khác, môn học vật lí có rất nhiều ứng dụng trong đời sống hàng ngày, nhiều kiến thức vật lí phổ thông có tác dụng giáo dục môi trường, kĩ thuật tổng hợp.

Ngoại khóa vật lí là một biện pháp làm đa dạng hóa các hình thức học tập củ a HS, HS được vận dụng kiến thức đã học vào hoàn cảnh thực tế giúp các em củng cố và mở rộng kiến thức.

47

1.3.2. Vai trò của hoạt động ngoại khóa trong việc phát triển năng lực thực hành Trên cơ sở lí luận về tác dụng của HĐNK [7] và các biện pháp phát triển năng lực thực hành [1][13] [16], chúng tôi tin tưởng việc tổ chức HĐNK là một trong những biện pháp hữu hiệu để phát triển NLTH cho học sinh trong dạy học vật lí. Điều này được thể hiện cụ thể như sau: - Vật lí là môn khoa học thực nghiệm, hầu hết các kiến thức vật lí đều được rút ra từ những quan sát và TN nhưng thời gian trong giờ nội khóa hạn chế, người học phải học nhiều môn học nên số tiết thực hành còn ít – sau cả hai chương “Từ trường” và “Cảm ứng điện từ” đều không có tiết thực hành. Do đó , thông qua HĐNK có thể tăng cường thực hành TN, giúp cho người học bù đắp được những thiếu hụt về mặt thực hành trên lớp trong giờ học chính khóa. Tham gia vào HĐNK, người học sẽ có cơ hội vận dụng được tất cả những kiến thức học trên lớp vào kĩ năng thực hành.

Hơn nữa, HĐNK còn tạo được hứng thú học tập cho người học vì họ sẽ có cơ hội để trình bày những vấn đề mà họ quan tâm thích thú. Từ đó, phát triển được khả năng sáng tạo, tìm tòi của mình qua các hoạt động.

- Tài liệu tập huấn dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực học sinh môn vật lí cấp THPT của Bộ Giáo dục và Đào Tạo (2014) [6] đã nêu rõ quá trình phát triển NLTH phải dựa trên cơ sở sự phát triển các kiến thức, kĩ năng, thái độ. Hiện nay, hầu hết các nghiên cứu cho thấy hoạt động ngoại khóa với những nội dung và hình thức tổ chức phong phú là điều kiện tốt để giúp nâng cao chất lượng giáo dục bộ môn vật lí cho học sinh ở cả ba mặt: + Củng cố và mở rộng kiến thức: khi tham gia các trò chơi thi kiến thức giữa các đội, các em HS được ôn luyện lại các kiến thức đã được học hoặc khi chuẩn bị các bài thuyết trình hay chế tạo một thiết bị khoa học kĩ thuật có ứng dụng kiến thức vật lí nào đó, buộc HS phải xem xét lại các kiến thức để vận dụng vào việc thực hiện sản phẩm của mình; nhờ đó giúp các em có thể củng cố lại các kiến thức đã học; môn vật lí có rất nhiều loại kiến thức rất hay như: kiến thức về ứng dụng vật lí trong đời sống và kĩ thuật, kiến thức về lịch sử vật lí, quá trình hình thành các ý tưởng, phát minh… mà trong giờ học chính khóa GV không thể có điều kiện truyền đạt được nhiều cho HS; tổ chức HĐNK là cơ hội tốt để GV thực hiện việc này và sẽ được sự

48

ủng hộ nhiệt tình của HS; tham gia các HĐNK, HS sẽ được tìm hiểu những kiến thức mở rộng so với chương trình chính khóa trên lớp học; + Về rèn luyện kĩ năng: HĐNK rèn luyện cho HS kĩ năng tự quản, kĩ năng tổ chức, kĩ năng điều khiển, kĩ năng làm việc theo nhóm; đặc biệt, thông qua việc tổ chức hội thi vật lí, chế tạo đồ dùng sẽ tạo điều kiện cho HS rèn luyện và phát triển các kĩ năng thực hành như: kĩ năng lập kế hoạch, kĩ năng lựa chọn dụng cụ, kĩ năng lắp ráp TN, sữa chữa dụng cụ…; việc tăng cường sử dụng TN được thực hiện mà không bị hạn chế về mặt thời gian như giờ học chính khóa. + Về giáo dục tinh thần thái độ: HĐNK tạo hứng thú học tập, khơi dậy lòng ham hiểu biết, lôi cuốn HS tự giác tham gia nhiệt tình vào các hoạt động, phát huy tính tích cực, tự lực của HS. - Hình thức HĐNK chủ yếu là hội vui, hội thi, báo tường…nên cách đánh giá thường không phải bằng điểm số thông qua các bài kiểm tra như trong các giờ học nội khóa, mà dựa vào tính tích cực, sáng tạo của học sinh và sản phẩm của quá trình hoạt động. Ngoài ra, kết quả của HĐNK được đánh giá một cách công khai thông qua cả GV và HS. Để khích lệ quá trình hoạt động của học sinh thì cũng cần có sự khuyến khích và phần thưởng động viên kịp thời cho các em. Các hoạt động ngoại khóa dựa trên tinh thần tự nguyện tham gia và sự hứng thú của HS, dưới sự hướng dẫn của GV. Trên cơ sở đó, HS sẽ yêu thích công việc, hoạt động tích cực, có hiệu quả và phát triển được năng lực của mình. HĐNK thường ở dạng “vui học” nên tâm lý của người đánh giá và người được đánh giá cũng đều khá thoải mái, không chịu áp lực từ thành tích nên đánh giá rất khách quan, đúng thực lực. HĐNK góp phần thay đổi, đa dạng hóa các hình thức kiểm tra đánh giá trong dạy học.

Tóm lại, HĐNK tạo môi trường thuận lợi cho GV thực hiện tốt các biện pháp phát triển NLTH cho học sinh như: tăng cường sử dụng TN trong dạy học; tổ chức cho học sinh giải thích các hiện tượng trong tự nhiên và chế tạo dụng cụ TN dựa trên các nguyên tắc vật lí; đổi mới cách thức kiểm tra, đánh giá theo hướng chú trọng phát triển NLTH.

49

1.4. Thực trạng việc tổ chức hoạt động ngoại khóa vật lí ở trường THPT 1.4.1. Mục tiêu tìm hiểu thực trạng Tìm hiểu thực tế dạy và học chương “ Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ”, Vật lí 11 THPT để thu được các thông tin về: - Cơ sở vật chất nhà trường, phòng học bộ môn; - Tình hình GV: Số lượng, trình độ, kinh nghiệm..

- Các hình thức tổ chức dạy học mà GV đã sử dụng để phát triển NLTH của HS THPT; - Những thuận lợi, khó khăn mà GV hay gặp trong quá trình dạy học chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” Vật lí 11 THPT; - Năng lực thực hành của HS trong quá trình học tập môn vật lí; - Vấn đề sử dụng các phương tiện, thiết bị TN trong quá trình dạy và học; - Tình hình tổ chức HĐNK vật lí trong nhà trường phổ thông.

Từ những kết quả tìm hiểu, nghiên cứu đó, chúng tôi lấy làm cơ sở để xây dựng nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức HĐNK một số kiến thức chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” Vật lí 11 THPT theo hướng phát triển NLTH của HS. 1.4.2. Phương pháp tìm hiểu - Điều tra GV: thông qua phiếu điều tra (Phụ lục 1), dự các buổi họp tổ, họp hội đồng giáo dục, trao đổi trực tiếp, tham khảo giáo án, dự giờ dạy trên lớp, sổ điểm.

- Điều tra HS: thông qua phiếu điều tra (Phụ lục 2), trao đổi trực tiếp, tìm hiểu thông qua các bài kiểm tra của HS, quan sát HS trong các giờ học trên lớp, thông qua GVCN lớp.

- Phỏng vấn lãnh đạo nhà trường, tham quan phòng TN Vật lí.

1.4.3. Đối tượng tìm hiểu - GV Vật lí trường THPT Nguyễn Thần Hiến, thị xã Hà Tiên, Kiên Giang; - Học sinh khối 11 trường THPT Nguyễn Thần Hiến năm học 2016 – 2017; - Phòng học bộ môn Vật lí, trang thiết bị phục vụ cho dạy và học; 1.4.4. Kết quả tìm hiểu Chúng tôi đã tiến hành tìm hiểu ở trường THPT Nguyễn Thần Hiến. Trong

50

quá trình điều tra, chúng tôi có thuận lợi là đang công tác tại trường. Do đó, khi tìm hiểu đặc điểm của nhà trường, đặc điểm của GV, HS và phụ huynh, chúng tôi có được những thông tin chính xác.

Quá trình thực hiện điều tra như sau: - Phát phiếu điều tra với 8 GV vật lí của trường và 350 HS thuộc khối 11; - Dự giờ và giảng dạy ở bốn lớp 11A1, 11A2, 11A5 và 11A8; - Phỏng vấn Hiệu phó chuyên môn nhà trường, tổ trưởng tổ Vật lí – Công nghệ; - Tham khảo giáo án vật lí chương “Từ trường” và chương “ Cảm ứng điện từ” lớp 11 THPT của một số GV; - Tham quan phòng thực hành và kho chứa dụng cụ TN vật lí .

1.4.4.1. Về giáo viên - Tình hình giáo viên: + Số lượng: tổng số cán bộ, giáo viên, nhân viên 71 trong đó 62 GV, giáo viên giảng dạy vật lí 8, không có nhân viên chuyên trách phòng thực hành vật lí, việc quản lý phòng do GV kiêm nhiệm; + Chất lượng: 100% GV của nhà trường đều đạt chuẩn, trong đó chỉ có 1,41 % trên chuẩn (có 1 thạc sĩ sinh học); - Phương pháp dạy học: Do sức ép của các kỳ thi luôn tạo tâm lý cho các GV là phải đặt nhiệm vụ truyền thụ kiến thức cho HS là nhiệm vụ hàng đầu. Đa số GV vật lí đều nhận thức được tầm quan trọng của việc phát triển NLTH cho học sinh và vai trò của HĐNK trong việc phát triển NLTH nhưng vẫn chọn sử dụng phương pháp thuyết trình là chủ yếu. Phần lớn GV dạy học đơn thuần theo SGK, chưa sử dụng các hình thức tổ chức, các phương pháp, các kĩ thuật dạy và học tích cực. Một số GV có chú ý tới việc đổi mới PPDH xong chưa triệt để, còn nhiều hạn chế và hiệu quả chưa cao. Cụ thể là: + Khi áp dụng PPDH thực nghiệm, vẫn còn HS không tham gia hoạt động hoặc hoạt động chưa tích cực; đôi khi do điều kiện thời gian tiết học hạn hẹp và số lượng HS trên lớp đông; + GV chỉ thực hiện các thí nghiệm theo yêu cầu của chương trình SGK với những thiết bị thí nghiệm được cung cấp.

51

1.4.4.2. Về học sinh - Tình hình học sinh: + Khối lớp 11: 09 lớp. + Tổng số HS lớp 11: 350 HS. + Chất lượng giáo dục học kỳ I khối 11 năm học 2016-2017: Bảng 1.4. Kết quả học tập học kỳ I môn vật lí của khối 11 Xếp loại

Hạnh kiểm

Số HS

Tỉ lệ %

Tốt

318

90,86

Khá

31

8,86

Trung bình

1

0,29

Yếu

0

0

Giỏi

96

27,43

Khá

131

37,43

Trung bình

105

30,00

Yếu

18

5,14

Học lực

- Tính tích cực trong thực hành vật lí: Câu trả lời của HS đối với câu hỏi: Các em thường làm thí nghiệm vật lí khi nào?

Bảng 1.5. Kết quả ý kiến của HS về thực hành vật lí Ý kiến

STT

Số ý kiến

Tỉ lệ %

1

Chưa từng làm

07

2,00

2

Khi đến tiết thực hành hoặc giáo viên yêu cầu.

326

93,14

10

2,86

07

2,00

3

4

Sau khi đọc sách giáo khoa, làm theo thí nghiệm của sách.

Thấy một thí nghiệm vui qua ti vi, mạng internet, sách tham khảo,…

Nhận xét:

+ Hầu hết các em HS chỉ làm TN trong giờ thực hành hoặc GV yêu cầu (93,14%);

52

+ Có 2,00% HS cho biết chưa từng làm TN do trong tiết thực hành mỗi nhóm gồm nhiều thành viên nên các em có thể trốn tránh nhiệm vụ để bạn khác cùng nhóm làm thay; + Có 2,00% HS cho biết nếu thấy TN vui qua tivi, mạng internet, sách tham khảo…sẽ thực hành theo đều có học lực loại Giỏi và trung bình môn vật lí học kỳ I trên 8,0; + Xét tổng thể có thể thấy tính tích cực trong thực hành vật lí của HS chưa cao.

1.4.4.3. Về dụng các phương tiện, thiết bị thí nghiệm trong quá trình dạy học - Tình hình về các phương tiện và thiết bị thí nghiệm: Nhà trường có phòng thực hành vật lí riêng, dụng cụ TN theo quy định của bộ được trang bị tương đối đầy đủ.

- Tình hình sử dụng các phương tiện và thiết bị thí nghiệm: + Các bài thực hành HS được thực hành đầy đủ; + Những bài sử dụng TN biểu diễn đa số GV sử dụng tuy nhiên vẫn còn một số giờ sử dụng vẫn chưa thường xuyên; + GV ít sử dụng thêm các TN với dụng cụ do mình tự tìm kiếm, chế tạo và cũng không yêu cầu HS tìm kiếm, thiết kế, chế tạo dụng cụ và sử dụng chú ng để thực hiện những TN đơn giản.

1.4.4.4. Tình hình tổ chức hoạt động ngoại khóa Theo điều tra cho thấy HĐNK ở trường THPT Nguyễn Thần Hiến gặp những thuận lợi và khó khăn sau: - Thuận lợi: + BGH nhà trường luôn có những biện pháp quản lý, chỉ đạo đổi mới PPDH trong nhà trường một cách hiệu quả. BGH rất khuyến khích, ủng hộ và tạo mọi điều kiện thuận lợi để GV đổi mới PPDH nói chung và tổ chức các HĐNK nói riêng.

Những GV tích cực đổi mới phương pháp và đa dạng hóa hình thức dạy học luôn được nhà trường động viên, khen thưởng kịp thời và lấy làm điển hình để các GV khác học tập kinh nghiệm; + Tại trường THPT Nguyễn Thần Hiến trong những năm học gần đây, HĐNK bắt đầu được các tổ bộ môn quan tâm, hình thức tổ chức thường là: sinh hoạt dưới cờ, tổ chức các câu lạc bộ.

53

- Khó khăn: + Thời gian của GV và HS chủ yếu tập trung cho việc tham gia giảng dạy và học tập nội khóa. Thời gian cho HĐNK còn eo hẹp; + Kĩ năng tổ chức HĐNK của một số GV còn hạn chế; + Khi lựa chọn hình thức tổ chức HĐNK, đa số GV chọn HĐNK với hình thức Hội vui vật lí chung cho cả trường theo kế hoạch của tổ bộ môn 01 lần/năm. Có ý kiến khác có thể lồng ghép HĐNK dưới hình thức vui học dưới cờ. Điều này cho ta thấy rằng GV còn ngại tổ chức HĐNK do còn nhiều khó khăn.

1.4.4.5. Nguyên nhân của những hạn chế và phương hướng khắc phục - Nguyên nhân: + Để tổ chức HĐNK thường mất rất nhiều với 1 tiết học nội khóa (HĐNK là quá trình kéo dài từ khâu chuẩn bị đến thực hiện) nên rất nhiều GV ngại thay đổi; + Kinh phí cho tổ chức HĐNK chưa được đầu tư thỏa đáng; + Khi kết thúc chương “Cảm ứng điện từ” Vật lí 11 THPT, theo phân phối chương trình sẽ là tiết kiểm tra 1 tiết nên GV và HS chỉ chú trọng dạy và học lí thuyết, luyện giải bài tập chuẩn bị kiểm tra, chưa quan tâm đúng mức đến việc rèn luyện các kĩ năng vận dụng kiến thức và kĩ năng thực nghiệm; + Nội dung phần kiến thức này khá đa dạng liên quan đến thực tiễn sản xuất (điện năng, động cơ, máy điện…) nhưng thời gian học nội khóa còn ít; + GV chủ yếu sử dụng các thiết bị, dụng cụ sẵn có trong phòng TN của trường, ít quan tâm đến việc làm mới bổ sung.

- Phương hướng khắc phục: + Tổ chức tốt các giờ học nội khóa bằng cách sử dụng các PPDH và kĩ thuật dạy học tích cực. Tăng cường tổ chức cho HS hoạt động học tập theo nhóm; + Tận dụng một số giờ học tự chọn để tổ chức các HĐNK cho HS theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực, sáng tạo của HS; + GV tích cực liên hệ kiến thức với thực tế để lôi cuốn HS vào giờ học và kích thích HS hoạt động; + Tăng cường hơn nữa việc sử dụng TN vật lí trong dạy học, tạo điều kiện cho HS được trực tiếp làm TN nhiều hơn;

54

+ Nhà trường cần có kế hoạch tạo nguồn kinh phí hổ trợ cho các HĐNK; + Nhà trường và GV cần có sự đầu tư, khai thác và sử dụng có hiệu quả hơn các thiết bị TN vật lí đã có và bổ sung thêm các dụng cụ TN cần thiết. GV và HS cần tự tìm kiếm, thiết kế, chế tạo thêm các dụng cụ TN đơn giản và sử dụng chúng trong dạy và học; + GV cần phối hợp với các lực lượng giáo dục tổ chức các HĐNK 1.5. Kết luận chương 1 Sau khi nghiên cứu cơ sở lí luận về NLTH và HĐNK vật lí ở trường THPT, chúng tôi đã làm rõ hơn vai trò, tác dụng của HĐNK trong việc phát triển NLTH của HS. Khẳng định được thông qua HĐNK, GV có điều kiện thực hiện tốt ba biện pháp phát triển năng lực thực hành là: tăng cường TN trong dạy học, tổ chức cho HS chế tạo dụng cụ hoạt động dựa trên các nguyên tắc vật lí, đổi mới cách thức kiểm tra đánh giá theo hướng chú trọng NLTH. Qua nghiên cứu thực tiễn ở trường phổ thông, chúng tôi nhận thấy trong những năm gần đây HĐNK bước đầu được chú ý và đang xây dựng mô hình cho phù hợp với điều kiện cụ thể. Hoạt động ngoại khóa vật lí là một trong những hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp, có tổ chức, được học sinh tiến hành theo nguyên tắc tự nguyện dưới sự hướng dẫn của giáo viên vật lí. Tính chất muôn hình muôn vẻ của nó làm cho quá trình dạy học thêm phong phú, toàn diện. Kiến thức và các kĩ năng HS thu nhận, hình thành được trong các quá trình HĐNK thường sâu sắc và bền vững hơn. Muốn việc tổ chức HĐNK có kết quả tốt trong việc phát triển NLTH, thì GV phải nghiên cứu để lựa chọn chủ đề, phương pháp hướng dẫn, hình thức tổ chức và soạn nội dung các buổi ngoại khóa sao cho đáp ứng được mục tiêu hướng đến là rèn luyện, bồi dưỡng các kĩ năng thực hành và phải phù hợp với từng đối tượng HS, lôi cuốn được đông đảo HS tham gia.

Người GV nghiên cứu mục tiêu kĩ năng trong dạy học vật lí, tìm hiểu xem các giờ học trên lớp thực hiện mục tiêu ấy như thế nào? Những mặt nào còn hạn chế chưa thực hiện được? HĐNK phải đảm bảo bù đắp được những hạn chế của giờ học chính khóa.

Những lý do đó đã thúc đẩy chúng tôi trong việc xây dựng tiến trình hoạt động ngoại khóa trong một số kiến thức chương “ Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” , Vật lí 11 THPT theo hướng phát triển NLTH của học sinh.

55

Chương 2 XÂY DỰNG TIẾN TRÌNH TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC HÀNH CHƯƠNG “TỪ TRƯỜNG” VÀ CHƯƠNG “CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ” VẬT LÍ 11 THPT 2.1. Đặc điểm chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” vật lí 11 THPT 2.1.1. Chương “Từ trường” Nội dung cơ bản của phần này có thể qui thành hai nhóm kiến thức [ 17] : - Nhóm thứ nhất là từ trường, bao gồm: khái niệm từ trường, vectơ cảm ứng từ, đường cảm ứng từ, khái niệm từ trường đều, từ trường của những dòng điện trong mạch có dạng khác nhau; - Nhóm thứ hai là lực từ, bao gồm: lực từ tác dụng lên một dây dẫn mang dòng điện, lực từ tác dụng lên một khung dây mang dòng điện (moment ngẫu lực từ), lực từ tác dụng lên một hạt mang điện chuyển động (lực Lorentz) và ứng dụng của lực từ; - Đa phần những hiện tượng cơ bản đề cập tới trong phần này đã được nghiên cứu ở lớp 9 THCS. Tuy nhiên do trình độ nhận thức của HS còn thấp nên các hiện tượng đó chỉ khảo sát một cách định tính, sơ lược và có tính chất giới thiệu, chứ không đi sâu vào mặt định lượng. Hơn nữa việc dạy học các vấn đề này chưa được chú ý đúng mức nên HS hiểu các vấn đề còn nông cạn và hình thức. Chính vì vậy khi trình bày chương này GV một mặt cần tận dụng những hiểu biết đã có của HS, mặt khác không vì thế mà xem nhẹ việc hình thành cho HS các khái niệm cơ bản cũng như coi nhẹ việc đào sâu bản chất vật lí và mặt định lượng của hiện tượng đó.

Chuẩn kiến thức, kĩ năng mà HS cần đạt được khi học xong chương “Từ trường” - Vật lí 11 THPT [3] [5]: * Kiến thức - Nêu được từ trường tồn tại ở đâu và có tính chất gì; - Nêu được các đặc điểm của đường sức từ của thanh nam châm thẳng, của nam châm chữ U, của dòng điện thẳng dài, của ống dây có dòng điện chạy qua; - Phát biểu được định nghĩa và nêu được phương, chiều của cảm ứng từ tại

56

một điểm của từ trường. Nêu được đơn vị đo cảm ứng từ; - Viết được công thức tính cảm ứng từ tại một điểm trong từ trường gây bởi dòng điện thẳng dài vô hạn và tại một điểm trong lòng ống dây có dòng điện chạy qua; - Viết được công thức tính lực từ tác dụng lên đoạn dây dẫn có dòng điện chạy qua đặt trong từ trường đều; - Nêu được lực Lorenzt là gì và viết được công thức tính lực này. * Kĩ năng - Vẽ được các đường sức từ biểu diễn từ trường của thanh nam châm thẳng, của dòng điện thẳng dài, của ống dây có dòng điện chạy qua và của từ trường đều; - Xác định được độ lớn, phương, chiều của vectơ cảm ứng từ tại một điểm trong từ trường gây bởi dòng điện thẳng dài và tại một điểm trong lòng ống dây có dòng điện chạy qua; - Xác định được vectơ lực từ tác dụng lên một đoạn dây dẫn thẳng có dòng điện chạy qua được đặt trong từ trường đều; - Xác định được cường độ, phương, chiều của lực Lorenzt tác dụng lên một điện tích q chuyển động với vận tốc v trong mặt phẳng vuông góc với các đường sức của từ trường đều. * Về thái độ - HS có ý thức tự giác chuẩn bị bài cũ và các thiết bị dạy học khi GV yêu cầu; - Tham gia tích cực vào việc tìm hiểu nội dung bài học.

2.1.2. Chương “Cảm ứng điện từ” Cảm ứng từ là đại lượng đặc trưng cho từ trường về phương diện tác dụng lực của từ trường. Từ trường là cái có thực, tồn tại chung quanh dòng điện. Từ trường là nguyên nhân còn lực từ là kết quả. Thế nhưng về mặt sư phạm thì ta phải đưa vào lực từ để hình thành khái niệm cảm ứng từ. Sau đó mới quay trở lại xác định lực từ qua cảm ứng từ của từ trường. Vì vậy khi trình bày hai vấn đề đó SGK phải đan xen vào nhau.

Nói đến đường cảm ứng từ thì cũng có nghĩa nói đến vectơ cảm ứng từ, nhưng từ khái niệm đường cảm ứng, cũng như cảm ứng từ để đi đến việc hình thành vectơ cảm ứng từ lại có những khó khăn riêng. Ta biết rằng việc hình thành khái niệm vectơ

57

cường độ điện trường đơn giản hơn nhiều so với việc hình thành khái niệm vectơ cảm ứng từ. Bởi vì phương của vectơ cường độ điện trường trùng với phương của lực tĩnh điên tác dụng lên hạt mang điên đặt trong điện trường. Do đó ta có thể kết luận một cách tự nhiên về phương của vectơ cường độ điện trường mà học sinh vẫn chấp nhận một cách dễ dàng. Còn vectơ cảm ứng từ thì thẳng góc với phương của lực từ. Đó là điều khó khăn nhất khi hình thành vectơ cảm ứng từ bởi vì để chứng tỏ vectơ cảm ứng từ thẳng góc với lực từ ta chỉ có thể dựa vào sự định hướng của các kim nam châm thử đặt trong từ trường. Vị trí của kim nam châm thử sẽ xác định hướng của vectơ cảm ứng từ. Nhưng lại khó có thể giải thích được vì sao kim nam châm thử lại nằm dọc theo vectơ cảm ứng từ, thành ra việc đưa ra hướng vectơ cảm ứng từ hầu như có vẻ áp đặt. Cũng có thể hình thành khái niêm vectơ cảm ứng từ mà không xuất phát từ lực từ mà bắt đầu xuất phát từ momen lực từ. Theo cách này cảm ứng từ được đưa ra một tự nhiên nhưng lại gặp khó khăn về mặt khác phức tạp hơn nhiều. Có nhiều phương án trình bày vấn đề này song nhìn chung phương án của sách giáo khoa hiện hành là hợp lý hơn cả về mặt nhận thức của học sinh [17].

Chuẩn kiến thức, kĩ năng mà HS cần đạt được khi học xong chương “Cảm ứng điện từ” - Vật lí 11 THPT [3] [5] : * Kiến thức - Mô tả được TN về hiện tượng cảm ứng điện từ; - Viết được công thức tính từ thông qua một điện tích và nêu được đơn vị đo từ thông. Nêu được các cách làm biến đổi từ thông; - Phát biểu được định luật Faraday về cảm ứng điện từ, định luật Len- xơ về chiều dòng điện cảm ứng và viết được hệ thức tính suất điện động tự cảm; - Nêu được định nghĩa dòng Fu-cô; - Nêu được định nghĩa hiện tượng tự cảm; - Nêu được độ tự cảm là gì và đơn vị đo độ tự cảm; - Nêu được từ trường trong lòng ống dây có dòng điện chạy qua và mọi Từ trường đều mang năng lượng. * Kĩ năng - Làm được TN về hiện tượng cảm ứng điện từ;

58

- Tính được suất điện động cảm ứng trong trường hợp từ thông qua một mạch kín biến đổi đều theo thời gian; - Xác định được chiều của dòng điện cảm ứng theo định luật Len- xơ; - Tính được suất điện động tự cảm trong ống dây khi dòng điện chạy qua nó có cường độ biến đổi đều theo thời gian. * Thái độ - Có hứng thú học tập môn vật lí nói chung và các kiến thức của hiện tượng cảm ứng điện từ nói riêng; - Yêu thích tìm tòi khoa học, trân trọng đối với những đóng góp của vật lí đối với sự tiến bộ của xã hội; - Có thái độ khách quan, trung thực, tác phong tỉ mỉ, cẩn thận, chính xác, có tinh thần hợp tác trong học tập; - Có ý thức vận dụng các kiến thức của định luật cảm ứng điện từ vào thực tiễn cuộc sống. * Phát triển tư duy - Học sinh có khả năng suy đoán kết quả TN từ các kiến thức đã học, và thiết kế TN để kiểm tra dự đoán; - Học sinh vận dụng kiến thức đã có để giải thích hiện tượng thu được khi làm TN; - Vận dụng sáng tạo từ định luật cảm ứng điện từ để giải thích cấu tạo, nguyên tắc hoạt động của máy phát điện; - Chế tạo, thiết kế mô hình chức năng của máy phát điện dựa vào định luật cảm ứng điện từ.

2.2. Một số khó khăn khi dạy chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” vật lí 11THPT Qua quá trình dạy học thực tế chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” kết hợp với việc dự giờ, tham khảo các tài liệu, ý kiến đồng nghiệp, chúng tôi nhận thấy tồn tại những khó khăn sau: - Khi kết thúc chương trình lớp 9 THCS, phải sau hơn một năm, đến kỳ II của lớp 11 THPT thì mới tiếp tục học đến. Như vậy trong thời gian này một số kiến thức

59

cũ của HS có thể bị lãng quên. Hơn nữa, các kiến thức vật lí lớp 9 THCS chỉ ở mức định tính, chưa nghiên cứu định lượng, chưa nghiên cứu rõ nguồn gốc, bản chất của vấn đề. Do đó, hầu hết các GV của trường đều nhận định đến năm lớp 11 THPT, các kiến thức gần như phải dạy lại từ đầu; - Trong chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” có nhiều khái niệm trừu tượng. Các khái niệm về từ trường, đường sức từ, từ thông đều là các khái niệm mà HS không thể cảm nhận trực tiếp bằng các giác quan mà phải tưởng tưởng. Điều này đòi hỏi cần có trình độ tư duy, suy luận cao. HS cảm thấy khó hiểu, khó nhớ và khó vận dụng để giải thích các hiện tượng liên quan dẫn đế n lo sợ, không hứng thú khi học; - Các kiến thức ứng dụng trong thực tế chưa được coi trọng về mặt ứng dụng vào thực tiễn đời sống sản xuất mà chủ yếu là thiên về lí thuyết, giải bài tập, tranh thủ ôn luyện để kiểm tra 1 tiết theo phân phối chương trình của Bộ Giáo dục và Đào tạo; - Một số kiến thức HS thường hiểu sai, nhằm lẫn: + Khái niệm “đường sức từ”, “Từ thông” còn trừu tượng: vì không thể thấy được bằng mắt thường nên HS khó hình dung được các đường sức từ, sự thay đổi của đường sức từ qua vòng dây để có dòng điện cảm ứng; + Các em hay nhầm lẫn giữa “chống lại sự biến thiên của từ trường” với “chống lại từ trường”. Khi xác định chiều dòng điện cảm ứng, HS thường hiểu: từ trường dòng điện cảm ứng là ngược chiều với từ trường sinh ra dòng điện cảm ứng; + Các em không giải thích được tại sao khi khung dây quay trong từ trường thì chiều dòng điện lại thay đổi và không biết thay đổi bao nhiêu lần.

2.3. Nội dung cần hệ thống hóa, mở rộng, nâng cao trong hoạt dạy học ngoại khóa 2.3.1. Nội dung cần hệ thống hóa Trong HĐNK sẽ nhắc lại, hệ thống hóa một số kiến thức đã được học trong giờ chính khóa để củng cố, giúp học sinh khắc sâu, ghi nhớ tốt hơn các kiến thức đã học. Nội dung hệ thống hóa gồm có: - Chương “Từ trường”: + Đặc điểm, tính chất của từ trường, đường sức từ, nam châm, dây dẫn mang

60

dòng điện, lực Lorenzt; + Tính chất của từ trường của dòng điện chạy trong các dạng dây dẫn đặc biệt; + Nguyên lý chồng chất từ trường; + Xét chuyển động của hạt điện tích trong từ trường đều; + Quy tắc bàn tay trái, quy tắc nắm tay phải; - Chương “Cảm ứng điện từ”: + Khái niệm từ thông, cách làm biến đổi từ thông, tốc độ biến thiên từ thông trong mạch kín; + Hiện tượng cảm ứng điện từ, đặc điểm của dòng điện cảm ứng, suất điện động cảm ứng; + Định luật về cảm ứng điện từ; + Tính chất và công dụng dòng Fu-cô; + Hiện tượng tự cảm, năng lượng từ trường.

2.3.2. Nội dung cần mở rộng, nâng cao Ngoài các kiến thức về Từ trường và Cảm ứng từ mà HS đã được học và được hệ thống hóa theo SGK , GV cần cung cấp thêm cho HS các kiến thức mở rộng, nâng cao liên qua đến nội dung đã học như: - Tìm hiểu về các nhà khoa học có đóng góp cho sự phát triển của vật lí học nói chung và phần điện từ học nói riêng như: Hans Christian Oersted, André -Marie Ampère, Jean-Baptiste Biot và Félix Savart, Michael Faraday, Nikola Tesla…

- Giải thích một số hiện tượng thực tế có liên quan đến kiến thức Từ trường, Cảm ứng điện từ: từ trường Trái đất, bão từ, cực quang…

- Ứng dụng kĩ thuật của điện từ trong nhiều lĩnh vực: y tế, quốc phòng, cơ khí dân dụng….

2.4. Thiết kế hoạt động ngoại khóa Nói chuyện chuyên đề “Lịch sử điện từ học” 2.4.1. Chủ đề của hoạt động ngoại khóa Căn cứ vào những kết quả mà chúng tôi đã tìm hiểu được về thực trạng việc tổ chức HĐNK ở trường THPT, tình hình dạy, học chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” lớp 11 THPT, những mục tiêu cần đạt được khi dạy học phần kiến thức này, chúng tôi đề xuất chủ đề của buổi ngoại khóa thứ nhất là “Lịch sử điện từ

61

học”. Đây là phần kiến thức cần được mở rộng mà thời gian chương trình nội khóa chưa thể đáp ứng được. Đồng thời, cũng là cơ sở lí thuyết giúp HS giải quyết các tình huống tiễn trong cuộc sống.

2.4.2. Kế hoạch tổ chức ngoại khóa 2.4.2.1. Xác định mục tiêu hoạt động ngoại khóa - Mục tiêu về kiến thức: + Giúp HS tìm hiểu những kiến thức mở rộng về lịch sử vật lí phần điện từ, về cuộc đời và sự nghiệp của các nhà vật lí mà không có điều kiện thực hiện trong giờ nội khóa; + Thông qua phần lịch sử về quá trình hình thành những nghiên cứu, phát minh của các nhà khoa học, HS có thêm kiến thức về quy trình, phương pháp nghiên cứu khoa học vật lí; - Mục tiêu về kĩ năng: + Rèn kĩ năng tìm kiếm, khai thác và xử lí tài liệu; + Rèn kĩ năng khai thác thông tin từ internet; + Rèn kĩ năng làm việc nhóm; + Rèn kĩ năng thiết kế bài thuyết trình; + Rèn kĩ năng thuyết trình trước đám đông; - Mục tiêu về tình cảm, thái độ: + HS có hứng thú về quá trình hình thành kiến thức phần điện từ; + HS học tập được những đức tính tốt của các nhà khoa học, hun đúc trong mình niềm say mê học tập; + Nhận thức được tầm quan trọng của điện từ và các ứng dụng kĩ thuật của điện từ trong cuộc sống hiện đại, từ đó HS có thái độ tích cực trong học tập, nghiên cứu khoa học.

2.4.2.2. Xác định nội dung và hình thức của HĐNK Hoạt động ngoại khóa được tổ chức dưới hình thức nói chuyện chuyên đề xoay quanh lịch sử phát triển của điện từ học. Nội dung được chia làm 5 phần như sau: - Phần 1: Thời kì sơ khai của điện từ học (Sự kiện đá nam châm năm 900 TCN đến thế kỷ XVI)

62

- Phần 2: Thế kỷ XVII “Bình minh tĩnh điện từ” - Phần 3: Mối tương quan giữa điện và từ (thế kỷ XVIII) - Phần 4: Từ trường và thuyết tương đối (thế kỷ XIX - XX) - Phần 5: Các ứng dụng kĩ thuật của từ trường và cảm ứng điện từ trong cuộc sống hiện đại.

2.4.2.3. Lập kế hoạch về đối tượng tham gia và ban tổ chức - Tổ chức hoạt động ngoại khóa đối với học sinh các lớp HS 11A1, 11A8.

HĐNK được tổ chức riêng cho từng lớp. Mỗi lớp chia làm 5 nhóm (bắt thăm ngẫu nhiên) và lựa chọn nội dung báo cáo theo hướng dẫn của GV. - Người chủ trì buổi nói chuyện: Cô Phan Châu Nhã Ý-GV vật lí.

2.4.2.4. Dự kiến các phương tiện cần sử dụng - Máy tính, tivi; - Tài liệu tham khảo: SGK, sách GV, sách tham khảo, tài liệu hình ảnh từ internet; - Thí nghiệm tự tạo về con quay từ, mô hình máy phát điện xoay chiều.

2.4.2.5. Dự kiến thời gian và địa điểm tổ chức HĐNK - Hoạt động ngoại khóa tổ chức riêng cho từng lớp.

- Thời gian dự kiến tổ chức: sau khi kết thúc chương “Cảm ứng điện từ”, tiết bám sát tuần 24 theo thời khóa biểu của lớp (từ ngày 20/3/2017 đến ngày 25/3/2017).

- Địa điểm tổ chức: tại phòng học của các lớp 11A1, 11A8.

2.4.2.6. Dự kiến những khó khăn mà học sinh gặp phải trong khi thực hiện nhiệm vụ và phương pháp hướng dẫn học sinh - Khó khăn học sinh có thể gặp phải: + Chưa tìm được nguồn tài liệu đáng tin cậy, lúng túng trong việc lựa chọn nội dung báo cáo; + Phân công nhiệm vụ các thành viên trong nhóm chưa cụ thể; + Kĩ năng lập kế hoạch, xây dựng nội dung báo cáo, kĩ năng thuyết trình còn hạn chế.

- Phương pháp hướng dẫn học sinh: + GV gợi ý nguồn tài liệu, các địa chỉ đáng tin cậy cho học sinh như: Lịch sử điện từ học (nghiên cứu của nhóm sinh viên K32 Đại học sư phạm TP.HCM), Cơ sở

63

vật lí (David Halliday), các trang web thuvienvatly.com, cunghocvatly.com… + GV hướng dẫn HS bầu trưởng nhóm, lập phiếu phân công công việc cũn g như đánh giá công việc từng thành viên của nhóm một cách rõ ràng, cụ thể (Xem phần phụ lục 3); + GV cung cấp cho học sinh tài liệu hướng dẫn các bước xây dựng bài báo cáo khoa học (Tài liệu tập huấn trải nghiệm sáng tạo KHKT của Bộ giáo dục và Đào tạo năm 2015).

2.4.3. Kịch bản hoạt động ngoại khóa chi tiết - Thời gian, địa điểm: + Thời gian: Tiết bám sát tuần 24. + Địa điểm: phòng học của lớp.

- Thành phần tham gia: + HS của lớp + GV vật lí: cô Phan Châu Nhã Ý.

- Hình thức tổ chức: Học sinh thuyết trình.

- Chuẩn bị: + Giáo viên: đọc trước các bài báo cáo, có ý kiến nhận xét; chuẩn bị mô hình máy phát điện xoay chiều, thí nghiệm con quay từ. + Học sinh: Công việc theo bản phân công của nhóm trưởng.

- Tiến trình: Thời gian dự kiến là 90 phút với 3 hoạt động chính ❖ Hoạt động 1. Các nhóm báo cáo phần công việc nhóm mình Mỗi nhóm trình bày trong 10 phút, sau mỗi nội dung giáo viên có 2 phút để nhận xét, kết luận. Bài báo cáo và bảng phân công (phiếu 1, phụ lục 3), đánh giá (phiếu 2, phụ lục 3) của nhóm trưởng đã gửi 01 ngày trước buổi HĐNK để GV phê duyệt.

Trợ giúp của giáo viên

Hoạt động của học sinh

64

Mục tiêu đạt được

- Giáo viên theo dõi tiến độ

- Học sinh báo cáo tiến độ Đánh giá chính xác,

nộp sản phẩm của học sinh

thực hiện nhiệm vụ của khách quan ý thức thực

qua email và nhận xét tiến độ nhóm

hiện nhiệm vụ của từng

thực hiện nhiệm vụ của từng

cá nhân và của nhóm

nhóm.

thông qua sản phẩm

- Giáo viên ghi nhận thông

- Học sinh đưa ra những nộp của học sinh.

tin để giải quyết kịp thời cho

khó khăn vướng mắc khi - Giúp học sinh giải

học sinh.

thực hiện nhiệm vụ.

quyết được những khó

- Học sinh báo cáo sản khăn vướng mắc khi phẩm của nhóm mình

thực hiện nhiệm vụ qua đó khích lệ ý thức tự giác và ham muốn tìm kiếm kiến thức của học sinh.

❖ Hoạt động 2: Giáo viên thực hiện một số thí nghiệm (10 phút) Giáo viên cho HS xem mô hình máy phát điện

Hình 2.1. GV giới thiệu mô hình máy phát điện

65

Giáo viên làm thí nghiệm về “Con quay từ trường”

Hình 2.2. Con quay từ Hoạt động 3: Tổng kết (10 phút) - Giáo viên thu bài thu hoạch và phiếu đánh giá đồng đẳng của các nhóm để GV cùng các nhóm trưởng tính điểm cho từng nhóm và tính điểm cho từng HS (điểm số sẽ được công bố vào tiết học tiếp theo).

- GV tóm tắt lại một cách cơ bản kiến thức về Từ trường và Cảm ứng điện từ.

- GV nhận xét, rút kinh nghiệm về cách trình bày bài báo cáo của HS. Khen ngợi những cá nhân và đội, nhóm có thành tích tốt 2.4.4. Đánh giá sản phẩm hoạt động ngoại khóa Hoạt động này chủ yếu phát triển kĩ năng lập kế hoạch, kĩ năng thuyết trình và tạo điều kiện cho HS nghiên cứu các tài liệu về Từ trường và Cảm ứng điện từ. Đây xem như bước chuẩn bị cho Hội thi vật lí, việc đánh giá hoạt động của học sinh được thực hiện thông bảng đánh giá cụ thể như sau: Bảng 2.1. Bảng điểm sản phẩm Nói chuyện chuyên đề Kết quả

Kết quả làm việc của

N

thực hiện

từng thành viên

H Thành viên

theo nhóm

Nhóm (1)

66

Kiến

Kĩ

Thái

thức

năng

độ

(2)

(3)

(4)

Điểm TB

- Kết quả thực hiện theo nhóm (1): được đánh giá thông qua kết quả sản phẩm của nhóm trong buổi ngoại khóa theo phiếu 3.3 (Phụ lục 3) Kết quả nhóm =

Tổng điểm đánh giá của các nhóm khác + đánh giá của giáo viên 6

- Kết quả làm việc của từng thành viên: + Kiến thức (2): Giáo viên đánh giá kết quả dựa trên bài báo cáo và bảng phân công công việc theo từng nhóm (Phiếu 3.1, phụ lục 3) + Kĩ năng (3): Đánh giá theo bảng phân công nhiệm vụ và nội dung nhóm thực hiện qua các bài báo cáo. + Thái độ (4): Nhóm trưởng đánh giá các thành viên trong nhóm theo (Phiếu3.2, phụ lục 3).

- Điểm trung bình cho cả quá trình được xác định theo công thức sau: ĐTB =

[(KQ thực hiện theo nhóm*2) + Kiến thức + Kĩ năng + Thái độ] 5

ĐTB được vào cột điểm hệ số 1 trong sổ điểm lớn. Do đó cần làm tròn đến số nguyên. Ví dụ: 8,2 lấy bằng 8,0; 8,5 lấy bằng 9,0.

2.5. Thiết kế hoạt động ngoại khóa Hội thi vật lí chủ đề “Ứng dụng kĩ thuật của Từ trường và Cảm ứng điện từ” 2.5.1. Chủ đề của hoạt động ngoại khóa Căn cứ vào mục tiêu là phát triển NLTH và cơ sở lí luận về các phương pháp phát triển NLTH, chúng tôi đề xuất chủ đề của buổi HĐNK thứ hai là “Ứng dụng kĩ thuật của Từ trường và Cảm ứng điện từ” 2.5.2. Kế hoạch tổ chức ngoại khóa 2.5.2.1. Xác định mục tiêu hoạt động ngoại khóa - Mục tiêu về kiến thức: + Củng cố hiểu biết của HS về Từ trường và Cảm ứng từ; + Vận dụng kiến thức về Từ trường và Cảm ứng điện từ giải thích các hiện tượng liên quan; + Trình bày được cấu tạo và nguyên lý hoạt động của một số loại máy, dụng cụ ứng dụng Từ trường và Cảm ứng điện.

67

- Mục tiêu về kĩ năng: + HS có khả năng làm việc độc lập và khả năng làm việc theo nhóm; + HS có kĩ năng thu thập và xử lí thông tin như: kĩ năng tìm kiếm thông tin từ nhiều nguồn khác nhau, phân tích, đánh giá, tổng hợp các thông tin ,…để giải quyết nhiệm vụ đặt ra; + Thiết kế và chế tạo được mô hình liên quan đến kiến thức đã học; + HS có kĩ năng liên hệ và vận dụng kiến thức vào thực tiễn; + Rèn luyện kĩ năng giao tiếp và trình bày vấn đề; + HS được phát triển năng lực sáng tạo trong các quá trình đề xuất, thiết kế, chế tạo các thiết bị kĩ thuật là ứng dụng của vật lí.

- Mục tiêu về tình cảm, thái độ: + Yêu thích khoa học vật lí, đặc biệt là phần điện từ học trong đó có phần Từ trường và Cảm ứng điện từ; + Có hứng thú tìm hiểu các thành tựu của khoa học vật lí và những ứng dụng kĩ thuật của vật lí trong đời sống thực tiễn; + Mong muốn được vận dụng kiến thức về “Từ trường” và “Cảm ứng điện từ ” vào đời sống thực tế; + Tích cực tham gia HĐNK vật lí; + Có ý thức tập thể, có tinh thần trách nhiệm cao khi tham gia; + Công bằng, khách quan trong đánh giá và tự đánh giá.

2.5.2.2. Xác định nội dung và hình thức của HĐNK Hoạt động ngoại khóa được tổ chức dưới hình thức Hội thi Vật lí gồm có 3 phần thi: Học tập, làm theo và sáng tạo Phần I. HỌC TẬP - Hình thức: Trong phần thi này, mỗi đội sẽ chọn một trong bốn gói câu hỏi của chương trình. Mỗi gói câu hỏi gồm 3 câu trắc nghiệm và 1 câu trả lời nhanh. Thời gian trả lời mỗi câu hỏi là 5 giây/1 câu trắc nghiệm và 10 giây/1 câu trả lời nhanh. Trả lời đúng ghi được 10 điểm/1 câu trắc nghiệm và 20 điểm/1 câu trả lời nhanh.

- Mục đích, yêu cầu: + Củng cố kiến thức chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” đã được học trong giờ chính khóa;

68

+ Đánh giá khả năng vận dụng lí thuyết để giải thích các hiện tượng của HS; + Nhiệm vụ của HS: xem lại các kiến thức đã học, vận dụng vào thực tiễn, giải thích các hiện tượng; + Nhiệm vụ GV: soạn bộ câu hỏi đảm bảo tính khoa học, chính xác. Trình bày trên powerpoint sao cho hấp dẫn, thu hút HS. Phần II. LÀM THEO - Hình thức: Mỗi đội hoàn thành sản phẩm tại chổ theo mô hình “Thiết bị dò điện âm tường” mà Ban tổ chức cho trước (Sơ đồ mạch điện sẽ được triển khai trước 1 tuần trước khi Hội thi bắt đầu để học sinh có sự chuẩn bị). Điểm tối đa cho phần thi này là 50 điểm/ sản phẩm, thời gian tối đa của mỗi đội trong phần thi này là 15 phút.

- Mục đích, yêu cầu: Ban tổ chức chỉ cung cấp cho HS sơ đồ mạch điện, phần lập kế hoạch TN, chẩn bị dụng cụ, các bước tiến hành TN sẽ do các thành viên trong nhóm tự thảo luận, thống nhất. Từ đó, phát triển cho học sinh các kĩ năng thực hành như: + Kĩ năng lập kế hoạch TN; + Kĩ năng tìm hiểu dụng cụ thí nghiệm: quan sát, đọc, hiểu các kí hiệu, số liệu kĩ thuật và giới hạn sử dụng trên dụng cụ; biết được cấu tạo, công dụng, nguyê n tắc hoạt động của các dụng cụ; + Kĩ năng bố trí TN: dựa vào sơ đồ mạch, HS phải thảo luận, lựa chọn cách bố trí, sắp đặt các linh kiện sao cho khoa học, gọn gàng, đảm bảo tính thẩm mỹ, hiệu quả của sản phẩm; + Kĩ năng thao tác với dụng cụ TN: nhanh, chính xác, an toàn; + Nhiệm vụ của HS: xem trước sơ đồ mạch mà BTC đề ra, thảo luận với các thành viên trong nhóm thống nhất kế hoạch, lựa chọn dụng cụ, phương án TN; rèn luyện kĩ năng thao tác để thực hành trong Hội thi; + Nhiệm vụ của GV: lựa chọn chuẩn bị sơ đồ mạch cho HS, lập bản tiêu chí đánh giá sản phẩm và đánh giá sản phẩm học sinh theo tiêu chí (Xem phụ lục 4)

69

Phần III. SÁNG TẠO - Hình thức: + Phần này HS phải làm 1 đồ dùng có liên quan đến kiến thức chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ”. Các em có thời gian 2 tuần để chuẩn bị sản phẩm ở nhà. Sau đó, sản phẩm sẽ được trình bày trong Hội thi. Phần trình bày của HS bao gồm sản phẩm và phần trình chiếu powerpoint về quá trình hình thành sản phẩm, ý nghĩa, tính năng của sản phẩm (HS nộp phần trình chiếu trước thời điểm tiến hành Hội thi 02 ngày để Ban tổ chức duyệt); + Trong hội thi, mỗi đội cử thành viên thuyết trình về sản phẩm của đội mình (kèm theo phần trình chiếu), thời gian tối đa cho mỗi phần trình bày là 5 phút. Điểm tối đa của phần thi này là 50 điểm (theo tiêu chí bảng điểm của ban tổ chức) - Mục đích, yêu cầu: + Rèn cho HS kĩ năng lắp ráp, chế tạo các thiết bị kĩ thuật đơn giản có ứng dụng kiến thức vật lí được học; + Tạo điều kiện cho HS biết vận dụng những dụng cụ có sẵn, dễ kiếm để chế tạo mô hình; + Rèn luyện kĩ năng hợp tác của các em trong một nhóm, kĩ năng thuyết trình; + Phát huy khiếu thẩm mĩ, sự khéo léo, tính sáng tạo trong công việc cho HS; + Tạo hứng thú cho HS giúp các em thư giãn trong học tập, chơi mà học; + Bồi dưỡng NLTH cho HS ở mức độ cao: làm biến hóa, làm thuần thục; + Nhiệm vụ của HS: nghiên cứu, tìm hiểu lựa chọn mô hình, hoàn thành sản phẩm và thuyết trình trước Hội thi; + Nhiệm vụ của GV: quan sát, theo dõi tiến độ làm việc của HS để có sự giúp đỡ kịp thời; lập bảng tiêu chí đánh giá sản phẩm; đánh giá sản phẩm theo bảng tiêu chí.

2.5.2.3. Lập kế hoạch về đối tượng tham gia và ban tổ chức - Đối tượng tham gia: HS lớp 11A1, 11A8 (Mỗi lớp chọn ra 2 đội, mỗi đội gồm 6 HS) - Đại biểu: Đại diện ban giám hiệu nhà trường, Bí thư đoàn trường, tổ trưởng các tổ bộ môn khác.

70

- Ban giám khảo: Thầy, cô trong tổ vật lí.

- Ban tổ chức: Thầy Nguyễn Lý Trường An (Tổ trưởng tổ Vật lí), Cô Phan Châu Nhã Ý.

- Dẫn chương trình: HS Phạm Trần Tuyết Nhi 12A1, HS Huỳnh Lâm Thiện Quốc 12A1.

- Thư ký: Cô Huỳnh Ngọc Linh-GV vật lí.

- Trang trí sân khấu và chuẩn bị các phương tiện: thầy cô trong tổ vật lí và HS lớp 11A1 2.5.2.4. Dự kiến các phương tiện cần sử dụng Các phương tiện HS có thể dùng trong đợt HĐNK là: - Sách tham khảo: Vật lí 11, Vật lí vui, lịch sử vật lí…

- Báo, tạp chí: Vật lí tuổi trẻ…

- Một số trang web: http: //thuvienvatli. com; http: //www. vatlisupham. com; http: //www. khoahocvui. com - Hội trường, máy tính, máy chiếu, âm thanh.

2.5.2.5. Dự kiến thời gian và địa điểm tổ chức HĐNK - Ngày 20/03/2017: Lập kế hoạch trình Tổ trưởng chuyên môn và BGH phê duyệt.

- Ngày 27/03/2017: Gửi kế hoạch đến các lớp về việc tổ chức HĐNK và thành lập các nhóm tham gia HĐNK. - Ngày 29/03/2017: Các lớp gửi danh sách HS tham gia về cho BTC. GV tập hợp các nhóm trưởng để phổ biến một số vấn đề: + Giới thiệu về HĐNK và thông báo tổ chức HĐNK. + Giới thiệu nội dung kiến thức định tổ chức HĐNK và tổ chức cho HS thảo luận lựa chọn chủ đề HĐNK. - Từ 29/03/2017 đến 14/04/2017 các nhóm làm việc theo kế hoạch để hoàn thành sản phẩm của nhóm mình.

- Ngày 15/04/2017 Tổ chức Hội thi vật lí.

71

2.5.2.6. Dự kiến những khó khăn mà học sinh gặp phải tro ng khi thực hiện nhiệm vụ và phương pháp hướng dẫn học sinh Với cách giao nhiệm vụ và thực trạng học tập hiện nay của HS, chúng tôi nhận thấy các em có thể sẽ gặp rất nhiều khó khăn trong quá trình thực hiện. Chính vì vậy chúng tôi dự kiến một số khó khăn học sinh thường gặp phải đồng thời đưa ra một số biện pháp hướng dẫn giúp các em tháo gỡ khó khăn của mìn h như sau: - Kiến thức HS có được thường không sâu, đa phần học sinh chỉ nắm những kiến thức trong SGK viết mà không tìm hiểu những ứng dụng thực tế của kiến thức đó hay những đơn vị kiến thức liên quan vì vậy khi tham gia các phần thi HS sẽ không có kiến thức vững chắc. Do đó, để thu được kết quả như mong muốn, người GV cần phải hướng HS mình nắm được những đơn vị kiến thức trọng tâm, hướng HS đi sâu tìm hiểu những vấn đề liên quan đến kiến thức đó, bao gồm cả những ứng dụng thực tế của kiến thức. Thông qua buổi HĐNK thứ nhất-buổi nói chuyện chuyên đề, GV tạo điều kiện cho các em tự nghiên cứu, tham khảo tài liệu và đã khắc phục được hạn chế về kiến thức của học sinh; - Trong hoạt động “Làm theo”, mặc dù có bản vẽ sơ đồ mạch nhưng HS vẫn gặp khó khăn trong việc đọc các thông số linh kiện . Các em cảm thấy lúng túng trong việc lắp ráp bộ phận của thiết bị, không biết nên sắp xếp các bộ phận như thế nào cho hợp lý đảm bảo công năng của thiết bị và tính thẩm mĩ. Để khắc phục, GV nên đưa trước bản vẽ cho HS để các em có thời gian thảo luận với các thành viên của nhóm tìm phương án thực hành hiệu quả và rèn luyện thao tác thực hành; - Đối với hoạt động “Sáng tạo”, HS có thể gặp khó khăn trong việc lựa ch ọn ý tưởng và biến ý tưởng thành sản phẩm thực tế. Khi đó GV sẽ cố vấn cho HS để các em có thể biến ý tưởng của mình thành bản vẽ mô hình hoàn chỉnh trên giấy sau đó xác định các bộ phận cụ thể. Từ đó, có thể chế tạo các bộ phận cần thiết cho thiết bị theo ý tưởng của các em. GV giải thích cho HS hiểu những vướng mắc các em gặp phải, giải thích sự khác biệt (nếu có) giữa nguyên lý hoạt động trong thực tế và nguyên lý hoạt động trên lí thuyết mà các em được học. Sau khi được GV giải thích cặn kẽ HS sẽ hiểu và thấy hứng thú hơn trong chế tạo các thiết bị kĩ thuật.

72

2.5.3. Kịch bản hoạt động ngoại khóa chi tiết * Mở đầu: - Thời gian, địa điểm tổ chức: dự kiến bắt đầu lúc 16h30 ngày 15/04/2017, tại Hội trường trường THPT Nguyễn Thần Hiến (dự kiến thời gian Hội thi tối đa là 90 phút) - Tiết mục văn nghệ - Giới thiệu đại biểu (MC) - Tuyên bố lí do khai mạc (Thầy Nguyễn Lý Trường An, tổ trưởng tổ Vật líCông nghệ) - Tự giới thiệu: mỗi đội lần lượt tự giới thiệu về tên gọi của đội mình và các thành viên đội mình một cách ngắn gọn và vào vị trí thi. * Nội dung thi: PHẦN I. HỌC TẬP ( 15 phút) - Thể lệ: Trong phần thi này, mỗi đội sẽ chọn một trong 4 gói câu hỏi của chương trình.

Mỗi gói câu hỏi gồm 3 câu trắc nghiệm và 1 câu trả lời nhanh. Thời gian trả lời mỗi câu hỏi là 5 giây/ 1 câu trắc nghiệm và 10 giây/ 1 câu trả lời nhanh. Trả lời đúng ghi được 10 điểm/1 câu trắc nghiệm và 20 điểm/1 câu trả lời nhanh.

- Nội dung: GÓI CÂU HỎI SỐ 1 Câu 1: Một ứng dụng quan trọng của hiện tượng cảm ứng điện từ là tạo ra dòng điện xoay chiều. Thực chất của quá trình này là biến đổi dạng năng lượng nào?

A. Nhiệt năng thành điện năng.

B. Cơ năng thành điện năng.

C. Điện năng thành cơ năng.

D. Từ năng thành điện năng.

Đáp án: B. Cơ năng thành điện năng.

73

Câu 2: Ông là nhà vật lí người Đan Mạch (1777-1851).

Hình 2.3. Hans

Năm 1820, ông đã phát hiện ra tác dụng từ của dòng

Christian Odersted

điện. Phát hiện này đã tạo ra bước ngoặc trong lịch sử nghiên cứu điện từ. Ông là: A. Hans Christian Odersted

B. Micheal Faraday

C. Albert Einstein

D. James Clerk Maxwell Đáp án: A. Hans Christian Odersted

Câu 3: Trong các hình vẽ sau, hình vẽ nào biểu diễn sai hướng của véctơ cảm ứng từ tại tâm vòng dây của dòng điện trong vòng dây tròn mang dòng điện:

B

B A.

B

B. I

C. I

D. I

B I

Hình 2.4. Véctơ cảm ứng từ của vòng dây Đáp án: B Câu 4: Cho học sinh xem video. Đây là hiện tượng gì?

Hình 2.5. Cực quang Đáp án: Cực quang (MC: Trong thiên văn học, cực quang là một hiện tượng quang học được đặc trưng bởi sự thể hiện đầy màu sắc của ánh sáng trên bầu trời về đêm xảy ra ở những miền có vĩ độ lớn. Các điện tích từ gió Mặt trời , dưới tác dụng của lực Loren-xơ tương tác với tầng khí quyển bên trên của hành tinh gây ra hiện tượng cực

74

quang. Các cực quang mạnh nhất thường diễn ra sau sự phun trào hàng loạt của Mặt Trời. Các dải sáng này liên tục chuyển động và thay đổi làm cho chúng trông giống như những dải lụa màu trên bầu trời. Đây có thể coi là một trong những hình ảnh đẹp của tự nhiên).

GÓI CÂU HỎI SỐ 2 Câu 1: Bếp từ (bếp điện cảm ứng) là một trong ứng dụng của…

A. dòng Lorenxơ.

B. dòng điện tự cảm.

C. dòng điện một chiều.

D. dòng điện Foucault.

Đáp án: D. dòng điện Foucault.

Hình 2.6. Bếp từ

Câu 2: Ông là nhà vật lí người Pháp (1775-1836), là người đã đưa ra định luật về tác dụng của từ trường lên dòng điện và về tương tác giữa hai dòng điện. Ông là: A. James Clerk Maxwell B. Heinrich Friedrich Emil Lenz Hình 2.7. Andre-Marie

C. Andre-Marie Ampere

Ampere

D. Richard Feynman Đáp án: Andre-Marie Ampere

Câu 3: Hình vẽ nào dưới đây xác định sai hướng của véctơ cảm ứng từ tại M gây bởi dòng điện trong dây dẫn thẳng dài vô hạn:

Hình 2.8. Véctơ cảm ứng từ dây dẫn thẳng dài Đáp án: C Câu 4: Thầy Trần Đắc Thành làm thí nghiệm và đặt câu hỏi: Khung dây quay do đâu?

75

Hình 2.9. Thí nghiệm lực từ Đáp án: Tác dụng của lực từ GÓI CÂU HỎI SỐ 3 Câu 1: Bão từ hay còn gọi là bão địa từ trên Trái Đất là những thời kỳ mà kim la bàn dao động mạnh. Nguyên nhân gây ra bão từ là do dòng hạt mang điện phóng ra từ các vụ bùng nổ trên A. Mặt trăng

B. Mặt trời

C. các trạm phát điện

D. lò phản ứng hạt nhân Đáp án: B. Mặt trời

Câu 2: Ông là nhà vật lí người Nga (1804-1865). Năm 1833, ông đã phát hiện ra quy tắc xác định chiều dòng điện cảm ứng. Ông là: A. Paul Dirac B. Heinrich Friedrich Emil Lenz C. Alexander Alexandrovich Friedman

Hình 2.10. Heinrich

D. Richard Feynman

Friedrich Emil Lenz

Đáp án: B. Heinrich Friedrich Emil Lenz Câu 3: Hình vẽ nào sau đây xác định đúng chiều dòng điện cảm ứng ngay khi nam châm đang đặt thẳng đứng tại tâm vòng dây ở trên bàn thì bị đổ: v A.

N

v

S

B.

Icư

N

v C.

S

S N

v D.

S N

Ic=0

Icư

Icư

Hình 2.11. Chiều của dòng điện cảm ứng Đáp án: B Câu 4: Chúng ta đều biết nam châm có thể hút các vật làm bằng sắt nhưng

76

ít ai biết có những vật liệu từ bị nam châm đẩy ra xa. Vậy những vật liệu từ đó gọi là gì? Đáp án: Chất phản từ hay nghịch từ.

(MC: Các vật liệu từ được chia làm hai nhóm. Các chất thuận từ như sắt, niken, coban…sẽ bị nam châm hút. Các chất nghịch từ như kẽm, chì, lưu huỳnh sẽ bị nam châm đẩy ra xa. Trong đời sống hằng ngày chúng ta có thể thử những vật dụng có phải là inox thật sự hay không hay là sắt mạ bằng cách dùng nam châm. Vì inox không phải là chất sắt từ nên sẽ không bị nam châm hút).

GÓI CÂU HỎI SỐ 4 Câu 1: Dụng cụ nào sau đây hoạt động không dựa vào hiện tượng cảm ứng điện từ: A. Bóng đèn dây tóc

B. Máy bơm nước

C. Quạt điện,

D. Ổn áp

Đáp án: A. Bóng đèn dây tóc.

Câu 2: Ông là nhà vật lí người Anh (1791-1867), là người đã phát hiện ra hiện tượng cảm ứng điện từ vào năm 1831. Ông là: A. Paul Dirac

B. Alessandro Volta

C. Jean-Baptiste Biot

D. Micheal Faraday Hình 2.12. Micheal

Đáp án: D. Micheal Faraday

Faraday Câu 3: Hình vẽ nào sau đây xác định đúng chiều dòng điện cảm ứng khi cho nam châm dịch chuyển lại gần hoặc ra xa vòng dây kín: Ic

Ic A. S

N

v

B. S

N

v

C.

v

S

N

D.

v

S

N

Ic Ic=0

Hình 2.13. Chiều của dòng điện cảm ứng khi di chuyển nam châm Đáp án: B

77

Câu 4: Chiếu một đoạn video về máy nung cao tần. Hỏi máy nung cao tần hoạt động dựa trên nguyên lý nào

Hình 2.14. Máy nung cao tần Đáp án: Hiện tượng cảm ứng điện từ PHẦN II. LÀM THEO (15 phút) - Thể lệ: Mỗi đội hoàn thành sản phẩm tại chổ theo mô hình “Thiết bị dò điện âm tường” mà Ban tổ chức cho trước. Điểm tối đa cho phần thi này là 50 điểm/ sản phẩm, thời gian tối đa của mỗi đội trong phần thi này là 15 phút.

- Nội dung: Ban tổ chức giới thiệu về “Thiết bị dò điện âm tường”- sản phẩm đạt giải Nhất lĩnh vực Kĩ thuật cơ khí trong cuộc thi Sáng tạo Khoa học kĩ thuật dành cho học sinh phổ thông năm 2016- của hai cựu học sinh của trường là HS Tiêu Văn Trọng và HS Đỗ Lương Xuân Cường.

Nguyên lý hoạt động của thiết bị dựa trên hiện tượng cảm ứng điện từ L: cuộn cảm Q1: transistor C828.

Q2, Q3: transistor D468.

Q4: Opto PC817.

D: đèn led.

DC: nguồn 3V.

Hình 2.15. Sơ đồ mạch của thiết bị dò điện âm tường

78

VUI CÙNG KHÁN GIẢ ( 5 phút) - Tổ chức trò chơi “Đôi bạn hiểu nhau”.

- Thư ký cộng điểm của 2 vòng thi trước.

PHẦN III. SÁNG TẠO (25 phút) - Thể lệ: Mỗi đội cử thành viên thuyết trình về sản phẩm của đội mình (kèm theo phần trình chiếu), thời gian tối đa cho mỗi phần trình bày là 5 phút. Điểm tối đa của phần thi này là 50 điểm.

- Nội dung: Phần này HS phải làm 1 đồ dùng có liên quan đến kiến thức Từ trường và Cảm ứng điện từ.

VĂN NGHỆ (5 PHÚT) Nhóm nhảy dance của trường biểu diễn, tạo không khí sôi động chờ thư ký tổng kết kết quả gửi cho MC công bố và trao thưởng. * Tổng kết hội thi - Người dẫn chương trình công bố tổng số điểm của các đội qua ba phần thi.

Thông báo kết quả đội đứng thứ nhất, thứ hai, thứ ba.

- Mời đại biểu lên phát phần thưởng và tuyên bố bế mạc.

2.5.4. Đánh giá sản phẩm hoạt động ngoại khóa Hội thi vật lí Kết quả của HĐNK vui để học được tính trên tổng điểm của 3 phần thi.

Bảng 2.2. Bảng điểm sản phẩm phần thi “Làm theo” Điểm đạt được theo từng tiêu chí NHÓM

Bố trí linh kiện

Hình thức

Hoạt động

(10 điểm)

(20 điểm)

(20điểm)

Tổng điểm 50 điểm

Bảng 2.3. Bảng điểm sản phẩm phần thi “Sáng tạo” Điểm đạt được theo từng tiêu chí NHÓM

Ý tưởng

Hình thức

Vật liệu

Chất lượng

(10điểm)

(10điểm)

(10điểm)

(20điểm)

Tổng điểm

Điểm đạt được theo từng tiêu chí do Ban tổ chức đề ra (Phụ lục 4).

79

10 điểm

2.6. Kết luận chương 2 - Trong chương này, đề tài tiến hành phân tích đặc điểm nội dung, những khó khăn khi dạy-học chương “Từ trường” và “Cảm ứng điện từ” vật lí 11THPT, từ đó nhận thấy cần phải đa dạng hóa và thường xuyên thay đổi, cập nhật phương pháp dạy học để củng cố, khắc phục sai lầm, mở rộng kiến thức đồng thời phát huy tính tích cực, chủ động, phát triển năng lực sáng tạo của học sinh để giúp các em không chỉ nắm chắc kiến thức mà còn có thể vận dụng kiến thức vào thực tiễn, phát triển NLTH. - Với mục tiêu đó chúng tôi đã lựa chọn hình thức tổ chức HĐNK với hai hình thức chính là: Nói chuyện chuyên đề và Hội thi vật lí. Nội dung chính là lịch sử phát triển của điện từ học và thiết kế, chế tạo các thiết bị ứng dụng kĩ thuật liên quan đến kiến thức Từ trường và Cảm ứng từ. Dựa trên cơ sở lí luận về tổ chức HĐNK chúng tôi đã nghiên cứu và xây dựng được quy trình HĐNK với nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức nhằm phát triển NLTH của HS khi nghiên cứu phần kiến thức này. Đồng thời tạo điều kiện cho HS được mở rộng, trao đổi kiến thức với bạn bè, giao lưu học hỏi và tìm hiểu những ứng dụng thực tế của kiến thức đó.

80

Chương 3 THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM 3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm 3.1.1. Mục đích Mục đích của TNSP là kiểm tra tính đúng đắn của giả thuyết khoa học của đề tài là: nếu thiết kế, tổ chức HĐNK đúng quy trình mà tôi đề xuất trong dạy học vật lí chương “Từ trường” và chương “ Cảm ứng điện từ” vật lí 11 THPT thì sẽ góp phần phát triển NLTH cho học sinh từ đó nâng cao được chất lượng dạy học môn vật lí.

Kết quả TNSP sẽ trả lời các câu hỏi: 1. Nội dung tổ chức HĐNK mà đề tài đưa ra có góp phần phát triển NLTH của học sinh hay không?

2. Quy trình tổ chức HĐNK theo hướng phát triển NLTH mà đề tài đề xuất có phù hợp với thực tế giảng dạy ở trường phổ thông và nâng cao được chất lượng dạy học môn vật lí hay không?

Trả lời các câu hỏi trên sẽ tìm ra những thiếu sót của đề tài để kịp thời điều chỉnh, bổ sung sao cho hoàn thiện.

3.1.2. Nhiệm vụ 1. Chọn đối tượng tiến hành TNSP. 2. Tiến hành điều tra, thăm dò ý kiến của 08 GV vật lí của trường và 350 HS thuộc khối 11 trường THPT Nguyễn Thần Hiến, thị xã Hà Tiên về th ực trạng việc tổ chức HĐNK vật lí ở trường THPT. 3. Tổ chức HĐNK theo 2 phương án ngoại khóa đã xây dựng là: Nói chuyện vật lí chuyên đề “Lịch sử điện từ học” và Hội thi vật lí với chủ đề “Ứng dụng khoa học kĩ thuật kiến thức Từ rường, Cảm ứng điện từ”.

4. Quan sát, đánh giá HS làm việc trong các buổi HĐNK. 5. Tiến hành kiểm tra, đánh giá NLTH của HS thông qua bài thực hành “Xác định thành phần nằm ngang của Từ trường Trái Đất”.

6.Thu thập số liệu, xử lý kết quả TNg để đánh giá hiệu quả của vấn đề nghiên cứu.

81

3.2. Đối tượng, nội dung thực nghiệm 3.2.1. Đối tượng thực nghiệm Đối tượng của TNSP là quá trình HĐNK theo hướng phát triển NLTH cho HS khối 11 trường THPT Nguyễn Thần Hiến, thị xã Hà Tiên, tỉnh Kiên Giang.

3.2.2. Nội dung thực nghiệm Ở các lớp TNg, GV tổ chức HĐNK theo hướng phát triển NLTH đúng quy trình mà đề tài đã xây dựng. Hoạt động ngoại khóa gồm 2 hoạt động là: nói chuyện theo chuyên đề và Hội thi vật lí. Ở các lớp ĐC, GV dạy theo giáo án và quy trình thông thường, không tổ chức HĐNK. Sau đó, GV tiến hành tổ chức cho học sinh của cả hai nhóm TNg và ĐC làm bài thực hành “Xác định thành phần nằm ngang của Từ trường Trái Đất” để đánh giá NLTH giữa 2 nhóm học sinh.

3.3. Phương pháp thực nghiệm 3.3.1. Chọn mẫu thực nghiệm Việc chọn nhóm TNg và nhóm ĐC sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả TNSP. Để đảm bảo kết quả so sánh có ý nghĩa, đề tài đã tiến hành lựa chọn mẫu thực nghiệm theo biện pháp: - Trao đổi với GV vật lí; - Xét kết quả học tập môn vật lí của học HS trong học kì I năm học 2016-2017; - Thông qua kết quả điều tra.

Từ những cân nhắc đó, đề tài đã lựa chọn mẫu TNSP gồm 151 HS, thuộc 4 lớp 11 của trường THPT Nguyễn Thần Hiến. Kết quả khảo sát ban đầu cho thấy, các lớp được chọn có sĩ số, điều kiện tổ chức dạy học và chất lượng học tập tương đương nhau. Số lượng HS được lựa chọn ở các nhóm cụ thể như bảng 3.1.

Bảng 3.1. Các mẫu TNSP được chọn Nhóm ĐC

Nhóm TNg Lớp 11A1 11A8 Tổng cộng

Sĩ số 39 37 76 HS

Lớp 11A2 11A5 Tổng cộng

82

Sĩ số 37 38 75HS

3.3.2. Quan sát giờ học Trong các buổi HĐNK ở các lớp TNg đều được quan sát và ghi chép về hoạt động của GV và HS theo các nội dung sau: - Mức độ phù hợp của nội dung các HĐNK; - Phương pháp hướng dẫn HĐNK của giáo viên; - Không khí lớp học, mức độ hứng thú, sự tích cực của học sinh khi tham gia HĐNK; - Hiệu quả của việc phát triển NLTH của học sinh thông qua HĐNK thể hiện qua khả năng suy luận, trả lời các câu hỏi, trình bày trước đám đông, hoạt động nhóm, lập kế hoạch, chế tạo các dụng cụ, mô hình ứng dụng kĩ thuật…

Khi GV tiến hành tiết dạy bài thực hành “Xác định thành phần nằm ngang của Từ trường Trái Đất”, chúng tôi dự giờ ở cả hai nhóm TNGg và ĐC, ghi chép diễn biến giờ học theo các nội dung sau: - Các bước lên lớp của GV, sự điều khiển và hướng dẫn HS từ xuất vấn đề đến kết luận; - Các tình huống mà GV đưa ra cho HS và những câu hỏi định hướng hoạt động của HS; - Điều kiện về dụng cụ, thiết bị cho việc rèn luyện NLTH; - Số lượng, thái độ của HS thực hiện các hoạt động; - Mức độ tự lực, sáng tạo của HS trong quá trình thực hành; - Các thao tác tay chân của HS khi làm TN; - Thời gian thao tác ở các bước thực hành, tiến độ TN; - Cách trình bày, lấy số liệu, xử lý số liệu trong báo cáo.

3.3.3. Kiểm tra, đánh giá Việc kiểm tra, đánh giá được thực hiện ngay sau khi kết thúc đợt TNg. Các lớp TNg và lớp ĐC cùng làm chung một bài thực hành để đánh giá NLTH của HS, từ đó kết luận về hiệu quả của đề tài.

Bài thực hành có nội dung “Xác định thành phần nằm ngang của Từ trường Trái đất” được tổ chức như sau: - GV chia nhóm TNg và nhóm ĐC, mỗi nhóm gồm 14 nhóm nhỏ (mỗi nhóm từ 5 đến 6 HS);

83

- GV giao nhiệm vụ cho các nhóm và yêu cầu các nhóm nộp bản kế hoạch sau 4 ngày; - Sau khi các nhóm nộp bản kế hoạch TN, GV đánh giá kĩ năng lặp kế hoạch của các nhóm. Đồng thời tổ chức cho các nhóm báo cáo kế hoạch trước lớp. GV nhận xét về bản kế hoạch của các nhóm, rút kinh nghiệm cho các nhóm chưa đưa ra được phương án TN hoặc phương án TN chưa khả thi. GV và HS thảo luận, thống nhất bản kế hoạch chung cho buổi thực hành. Kĩ năng lặp kế hoạch TN của nhóm được đánh giá dựa theo bản kế hoạch ban đầu các nhóm nộp cho GV; - Trước khi HS thực hành, GV kiểm tra dụng cụ, cơ sở vật chất phòng TN, phổ biến cho HS các quy tắc an toàn và nội quy phòng TN, phương pháp sử dụng, bảo quản những trang thiết bị, dụng cụ phục vụ công tác thực nghiệm; - Các nhóm tiến hành TN, đo đạc và thu thập số liệu, GV thực hiện quan sát từng thành viên, đánh giá cho điểm các kĩ năng bố trí TN, kĩ năng thu thập số liệu, kết quả TN cho mỗi cá nhân; - Sau khi tiến hành TN, HS cần bảo quản các trang thiết bị, dụng cụ thực nghiệm đúng kĩ thuật, GV quan sát đánh giá; - Kết thúc buổi thực hành, mỗi nhóm sẽ hoàn thành bài báo cáo TN theo cá nhân. GV sẽ thu lại bài báo cáo này để đánh giá kĩ năng xử lí số liệu, kết quả TN, kĩ năng nhận xét, đánh giá quá trình làm TN. Như vậy NLTH của HS thực hành được đánh giá qua hai cách là đánh giá quy trình (áp dụng với kĩ năng bố trí TN, kĩ năng đo đạc và thu thập số liệu, cách sử dụng, bảo quản dụng cụ, thiết bị TN), và đánh giá sản phẩm (áp dụng với kĩ năng lập kế hoạch TN, kĩ năng tìm hiểu chế tạo dụng cụ, kĩ năng xử lí số liệu, nhận xét, đánh giá) và dựa vào các tiêu chí đánh giá NLTH mà đề tài đã đề xuất. Trong đó, kĩ năng lập kế hoạch TN, kĩ năng tìm hiểu, chế tạo dụng cụ được đánh giá, cho điểm theo nhóm.

Các kĩ năng còn lại cho điểm theo cá nhân. Điểm tối đa cho mỗi HS ứng với mỗi tiêu chí là 10 điểm. Điểm trung bình của mỗi các nhân là điểm trung bình cộng của 6 tiêu chí và được làm tròn thành số nguyên. Điểm này được sử dụng cho việc thống kê thực nghiệm.

84

3.4. Kết quả thực nghiệm sư phạm 3.4.1. Kết quả định tính 3.4.1.1. Đối với các lớp đối chứng - Trong quá trình học tập: + GV sử dụng rất ít các biện pháp nhằm bồi dưỡng NLTH cho HS; + GV không thực hiện HĐNK cho HS; + Thời gian mở rộng kiến thức về lịch sử phát triển của điện từ học, đóng góp của các nhà khoa học, các công trình kĩ thuật ứng dụng hầu như không có. Nội dung giảng dạy chủ yếu là các kiến thức của SGK. - Trong tiết kiểm tra thực hành: + Kĩ năng lập bản kế hoạch TN chưa tốt. Rất ít nhóm đưa ra được phương án TN có tính khả thi. Các nhóm này đã trình bày được bản kế hoạch nhưng chưa đầy đủ tiết, GV cần sửa chữa, bổ sung; + Khi sử dụng các dụng cụ TN, các em tỏ ra vụng về, lúng túng và thực hiện thiếu chính xác. Việc lắp đặt, bố trí dụng cụ TN cũng chưa khoa học. Một số HS còn thụ động, trông chờ vào hoạt động của nhóm trưởng, ít quan tâm đến kết quả của nhóm, GV phải nhắc nhở, hướng dẫn chi tiết, làm mẫu rồi bắt chước; + HS ít chú trọng việc bảo quản, sắp xếp thiết bị, dụng c ụ TN sau khi đã thực hành xong; + Một số nhóm không đảm bảo về mặt thời gian. Việc thu thập số liệu còn mất nhiều thời gian nhưng lại kém chính xác.

3.4.1.2. Đối với các lớp thực nghiệm - Trong quá trình học tập, HĐNK: + GV tổ chức HĐNK cho HS theo đúng quy trình mà đề tài đã đưa ra. + Không khí lớp học sôi nổi, các em hoạt động tích cực và hào hứng khi rèn luyện các kĩ năng thực hành. + Trong phần thi “Làm theo”, HS có điều kiện phát triển các kĩ năng thực hành. Biểu hiện cụ thể là dựa vào sơ đồ mạch điện mà ban tổ chức đưa ra, các em có thể tự tìm hiểu các ký hiệu, thông số của thiết bị, biết lập kế hoạch, vận dụng lý thuyết vào thực tiễn để tạo ra sản phẩm thực tế. Trong quá trình thi, chúng tôi quan sát thấy thao tác thực hành của HS đa phần nhanh, gọn, đảm bảo an toàn (sản phẩm của các nhóm đều hoàn thành đúng thời gian), linh kiện của thiết bị được sắp xếp có trình tự khoa học, sản phẩm hoạt động tốt.

85

Hình 3.1. Phần thi “Làm theo” + Trong phần thi “Sáng tạo”, học sinh thể hiện kĩ năng thực hành ở mức độ cao mức độ 4,5 theo phân loại mục tiêu kĩ năng của Harrow[24] và Dave[23], các em tự đề xuất ý tưởng, lập kế hoạch TN, lựa chọn thiết bị, dụng cụ TN và làm ra được những sáng phẩm có chất lượng, mang tính sáng tạo.

Hình 3.2. Sản phẩm Đèn cát – cao điểm nhất ở phần thi “Sáng tạo”

86

Hình 3.3. Sản phẩm Cuộn Tesla – cao điểm nhì ở phần thi “Sáng tạo” - Trong tiết kiểm tra thực hành: + Sau các buổi HĐNK, HS đã phát triển được kĩ năng lập kế hoạch. Do đã được rèn luyện tự lập kế hoạch khi chế tạo dụng cụ trong Hội thi vật lí nên HS việc lặp kế hoạch TN đối với HS nhóm TNg khá quen thuộc và thuận lợi. Đa số các nhóm đều đã đề xuất được phương án TN khả thi và lập được bản kế hoạch TN chi tiết, đầy đủ. + Hs đã quen với việc hợp tác nhóm, nên trong giờ thực hành, nhóm trưởng phân bố công việc cho các thành viên của nhóm rõ ràng, cụ thể, đảm bảo được mỗi thành viên trong nhóm đều phải tham gia. + Việc thực hiện tháo lắp dụng cụ, bố trí TN cũng được các em thực hiện nhanh chóng và đảm bảo tính thẩm mỹ. + Hầu hết việc thu thập số liệu của các nhóm đều đảm bảo thời gian và số liệu khá chính xác. + Bài báo cáo nộp đúng thời gian, được trình bày đầy đủ, khoa học. + HS có ý thức trong việc giữ gìn, bảo quản các dụng cụ TN trong lúc thực hành và cả sau khi kết thúc thực hành (kiểm tra, sắp xếp gọn gàng vào hộp bảo quản).

87

3.4.2. Đánh giá định lượng Sau khi tiến hành TNSP, HS ở cả hai nhóm TNg và đối chứng làm một bài kiểm tra thực hành nhằm đánh giá định lượng về hiệu quả của việc bồi dưỡng NLTH cho HS. Nội dung bài thực hành: “Xác định thành phần nằm ngang của Từ trường Trái đất”.

Các kĩ năng thực hành của HS được đánh giá qua hai cách là đánh giá quy trình (áp dụng với kĩ năng bố trí TN, kĩ năng đo đạc và thu thập số liệu, cách sử dụng, bảo quản dụng cụ, thiết bị TN), và đánh giá sản phẩm (áp dụng với kĩ năng lập kế hoạch TN, kĩ năng tìm hiểu chế tạo dụng cụ, kĩ năng xử lí số liệu, nhận xét, đánh giá) và dựa vào các tiêu chí đánh giá NLTH mà đề tài đã đề xuất. Trong đó, kĩ năng lập kế hoạch TN, kĩ năng tìm hiểu, chế tạo dụng cụ được đánh giá, cho điểm theo nhóm. Các kĩ năng còn lại cho điểm theo cá nhân. Điểm tối đa cho mỗi HS ứng với mỗi tiêu chí là 10 điểm. Điểm trung bình của mỗi các nhân là điểm trung bình cộng của 6 tiêu chí và được làm tròn thành số nguyên. Kết quả bài kiểm tra cụ thể ở bảng 3.2.

Bảng 3.2. Thống kê các điểm số (Xi) của bài kiểm tra Điểm số(Xi)

Tổng Nhóm

số HS

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

TNg

76

0

0

0

3

10

22

21

12

6

2

ĐC

75

0

1

5

9

23

18

12

6

1

0

Số học sinh đạt điểm Xi

Biểu đồ 3.1. Phân bố điểm của hai nhóm TNg và ĐC 25

20 15 ĐC

10

TN 5

0 0

1

2

3

4

5

Điểm số Xi

88

6

7

8

9

10

Bảng 3.3.Phân phối tần suất của hai nhóm TNg và ĐC Tổng số HS 76 75

Nhóm

Số % học sinh đạt điểm Xi

TNg ĐC

Số % HS đạt điểm Xi trở xuống 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

0 0

0 1,3

0 8,0

4,0 20,0

17,1 50,7

46,1 74,7

73,7 90,7

89.5 98,7

97,4 100

100 0

35 30 25 20 15

ĐC

10

TN

5 0 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Điểm số Xi

Đồ thị 3.1. Phân phối tần suất của hai nhóm TNg và ĐC Bảng 3.4. Phân phối tần suất tích luỹ của hai nhóm TNg và ĐC Tổng

Số % HS đạt điểm Xi trở xuống

số

Nhóm

HS

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

76

0

0

0

4,0

17,1

46,1

73,7

89.5

97,4

100

ĐC

75

0

1,3

8,0

20,0

50,7

74,7

90,7

98,7

100

0

Số % học sinh đạt điểm X i trở xuống

TNg

120 100 80 60 40 20 0

ĐC TN 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Điểm số Xi

Đồ thị 3.2. Phân phối tần suất tích lũy của hai nhóm TNg và ĐC

89

Điểm trung bình

Bảng 3.5. Thống kê điểm trung bình các tiêu chí của hai nhóm TNg và ĐC Nhóm

Tiêu chí 1

Tiêu chí 2

Tiêu chí 3

Tiêu chí 4

Tiêu chí 5

TNg ĐC

6.6 5.2

6.5 5.8

7 5.9

6.9 5.2

6.5 5.5

8 7 6 5 4 3 2 1 0

TNg ĐC

Tiêu chí 1

Tiêu chí 2

Tiêu chí 3

Tiêu chí 4

Tiêu chí 5

Đồ thị 3.3. Thống kê điểm trung bình các tiêu chí của hai nhóm TNg và ĐC Biểu đồ 3.2. Phân loại học lực hai nhóm TNg và ĐC 60

Số % HS

50

40 30

ĐC

20

TN

10 0

Kém

Yếu

TB

Khá

Giỏi

Học lực Tính toán các tham số cụ thể như sau: - Giá trị trung bình cộng: Là tham số đặc trưng cho sự tập trung của số liệu và tính theo công thức: X=

1 n  fi X i n i =1

Trong đó X là giá trị trung bình cộng, f i là tần số ứng với điểm số Xi, n là số HS tham gia các bài kiểm tra.

- Phương sai  2 : Được tính theo công thức:

90

 f (X n

 = 2

i

i =1

i

−X

)

2

-

n −1

- Độ lệch chuẩn  : Cho biết độ phân tán quanh giá trị X được tính theo công thức: n

(

ni  X I − X

=  =

i =1

2

)

2

n −1

S càng nhỏ tức số liệu càng ít phân tán.

- Hệ số biến thiên: Là tỷ số giữa độ lệch chuẩn và giá trị trung bình, cho phép so sánh mức độ phân tán của các số liệu.

C=

 X

.100%

- Sai số tiêu chuẩn:

m=

 n

Với các số liệu thu được từ thực nghệm chúng tôi tiến hành tính toán các tham số. Kết quả tổng hợp được trình bày trong bảng 3.6.

Bảng 3.6. Tổng hợp các tham số của hai nhóm TNg và ĐC Nhóm

Tổng HS

X

2



C(5%)

m

X = X m

TNg

76

6,72

1,83

1,35

20,1

0,02

6,72  0,02

ĐC

75

5,56

2,03

1,43

25,6

0,02

5,56  0,02

Từ bảng tham số thống kê, dựa trên các bảng biểu và đồ thị, chúng tôi rút ra các nhận xét sau: - Điểm trung bình X của nhóm TNg cao hơn nhóm ĐC, độ lệch chuẩn  có giá trị tương ứng nhỏ nên số liệu thu được ít phân tán. Do đó trị trung bình có độ tin cậy cao.

- Đường tích luỹ ứng với nhóm TNg nằm bên phải, phía dưới đường tích luỹ ứng với nhóm ĐC. Điều này chứng tỏ số lượng HS đạt điểm cao của nhóm TNg nhiều hơn nhóm ĐC. - Đường biểu diễn điểm trung bình mỗi tiêu chí của nhóm TNg nằm phía trên đường biểu diễn điểm trung bình mỗi tiêu chí của nhóm ĐC. Điều này cho phép khẳng

91

định rằng các kĩ năng thực hành của HS ở lớp TNg đều tốt hơn so với nhóm ĐC, đặc biệt sự khác biệt thể hiện rõ ở kĩ năng lập kế hoạch TN. - Đồ thị phân loại theo học lực cho thấy, sau TNSP, tỉ lệ học sinh đạt điểm Khá, Giỏi của nhóm TNg cao hơn nhóm ĐC. Như vậy, kết quả của việc bồi dưỡng các kĩ năng thực hành cho HS của các lớp TNg cao hơn lớp ĐC. Nghĩa là sau quá trình rèn luyện và được bồi dưỡng, các kĩ năng thực hành của HS ở lớp TNg tốt hơn so với HS ở nhóm ĐC. Tuy nhiên kết quả trên đây có thể do ngẫu nhiên mà có. Vì vậy, để độ tin cậy cao hơn cần tiến hành kiểm định thống kê.

3.4.3. Kiểm định giả thiết thống kê Dùng phép kiểm định thống kê để có một trong hai câu trả lời ứng với hai giả thiết sau: - Giả thiết H0: Sự khác nhau giữa giá trị trung bình cộng X 1 và X 2 của nhóm TNg và nhóm ĐC không có ý nghĩa thống kê. Điều này có nghĩa là những kết quả thu được chưa đủ để kết luận tiến trình dạy học mới tốt hơn cũ, mà có thể là do ngẫu nhiên.

- Giả thiết H1: Sự khác nhau giữa giá trị trung bình cộng X 1 và X 2 của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng là có ý nghĩa thống kê. Kết luận này có nghĩa là nếu đem áp dụng tiến trình dạy học do chúng tôi soạn thảo sẽ có hiệu quả hơn cách soạn giáo án và dạy theo phương pháp cũ. Để có câu trả lời chúng tôi tiến hành các bước sau: - Tính đại lượng kiểm định t theo công thức: t=

X 2 − X1 m + m2 2 1

2

=

X 2 − X1

1 2  2 2 n1

+

n2

Sau khi tính được t, ta so sánh giá trị t với giá trị tới hạn t được tra trong bảng Student với mức ý nghĩa  và bậc tự do N = n 1+ n 2 - 2.

- Nếu t  t thì bác bỏ giả thiết H0 , chấp nhận giả thiết H1 .

- Nếu t  t thì bác bỏ giả thiết H1 , chấp nhận giả thiết H0 .

92

Vận dụng cách tính trên với mức ý nghĩa  =0,05, chúng tôi tính được kết quả như sau: t=

X 2 − X1 m12 + m2 2

=

X 2 − X1

1 2  2 2 n1

+

n2

=

6, 72 − 5,56 = 5,13 1,83 2, 03 + 76 75

Vậy độ tin cậy t = 5,13 Ta có N = n 1 + n 2 -2 = 76 + 75 -2 = 149.

Tra bảng phân phối Student với bậc tự do N =149 (N có giá trị từ 63 đến 175) ta được 3 giá trị của t ứng với xác suất: t 1=1,655 (P=0,95), t 2=2,352 (P=0,99), t 3=3,357 (P= 0,999).

Như vậy so sánh với giá trị thực nghiệm rõ ràng t > t  nghĩa là sự sai lệch về điểm số trung bình của nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng là đáng tin cậy với xác suất 99,9%.

3.5. Kết luận chương 3 Thông qua quá trình TNSP về việc tổ chức HĐNK về “Từ trường” và “Cảm ứng điện từ” theo hướng phát triển NLTH cho học sinh lớp 11 ở trường THPT Nguyễn Thần Hiến, thị xã Hà Tiên, Kiên Giang theo nội dung, hình thức tổ chức và phương pháp dạy học như đã dự kiến, đặc biệt là qua kết quả mà học sinh biểu hiện trong đợt hoạt động ngoại khóa và trong buổi thực hành “Xác định thành phần nằm ngang của từ trường”, chúng tôi nhận thấy việc tổ chức HĐNK là có hiệu quả trong việc phát triển NLTH. Hình thức tổ chức hoạt động ngoại khóa mà chúng tôi đã xây dựng khá hấp dẫn, thu hút được học sinh tham gia nhiệt tình, có hiệu quả. Quá trình hoạt động cũng chính là quá trình HS học tập và rèn luyện nhưng do hình thức tổ chức mang tính mới lạ nên HS thấy rất thoải mái, không bị gò bó, không bị áp lực như các giờ học nội khóa. Chính điều này khiến cho các em chiếm lĩnh tri thức một cách tự nhiên, hiệu quả đồng thời khiến cho các em tìm được sự liên hệ giữa lí thuyết và thực tiễn. Ngoài ra, còn giúp cho các em rèn luyện tác phong làm việc khoa học, kĩ năng thuyết trình, kĩ năng làm việc nhóm.

Phương pháp hướng dẫn học sinh theo hướng gợi mở nên kích thích học sinh tham gia vào các hoạt động một cách chủ động, tích cực. Thông qua việc các em đề

93

xuất các phương án thí nghiệm, chế tạo dụng cụ, tìm ra các giải pháp kĩ thuật độc đáo, đưa ra được các dự đoán về kết quả thí nghiệm, so sánh sự khác biệt giữa các phương án thí nghiệm…đã giúp cho các em phát triển được NLTH. Nội dung của hoạt động ngoại khóa đã khắc phục được nhược điểm trong dạy học nội khóa. Học sinh có thể mở rộng kiến thức theo nhiều mặt như: lịch sử phát triển, các đóng góp của các nhà khoa học, ứng dụng kĩ thuật của “Từ trường” và “Cảm ứng điện từ”. Hiểu được nguồn gốc, quá trình hình thành và tầm quan trọng của các ứng dụng, HS sẽ có sự đam mê, hứng thú đối với việc học chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” nói riêng và môn vật lí nói chung. Từ đó, sẽ nâng cao được kết quả học tập.

Dựa trên những cơ sở vừa nêu, có thể khẳng định: nếu thiết kế, tổ chức HĐNK đúng quy trình mà tôi đề xuất trong dạy học vật lí chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” vật lí 11 THPT thì sẽ góp phần phát triển NLTH cho học sinh từ đó nâng cao được chất lượng dạy học môn vật lí. Điều này có nghĩa là giả thuyết khoa học mà đề tài đặt ra là đúng đắn, kết quả nghiên cứu của đề tài hoàn toàn có thể vận dụng vào thực tế giảng dạy vật lí ở các trường THPT hiện nay.

94

KẾT LUẬN 1. Những kết quả đạt được Vận dụng được cơ sở lí luận về việc phát triển NLTH vào việc tổ chức HĐNK chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” cho HS lớp 11 THPT. Trên cơ sở điều tra thực tiễn tình hình phát triển NLTH cho HS và việc tổ chức HĐNK ở trường phổ thông, tình hình thiết bị thí nghiệm phục vụ cho việc dạy và học, chúng tôi đã tìm ra được những khó khăn và hạn chế trong việc phát triển NLTH và đã khẳng định được vai trò của HĐNK trong việc phát triển NLTH. Từ đó, chúng tôi đề xuất quy trình tổ chức HĐNK chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” theo hướng phát triển NLTH. Chúng tôi đã xây dựng kế hoạch và tổ chức được một buổi nói chuyện chuyên đề để mở rộng phần kiến thức về “Lịch sử điện từ học” cho HS. Chúng tôi đã xây dựng được nội dung và tổ chức HĐNK với hình thức Hội thi vật lí. Qua buổi này, HS có thể thiết kế, chế tạo các dụng cụ để tạo ra các sản phẩm đồng thời các em có thể giới thiệu sản phẩm của mình . Các em có cơ hội tái hiện lại các kiến thức đã học trong giờ nội khóa, đồng thời vận dụng các kiến thức đó vào giải quyết các tình huống thực tiễn trong đời sống, phát triển các kĩ năng thực hành.

Chúng tôi cũng đã chế tạo thành công một số sản phẩm ứng dụng có liên quan đến kiến thức chương “Từ trường" và chương “Cảm ứng điện từ” từ những vật liệu đơn giản, dễ kiếm, rẻ tiền để phục vụ cho hoạt động dạy học, có thể bổ sung cho phòng thí nghiệm của nhà trường và làm mẫu cho HS trong giờ học nội khóa.

Chúng tôi cũng đã dự kiến hình thức tổ chức và phương pháp hướng dẫ n các HĐNK nói trên. Đồng thời chúng tôi cũng dự kiến những khó khăn mà học sinh có thể gặp phải và dự kiến phương pháp giúp đỡ các em vượt qua những khó khăn.

Sau khi tổ HĐNK theo quy trình đã đề xuất cho các lớp ở nhóm TNg, chúng tôi đã rèn luyện, bồi dưỡng các kĩ năng thực hành cho học sinh từ đó phá t triển được NLTH cho các em, điều này được thể hiện thông qua kết quả của bài kiểm tra thực hành “Xác định thành phần nằm ngang của Từ trường Trái Đất”.

2. Thiếu sót, hạn chế của đề tài

95

Do thời gian thực hiện đề tài không nhiều, tài liệu về tổ chức HĐNK khóa còn ít, điều kiện cơ sở vật chất, kinh phí ở trường phổ thông dành cho HĐNK chưa đáp ứng được yêu cầu nên đề tài không thể tránh khỏi những hạn chế như: việc bồi dưỡng NLTN cho HS trong thời gian ngắn nên hiệu quả chưa cao, các phương án thiết kế HĐNK chưa phong phú, kết quả TNSP mang tính thống kê chưa cao vì mẫu điều tra và TNg còn nhỏ.

3. Một số kiến nghị Từ những kết quả nghiên cứu trên, tác giả có những đề xuất, kiến nghị như sau: - Đối với các cơ quan quản lí giáo dục, cần quan tâm hơn nữa đến việc chỉ đạo kiểm tra đánh giá kết quả học tập của HS dựa vào năng lực, đặc biệt đối với bộ môn vật lí cần chú trọng nhiều đến NLTH. Cần cải tiến công tác kiểm tra đánh giá học sinh. Hiện nay, việc kiểm tra, thi cử chỉ chú trọng vào việc kiểm tra kiến thức của HS, còn về kĩ năng và thái độ chưa được chú trọng đúng mức.

- Đối với Ban giám hiệu các trường cần xác định vai trò của HĐNK trong việc góp phần đạt được đầy đủ các mục tiêu của môn học. Từ đó quan tâm, khuyến khích và tạo điều kiện cho GV tổ chức các HĐNK. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất, kinh phí cho việc tổ chức các HĐNK vì đây là một trong những điều kiện để các hoạt đ ộng trở nên hấp dẫn hơn với HS. Tổ chức các khóa bồi dưỡng cho GV về vai trò cũng như cách thức tổ chức các HĐNK. - Đối với GV cần nhận thức đúng đắn tầm quan trọng của việc bồi dưỡng NLTH, biết được các biện pháp phát triển NLTH. Cần tự mình học tập, trao đổi kinh nghiệm với nhau cũng như đầu tư cho việc tổ chức các HĐNK sao cho phong phú, mới lạ, thu hút càng nhiều HS tham gia, đảm bảo được mục tiêu môn học.

- Đối với HS, cần có ý thức tự rèn luyện các kĩ năng thực hành cho bản thân bằng cách chủ động tham các hoạt động bồi dưỡng kĩ năng thực hành ở lớp cũng như ở nhà.

4. Hướng phát triển của đề tài Mở rộng phạm vi nghiên cứu cho các chương, các phần khác trong chương trình vật lí phổ thông.

96

TÀI LIỆU THAM KHẢO I. Tiếng Viết 1. Vũ Thị Nguyệt Anh (2009), Bồi dưỡng phương pháp thực nghiệm cho học sinh khi dạy học một số kiến thức chương “Chất khí” Vật lí 10 chương trình chuẩn, Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh 2. Lương Duyên Bình (Tổng chủ biên), Vũ Quang (Chủ biên) (2010), Sách giáo khoa Vật lí 11, NXB Giáo dục, Hà Nội.

3. Lương Duyên Bình (Tổng chủ biên) (2007), Vật lí 11 (Sách GV), NXB Giáo dục, Hà Nội.

4. Bộ Giáo dục Đào tạo (2005), Luật giáo dục, NXB Giáo dục, Hà Nội.

5. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2007), Tài liệu bồi dưỡng giáo viên thực hiện chương trình SGK lớp 11, môn Vật lí, NXB Giáo dục, Hà Nội.

6. Bộ Giáo Dục và Đào Tạo (2014), Tài liệu tập huấn dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực học sinh môn vật lí cấp THPT. 7. Nguyễn Quang Đông (2009), Phương pháp tổ chức hoạt động ngoại khóa vật lí, Trường Đại học Thái Nguyên.

8. Hồ Văn Liên-Vũ Thị Sai (2006), Hoạt động ngoài giờ lên lớp ở trường trung học phổ thông, Tài liệu bồi dưỡng giáo viên cốt cán trường trung học phổ thông, Trường Đại học Sư Phạm Thành phố Hồ Chí Minh.

9. Bùi Hiển (2013), Từ điển tiếng Việt, NXB Từ điển bách khoa, Hà Nội.

10. Adam Khoo (2007), Tôi tài giỏi, bạn cũng thế, NXB Phụ Nữ, Hà Nội.

11. Nguyễn Văn Nghĩa (2014), Bồi dưỡng năng lực thực hành cho học sinh trong dạy học chương “Từ trường” và chương “ Cảm ứng điện từ” vật lí 11 THPT, Trường Đại học Sư Phạm Huế 12. Phạm Thị Phú, Nguyễn Lâm Đức (2009), Dạy học ngoại khóa Vật lí ở trường THPT, Tạp chí Giáo Dục số 206 kỳ 2.

13. Nguyễn Trọng Sửu (Chủ biên) (2010), Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng bộ môn vật lí 11, NXB Giáo dục Việt Nam.

97

14. Trần Công Tích (2010), Xây dựng tiến trình rèn luyện kĩ năng thực hành thí nghiệm vật lí cho học sinh trong dạy học các bài thực hành cơ học lớp 10 trung học phổ thông, Trường Đại học Vinh.

15. Lương Việt Thái (2015), Báo cáo Hội thảo chuyên đề năng lực.

16. Nguyễn Đức Thâm, Nguyễn Ngọc Hưng (2008), Tổ chức hoạt động nhận thức cho học sinh trong dạy học vật lí ở trường phổ thông, NXB Đại học quốc gia Hà Nội.

17. Nguyễn Thị Thu Thủy (2014), Bồi dưỡng năng lực thực hành cho học sinh trong dạy học phần Quang hình học, Vật lí 11, Trường Đại học Sư Phạm Huế 18. Lê Công Triêm, Lê Thúc Tuấn (2004), Phân tích chương trình vật lí phổ thông, Bài giảng dùng cho sinh viên vật lí, Trường Đại học Huế 19. Lê Công Triêm, Nguyễn Đức Vũ (2004), Phương pháp nghiên cứu khoa học giáo dục, NXB Đại học sư phạm Hà Nội.

20. Kiều Quang Trung (2011), Nghiên cứu dạy học ngoại khóa phần Quang hình học, Vật lí 11, Trường Đại học Sư Phạm Huế.

21. Trần Đức Vượng (2005), Một số vấn đề lí luận dạy học hiện đại, Bài giảng cho học viên Cao học, Viện chiến lược và chương trình giáo dục.

22. Viện ngôn ngữ học (2000), Từ điển tiếng Việt, NXB từ điển Bách Khoa, Hà Nội.

II. Tiếng Anh 23. Dave, R.H. (1970), Psychomotor levels in Developing and Writing Behavioral Objectives, Education Innovator Press, Arizona.

24. Harrow, A. (1972), Ataxonomy of Psychomotor Domain_A Guide for Developing Behavioral Objective, David McKay, New York.

98

PHỤ LỤC

PHỤ LỤC 1 PHIẾU PHỎNG VẤN GIÁO VIÊN VẬT LÍ TRỜNG THPT NGUYỄN THẦN HIẾN – TX HÀ TIÊN, KIÊN GIANG (Phiếu phỏng vấn phục vụ nghiên cứu khoa học không có mục đích đánh giá giáo viên, rất mong các đồng chí cộng tác và giúp đỡ) A. Thông tin cá nhân Họ và tên: …………………………………Nam/Nữ. Tuổi: ………...............

Số năm giảng dạy Vật lí ở trường THPT: ………………………..............

B. Nội dung phỏng vấn Câu 1: Theo các đồng chí nội dung kiến thức chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ” Vật lí lớp 11 đối với học sinh THPT ở mức độ nào?

Dễ

Trung bình

Khó

Câu 2: Các đồng chí gặp phải khó khăn nào khi dạy các kiến thức chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ”?

Kiến thức trừu tượng Thiếu dụng cụ thí nghiệm trực quan Trình độ nhận thức của học sinh Thời lượng cho bài học chưa hợp lý Thời gian tổ chức hoạt động ngoài giờ lên lớp còn ít Khó khăn khác: Câu 3: Các đồng chí đã dùng các hình thức nào để phát triển năng lực thực hành cho học sinh khi dạy chương “Từ trường” và chương “Cảm ứng điện từ”?

Tăng cường làm thí nghiệm Đổi mới phương pháp đánh giá, xếp loại học sinh.

Sử dụng các phương tiện kĩ thuật hỗ trợ quá trình dạy học Tổ chức hoạt động ngoại khóa Ý kiến khác: Câu 4: Tổ Vật lí của các đồng chí đã tổ chức hoạt động ngoại khóa chưa?

Thường xuyên

Thỉnh thoảng

P1

Chưa

Câu 5: Nếu tổ chức hoạt động ngoại khóa, Tổ Vật lí đã tổ chức dưới hình thức nào sau đây?

Hội vui vật lí Hội thi vật lí Thảo luận vật lí Báo tường vật lí Câu lạc bộ vật lí Ý kiến khác: Câu 6: Các đồng chí đã được học hay tập huấn về kĩ năng tổ chức các hoạt động ngoại khóa chưa?

Chưa

Có

Câu 7: Theo đồng chí hoạt động ngoại khóa có những đóng góp gì cho quá trình phát triển năng lực thực hành của học sinh?

Không có tác dụng đáng kể Củng cố, mở rộng kiến thức Tăng cường thời gian thí nghiệm Tạo sự yêu thích, hứng thú cho học sinh khi tham gia Phát triển khả năng vận dụng lý thuyết vào thực tiễn. Ý kiến khác: Câu 8: Những yêu cầu và kiến nghị của đồng chí về biện pháp tổ chức hoạt động ngoại khóa theo hướng phát triển năng lực thực của học sinh?

Xin chân thành cảm ơn đồng chí. Chúc sức khỏe!

P2

PHỤ LỤC 2 PHIẾU TRAO ĐỔI Ý KIẾN VỚI HỌC SINH LỚP 11 THPT NGUYỄN THẦN HIẾN – TX HÀ TIÊN, KIÊN GIANG (Phiếu trao đổi ý kiến phục vụ nghiên cứu khoa học không có mục đích đánh giá chất lượng học sinh, rất mong các em cộng tác và trả lời trung thực các câu hỏi dưới đây) A. Thông tin cá nhân Họ và tên: …………………………………..Nam/Nữ. Lớp: …………..........

Kết quả môn Vật lí học kỳ I: Hạnh kiểm ………..; Học lực ……………; TBM Vật lí:………

B. Nội dung Câu 1: Các em cảm thấy khả năng nắm vững kiến thức của bản thân về môn vật lí ở mức độ nào?

Tốt

Bình thường

Không hiểu

Câu 2: Các em thường làm thí nghiệm vật lí khi nào?

Chưa từng làm Khi đến tiết thực hành hoặc giáo viên yêu cầu.

Sau khi đọc sách giáo khoa, làm theo thí nghiệm của sách.

Thấy một thí nghiệm vui qua ti vi, mạng internet, sách tham khảo…

Câu 3: Khi học vật lí, các em có được quan sát, tiến hành, thiết kế, chế tạo và sử dụng các dụng cụ thí nghiệm vật lí hoặc máy móc đơn giản không?

Có

Không

Câu 4: Em có muốn quan sát, tiến hành, thiết kế, chế tạo và sử dụng các dụng cụ thí nghiệm vật lí hoặc máy móc đơn giản không?

Có

Sao cũng được

Không

Câu 5: Em có muốn được tham gia vào hoạt động ngoại khóa (Hội thi vật lí, hội vui vật lí, thiết kế chế tạo đồ dùng học tập, tham quan ngoại khóa về vật lí và kĩ thuật …) không?

Rất muốn

Không muốn

Tùy thuộc vào nội dung

Tùy thuộc vào điều kiện thời gian

P3

Câu 6: Nếu được tham gia hoạt động ngoại khóa về vật lí thì em thích tham gia hoạt động nào nhất?

Hội thi vật lí Hội vui vật lí Thảo luận về một số chuyên đề vật lí Câu lạc bộ vật lí Viết báo tường hoặc tập san về vật lí Tham gia thiết kế, chế tạo đồ dùng học tập, tiến hành các thí nghiệm với các đồ dùng học tập đã chế tạo Tham quan các công trình kĩ thuật có ứng dụng công nghệ liên quan đến kiến thức vật lí: thăm quan các xưởng sản xuất, các khu công nghiệp, các nhà máy thủy điện… Ý kiến khác: Câu 7: Các em đọc trước bài 23 SGK Vật lí 11 và cho biết: - Em có thể thiết kế và chế tạo các dụng cụ gì? ………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………

Cám ơn sự hợp tác của các em. Chúc các em học tốt!

P4

PHỤ LỤC 3 PHIẾU 3.1. BẢNG PHÂN CÔNG CÁC THÀNH VIÊN ( do nhóm trưởng lập) Nhóm

Nội dung

Nhiệm vụ phân công

Người

Nguồn tài liệu

thực hiện

tham khảo

- Nội dung 1: - Nội dung 2: ….

PHIẾU 3.2. PHIẾU ĐÁNH GIÁ THÀNH VIÊN TRONG NHÓM (do nhóm trưởng đánh giá) Nhóm:................................................................................................................................. Điểm đạt được theo từng tiêu chí Tinh thần STT

Họ và tên

hợp tác, tôn trọng, lắng nghe

Tham Chú tâm

ra ý

thành

chức

thực hiện

kiến

đúng

quản lý

nhiệm vụ

có giá

thời

trị

gian.

nhóm

2 3 4 5 6 * Điểm đánh giá từ 0-10. Trong đó: Rất tốt: Tốt: Trung bình: Ít hoặc không:

Hoàn

gia tổ

1

-

Đưa

2 điểm 1,5 điểm 1 điểm 0 điểm

P5

Tổng điểm

BẢNG TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ SẢN PHẨM THUYẾT TRÌNH MỖI NHÓM Cách tính điểm

Tiêu chí

Điểm

Nội

-

Trình - Trình bày - Trình bày đầy - Trình bày

dung

bày đầy đủ đầy đủ nội đủ nội dung đầy đủ nội nội

dung dung theo tài theo tài liệu, dung theo tài tài liệu, sắp xếp sắp xếp khoa liệu, sắp xếp

theo liệu

khoa học

học có mở rộng khoa học có nhưng ít.

mở

6 điểm

rộng

nhiều nguồn 5 điểm.

3 điểm Phong

thông tin.

4 điểm

6 điểm.

- Phong chữ - Phong chữ rõ - Phong chữ

Hình

-

thức

chữ

rõ rõ ràng, dễ ràng, dễ nhìn, rõ ràng, dễ

ràng,

dễ nhìn, có trang trang trí đẹp, có nhìn, trang trí

nhìn.

hình minh họa đẹp, có hình

trí.

nhưng

chưa minh

phong phú.

phong phú.

1,5 điểm 0,5 điểm Thuyết trình

2 điểm

1 điểm

- Kịp thời gian,

họa 2 điểm

Kịp

thời - Kịp thời gian, -

Kịp

thời

gian, giọng rõ giọng rõ ràng, gian, giọng rõ

giọng nhỏ, ràng.

truyền cảm.

chưa tốt

ràng,

truyền

cảm,

tác

phong tự tin.

0,5 điểm

1 điểm

1,5 điểm

Tổng điểm: 10 điểm

P6

2 điểm

2 điểm

PHIẾU 3.3. ĐÁNH GIÁ SẢN PHẨM NHÓM Điểm đạt được theo từng tiêu chí STT

NHÓM

Tổng điểm

Nội dung

Hình thức

Thuyết trình

10

(6đ)

(2đ)

(2đ)

điểm

1 2 3 4 5

P7

PHỤ LỤC 4 BẢNG TIÊU CHÍ CHẤM ĐIỂM SẢN PHẨM “LÀM THEO”

1. Bố trí linh kiện 2. Hình thức 3. Hoạt động

Điểm tối đa

Cách tính điểm

Tiêu chí

Rối, không Có trật tự, Có trật tự khoa học. nhưng chưa theo khoa khoa học. học.

4 điểm 6 điểm 8 điểm Xấu Bình thường Đẹp 5 điểm 10 điểm 15 điểm .Không hoạt Hoạt động Hoạt động động. còn trục trặc. được.

0 điểm 10 điểm 15 điểm Tổng điểm: 50 điểm

Rất gọn gàng, khoa học 10 điểm Rất đẹp 20 điểm Hoạt động rất tốt.

20 điểm

10

20 20

BẢNG TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ SẢN PHẨM “SÁNG TẠO”

1. Ý tưởng 2. Hình thức

3. Vật liệu chế tạo

4. Chất lượng

Điểm tối đa

Cách tính điểm

Tiêu chí

Cũ, bắt Cũ, có cải chước. tiến nhưng còn ít.

4 điểm 6 điểm Xấu Bình thường 4 điểm 6 điểm Mua vật Tận dụng vật liệu với liệu cũ nhưng kinh phí chất lượng lớn. chưa cao 4 điểm Hoạt động không đúng nguyên tắc cấu tạo.

5 điểm

6 điểm

Cũ, có cải tiến nhiều chi tiết.

8 điểm Đẹp 8 điểm Tận dụng tốt các vật liệu giá rẻ

Hoạt động đúng nguyên tắc cấu tạo, không có các thông số kĩ thuật.

8 điểm Hoạt động đúng nguyên tắc cấu tạo, có kèm các thông số kĩ thuật.

10 điểm

15 điểm

P8

Mới hoàn toàn 10 10 điểm Rất đẹp 10 điểm Tận dụng sáng tạo các thiết bị cũ hoặc vật liệu giá rẻ có tác dụng bảo vệ môi trường.

10 điểm Hoạt động đúng nguyên tắc cấu tạo, có kèm các thông số kĩ thuật.

Tính ứng dụng cao.

20 điểm

10

10

20

PHỤ LỤC 5 BÀI BÁO CÁO THỰC HÀNH XÁC ĐỊNH THÀNH PHẦN NẰM NGANG CỦA TỪ TRƯỜNG TRÁI ĐẤT ĐIỂM THÀNH Họ và tên:

TỔNG

PHẦN

................................................................................. Lập kế hoach: Lớp:

Tìm hiểu dụng cụ

................................................................................. Lắp đặt TN Thu thập số liệu:

Nhóm:

................................................................................. Báo cáo, xử lý số liệu Ngày thực hành: .................................................................................

1. Mục đích thực hành: .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. ..................................................................................................................................................

2. Cơ sở lý thuyết: .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. ..................................................................................................................................................

3. Các bước tiến hành thí nghiệm: .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. ..................................................................................................................................................

P9

.................................................................................................................................................. ..................................................................................................................................................

4. Kết quả thí nghiệm: Thí nghiệm với cuộn dây N12 = 100 vòng Kết quả đo

I’ (mA)

I’’ (mA)

I (mA)

BT (T)

I (mA)

BT (T)

Lần 1 Lần 2 Lần 3

Giá trị trung bình BT = Sai số trung bình: B =

BT1 + BT2 + BT3 3

= ............................

Bmax − Bmin = ...........................

2

Kết quả: BT = BT  BT =....................................................

Thí nghiệm với cuộn dây N23 = 200 vòng Kết quả đo

I’ (mA)

I’’ (mA)

Lần 1 Lần 2 Lần 3

Giá trị trung bình BT = Sai số trung bình: B =

BT1 + BT2 + BT3 3

= ............................

Bmax − Bmin = ...........................

2

Kết quả: BT = BT  BT =....................................................

Thí nghiệm với cuộn dây N13 = 300 vòng Kết quả đo

I’ (mA)

I’’ (mA)

Lần 1

P10

I (mA)

BT (T)

Lần 2 Lần 3 Giá trị trung bình BT = Sai số trung bình: B =

BT1 + BT2 + BT3 3

= ............................

Bmax − Bmin = ...........................

2

Kết quả: BT = BT  BT =.................................................... * Nhận xét về kết quả thí nghiệm: So sánh các kết quả tính BT trong ba thí nghiệm và rút ra kết luận. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. ..................................................................................................................................................

P11

PHỤ LỤC 6 HÌNH HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA

P12