Phát triển năng lực tự học của học sinh thông qua dạy học chương Oxi - Lưu huỳnh và chương Tốc độ

LUẬN VĂN SIÊU CẤP CHANNEL

vectorstock.com/21449737

Ths Nguyễn Thanh Tú eBook Collection DẠY KÈM QUY NHƠN DISSERTATION PHÁT TRIỂN NỘI DUNG

Phát triển năng lực tự học của học sinh thông qua dạy học chương Oxi - Lưu huỳnh và chương Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học Hóa học 10 (2018) PDF VERSION | 2018 EDITION ORDER NOW / CHUYỂN GIAO QUA EMAIL TAILIEUCHUANTHAMKHAO@GMAIL.COM Tài liệu chuẩn tham khảo Phát triển kênh bởi Ths Nguyễn Thanh Tú Đơn vị tài trợ / phát hành / chia sẻ học thuật : Nguyen Thanh Tu Group Hỗ trợ trực tuyến Fb www.facebook.com/DayKemQuyNhon Mobi/Zalo 0905779594

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 ======

ĐỖ MINH THU

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH THÔNG QUA DẠY HỌC CHƢƠNG OXI - LƢU HUỲNH VÀ CHƢƠNG TỐC ĐỘ PHẢN ỨNG VÀ CÂN BẰNG HÓA HỌC HÓA HỌC 10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

HÀ NỘI - 2018

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 ======

ĐỖ MINH THU

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH THÔNG QUA DẠY HỌC CHƢƠNG OXI - LƢU HUỲNH VÀ CHƢƠNG TỐC ĐỘ PHẢN ỨNG VÀ CÂN BẰNG HÓA HỌC HÓA HỌC 10

Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN HÓA HỌC Mã số: 8 14 01 11

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học : PGS. TS. Đặng Thị Oanh

HÀ NỘI - 2018

LỜI CẢM ƠN Sau thời gian nghiên cứu và thực hiện, tôi đã hoàn thành xong luận văn thạc sĩ với đề tài “ Phát triển năng lực tự học của học sinh thông qua dạy học chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học Hóa học 10 ”.

Tôi vui mừng với thành quả đạt đƣợc và rất biết ơn đến các thầy cô giáo, gia đình, bạn bè cùng các em học sinh đã giúp đỡ tôi khi thực hiện luận văn này.

Tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn đến: - PGS.TS. Đặng Thị Oanh đã tận tình hƣớng dẫn trong suốt quá trình viết và thực hiện đề tài.

- Các Giảng viên trƣờng Đại học sƣ phạm Hà Nội, trƣờng Đại học sƣ phạm Hà Nội 2 đã giảng dạy, xây dựng cho tôi nền tảng kiến thức lý luận vững chắc.

- Tập thể thầy cô, cán bộ công nhân viên phòng sau đại học đã tạo điều kiện tốt nhất cho tôi đƣợc học tập, hoàn thành các khóa học.

- Tập thể các thầy cô giáo, các em học sinh của trƣờng THPT Nguyễn Thiện Thuật thuộc tỉnh Hƣng Yên và THPT Từ Sơn thuộc tỉnh Bắc Ninh đã tạo điều kiện cho tôi tiến hành thực nghiệm đề tài.

- Gia đình, bạn bè đã tiếp sức, động viên tôi hoàn thành tốt luận văn.

Cuối cùng tôi xin kính chúc quý Thầy, Cô dồi dào sức khỏe và thành công trong sự nghiệp cao quý.

Xin trân trọng cảm ơn!

Hà Nội, tháng 11 năm 2018 Tác giả luận văn

Đỗ Minh Thu

LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận văn này là kết quả nghiên cứu của cá nhân tôi.

Các số liệu và tài liệu đƣợc trích dẫn trong luận văn là trung thực. Kết quả nghiên cứu này không trùng với bất cứ công trình nào đã đƣợc công bố trƣớc đó.

Tôi chịu trách nhiệm với lời cam đoan của mình.

Hà Nội, tháng11 năm 2018 Tác giả luận văn

Đỗ Minh Thu

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu đề tài ....................................................................... 2 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu .......................................................... 2 4. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................ 3 6. Giả thuyết khoa học .................................................................................. 3 7. Các phƣơng pháp nghiên cứu.................................................................... 3 8. Điểm mới của đề tài .................................................................................. 4 9. Cấu trúc của luận văn ................................................................................ 4 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÔNG QUA DẠY HỌC HÓA HỌC. ............................................................ 5 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ..................................................................... 5 1.1.1. Trên thế giới .................................................................................... 5 1.1.2. Ở Việt Nam ..................................................................................... 5 1.2. Cơ sở lý luận về tự học .......................................................................... 7 1.2.1. Quan niệm về tự học ....................................................................... 7 1.2.2. Vị trí, vai trò của tự học .................................................................. 8 1.2.3. Các yếu tố của tự học ...................................................................... 9 1.2.4. Các nhân tố ảnh hƣởng đến quá trình tự học ................................ 12 1.3. Cơ sở lý luận về năng lực tự học.......................................................... 13 1.3.1. Khái niệm về năng lực, năng lực chung của học sinh trung học phổ thông .......................................................................................... 13 1.3.2. Năng lực tự học của học sinh trung học phổ thông ...................... 14 1.3.3. Cấu trúc của năng lực tự học......................................................... 15

1.4. Cơ sở lý luận về việc hƣớng dẫn học sinh phƣơng pháp tự học, tổ chức cho học sinh học tập theo tài liệu tự học có hƣớng dẫn, sử dụng sơ đồ tƣ duy trong tự học và sử dụng hệ thống bài tập hƣớng dẫn học sinh tự học ................................................................................................... 17 1.4.1. Hƣớng dẫn học sinh phƣơng pháp tự học ..................................... 17 1.4.2. Xây dựng và tổ chức cho học sinh học tập theo tài liệu tự học có hƣớng dẫn ........................................................................................... 18 1.4.3. Sử dụng sơ đồ tƣ duy trong tự học ................................................ 22 1.4.4. Cơ sở lý luận về bài tập hóa học ................................................... 24 1.5. Thực trạng về năng lực tự học của học sinh phổ thông ....................... 27 1.5.1. Mục đích điều tra .......................................................................... 27 1.5.2. Đối tƣợng điều tra ......................................................................... 27 1.5.3. Nội dung điều tra........................................................................... 27 1.5.4. Thu thập kết quả và đánh giá kết quả điều tra .............................. 28 Tiểu kết chƣơng 1............................................................................................ 36 CHƢƠNG 2. PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH THÔNG QUA DẠY HỌC CHƢƠNG OXI - LƢU HUỲNH VÀ CHƢƠNG TỐC ĐỘ PHẢN ỨNG VÀ CÂN BẰNG HÓA HỌC .................. 37 2.1. Giới thiệu mục tiêu, phân tích nội dung chƣơng trình và đặc điểm dạy học hai chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học ........................................................................................................ 37 2.1.1. Mục tiêu, yêu cầu của chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học .................................................... 37 2.1.2. Cấu trúc chƣơng trình của chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học ....................................... 39 2.1.3. Đặc điểm về phƣơng pháp dạy học chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học .................................. 40

2.2. Đề xuất bộ công cụ đánh giá năng lực tự học của học sinh. ................ 42 2.2.1. Đánh giá kiến thức kĩ năng kết quả tự học của HS thông qua bài kiểm tra .............................................................................................. 46 2.2.2. Đánh giá năng lực tự học của HS thông qua bảng kiểm quan sát của GV và phiếu tự đánh giá của HS................................................. 46 2.3. Đề xuất một số biện pháp phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua dạy học chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học. ............................................................................ 48 2.3.1. Biện pháp 1: Thiết kế tài liệu tự học có hƣớng dẫn cho học sinh .......................................................................................................... 48 2.3.2. Biện pháp 2: Sử dụng sơ đồ tƣ duy để hƣớng dẫn học sinh tự học ........................................................................................................... 68 2.3.3. Biện pháp 3: Sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn học sinh tự học ....................................................................................................... 71 2.4. Thiết kế kế hoạch bài học thực hiện dạy học theo 3 biện pháp trên .... 87 2.4.1. Kế hoạch dạy học theo biện pháp sử dụng tài liệu tự học có hƣớng dẫn ................................................................................................ 87 2.4.2. Kế hoạch dạy học tổ chức theo biện pháp sử dụng sơ đồ tƣ duy ........................................................................................................... 91 2.4.3. Kế hoạch dạy học tổ chức theo biện pháp sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn học sinh tự học...................................................... 95 Tiểu kết chƣơng 2.......................................................................................... 101 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................. 102 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm .................................... 102 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................ 102 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm ................................................................ 102 3.2. Thời gian, đối tƣợng thực nghiệm...................................................... 102

3.2.1. Thời gian thực nghiệm ................................................................ 102 3.2.2. Đối tƣợng thực nghiệm ............................................................... 102 3.3. Tiến hành thực nghiệm đánh giá hiệu quả của việc sử dụng các dạng tƣ liệu đến việc nâng cao năng lực tự học ........................................ 103 3.3.1. Thực nghiệm đánh giá hiệu quả của việc sử dụng tài liệu tự học có hƣớng dẫn .................................................................................. 103 3.3.2. Thực nghiệm đánh giá hiệu quả của việc áp dụng dạy học theo biện pháp sử dụng sơ đồ tƣ duy trong tự học ................................ 104 3.3.3. Thực nghiệm đánh giá hiệu quả của việc áp dụng dạy học theo biện pháp sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học ...... 104 3.3.4. Xử lý thống kê toán học kết quả thực nghiệm thu đƣợc ............. 105 3.4. Kết quả thực nghiệm .......................................................................... 106 3.4.1. Đánh giá về tinh thần, thái độ và hứng thú của HS .................... 106 3.4.2. Đánh giá năng lực tự học của HS theo bộ công cụ đã xây dựng ....................................................................................................... 106 Tiểu kết chƣơng 3.......................................................................................... 120 KẾT LUẬN CHUNG .................................................................................... 121 1. Kết luận ................................................................................................. 121 2. Đề xuất .................................................................................................. 122 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 123 PHỤ LỤC

DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT SỬ DỤNG TRONG ĐỀ TÀI Từ viết tắt

Ý nghĩa

GV

:

Giáo viên

HS

:

Học sinh

KT- ĐG

:

Kiểm tra - đánh giá

GD&ĐT

:

Giáo dục và Đào tạo

NL

:

Năng lực

NLTH

:

Năng lực tự học

ND

:

Nội dung

TH

:

Tự học

THCS

:

Trung học cơ sở

THPT

:

Trung học phổ thông

PPDH

:

Phƣơng pháp dạy học

SGK

:

Sách giáo khoa

SBT

:

Sách bài tập

BTHH

:

Bài tập hóa học

TNKQ

:

Trắc nghiệm khách quan

TN

:

Thực nghiệm

ĐC

:

Đối chứng

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1.1. Bảng mô tả cấu trúc của năng lực tự học ....................................... 16 Bảng 1.2. Kết quả điều tra năng lực tự học của học sinh................................ 28 Bảng 1.3. Kết quả điều tra GV về những vấn đề liên quan đến năng lực tự học của HS .................................................................................. 32 Bảng 1.4. Đánh giá mức độ biểu hiện NLTH của HS (Mức độ biểu hiện tăng dần từ 0 – 3) ............................................................................ 33 Bảng 1.5. Những yêu cầu và biện pháp có thể phát triển NLTH Hóa học cho HS THPT (Mức độ tăng từ 0 đến 3: chƣa thực hiện, thỉnh thoảng, thƣờng xuyên, rất thƣờng xuyên)....................................... 33 Bảng 2.1. Cấu trúc chƣơng trình chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh ............................ 39 Bảng 2.2. Cấu trúc chƣơng trình chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học ............................................................................................ 40 Bảng 2.3. Bảng mô tả các mức độ đánh giá năng lực tự học .......................... 42 Bảng 2.4. Bảng kiểm quan sát dành cho GV và phiếu tự đánh giá của HS về các mức độ của NL tự học ......................................................... 47 Bảng 3.1. Bảng thống kê điểm kiểm tra sau tác động lớp 10A3(ĐC) và 10A1(TN) THPT Nguyễn Thiện Thuật. ....................................... 106 Bảng 3.2. Bảng tham số thống kê đặc trƣng lớp 10A3(ĐC) và 10A1(TN) THPT Nguyễn Thiện Thuật. ......................................................... 107 Bảng 3.3. Bảng thống kê điểm kiểm tra sau tác động lớp 10A4(ĐC) và 10A2(TN) THPT Nguyễn Thiện Thuật ........................................ 107 Bảng 3.4. Bảng tham số thống kê đặc trƣng lớp 10A4 (ĐC) và 10A2(TN) THPT Nguyễn Thiện Thuật ........................................ 108 Bảng 3.5. Bảng thống kê điểm kiểm tra sau tác động lớp 10D(ĐC) và 10B(TN) THPT Từ Sơn ................................................................ 109

Bảng 3.6. Bảng tham số thống kê đặc trƣng lớp 10D(ĐC) và 10B(TN) THPT Từ Sơn ................................................................................ 109 Bảng 3.7. Bảng thống kê điểm kiểm tra sau tác động lớp 10C(ĐC) và 10A(TN) THPT Từ Sơn ................................................................ 111 Bảng 3.8. Bảng tham số thống kê đặc trƣng lớp 10C(ĐC) và 10A(TN) THPT Từ Sơn ................................................................................ 111 Bảng 3.9.Tổng hợp ý kiến đánh giá tài liệu giảng dạy tự học có hƣớng dẫn ................................................................................................. 112 Bảng 3.10. Tổng hợp ý kiến đánh giá tài liệu giảng dạy biên soạn theo phƣơng pháp sử dụng hệ thống bài tập hƣớng dẫn HS tự học ..... 115 Bảng 3.11. Kết quả đánh giá năng lực tự học của HS do GV và HS tự đánh giá ......................................................................................... 118

DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ

Hình 1.1. Sơ đồ các nhân tố ảnh hƣởng đến quá trình tự học ........................... 13 Hình 2.1. Sơ đồ mối liên hệ giữa các nội dung nghiên cứu các chất ................ 41 Hình 3.1. Đƣờng lũy tích điểm kiểm tra bài Lƣu huỳnh lớp 10A3 (ĐC) 10A1(TN) ........................................................................................ 107 Hình 3.2. Đƣờng lũy tích điểm kiểm tra bài Axit sunfuric lớp 10A4(ĐC) 10A2(TN) ........................................................................................ 108 Hình 3.3. Đƣờng lũy tích điểm kiểm tra bài Luyện tập: Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học lớp 10D(ĐC) - 10B(TN) .................................... 110 Hình 3.4. Đƣờng lũy tích điểm kiểm tra bài Tốc độ phản ứng hóa học lớp 10C(ĐC) - 10A(TN) ....................................................................... 112

1

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nghị quyết 29-NQ/TW khóa XI chỉ rõ yêu cầu cấp thiết và nhiệm vụ cần đổi mới căn bản, toàn diện Giáo dục và Đào tạo (GD&ĐT) Đại hội Đảng Toàn Quốc lần thứ XII một lần nữa khẳng định:“Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, đào tạo theo hướng mở, hội nhập, xây dựng xã hội học tập, phát triển toàn diện năng lực, thể chất, nhân cách, đạo đức, lối sống, ý thức tôn trọng pháp luật và trách nhiệm công dân...” [9]. Triển khai các Nghị quyết của Đảng và Chính phủ, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã xây dựng “Chƣơng trình giáo dục phổ thông tổng thể”, trong chƣơng trình đã nhấn mạnh quan điểm đổi mới giáo dục phổ thông theo định hƣớng phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh (HS). Một trong những năng lực cốt lõi của HS cần hình thành và phát triển đó là năng lực tự học. Đây là một trong những năng lực quan trọng và cần thiết của ngƣời HS trong thế kỉ 21 này. Để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của nền kinh tế xã hội, toàn ngành giáo dục đang nỗ lực đổi mới phƣơng pháp dạy học theo hƣớng tích cực, phát huy tối đa khả năng tự học của HS; từng bƣớc rèn luyện tƣ duy độc lập nhằm tạo ra những lớp ngƣời mới năng động sáng tạo, giàu tính nhân văn,...đáp ứng đƣợc những yêu cầu của thời đại.

Ngày nay với sự bùng nổ của khoa học và công nghệ, lƣợng kiến thức của nhân loại tăng lên nhanh chóng. Việc tiếp thu kiến thức của HS nếu chỉ dựa vào các tiết học trên lớp là chƣa đủ. Do vậy, phải dạy cho HS cách học để có thể giúp họ trở thành những ngƣời có khả năng tự học suốt đời. Để góp phần đổi mới phƣơng pháp tự học cho HS, nhiệm vụ đặt ra cho giáo viên (GV) là hết sức khó khăn. Ngƣời GV phải có năng lực hƣớng dẫn HS tự học, biết thu thập và xử lý thông tin để tự biến đổi mình. Qua thực tế dạy học cho thấy trình độ tiếp cận những kiến thức mới của HS còn hạn chế, khả năng tự học của HS chƣa tốt, cách học ở đa số HS còn thụ động và phụ thuộc vào bài dạy trên lớp của GV. Đa số GV chƣa có phƣơng pháp dạy học hợp lý, chƣa tích cực đổi mới phƣơng pháp dạy học (PPDH) đặc biệt chƣa chú ý tới việc tăng cƣờng tính tích cực chủ

2

động, tự học, tự nghiên cứu của HS. Mặt khác, trong chƣơng trình môn Hóa học lớp 10, chƣơng Oxi – Lƣu huỳnh là một chƣơng nghiên cứu về chất và nhóm chất sau khi đã học xong lý thuyết chủ đạo và sau khi đã học xong chƣơng Halogen, theo logic nhận thức HS có nhiều điều kiện để có thể tự học tự nghiên cứu theo phƣơng pháp suy diễn. Còn với chƣơng “Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học” mặc dù là một chƣơng nghiên cứu về kiến thức cơ sở hóa học chung nhƣng lại là chƣơng có nhiều kiến thức liên quan đến thực tiễn vì vậy việc tổ chức cho HS tự học tự nghiên cứu cũng khá thuận lợi .

Xuất phát từ những lí do trên chúng tôi chọn đề tài " Phát triển năng lực tự học của học sinh thông qua dạy học chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học Hóa học 10 " 2. Mục đích nghiên cứu đề tài Nghiên cứu đề xuất một số biện pháp nhằm phát triển năng lực tự học cho HS lớp 10 thông qua dạy học chƣơng “Oxi - Lƣu huỳnh” và chƣơng “ Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học ”góp phần nâng cao chất lƣợng dạy và học môn Hóa học ở trƣờng trung học phổ thông (THPT).

3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy và học môn Hóa học THPT. 3.2. Đối tƣợng nghiên cứu - Năng lực tự học của HS THPT - Biện pháp hƣớng dẫn HS tự học, sử dụng tài liệu tự học có hƣớng dẫn, sử dụng sơ đồ tƣ duy, sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học trong dạy học chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học, Hóa học 10.

4. Phạm vi nghiên cứu Quá trình dạy và học Hóa học chƣơng: “Oxi - Lƣu huỳnh” và “Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học” tại một số lớp 10 ở trƣờng THPT Nguyễn Thiện Thuật, tỉnh Hƣng Yên và trƣờng THPT Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh.

3

5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Tổng quan cơ sở lý luận và thực tiễn - Tổng quan cơ sở lý luận: về năng lực; năng lực tự học; Vai trò của tự học, các hình thức tự học, phƣơng pháp tự học …việc hình thành và phát triển năng lực tự học cho HS. - Nghiên cứu cơ sở thực tiễn: Điều tra thực trạng quá trình tự học của HS và phƣơng pháp hƣớng dẫn HS tự học của GV ở trƣờng phổ thông.

5.2. Xây dựng bộ công cụ đánh giá năng lực tự học của HS. 5.3. Đề xuất một số biện pháp rèn luyện và phát triển năng lực tự học của HS THPT thông qua dạy học môn Hóa học.

5.4. Thực nghiệm sƣ phạm đánh giá tính khả thi, tính hiệu quả của các biện pháp đã đề xuất nhằm phát triển năng lực tự học của HS THPT. 6. Giả thuyết khoa học Nếu đề xuất đƣợc một số biện pháp tổ chức dạy học cho HS sử dụng tài liệu tự học có hƣớng dẫn, sơ đồ tƣ duy và hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học một cách hợp lý, phù hợp với đối tƣợng HS sẽ phát triển đƣợc năng lực tự học cho HS thông qua dạy học hóa học góp phần đổi mới PPDH theo định hƣớng phát triển năng lực.

7. Các phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Các phƣơng pháp nghiên cứu lý luận: Sử dụng các phƣơng pháp phân tích, tổng hợp và khái quát các nguồn tài liệu để xây dựng phần cơ sở lý luận của đề tài.

7.2. Các phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn - Quan sát, trò chuyện, điều tra với GV và HS để biết đƣợc thực trạng quá trình tự học hóa học của HS trong môn Hóa học.

- Điều tra và thăm dò trƣớc và sau quá trình thực nghiệm sƣ phạm.

- Phƣơng pháp chuyên gia: Tham khảo ý kiến từ các GV có kinh nghiệm lâu năm và GV giỏi của trƣờng.

- Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm.

7.3. Phƣơng pháp thống kê toán học: Để xử lý kết quả thực nghiệm sƣ phạm.

4

8. Điểm mới của đề tài 8.1. Tổng quan và làm sáng tỏ cơ sở lý luận năng lực, năng lực tự học; Vai trò của tự học, các hình thức tự học , phƣơng pháp tự học ….việc hình thành và phát triển năng lực tự học cho HS. 8.2. Điều tra thực trạng tự học của HS và phƣơng pháp hƣớng dẫn HS tự học của GV ở trƣờng phổ thông.

8.3. Đề xuất bộ công cụ và sử dụng để đánh giá năng lực tự học của HS theo các biện pháp đã đề ra.

8.4. Đề xuất và sử dụng đƣợc một số biện pháp nhằm phát triển năng lực tự học của HS THPT thông qua việc: Thiết kế tài liệu tự học có hƣớng dẫn, sử dụng sơ đồ tƣ duy để tự học, sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học chƣơng: "Oxi Lƣu huỳnh" và "Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học" Hóa học 10.

8.5. Thực nghiệm sƣ phạm và đánh giá tính khả thi, hiệu quả của các biện pháp đã đề xuất.

9. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, luận văn đƣợc dự kiến trình bày trong 3 chƣơng.

Chƣơng 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của phát triển năng lực tự học của học sinh Trung học phổ thông thông qua dạy học Hóa học Chƣơng 2. Phát triển năng lực tự học của học sinh thông qua dạy học chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học Chƣơng 3. Thực nghiệm sƣ phạm

5

CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THÔNG QUA DẠY HỌC HÓA HỌC. 1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Trên thế giới Vấn đề tự học nói chung và tự học cho HS phổ thông nói riêng ở các nƣớc trên thế giới đã đƣợc đặt ra từ thập niên những năm 70. Các nhà giáo dục học ở Mỹ và Tây Âu ở thời kỳ này đều thống nhất khẳng định trong quá trình dạy học, vai trò của ngƣời học, song bên cạnh đó cũng khẳng định vai trò quan trọng của ngƣời thầy và các phƣơng pháp, phƣơng tiện dạy học. Ngƣời ta cho rằng ngƣời học cũng không còn đƣợc quan niệm cá thể hóa cực đoan nhƣ trƣớc đây, tuy nó vẫn đƣợc chú ý.

Theo J. Dewey: “học sinh là mặt trời, xung quanh nó quy tụ mọi phương tiện giáo dục”. Tƣ tƣởng “lấy học sinh làm trung tâm” đã đƣợc cụ thể hóa thành nhiều PP cụ thể nhƣ: “Phƣơng pháp tích cực” (active methods), “Phƣơng pháp cá thể hóa”, “Phƣơng pháp hợp tác” (cooperative methods), “Phƣơng pháp nêu vấn đề”,… trong đó “Phƣơng pháp tích cực” đƣợc nghiên cứu triển khai rộng hơn cả.

1.1.2. Ở Việt Nam Từ những năm 60 của thế kỷ XX, tƣ tƣởng về tự học đã đƣợc nhiều tác giả trình bày trực tiếp và gián tiếp trong các công trình tâm lý học, giáo dục học, PPDH bộ môn.

Bài báo khoa học của tác giả Lê Công Triêm, 2001. Bồi dưỡng năng lực tự học, tự nghiên cứu cho sinh viên đại học. Tạp chí Giáo dục, số 8, tr.20-22 và tác giả Nguyễn Thị Vân, 2012 đã “Sử dụng bài tập hóa học phần kim loại để bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh trung học phổ thông”. Tạp chí Giáo dục, số 286, tr.52 – 54.

Bài báo khoa học Trang Quang Vinh, Nguyễn Thị Sửu, 2016. Xây dựng và sử dụng bài tập phân hóa chương Hiđrocacbon không no Hóa học 11 nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh. Tạp chí Khoa học, Trƣờng ĐHSP Hà Nội, số 6A, tr.25–35 và Lƣu Thị Lƣơng Yến, Nguyễn Thị Ngọc Bích, 2016: Phát

6

triển năng lực tự học của học sinh thông qua việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học Phần Hiđrocacbon – Hóa học 11 trung học phổ thông. Tạp chí Khoa học, Trƣờng ĐHSP Hà Nội, số 6A, tr.136–145. Đi theo hƣớng này riêng trong lĩnh vực nghiên cứu về PPDH môn Hoá học đã có một số công trình nghiên cứu nhƣ: Luận văn Thạc sĩ “Nâng cao năng lực tự học cho học sinh giỏi hoá học bằng tài liệu tự học có hƣớng dẫn theo môđun (Chƣơng Ancol-phenol và chƣơng Anđehit-xeton)” của tác giả Bùi Thị Tuyết Mai năm 2007.

Luận văn Thạc sĩ “Nâng cao năng lực tự học cho học sinh chuyên hóa học bằng tài liệu tự học có hƣớng dẫn theo môđun (phần hóa học vô cơ lớp 12)” của tác giả Nguyễn Thị Toàn năm 2009.

Luận án Tiến sĩ “Xây dựng và sử dụng tài liệu tự học có hƣớng dẫn theo môđun phần kiến thức cơ sở hóa học chung - chƣơng trình THPT chuyên hóa học góp phần nâng cao năng lực tự học cho học sinh” của tác giả Nguyễn Thị Ngà năm 2010.

Luận văn Thạc sĩ “Nâng cao chất lƣợng dạy học phần Hoá hữu cơ (chuyên môn I) ở Trƣờng CĐSP bằng phƣơng pháp tự học có hƣớng dẫn theo môđun” của tác giả Lê Hoàng Hà bảo vệ năm 2003 tại trƣờng ĐHSP Hà Nội.

Luận văn Thạc sĩ “Nâng cao chất lƣợng dạy học phần Hoá vô cơ (chuyên môn I) ở Trƣờng CĐSP bằng phƣơng pháp tự học có hƣớng dẫn theo môđun” của tác giả Hoàng Thị Kiều Trang bảo vệ năm 2004 tại trƣờng ĐHSP Hà Nội.

Luận văn Thạc sĩ “Phát triển năng lực của học sinh trung học phổ thông thông qua dạy học chƣơng Nito – Photpho” của tác giả Vũ Thị Thảo bảo vệ năm 2014.

Luận văn Thạc sĩ “Sử dụng phƣơng pháp grap và lƣợc đồ tƣ duy nhằm nâng cao năng lực nhận thức, tƣ duy logic cho HS trong giờ luyện tập phần phi kim lớp 10 THPT” của tác giả Trần Thị Lan Phƣơng bảo vệ năm 2009 tại ĐH Vinh.

“Sử dụng SĐTD hƣớng dẫn HS ôn tập tổng kết kiến thức trong các bài ôn tập, luyện tập, ôn tập tổng kết hóa hữu cơ” của tác giả Vũ Thị Thu Hoài (2010),

7

Hội nghị Hóa Học Toàn quốc lần thứ 5- Hà Nội.

Luận văn Thạc sĩ “Sử dụng grap và SĐTD trong giờ ôn tập, luyện tập phần hóa phi kim lớp 11 THPT” của tác giả Đinh Thị Mến bảo vệ năm 2011 tại ĐHSP thành phố Hồ Chí Minh.

Ngoài ra còn nhiều công trình nghiên cứu khác là các luận văn thạc sĩ, các khóa luận tốt nghiệp trong các môn học Hóa học vô cơ, Hóa học Hữu cơ... theo hƣớng vận dụng tiếp cận mođun trong việc xây dựng tài liệu tự học có hƣớng dẫn, hƣớng dẫn HS phƣơng pháp tự học, sử dụng sơ đồ tƣ duy trong tự học cho sinh viên và HS tuy nhiên thƣờng chỉ nghiên cứu về các dạng bài về Chất và nguyên tố hóa học. Để tiếp tục theo hƣớng nghiên cứu nhằm phát triển năng lực tự học của HS chúng tôi quyết định nghiên cứu mở rộng phần Thuyết và Định luật ở cả hai chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học.

1.2. Cơ sở lý luận về tự học 1.2.1. Quan niệm về tự học “Tự học là cách học tự động” và “phải biết tự động học tập”. Hồ Chí Minh đã là một tấm gƣơng sáng về tự học, theo Ngƣời: “tự động học tập” tức là tự học một cách hoàn toàn tự giác, tự chủ, không đợi ai nhắc nhở, không chờ ai giao nhiệm vụ mà tự mình chủ động vạch kế hoạch học tập cho mình, rồi tự mình triển khai, thực hiện kế hoạch đó một cách tự giác, tự mình làm chủ thời gian để học và tự mình kiểm tra đánh giá việc học của mình”.

GS Thái Duy Tuyên khẳng định: “Tự học là một hoạt động độc lập chiếm lĩnh tri thức, kĩ năng, kĩ xảo, là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ (quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp…) cùng các phẩm chất động cơ, tình cảm để chiếm lĩnh tri thức một lĩnh vực hiểu biết nào đó hay những kinh nghiệm lịch sử xã hội của nhân loại, biến nó thành sở hữu của chính bản thân ngƣời học”[24].

Tác giả Nguyễn Kỳ cho rằng: “Tự học là đặt mình vào tình huống học, vào vị trí của ngƣời tự nghiên cứu, xử lý các tình huống, giải quyết các vấn đề đặt ra: nhận biết vấn đề xử lý thông tin, tái hiện kiến thức, xây dựng các giải pháp giải quyết vấn đề, xử lý tình huống…”[12].

8

GS Nguyễn Cảnh Toàn đã trình bày trong công trình [19] của mình, ông cho rằng: “Tự học là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ và có khi cả cơ bắp và các phẩm chất khác của ngƣời học, cả động cơ tình cảm, nhân sinh quan, thế giới quan để chiếm lĩnh một tri thức nào đó của nhân loại, biến tri thức đó thành sở hữu của chính mình”.

Nhà tâm lý học N.ARubakin coi: Tự tìm lấy kiến thức – có nghĩa là tự học.

Tự học là quá trình lĩnh hội tri thức, kinh nghiệm xã hội, lịch sử trong thực tiễn hoạt động cá nhân bằng cách thiết lập các mối quan hệ cải tiến kinh nghiệm ban đầu, đối chiếu với các mô hình phản ánh hoàn cảnh thực tại, biến tri thức của loài ngƣời thành vốn tri thức, kinh nghiệm, kỹ năng , kỹ xảo của chủ thể.

Theo quan điểm dạy học tích cực, bản chất của học là tự học, nghĩa là ngƣời học luôn là chủ thể nhận thức, tác động vào nội dung học một cách tích cực, tự lực, chủ động và sáng tạo để đạt đƣợc mục tiêu học tập. Nhƣ vậy tự học là mức độ cao của học, là sự tích cực, tự lực, chủ động của chủ thể nhận thức trong hoạt động học.

Từ những quan điểm về tự học nêu trên, chúng tôi sử dụng quan niệm về tự học nhƣ sau: Tự học là quá trình cá nhân người học tự giác, tích cực, độc lập tự chiếm lĩnh tri thức ở một lĩnh vực nào đó trong cuộc sống bằng hành động của chính mình nhằm đạt được mục đích nhất định.

1.2.2. Vị trí, vai trò của tự học Nghị quyết số 29- NQ/TW ngày 4/11/2013 Hội nghị Trung ƣơng 8 khóa XI về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo có nêu lên mục tiêu cụ thể, trong đó có đề cập tới việc: "Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời" [14]. Trong các giải pháp có nêu: "Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để ngƣời học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học"[14].

Tự học là mục tiêu cơ bản của quá trình dạy học: Các nhà sƣ phạm đã nhận thức rõ ý nghĩa của phƣơng pháp dạy tự học. Trong hoạt động dạy học giáo viên

9

không chỉ dừng lại ở việc truyền thụ tri thức có sẵn, chỉ yêu cầu HS ghi nhớ mà quan trọng hơn là phải định hƣớng, tổ chức cho HS tự mình khám phá ra những qui luật, thuộc tính mới của các vấn đề khoa học.

Rèn luyện kĩ năng tự học là phƣơng cách tốt nhất để tạo ra động lực mạnh mẽ cho HS trong quá trình học tập: Một trong những phẩm chất quan trọng của mỗi cá nhân là tính tích cực, sự chủ động sáng tạo trong mọi hoàn cảnh. Một trong những nhiệm vụ quan trọng của giáo dục là hình thành phẩm chất cho ngƣời học.

Từ đó mới có thể đào tạo ra những lớp ngƣời năng động, sáng tạo, thích ứng với mọi thị trƣờng lao động, góp phần phát triển cộng đồng [10].

Tự học giúp cho mọi ngƣời có thể chủ động học tập suốt đời, học tập để khẳng định năng lực phẩm chất và để cống hiến. Bằng con đƣờng tự học mỗi cá nhân sẽ không cảm thấy bị lạc hậu so với thời cuộc, thích ứng và bắt kịp nhanh với thách thức trong cuộc sống, kể cả trong môi trƣờng nghề nghiệp [18].

1.2.3. Các yếu tố của tự học 1.2.3.1. Động cơ tự học Từ điển Tiếng Việt đƣa ra định nghĩa: “Động cơ là những gì thôi thúc con ngƣời có những ứng xử nhất định một cách vô thức hay hữu ý và thƣờng gắn liền với những nhu cầu”. Từ điển trực tuyến Wikipedia định nghĩa: “Động cơ là một chuỗi các lý do khiến chủ thể quyết định tham gia một hành vi cụ thể” [21]. Động cơ học tập là: “Động lực thúc đẩy học sinh học tập, trên cơ sở nhu cầu hoàn thiện tri thức, mong muốn nắm vững tiến tới làm chủ tri thức mà mình đƣợc học tập, làm chủ nghề nghiệp đang theo đuổi” [19].

Trong rất nhiều động cơ học tập của HS, có thể tách thành hai nhóm cơ bản là: Động cơ hứng thú nhận thức, động cơ trách nhiệm trong học tập. Sự nảy sinh động cơ TH lúc đầu xuất phát từ ý thức trách nhiệm buộc phải hoàn thành các nhiệm vụ học tập đã thúc đẩy hoạt động TH của HS. Động cơ tự học của HS đƣợc hình thành bởi sự tác động của các yếu tố bên ngoài nhƣ: sự bất cập giữa trình độ bản thân với yêu cầu của công việc, nhu cầu thăng tiến, do tự ái bạn bè, đồng nghiệp, thoả mãn nhu cầu hiểu biết, lòng khao khát

10

tri thức.... và cả những khó khăn về thời gian, trƣờng lớp nếu đi học tập trung...

Chính những mâu thuẫn giữa yêu cầu của công việc, cuộc sống với khả năng của HS làm xuất hiện nhu cầu tự học để nâng cao trình độ học vấn của họ. Động cơ tự học của HS xuất phát từ sự nhận thức, về yêu cầu nâng cao trình độ, từ sự thúc bách của nhu cầu thực tiễn....nên động cơ TH bền vững và do vậy trong hoạt động TH họ thực sự tích cực, tự giác hƣớng tới sự tự giáo dục, tự đào tạo bản thân. Khi động cơ đủ mạnh, tuỳ vào điều kiện của bản thân để lựa chọn hình thức, nội dung và xây dựng kế hoạch tự học thích hợp cho mình.

Nhƣ vậy, động cơ tự học hoàn toàn không xuất hiện một cách ngẫu nhiên hay do ngƣời khác mang đến mà chỉ có thể nảy sinh một cách có ý thức trong từng cá nhân nhờ các tác động phù hợp từ bên ngoài và chỉ có thể đƣợc nâng cao khi quá trình tự học có hiệu quả.

1.2.3.2. Thái độ tự học Thái độ tự học đƣợc hình thành trải qua 5 cấp độ trong đó cấp độ thấp nhất là HS có đƣợc “nhu cầu tự học” và cao nhất là tự bản thân có đƣợc “tính tự giác”.

Việc hình thành này trải qua nhiều giai đoạn và trong thời gian dài và cần phải có sự kiên trì.

Thông thƣờng thái độ tự học thể hiện qua một số mặt nhƣ dƣới đây: (1) Tự giác hoàn thành các nhiệm vụ học tập đƣợc giao và đạt kết quả cao (2) Nghiêm túc trong các bài kiểm tra và thi cử …

(3) Đảm bảo chuyên cần trong học tập (4) Tích cực thƣờng xuyên tham khảo tìm hiểu thông qua các kênh thông tin tƣ liệu (5) Tận dụng thời gian tự học ở nhà khi rảnh 1.2.3.3. Chu trình tự học Chu trình tự học của học sinh là một chu trình qua 4 tiểu quá trình: 1.Tự nghiên cứu

4.Tự kiểm tra

2.Tự thể hiện

3.Tự điều chỉnh

11

(1)- Tự nghiên cứu: Ngƣời học xác định nội dung theo định hƣớng của chủ đề, đồng thời xác định bản chất của nội dung trong chủ đề, tiếp đó là xác định quan hệ giữa các kiến thức mới thu nhận với nhau và với kiến thức đã có theo chủ đề học tập, cuối cùng là xác định vị trí của kiến thức mới trong hệ thống kiến thức đã có.

Nhƣ vậy kiến thức mới thu nhận và kiến thức đã có hợp thành một thể thống nhất biến thành vốn riêng lẻ của chủ thể.

(2) - Tự thể hiện: Ngƣời học tự thể hiện mình bằng văn bản, bằng lời nói, tự trình bày, bảo vệ kiến thức hay sản phẩm cá nhân ban đầu của mình, tự thể hiện qua sự đối thoại, giao tiếp với các bạn và thầy, tạo ra sản phẩm có tính chất xã hội của cộng đồng lớp học.

(3) - Tự kiểm tra: Sau khi tự thể hiện mình qua sự hợp tác trao đổi với các bạn và thầy, sau khi thầy kết luận, ngƣời học tự kiểm tra, tự đánh giá sản phẩm ban đầu của mình (4) - Tự điều chỉnh: Sau khi thảo luận, hoàn thiện sản phẩm, ngƣời học tự sửa sai, tự điều chỉnh thành sản phẩm khoa học. Qua tiểu giai đoạn 4 này học sinh sẽ có những kinh nghiệm mới đốc rút ra từ quá trình học và tự hoàn thiện mình hơn, đạt đƣợc kết quả tốt hơn.

Chu trình tự nghiên cứu tự thể hiện tự kiểm tra, tự điều chỉnh “thực chất cũng là con đƣờng” phát hiện vấn đề, định hƣớng giải quyết, và giải quyết vấn đề của nghiên cứu khoa học.

1.2.3.4. Các hình thức tự học Theo GS Nguyễn Cảnh Toàn [19] có 5 hình thức tự học : * Tự học hoàn toàn (không có sự giúp đỡ của GV): thông qua tài liệu, qua tìm hiểu thực tế, học kinh nghiệm của ngƣời khác. HS gặp nhiều khó khăn do có nhiều lổ hỏng kiến thức, HS khó thu xếp tiến độ, kế hoạch TH, không tự đánh giá đƣợc kết quả TH của mình. Từ đó HS dễ chán nản và không tiếp tục TH. * TH trong một giai đoạn của quá trình học tập: thí dụ nhƣ học bài hay làm bài tập ở nhà (khâu vận dụng kiến thức) là công việc thƣờng xuyên của HS phổ thông. Để

12

giúp HS có thể TH ở nhà, GV cần tăng cƣờng KT- ĐG kết quả học bài, làm bài tập ở nhà của họ. * TH qua phương tiện truyền thông (học từ xa): HS đƣợc nghe GV giảng giải minh họa, nhƣng không đƣợc tiếp xúc với GV, không đƣợc hỏi han, không nhận đƣợc sự giúp đỡ khi gặp khó khăn. Với hình thức TH này, HS cũng không đánh giá đƣợc kết quả học tập của mình. * TH qua tài liệu hướng dẫn: trong tài liệu trình bày cả ND, cách xây dựng kiến thức, cách KT kết quả sau mỗi phần, nếu chƣa đạt thì chỉ dẫn cách tra cứu, bổ sung, làm lại cho đến khi đạt đƣợc. Song nếu chỉ dùng tài liệu TH, HS cũng có thể gặp khó khăn và không biết hỏi ai. * Tự lực thực hiện một số hoạt động học dưới sự hướng dẫn chặt chẽ của GV ở lớp: với hình thức này cũng đem lại kết quả nhất định, song nếu HS vẫn sử dụng SGK hóa học nhƣ hiện nay thì họ cũng gặp khó khăn khi tiến hành TH vì thiếu sự hƣớng dẫn về PP học.

Qua việc nghiên cứu các hình thức TH ở trên thấy rằng mỗi hình thức TH có những mặt ƣu điểm và nhƣợc điểm nhất định. Để nhằm khắc phục đƣợc những nhƣợc điểm của các hình thức TH đã có này và xét đặc điểm của học sinh học môn hoá học chúng tôi gợi ý một hình thức TH mới: Tự học theo tài liệu hƣớng dẫn và có sự hƣớng dẫn một phần của GV gọi tắt là "tự học có hƣớng dẫn".

1.2.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến quá trình tự học Nhóm nhân tố bên trong: Năng lực học tập là nhân tố quan trọng bậc nhất, mang sắc thái cá nhân, vì ngƣời học là chủ thể chiếm lĩnh tri thức, chân lí bằng hành động của chính mình, tự mình thấy là hiệu quả nhất. Đồng thời động cơ, hứng thú tự học quyết định kết quả tự học của HS [11].

Nhóm nhân tố bên ngoài: Phƣơng pháp dạy học của GV đóng vai trò quan trọng trong việc bồi dƣỡng cho các em phƣơng pháp tự học, phƣơng pháp làm việc độc lập ngay cả khi đang học ở nhà trƣờng và khi tiếp tục học ở bậc cao hơn. Ngoài ra điều kiện cơ sở vật chất, yêu cầu của gia đình, nhà trƣờng và xã hội cũng là yếu tố ảnh hƣởng lớn đến việc đầu tƣ vào học tập của HS. Yếu tố cuối cùng là thời gian,

13

HS phải biết sắp xếp thời gian phù hợp với điều kiện để tự học [11].

Các nhân tố có thể đƣợc tóm tắt bằng sơ đồ sau: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN QUÁ TRÌNH TỰ HỌC

Nhóm nhân tố bên ngoài

Nhóm nhân tố bên trong

Năng lực học tập

Động cơ hứng thú HT

PP dạy học của GV

CSVC

Tài liệu HT Phụ thuộc bản chất ngƣời học

Yêu cầu của GĐ, NT,XH

T.Gian

Trang thiết bị học tập

GV có thể tác động GĐ, NT, XH có thể tác động Hình 1.1. Sơ đồ các nhân tố ảnh hưởng đến quá trình tự học

1.3. Cơ sở lý luận về năng lực tự học 1.3.1. Khái niệm về năng lực, năng lực chung của học sinh trung học phổ thông 1.3.1.1. Khái niệm về năng lực Có nhiều định nghĩa khác nhau về năng lực, trong luận văn này chúng tôi sử dụng thuật ngữ năng lực theo văn bản của Chƣơng trình giáo dục phổ thông tổng thể: “Năng lực là thuộc tính cá nhân đƣợc hình thành, phát triển nhờ tố chất sẵn có và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép con ngƣời huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác nhƣ hứng thú, niềm tin, ý chí,... thực hiện thành công một loại hoạt động nhất định, đạt kết quả mong muốn trong những điều kiện cụ thể”[5].

14

1.3.1.2. Phẩm chất, năng lực cần phát triển cho học sinh trung học phổ thông Trong Chƣơng trình giáo dục phổ thông tổng thể (8/2018) của Bộ Giáo dục và Đào tạo [5] đã đề xuất các phẩm chất và năng lực chung mà HS phổ thông cần đƣợc hình thành và phát triển đó là: Về phẩm chất gồm 5 phẩm chất: yêu nƣớc, nhân ái, chăm chỉ, trung thực, trách nhiệm.

Các năng lực chung của HS THPT đó là: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Những năng lực đặc thù đƣợc hình thành, phát triển chủ yếu thông qua một số môn học và hoạt động giáo dục nhất định: năng lực ngôn ngữ, năng lực tính toán, năng lực khoa học, năng lực công nghệ, năng lực tin học, năng lực thẩm mĩ, năng lực thể chất.

Năng lực chung là năng lực cơ bản, thiết yếu giúp cá nhân có thể sống, làm việc và tham gia hiệu quả trong nhiều hoạt động vào các bối cảnh khác nhau của đời sống xã hội nhƣ: Năng lực nhận thức, năng lực trí tuệ, năng lực về ngôn ngữ và tính toán; năng lực giao tiếp,… Các năng lực này đƣợc hình thành và phát triển dựa trên bản năng di truyền của con ngƣời, quá trình giáo dục và trải nghiệm trong cuộc sống; đáp ứng yêu cầu của nhiều loại hình hoạt động khác nhau.

Năng lực đặc thù môn học là những năng lực đƣợc hình thành và phát triển trên cơ sở các năng lực chung theo hƣớng chuyên sâu, riêng biệt trong các loại hình hoạt động, công việc hoặc tình huống, môi trƣờng đặc thù, cần thiết cho những hoạt động chuyên biệt, đáp ứng yêu cầu hạn hẹp hơn của các lĩnh vực học tập nhƣ ngôn ngữ, toán học, khoa học tự nhiên, khoa học xã hội và nhân văn, công nghệ, nghệ thuật, đạo đức- giáo dục công dân, giáo dục thể chất.

1.3.2. Năng lực tự học của học sinh trung học phổ thông Quan niệm về năng lực tự học có nhiều định nghĩa khác nhau, có tác giả cho rằng : Năng lực tự học là năng lực sử dụng được các phương pháp, thủ thuật học tập để đạt được mục đích học tập. Cũng có tác giả cho rằng: Năng lực tự học là hệ thống các năng lực thành tố có mặt ở đối tượng người học nhằm giúp người học tự giác, tích cực, độc lập tự chiếm lĩnh tri thức ở một lĩnh vực nào đó trong cuộc sống

15

bằng hành động của chính mình nhằm đạt được mục đích nhất định .

Dù định nghĩa có thể khác nhau nhƣng đặc điểm chung khi nói đến năng lực tự học của cá nhân (HS) đều nhấn mạnh đó là sự tự giác, tích cực tự lực chiếm lĩnh tri thức để đạt được mục tiêu học tập.

1.3.3. Cấu trúc của năng lực tự học Theo [5] năng lực tự học bao gồm 3 năng lực thành phần với 7 tiêu chí đƣợc thể hiện nhƣ sơ đồ dƣới đây:

16 Bảng 1.1. Bảng mô tả cấu trúc của năng lực tự học NĂNG LỰC TỰ HỌC

Thành tố 1

Thành tố 2

Thành tố 3

Xác định đƣợc mục

Lập kế hoạch và thực

Tự đánh giá, rút

tiêu và nhiệm vụ học

hiện kế hoạch học tập

tập Tiêu chí 1 Xác định đƣợc các mục tiêu học tập.

Tiêu chí 2

kinh nghiệm và điều chỉnh quá trình HT

Tiêu chí 4: Lập kế hoạch

Tiêu chí 6: ĐG rút

Hiểu rõ mục tiêu để đánh

kinh nghiệm

giá và tính toán những

So sánh đối chiếu

bƣớc đi thích hợp, điều

đƣợc kết quả học tập

chỉnh đƣợc kế hoạch học

từ đó tự đánh giá,

tập.

nhận thức bản thân.

Xác định đƣợc các nhiệm vụ học tập .

Tiêu chí 5: Thực hiện kế hoạch

Tiêu chí 3 Xác định đƣợc yêu cầu cần đạt đƣợc .

Hình thành cách học tập, tự học phù hợp riêng và đạt đƣợc kết quả học tập cao của bản thân.

Tiêu chí 7: Điều chỉnh Rút kinh nghiệm, tự điều chỉnh, bổ sung và tìm kiếm thông tin

17

1.4. Cơ sở lý luận về việc hƣớng dẫn học sinh phƣơng pháp tự học, tổ chức cho học sinh học tập theo tài liệu tự học có hƣớng dẫn, sử dụng sơ đồ tƣ duy trong tự học và sử dụng hệ thống bài tập hƣớng dẫn học sinh tự học 1.4.1. Hướng dẫn học sinh phương pháp tự học A. Đixtecvec cho rằng: “Ngƣời giáo viên bình thƣờng mang chân lý đến cho trò, ngƣời giáo viên giỏi biết dạy cho trò đi tìm chân lý”.

Trong một thế giới khoa học kỹ thuật, công nghệ phát triển vừa mang lại sự biến đổi nhanh trong đời sống xã hội, vừa tạo ra sự chuyển dịch các định hƣớng giá trị, thì ngƣời giáo viên không thể chỉ đóng vai trò truyền đạt tri thức, mà đồng thời phải có khả năng phát triển những cảm xúc, thái độ, hành vi ứng xử của học sinh, đảm bảo cho học sinh làm chủ đƣợc và biết ứng dụng hợp lý những tri thức đó... Đặc biệt trong hoạt động tự học, việc kiểm soát chuyển dần từ GV sang ngƣời học. Ngƣời học phải thể hiện tính độc lập cao trong việc đƣa ra mục tiêu và quyết định nội dung học cũng nhƣ biện pháp để thực hiện nhiệm vụ học tập.

(Lyman, 1997; Morrow, Sharkey, & Firestone, 1993) [25].

Trong tự học, GV chỉ nâng đỡ việc học của ngƣời học bằng cách làm cho việc học trở nên “rõ ràng”. GV đƣa ra mô hình của chiến lƣợc học tập và làm việc với ngƣời học vì thế ngƣời học phát triển đƣợc khả năng tự làm việc một mình (Bolhuis, 1996; Corno, 1992; Leal, 1993) [25].

Tuy nhiên, tự học lại có tính cộng tác cao. Trong tự học, ngƣời học thƣờng cộng tác chặt chẽ với GV và với bạn học cùng lớp (Guthrie, Alao & Rinehart; 1997; Temple & Rodero, 1995) [25].

Do vậy để có một giờ học đạt mục tiêu phát triển năng lực tự học của HS. GV phải đầu tƣ khá nhiều thời gian để soạn bộ tài liệu hƣớng dẫn HS tự học có chất lƣợng, vừa đảm bảo nội dung chƣơng trình, vừa đảm bảo tính vừa sức với HS. Đồng thời trong quá trình dạy học GV phải là ngƣời tạo môi trƣờng học tập cởi mở, thân thiện cho HS, thƣờng xuyên thay đổi hoạt động của HS nhằm tạo nên những xúc cảm tích cực trong học tập, tự học của HS. GV sử dụng những giờ lên lớp để rèn luyện cho HS kĩ năng, kĩ xảo tự học, đánh giá kết quả, điều chỉnh kế hoạch cho

18

HS. Nên có thể nói vai trò của GV rất quan trọng trong việc hƣớng dẫn HS tự học.

1.4.2. Xây dựng và tổ chức cho học sinh học tập theo tài liệu tự học có hướng dẫn 1.4.2.1. Thế nào là tài liệu tự học có hướng dẫn Theo [13] tự học có hƣớng dẫn có thể đƣợc thực hiện trực tiếp giữa thầy và trò: Thực hiện trong bài lên lớp (PP đàm thoại, PP dạy học nêu vấn đề, PP tích cực hoá hoạt động của HS…); thực hiện bằng hình thức giao nhiệm vụ, cũng có thể thực hiện gián tiếp giữa GV và HS thông qua "Tài liệu TH có hƣớng dẫn”. Tài liệu TH có hƣớng dẫn là tài liệu đƣợc biên soạn theo những đặc trƣng và cấu trúc của một bài dạy. Tài liệu có thể đƣợc phân thành nhiều loại: theo nội dung lí thuyết hoặc theo nội dung bài tập.

1.4.2.2. Tài liệu tự học có hướng dẫn với nội dung lý thuyết SGK Hóa học đƣợc coi là một trong những nguồn cung cấp tri thức cơ bản cho HS và là phƣơng tiện để GV tổ chức các hoạt động dạy học nhằm nâng cao chất lƣợng kiến thức, rèn luyện khả năng TH, tự lĩnh hội kiến thức cho HS. SGK hóa học ở nƣớc ta hiện nay là tài liệu đƣợc văn bản hóa có chứa đựng: mục tiêu, ND và PP dạy học,tuy nhiên SGK thƣờng chỉ trình bày kiến thức mà không có những chỉ dẫn về phƣơng pháp hoạt động để dẫn đến kiến thức, để hình thành kĩ năng bởi vậy HS rất bị động. Để khắc phục tình trạng đó tài liệu hƣớng dẫn tự học ngoài việc trình bày nội dung kiến thức, còn hƣớng dẫn cả cách thức hoạt động để phát hiện vấn đề, thu thập và xử lí thông tin, rút ra kết luận, kiểm tra và đánh giá kết quả...Với tài liệu TH có hƣớng dẫn trong khóa luận này, ngoài những nguyên tắc chung về việc xây dựng ND, cấu trúc chƣơng trình hoá học THPT, việc thiết kế tài liệu cho HS chúng tôi đã đặc biệt chú ý các nguyên tắc sau:  Đảm bảo tính chính xác, khoa học, phù hợp về nội dung kiến thức với đối tƣợng sử dụng tài liệu.  Đảm bảo tính logic, tính hệ thống của kiến thức.  Đảm bảo tăng cƣờng vai trò chủ đạo của lí thuyết.  Đảm bảo đƣợc tính hệ thống của các dạng bài tập.

19

 Trình bày tinh gọn, dễ hiểu, cấu trúc rõ ràng, có hƣớng dẫn học tập cụ thể, thể hiện rõ ND kiến thức trọng tâm, gây đƣợc hứng thú cho ngƣời học.  Đảm bảo góp phần bồi dƣỡng năng lực TH, nâng cao chất lƣợng dạy học môn hoá cho HS Chƣơng trình học của HS đƣợc thực hiện qua "tài liệu TH có hƣớng dẫn".

Mỗi bộ tài liệu TH có hƣớng dẫn thực hiện một nhiệm vụ học tập nhất định tƣơng đối tổng quát. Trật tự sắp xếp bộ tài liệu này phù hợp với thứ tự nội dung học tập trong sách giáo khoa. Đây là một tài liệu vừa cung cấp ND kiến thức vừa hƣớng dẫn hoạt động học tập của HS đồng thời hƣớng dẫn cả hoạt động KT-ĐG kiến thức của HS. Về việc đọc tài liệu trƣớc khi nghe giảng trên lớp: Đa số các em đều có ý thức đọc bài học mới trƣớc khi đến lớp nhƣng chủ yếu các em chỉ đọc qua một lần để "nhớ đƣợc cái gì thì nhớ" hoặc chỉ chú tâm vào một vài phần kiến thức có vẻ hấp dẫn, thú vị. Những phần kiến thức còn lại các em sẽ bỏ qua, chờ nghe GV giảng trên lớp. Nhƣ vậy dẫn đến việc chuẩn bị bài của các em chƣa đạt hiệu quả. Nguyên nhân chính của hiện tƣợng này là do các em chƣa nắm đƣợc mục đích, yêu cầu của bài học. Thông qua việc trả lời các câu hỏi hƣớng dẫn học lí thuyết và KT lại với đáp án các em đã có thể nắm một cách tƣơng đối đầy đủ, chắc chắn các kiến thức trọng tâm và bƣớc đầu vận dụng chúng.

Việc TH của HS cũng gặp phải nhiều khó khăn trong khâu tự KT-ĐG. Các em rất khó tự đánh giá đƣợc mức độ đúng, đủ của những kiến thức mà mình thu đƣợc trong quá trình TH do không có một tài liệu KT chính xác, chi tiết cho từng bài học. Để khắc phục khó khăn này của các em, để phù hợp với xu hƣớng thi trắc nghiệm hiện nay và để các em HS có thể KT kiến thức của mình một cách nhanh chóng, trong tài liệu này ở mỗi bài học đều có hai đề bài tập TNKQ gồm các câu ở mức độ từ dễ đến khó, bám theo nội dung kiến thức của từng bài. Dựa vào những đề bài tập này với thời gian cho phép (thƣờng là 15 phút) và so sánh với đáp án đã đƣợc trình bày với thang điểm rất cụ thể các em HS có thể KT kiến thức của mình

20

một cách chính xác là đang ở mức độ nào, còn hổng những vấn đề gì. Qua đây các em có thể tự đánh giá mức độ đạt yêu cầu của quá trình TH của bản thân.

1.4.2.3. Tài liệu tự học có hướng dẫn với nội dung theo chủ đề bài tập Đây là một tài liệu cung cấp ND kiến thức và hƣớng dẫn hoạt động học tập của HS thông qua hệ thống bài tập, đồng thời hƣớng dẫn cả hoạt động KTĐG kiến thức của HS. Tài liệu này đƣợc biên soạn theo những đặc trƣng của hình thức kiểm tra (tự luận hay trắc nghiệm) và chuẩn kiến thức kỹ năng với độ đa dạng cao cho phép ngƣời học tiến lên theo nhịp độ thích hợp với năng lực riêng (có thể nhanh hay chậm).

Phần này đƣợc trình bày một cách cụ thể, cách phân dạng của các dạng bài tập nằm trong khuôn khổ chƣơng Oxi - lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học. Bài tập trong mỗi phần đƣợc sắp xếp theo độ khó tăng dần và đƣợc bố trí phần hƣớng dẫn giải theo các cấp độ. Có những bài hƣớng dẫn giải chỉ là một gợi ý nhỏ, một mắt xích nhƣng từ đó HS sẽ gắn kết và phát triển ra cả bài toán, có những bài gợi ý là cách giải ngắn khoa học, rèn cho HS cách tƣ duy suy nghĩ.

Thực tiễn ở trƣờng phổ thông, bài tập hoá học giữ vai trò rất quan trọng trong việc thực hiện mục tiêu đào tạo. Bài tập vừa là mục đích vừa là ND lại vừa là PP dạy học hiệu nghiệm. Bài tập cung cấp cho HS cả kiến thức, con đƣờng giành lấy kiến thức và cả niềm vui sƣớng của sự phát hiện - tìm ra đáp số - một trạng thái hƣng phấn - hứng thú nhận thức - một yếu tố tâm lí góp phần rất quan trọng trong việc nâng cao tính hiệu quả của hoạt động thực tiễn của con ngƣời.

1.4.2.4. Hướng dẫn HS học theo tài liệu tự học có hướng dẫn Trong phƣơng pháp TH có hƣớng dẫn bằng tài liệu tự học có hƣớng dẫn thì GV chỉ giúp đỡ khi HS cần thiết, chẳng hạn nhƣ: giải đáp các thắc mắc, sửa chữa những sai sót của HS, động viên HS học tập. Kết thúc mỗi bài, GV đánh giá kết quả học tập của HS. Qua đó một lần nữa có thể đánh giá đƣợc tác dụng của tài liệu tự học đối với từng đối tƣợng học sinh.

21

1.4.2.5. Ưu và nhược điểm của phương pháp tự học theo tài liệu tự học có hướng dẫn Ưu điểm

Nhược điểm

 Giúp HS học tập ở lớp và ở nhà có hiệu  Việc thiết kế hệ thống dạy học quả.

và biên soạn tài liệu tự học có

 Tạo điều kiện cho HS học tập với nhịp độ hƣớng dẫn khá công phu và tốn cá nhân, luyện tập việc tự đánh giá kết quả kém. Cần khoảng 3 đến 5 giờ biên học tập, học tập theo cách giải quyết vấn đề, soạn cho một bài dạy cho một giờ do đó nâng cao đƣợc chất lƣợng dạy học học. Khoảng 5 đến 7 giờ để soạn ra thực tế.

một hệ thống bài tập cô đọng và có

 Cập nhật đƣợc những thông tin mới về chất lƣợng khoa học và công nghệ có điều kiện thuận lợi  Đòi hỏi HS phải có động cơ trong việc bổ sung nội dung mới và tài liệu học tập tốt, có năng lực học tập dạy học

nhất định.

 Đảm bảo tính thiết thực của ND dạy học.

 Có thể nảy sinh tâm lí buồn

 Đảm bảo đƣợc tính vững chắc của tri chán do tính đơn điệu của việc thức, kỹ năng, kỹ xảo.

TH.

Với các ƣu, nhƣợc điểm nói trên có thể sử dụng phƣơng pháp TH có hƣớng dẫn trong các trƣờng hợp sau:  Dạy học những ND quan trọng với nhiều đối tƣợng theo học.  Dạy học những ND, kiến thức có liên quan nhiều đến ND đã đƣợc học ở lớp dƣới, các kiến thức nâng cao cập nhật không nhiều và không quá khó.  Dạy học những ND có tính biến động cao, thƣờng xuyên phải đổi mới vì môđun có khả năng “lắp ghép” và “tháo gỡ” nên có nhiều thuận lợi trong việc thay đổi ND, chƣơng trình dạy học.  Khắc phục những nhƣợc điểm của hệ thống dạy học cũ nhƣ: đồng loạt, không phân hoá, không tiến triển theo nhịp độ cá nhân.  Đặc biệt rất phù hợp cho hình thức đào tạo giáo dục từ xa nếu kết hợp với hình thức biên soạn tài liệu dạng mở.

22

1.4.3. Sử dụng sơ đồ tư duy trong tự học 1.4.3.1. Giới thiệu đôi nét về sơ đồ tư duy (SĐTD) SĐTD là hình thức ghi chép nhằm tìm tòi đào sâu, mở rộng một ý tƣởng, tóm tắt những ý chính của một nội dung, hệ thống hóa một chủ đề, hệ thống hóa một hệ thống bài tập hay một mạch kiến thức, hệ thống hóa các cách giải của một dạng bài tập… bằng cách kết hợp việc sử dụng đồng thời hình ảnh, đƣờng nét, màu sắc, chữ viết với sự tƣ duy tích cực. Đặc biệt đây là một sơ đồ mở, HS có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, mỗi ngƣời vẽ một kiểu khác nhau, dùng màu sắc, hình ảnh, các cụm từ diễn đạt khác nhau, cùng một chủ đề nhƣng mỗi ngƣời có thể “thể hiện” nó dƣới dạng SĐTD theo một cách riêng. Do đó việc lập SĐTD phát huy đƣợc tối đa NL sáng tạo của mỗi ngƣời.

Sử dụng SĐTD để hỗ trợ dạy học kiến thức mới, củng cố kiến thức sau mỗi tiết học, ôn tập, hệ thống hóa kiến thức sau mỗi chƣơng, mỗi học kì,... cũng nhƣ giúp lập kế hoạch học tập, công tác sao cho hiệu quả nhất mà lại mất ít thời gian.

1.4.3.2. Các bước thực hiện một sơ đồ tư duy - Bƣớc 1 : Vẽ chủ đề ở trung tâm.

Bƣớc đầu tiên trong việc tạo ra một SĐTD là vẽ chủ đề ở trung tâm trên một mảnh giấy (đặt nằm ngang).

Quy tắc vẽ chủ đề : + Vẽ chủ đề ở trung tâm để từ đó phát triển ra các ý khác. + Có thể tự do sử dụng tất cả màu sắc mà bạn thích. + Không nên đóng khung hoặc che chắn mất hình vẽ chủ đề vì chủ đề cần đƣợc làm nổi bật dễ nhớ. + Có thể bổ sung từ ngữ vào hình vẽ chủ đề nếu chủ đề không rõ ràng.

- Bƣớc 2 : Vẽ thêm các tiêu đề phụ.

Bƣớc tiếp theo là vẽ thêm các tiêu đề phụ vào chủ đề trung tâm.

Quy tắc vẽ tiêu đề phụ : + Tiêu đề phụ nên đƣợc viết bằng CHỮ IN HOA nằm trên các nhánh dày để làm nổi bật.

23

+ Tiêu đề phụ nên đƣợc vẽ gắn liền với trung tâm. + Tiêu đề phụ nên đƣợc vẽ theo hƣớng chéo góc để nhiều nhánh phụ khác có thể đƣợc vẽ tỏa ra một cách dễ dàng.

- Bƣớc 3 : Trong từng tiêu đề phụ, vẽ thêm các ý chính và các chi tiết hỗ trợ.

Quy tắc vẽ ý chính và chi tiết hỗ trợ : + Chỉ nên tận dụng các từ khóa và hình ảnh. + Bất cứ lúc nào có thể, bạn hãy dùng những biểu tƣợng, cách viết tắt để tiết kiệm không gian vẽ và thời gian. Mọi ngƣời ai cũng có cách viết tắt riêng cho những từ thông dụng. Bạn hãy phát huy và sáng tạo thêm nhiều cách viết tắt cho riêng bạn.

Mỗi từ khóa - hình ảnh nên đƣợc vẽ trên một đoạn gấp khúc riêng trên nhánh. Trên mỗi khúc nên chỉ có tối đa một từ khóa. Việc này giúp cho nhiều từ khóa mới và những ý khác đƣợc nối thêm vào các từ khóa sẵn có một cách dễ dàng (bằng cách vẽ nối ra từ một khúc). Tất cả các nhánh của một ý nên tỏa ra từ một điểm. Tất cả các nhánh tỏa ra từ một điểm (thuộc cùng một ý) nên có cùng một màu. Chúng ta thay đổi màu sắc khi đi từ một ý chính ra đến các ý phụ cụ thể hơn.

Ví dụ :

- Bƣớc 4 : Ở bƣớc cuối cùng này, hãy để trí tƣởng tƣợng của bạn bay bổng. Bạn có thể thêm nhiều hình ảnh nhằm giúp các ý quan trọng thêm nổi bật, cũng nhƣ giúp lƣu chúng vào trí nhớ của bạn tốt hơn.

1.4.3.3. Hướng dẫn học sinh xây dựng sơ đồ tư duy trong tự học - Bƣớc 1: Để giúp HS làm quen với SĐTD, trƣớc hết nên cho HS tập “đọc hiểu” một vài SĐTD do GV thiết kế sẵn hoặc lấy từ mạng Internet, sách tham khảo,… tập cho HS thuyết trình, diễn giải mạch nội dung kiến thức hàm chứa trong SĐTD đó một cách logic.

24

Cho HS hoàn thiện các SĐTD trống do GV đã vẽ sẵn nhƣng còn thiếu nhánh, thiếu nội dung,…

- Bƣớc 2: Khi HS đã thành thạo việc lập SĐTD, GV hƣớng dẫn HS cách “ghi” bài học bằng SĐTD, ghi theo cách hiểu của các em, tóm lƣợc các ý chính trong SGK, các nội dung mở rộng kiến thức mà thầy cô giáo đƣa thêm vào bài giảng, các nội dung tham khảo thêm,… với cách “ghi” bài học bằng SĐTD giúp các em hiểu sâu, nhớ lâu kiến thức.

- Bƣớc 3: Khi HS đã thành thạo việc lập SĐTD, đã sử dụng SĐTD trên lớp, GV hƣớng dẫn các em dùng SĐTD trong việc tự học ở nhà, ôn bài, hệ thống kiến thức của một chủ đề, một chƣơng.

Sử dụng SĐTD sẽ dễ dàng hơn trong việc phát triển ý tƣởng, tìm tòi xây dựng kiến thức mới. Nhờ sự liên kết các nét vẽ cùng với màu sắc thích hợp và cách diễn đạt riêng của mỗi ngƣời, SĐTD giúp bộ não liên tƣởng, liên kết các kiến thức đã học trong sách vở, đã biết trong cuộc sống… để phát triển, mở rộng ý tƣởng. Sau khi HS tự thiết lập SĐTD kết hợp với việc thảo luận nhóm dƣới sự gợi ý, dẫn dắt của GV, sẽ dẫn đến kiến thức của bài học một cách nhẹ nhàng, tự nhiên.

1.4.4. Cơ sở lý luận về bài tập hóa học 1.4.4.1. Khái niệm bài tập hóa học Bài tập hóa học, đó là các vấn đề về lý thuyết, thực tiễn về ngành khoa học hóa học đƣợc mô hình hóa trong các dữ kiện của các dạng BTHH đặt ra cho HS dƣới dạng câu hỏi, bài toán và trong khi tìm lời giải đáp họ sẽ tiếp thu đƣợc những kiến thức hóa học.

Nhƣ vậy “BTHH bao gồm cả câu hỏi và bài toán hóa học đƣợc sử dụng nhƣ là các vấn đề hoặc các tình huống học tập để HS vận dụng kiến thức đã có cùng với hoạt động tƣ duy để giải quyết, tìm ra những kiến thức mới và cả phƣơng pháp nhận thức, giải quyết vấn đề, những bài tập đƣợc lựa chọn cần phù hợp với nội dung học tập” [22]. Để giải đƣợc những bài tập này HS phải biết suy luận logic dựa vào những kiến thức đã học, phải sử dụng những hiện tƣợng hóa học, những khái niệm, định

25

luật, học thuyết, phép toán, cách tƣ duy sáng tạo và phƣơng pháp nhận thức khoa học. Bài tập và lời giải là nguồn tri thức mới cho HS trong hoạt động nhận thức.

1.4.4.2. Tác dụng của bài tập hóa học Theo [23] BTHH là một trong những phƣơng tiện hiệu nghiệm cơ bản nhất để dạy HS tập vận dụng các kiến thức đã học vào thực tế cuộc sống, sản xuất và tập nghiên cứu khoa học, biến những kiến thức đã tiếp thu đƣợc qua bài giảng thành kiến thức của chính mình. Kiến thức sẽ nhớ lâu khi vận dụng thƣờng xuyên nhƣ M.A. Đanilôp nhận định: '' Kiến thức sẽ đƣợc năm vững thật sự , nếu học sinh có thể vận dụng thành thạo chúng vào việc hoàn thành những bài tập lý thuyết và thực hành''.

BTHH giúp HS đào sâu, mở rộng kiến thức đã học một cách sinh động, phong phú. Chỉ có vận dụng kiến thức vào việc giải bài tập HS mới nắm vững kiến thức một cách sâu sắc.

BTHH là phƣơng tiện để ôn tập, hệ thống hóa kiến thức một cách tốt nhất.

Thông qua BTHH, HS đƣợc rèn luyện các kỹ năng nhƣ kỹ năng viết và cân bằng phƣơng trình hóa học, kỹ năng tính theo công thức và phƣơng trình hóa học, kỹ năng thực hành…

BTHH giúp rèn luyện tƣ duy, phát triển trí thông minh cho HS. Một số vấn đề lý thuyết cần phải đào sâu mới hiểu đƣợc trọn vẹn, một số bài toán có tính chất đặc biệt, ngoài cách giải thông thƣờng còn có cách giải độc đáo nếu HS có tầm nhìn sắc sảo. Đặc biệt là những bài tập có nhiều cách giải, yêu cầu HS giải bằng nhiều cách có thể có - tìm ra cách giải ngắn nhất, hay nhất - đó là một phƣơng pháp rèn luyện tƣ duy cho HS. Vì giải một bài toán bằng nhiều cách dƣới các góc độ khác nhau thì khả năng tƣ duy của HS tăng lên gấp nhiều lần so với giải bài toán bằng một cách và không phân tích, mổ xẻ đến nơi đến chốn.

BTHH còn đƣợc sử dụng nhƣ một phƣơng tiện để nghiên cứu tài liệu mới ( hình thành khái niệm, định luật…). Khi trang bị kiến thức mới, giúp HS tích cực, tự lực, lĩnh hội kiến thức một cách sâu sắc và bền vững.

BTHH còn làm chính xác hóa các khái niệm, định luật đã học.

26

BTHH phát huy tính tích cực, tự lực của HS và hình thành phƣơng pháp học tập hợp lý.

BTHH còn là phƣơng tiện để kiểm tra - đánh giá kiến thức, kỹ năng của HS một cách chính xác.

Giáo dục đạo đức, tác phong nhƣ rèn tính kiên nhẫn, trung thực, chính xác, khoa học và sáng tạo, phong cách làm việc khoa học ( có tổ chức, kế hoạch…) nâng cao hứng thú học tập bộ môn, điều này thể hiện rõ khi giải bài tập thực nghiệm.

Bản thân một BTHH chưa có tác dụng gì cả. Không phải một BTHH '' hay '' thì luôn có tác dụng tích cực! Vấn đề phụ thuộc chủ yếu là '' người sử dụng nó '', phải biết trao đúng đối tượng, phải biết cách khai thác triệt để mọi khía cạnh có thể có của bài toán, để HS tự tìm ra lời giải. Lúc đó BTHH mới thực sự có ý nghĩa và phát huy được hết tác dụng của nó.

1.4.4.3. Khái niệm về bài tập hóa học tự học có hướng dẫn BTHH tự học có hƣớng dẫn là những BT lý thuyết, BT vận dụng những kiến thức đã học. Các BT tự học có hƣớng dẫn có lời giải rõ ràng chính xác, giúp HS hiểu rõ nắm sâu kiến thức lý thuyết và rèn luyện cho HS kỹ năng trình bày bài. BT tự học có hƣớng dẫn gồm nhiều dạng BT đƣợc sắp xếp theo thứ tự từ dễ đến khó, từ lý thuyết cho đến thực hành; giúp các em làm tốt những dạng BT trong kiểm tra và trong các đề thi.

1.4.4.4. Yêu cầu của bài tập hóa học tự học có hướng dẫn BTHH tự học có hƣớng dẫn phải đạt đƣợc các yêu cầu sau: phải là BT thật sự hữu ích giúp HS hoạt động học tập thông qua tự học, phải chứa đựng đầy đủ các thông tin cần thiết để sau khi tự học HS có thể biết, hiểu các kiến thức, rèn luyện các kĩ năng, vận dụng các kiến thức kĩ năng có đƣợc để làm bài và kiểm tra đánh giá. Đồng thời, hình thức BT tự học có hƣớng dẫn phải đƣợc trình bày thật rõ ràng, cách giải ngắn gọn, hợp lý và dễ tiếp cận để giúp HS tự học đạt hiệu quả cao.

1.4.4.5. Nguyên tắc sắp xếp hệ thống bài tập hóa học để phát triển năng lực tự học cho học sinh * Sắp xếp theo từng dạng bài toán, bám sát nội dung dạy học để củng cố kiến thức,

27

rèn luyện kĩ năng cho HS. Với từng dạng bài toán có bài tập mẫu, hƣớng dẫn giải và các bài tập tƣơng tự để HS vận dụng. * Hệ thống bài tập xếp theo nội dung kiến thức cơ bản, cốt lõi nhất cần cung cấp cho HS và các phƣơng pháp giải, kĩ năng giải BTHH cơ bản cần rèn luyện. Hệ thống bài tập bao gồm cả bài tập định tính và bài tập định lƣợng. Các bài tƣơng tự nhau đƣợc bố trí gần nhau. * Sắp xếp các bài tập theo mức độ nhận thức tăng dần từ dễ đến khó, từ dơn giản đến phức tạp, từ cơ bản đến tổng hợp.

1.5. Thực trạng về năng lực tự học của học sinh phổ thông 1.5.1. Mục đích điều tra Tìm hiểu thực trạng hoạt động TH và rèn luyện kĩ năng TH của HS ở trƣờng THPT Nguyễn Thiện Thuật tỉnh Hƣng Yên và trƣờng THPT Từ Sơn tỉnh Bắc Ninh.

1.5.2. Đối tượng điều tra Để khảo sát một số thông tin liên quan đến NLTH của HS THPT, chúng tôi tiến hành lấy ý kiến của 320 HS và 40 GV ở một số trƣờng THPT đó là: THPT Nguyễn Thiện Thuật tỉnh Hƣng Yên và trƣờng THPT Từ Sơn tỉnh Bắc Ninh.

1.5.3. Nội dung điều tra Chúng tôi tiến hành điều tra theo phiếu khảo sát với 2 đối tƣợng GV và HS: * Phiếu điều tra dùng cho GV : chúng tôi sử dụng 9 câu hỏi về các vấn đề: - Tìm hiểu thực trạng NLTH của HS THPT. - Tìm hiểu quan niệm của GV về một vài vấn đề của TH: đối tƣợng HS phù hợp với TH, tác dụng của TH, mức độ biểu hiện của NLTH .

- Biện pháp và công cụ các thầy cô đã sử dụng để phát triển NLTH của HS. - Những khó khăn của HS trong TH. * Phiếu điều tra dùng cho HS: - Tìm hiểu nhận thức của HS về tự học, vai trò của TH. - Tìm hiểu về thời gian và cách TH của HS. - Tìm hiểu những khó khăn của HS trong quá trình TH.

28

1.5.4. Thu thập kết quả và đánh giá kết quả điều tra 1.5.4.1. Kết quả điều tra từ học sinh Thông qua khảo sát một số thông tin liên quan đến năng lực tự học của HS. Chúng tôi đã thực hiện khảo sát ở 8 lớp 10 trên tổng số 320 HS. Trong đó đa phần là HS có hạnh kiểm tốt, lực học trung bình, khá trở lên.

Bảng 1.2. Kết quả điều tra năng lực tự học của học sinh NỘI DUNG ĐIỀU TRA

Số HS

Phần

(320)

trăm

Học tập để có kiến thức, cách giải quyết vấn đề, ứng dụng kiến thức vào thực tiễn là hành trang cho bản thân bƣớc vào 265

82,81%

cuộc sống Lƣợng kiến thức mà em tiếp thu đƣợc trong quá trình học tập trên lớp + 50- 70%

162

50,62%

+ 75-95%

115

35,93%

+Bản thân chƣa có cách học phù hợp

182

56,87%

+ Kiến thức học tập nhiều quá mức cần thiết

58

18,12 %

+ Bản thân quá thụ động không tích cực trong học tập.

46

14,37%

Nguyên nhân khiến các em chƣa đạt đƣợc hiệu quả tập trung chủ yếu vào 3 nội dung:

HS tham gia học thêm các lớp học phụ đạo nhằm cho chắc 195

60,93%

kiến thức, lấp đầy lỗ hổng, theo kịp chƣơng trình học Em thƣờng học dƣới hình thức nào chủ yếu: + Học có hƣớng dẫn trực tiếp ( có GV, phụ huynh hƣớng dẫn) 196

61,25%

+ Học có hƣớng dẫn gián tiếp ( tài liệu từ GV)

76

23,75%

+ Tự lực học

28

8,75%

HS đã biết đến thuật ngữ tự học

315

98,43%

HS : + có năng lực tự học

156

48,75%

29

NỘI DUNG ĐIỀU TRA + Không xác định

Số HS

Phần

(320)

trăm

142

44,37%

Tự học là “ tự tìm tòi, học hỏi kiến thức từ các nguồn kiến 308

96,25%

thức khác nhau để bổ sung tri thức” Thời gian dành cho tự học + Phụ thuộc vào lƣợng bài tập

106

33,12 %

+ Thời gian học không ổn định

55

17,18%

+ 2-3 giờ/ngày

122

38,12%

+ 1-2 giờ/ngày

25

7,8%

+ Tự học rất quan trọng

188

58,75%

+ Tự học rất cần thiết vì nó ảnh hƣởng đến quá trình học tập

102

31,87%

+ Giúp bản thân hiểu bài trên lớp sâu sắc hơn

74

23,12%

+ Giúp bản thân nhớ bài lâu hơn

65

20,31%

+ Kích thích hứng thú tìm tòi nâng cao mở rộng kiến thức

70

21,87%

Tầm quan trọng của tự học chủ yếu vào 2 nội dung

Lý do bản thân HS phải tự phát triển năng lực tự học

+ Tập và trải nghiệm thói quen tự học, tự nghiên cứu suốt 102

31,87%

đời.

Trong quá trình học để các em tự học các em có sử dụng một số tài liệu, học liệu nào dƣới đây: + Tài liệu tham khảo, sách tham khảo (mƣợn ở thƣ viện, tìm

116

36,25%

+ Tài liệu hƣớng dẫn do giáo viên biên soạn, photo 129

40,31%

+ Tƣ liệu internet (các thông tin tìm kiếm đƣợc trên mạng từ 69

21,56%

mua trên thị trƣờng, …).

các trang web nhƣ google.com, violet.vn, facebook.com …)

Khi học bài em có sử dụng: + Sơ đồ tƣ duy để tự học bài lý thuyết

68

21,25%

+ Ghi tóm tắt bài

85

26,56%

30

NỘI DUNG ĐIỀU TRA + Học lý thuyết xong làm bài tập vận dụng

Số HS

Phần

(320)

trăm

165

51,56%

305

95,31%

Nếu có một bộ tài liệu “TỰ HỌC CÓ HƢỚNG DẪN” thì các các nội dung em mong muốn cần thiết là: + Có hƣớng dẫn cụ thể, chi tiết để học sinh TH + Tóm tắt lý thuyết SGK + Có nhiều bài tập từ cơ bản đến nâng cao + Hình thức bài tập đa dạng + Có đề kiểm tra cho HS tự đánh giá + Có đáp án, đáp số, hƣớng dẫn giải bài tập Kết quả điều tra cho thấy đa số HS đều xác định đƣợc mục đích học tập của mình là “ học tập để có kiến thức, cách giải quyết vấn đề, ứng dụng kiến thức vào thực tiễn là hành trang cho bản thân bƣớc vào xã hội ” (82,81%). Đây là mục tiêu đúng đắn của việc học tập. Tuy nhiên cũng có một số nhỏ HS lựa chọn “ thực dụng” hơn là nhằm mục tiêu thi đỗ đại học, điều đó làm ảnh hƣởng tới hứng thú, động cơ học tập của các em ở các môn khác không thi đại học.

Về phƣơng pháp tự học của HS đa số các em lựa chọn phƣơng pháp học lý thuyết xong làm bài tập vận dụng (51,56%), có một lƣợng HS thì lại chọn cách ghi tóm tắt bài để tự học (26,56%) còn lại một lƣợng nhỏ khác đã biết cách sử dụng sơ đồ tƣ duy để tự học bài lý thuyết (21,25%) Đa số các em lựa chọn lƣợng kiến thức mà em tiếp thu đƣợc trong quá trình học tập trên lớp khoảng 50 - 70% (50,62%), ở các đối tƣợng học sinh khá, giỏi tỉ lệ tiếp thu đƣợc cao hơn là 75-95% (35,93%). Trong đó nguyên nhân khiến các em chƣa đạt đƣợc hiệu quả tập trung chủ yếu vào 3 nội dung: Bản thân chƣa có cách học phù hợp (56,87%); lƣợng kiến thức học tập nhiều quá mức cần thiết (18,12 %) ; bản thân quá thụ động không tích cực trong học tập (14,37%). Điều đó cho thấy phƣơng pháp học tập của HS quyết định rất nhiều đến hiệu quả học tập của HS,

31

đồng thời hệ thống kiến thức học tập do giáo viên cung cấp cho HS rất quan trọng cần có sự chắt lọc, lựa chọn kĩ càng phù hợp với năng lực của HS tránh tình trạng quá tải làm mất đi hứng thú học tập ở HS. Cũng vì lí do đó mà số đông HS tham gia học thêm các lớp học phụ đạo nhằm cho chắc kiến thức, lấp đầy lỗ hổng, theo kịp chƣơng trình học (60,93%). Xét mặt tích cực qua đây ta thấy HS muốn mình đƣợc hoàn thiện hơn về mặt tri thức, có hứng thú học và vƣợt qua các bài kiểm tra, bài thi với kết quả cao. Xét mặt tiêu cực học thêm tốn một thời gian khá nhiều với học sinh (trung bình mỗi ca học thêm kéo dài từ 90 phút đến 120 phút) còn chƣa kể có những em học một ngày vài ca. Chính vì thế nên nó giảm thời gian tự học của HS, đồng thời HS không có thời gian ôn tập lại những gì đã học, và với lƣợng kiến thức học quá nhiều trong một ngày HS trở lên thụ động không biết lựa chọn kiến thức nào để ôn tập lại.

Theo thống kê từ đánh giá của HS thì hầu hết HS đã biết đến thuật ngữ tự học ( 96,25%). Ở những HS khá, giỏi thì đánh giá là có NLTH (48,75%). Tuy nhiên lại 1 lƣợng không nhỏ HS không xác định đƣợc mình có NLTH hay không (44,37%). Điều này có thể do các em chƣa đƣợc rèn luyện nhiều về khả năng TH nên chƣa đáng giá đƣợc năng lực của mình. Mặc dù vậy HS đều cho rằng tự học là “ tự tìm tòi, học hỏi kiến thức từ các nguồn kiến thức khác nhau để bổ sung tri thức” (96,25%). Thời gian dành cho TH ở HS cũng không giống nhau, phần lớn phụ thuộc vào lƣợng bài tập (33,12%) hoặc thời gian học không ổn định (17,18%). Thực trạng cho thấy ở trƣờng THPT HS học tập chủ yếu dƣới hình thức là GV hƣớng dẫn trực tiếp và học từ tài liệu do GV biên soạn ( chủ yếu là bài tập) nên chƣa phát huy cao đƣợc năng lực TH của HS vì vậy đa phần HS đều mong muốn có thêm tài liệu tự học có hƣớng dẫn với nội dung chi tiết, bài tập đa dạng … để hỗ trợ các em chủ động chiếm lĩnh tri thức.

32

1.5.4.2. Kết quả điều tra từ giáo viên Bảng 1.3. Kết quả điều tra GV về những vấn đề liên quan đến năng lực tự học của HS Nội dung điều tra

Số GV

Phần trăm (%)

+ Rất cần thiết

35

87,5

+ Cần thiết

5

12,5

+ Khá, giỏi

8

20

+ Trung bình, khá trở lên

30

75

+ Tất cả HS

2

5

STT 1

Sự cần thiết của việc phát triển NLTH Hóa học cho HS THPT

2

Khả năng TH môn Hóa học của HS chỉ phù hợp với trình độ HS

3

Khả năng TH Hóa học của đại đa số HS THPT 40

100

hiện nay chƣa tốt 4

5

Tác dụng của rèn luyện NLTH của HS THPT: + Giúp HS hiểu và nhớ bài lâu hơn.

28

70

+ Phát huy tính tích cực, tự lập của HS.

36

90

+ Rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức.

18

45

+ Mở rộng và nâng cao kiến thức.

15

37,5

+ Tập thói quen tự học, tự nghiên cứu suốt đời

32

80

+ Kích thích hứng thú và động cơ học tập

19

47,5

Công cụ GV đã dùng để đánh giá NLTH của HS + Bảng kiểm quan sát của GV để đánh giá các 9

22,5

hoạt động trên lớp của HS. + Bài kiểm tra sau tiết học.

18

45

+ Đánh giá vở ghi.

29

72,5

+ Đánh giá qua việc HS báo cáo kết quả thực hiện 15

37,5

một dự án học tập, nghiên cứu, báo cáo kết quả

33

Nội dung điều tra

STT

Số GV

Phần trăm (%)

thực hành, thí nghiệm. + Đánh giá thông qua bài thuyết trình (bài viết, bài 21

52,5

trình chiếu, video clip,…) + HS đánh giá, nhận xét lẫn nhau.

34

85

Bảng 1.4. Đánh giá mức độ biểu hiện NLTH của HS (Mức độ biểu hiện tăng dần từ 0 – 3) STT

Biểu hiện

Mức độ 0

1

2

3

37,5 57,5

1

Xác định đƣợc mục tiêu, nhiệm vụ học tập.

0

5

2

Lên đƣợc kế hoạch và thực hiện kế hoạch học tập.

0

17,5 22,5 60

3

So sánh đối chiếu đƣợc kết quả học tập từ đó tự 0

17,5 45

37,5

đánh giá, nhận thức bản thân.

4

Rút kinh nghiệm, tự điều chỉnh, bổ sung.

5

Biết cách tìm kiếm, khai thác và chế biến thông tin 0

0

15

42,5 42,5

0

35

65

từ nhiều nguồn khác nhau.

6

Biết thắc mắc, đặt câu hỏi và tự tìm cách trả lời

0

27,5 30

7

Có khả năng đọc hiểu và ghi chép.

0

47,5 52,5 0

8

Có khả năng xử lí thông tin, giải quyết vấn đề.

0

25

55

42,5

20

Bảng 1.5. Những yêu cầu và biện pháp có thể phát triển NLTH Hóa học cho HS THPT (Mức độ tăng từ 0 đến 3: chưa thực hiện, thỉnh thoảng, thường xuyên, rất thường xuyên) STT 1

Yêu cầu và hình thức hƣớng dẫn tự học

Mức độ thực hiện 0

Thông báo trƣớc nội dung cần học cho HS và yêu 0 cầu HS chuẩn bị ở nhà.

1

2

3

7,5

20

72,5

34

STT 2

Yêu cầu và hình thức hƣớng dẫn tự học

Mức độ thực hiện 0

Đƣa ra một số câu hỏi về bài mới để HS soạn 0

1

2

3

45

55

0

5

82,5 12,5

trƣớc ở nhà.

3

Chuẩn bị bài tập đã đƣợc hệ thống từng bài (hoặc 0 từng chƣơng cho HS).

4

Hƣớng dẫn HS lập kế hoạch TH ở nhà.

0

70

22,5 7,5

5

Hƣớng dẫn và rèn luyện cho các em kĩ năng lập 0

65

32,5 2,5

dàn bài, lập đề cƣơng.

Hƣớng dẫn HS sử dụng SĐTD trong tự học

0

17,5 62,5 20

6

Hƣớng dẫn HS cách tự làm việc theo nhóm.

0

32,5 37,5 30

7

Hƣớng dẫn HS tự KT-ĐG qua bộ đề kiểm tra.

20

45

35

0

Nhận xét: Qua thực tế điều tra cho thấy, đa số GV đều thấy việc phát triển NLTH cho HS là rất cần thiết (87,5%) và phù hợp với đối tƣợng HS trung bình, khá trở lên (75%). Việc rèn luyện kĩ năng TH sẽ giúp HS phát huy đƣợc tính tích cực, tự lập của HS (90%), nhiều GV cho rằng việc này giúp HS tập thói quen TH, tự nghiên cứu suốt đời (80%) và giúp HS hiểu, nhớ bài lâu hơn (70%). Tuy nhiên, khả năng TH Hóa học của đại đa số HS THPT chƣa tốt (100%). Do đó, việc phát triển NLTH cho HS là cần thiết.

Theo đại đa số GV thì biểu hiện cao nhất của NLTH là xác định đƣợc mục tiêu, nhiệm vụ học tập (57,5%); lên đƣợc kế hoạch và thực hiện kế hoạch học tập đó (60%); tự rút kinh nghiệm, tự điều chỉnh, bổ sung (42,5%); biết cách tìm kiếm, khai thác và chế biến thông tin từ nhiều nguồn khác nhau (65%). Để phát triển NLTH cho HS, GV đã sử dụng rất nhiều biện pháp khác nhau.

Trong đó, việc thông báo trƣớc nội dung cần học cho HS và yêu cầu HS chuẩn bị ở nhà đƣợc GV sử dụng rất thƣờng xuyên (72,15%); Bên cạnh đó, GV cũng thƣờng xuyên đƣa ra một số câu hỏi về bài mới để HS soạn trƣớc ở nhà (55%) hay GV chuẩn bị bài tập đã đƣợc hệ thống từng bài (hoặc từng chƣơng cho HS) (82,5%).

35

Còn những giải pháp còn lại nhƣ hƣớng dẫn HS lập kế hoạch TH ở nhà, hƣớng dẫn và rèn luyện cho các em kĩ năng lập dàn bài, lập đề cƣơng, hƣớng dẫn HS cách tự làm việc theo nhóm (trao đổi, chia sẻ thông tin) đƣợc ít GV sử dụng vì nhiều lí do khác nhau nhƣ: lớp học còn quá đông, chƣơng trình học nặng nề, tốn quá nhiều thời gian,…

36

Tiểu kết chƣơng 1 Trong chƣơng này chúng tôi đã nghiên cứu cơ sở lý luận về vấn đề TH, năng lực TH, các năng lực thành tố cơ bản cần bồi dƣỡng và phát triển năng lực tự học cho HS, từ đó thấy đƣợc động cơ tự học quyết định kết quả TH, nêu lên đƣợc chu trình TH, các hình thức TH. Đồng thời nghiên cứu cơ sở lý luận về việc sử dụng sơ đồ tƣ duy để tự học và sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học.

Ngoài ra, trong chƣơng này có một phần khảo sát, điều tra thực trạng TH của HS phổ thông. Kết quả điều tra cho thấy rằng HS mặc dù khả năng TH đã có nhƣng hầu hết việc TH chƣa có hiệu quả vì vậy rất cần có một tài liệu TH cùng sự chỉ dẫn cụ thể hay một phƣơng pháp học tập mới có khả năng đem lại cho học sinh kết quả tốt hơn. Cũng trong phần khảo sát này chúng tôi đã phác thảo ra khung đánh giá năng lực cụ thể của các năng lực thành tố thể hiện cho năng lực tự học.

Tất cả những vấn đề trên là cơ sở lý luận và thực tiễn giúp chúng tôi quyết định chọn các vấn đề nghiên cứu nhằm tăng cƣờng năng lực tự học cho HS Trung học phổ thông đƣợc đề cập đến trong chƣơng 2 .

37

CHƢƠNG 2. PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH THÔNG QUA DẠY HỌC CHƢƠNG OXI - LƢU HUỲNH VÀ CHƢƠNG TỐC ĐỘ PHẢN ỨNG VÀ CÂN BẰNG HÓA HỌC 2.1. Giới thiệu mục tiêu, phân tích nội dung chƣơng trình và đặc điểm dạy học hai chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học 2.1.1. Mục tiêu, yêu cầu của chương Oxi - Lưu huỳnh và chương Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học 2.1.1.1. Mục tiêu, yêu cầu của chương Oxi - Lưu huỳnh * Kiến thức: - Học sinh trình bày đƣợc: + Những tính chất vật lý, tính chất hóa học cơ bản và một số ứng dụng, cách điều chế của các đơn chất oxi, ozon, lƣu huỳnh. + Những tính chất hóa học của các hợp chất quan trọng của lƣu huỳnh, một số ứng dụng và cách điều chế.

- Học sinh giải thích đƣợc: các tính chất của các đơn chất oxi, lƣu huỳnh và các hợp chất của oxi, lƣu huỳnh trên cơ sở cấu tạo nguyên tử, liên kết hóa học, độ âm điện và số oxi hóa.

- Học sinh vận dụng đƣợc các kiến thức đã học để làm bài tập ở cuối mỗi bài học và các bài tập ôn tập chƣơng. * Kĩ năng - Quan sát và giải thích hiện tƣợng ở một số thí nghiệm hóa học về oxi và lƣu huỳnh.

- Xác định chất khử, chất oxi hóa và cân bằng phƣơng trình phản ứng oxi hoá khử thuộc chƣơng Oxi – Lƣu huỳnh.

- Giải bài tập định tính và định lƣợng có liên quan đến kiến thức trong chƣơng. * Giáo dục tình cảm thái độ : - Giáo dục ý thức bảo vệ môi trƣờng.

- Chống ô nhiễm không khí và nguồn nƣớc.

- Bảo vệ tầng ozon.

38

- Giáo dục cho HS tính cần cù, cẩn thận, thói quen làm việc nghiêm túc, khoa học.

- Có ý thức gắn lý thuyết và thực tiễn để nâng cao chất lƣợng cuộc sống. * Phát triển năng lực: Năng lực chung: Năng lực (NL) giao tiếp, NL tự học, hợp tác giao tiếp, sử dụng CNTT và Truyền Thông (ICT).

Năng lực chuyên môn : Năng lực sử dụng ngôn ngữ hóa học, năng lực thực hành hóa học, năng lực tính toán hóa học, năng lực giải quyết vấn đề thông qua môn hóa học, năng lực vận dụng kiến thức hóa học để giải thích hoặc giải quyết các vấn đề của thực tiễn cuộc sống…..

2.1.1.2. Mục tiêu, yêu cầu của chương Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học * Kiến thức: + Nêu đƣợc: Khái niệm về tốc độ phản ứng; Cân bằng hóa học là gì? + Giải thích đƣợc: Các yếu tố ảnh hƣởng đến tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học. + Vận dụng đƣợc ý nghĩa của cân bằng hóa học trong kĩ thuật và đời sống. Vận dụng đƣợc các kiến thức đã học để làm bài tập ở cuối mỗi bài học và các bài tập ôn tập chƣơng, giải thích đƣợc các hiện tƣợng trong thực tế cuộc sống. * Kĩ năng: - Vận dụng các yếu tố ảnh hƣởng đến tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học để điều khiển phản ứng hóa học.

- Sử dụng biểu thức hằng số cân bằng để tính nồng độ các chất và ngƣợc lại, từ nồng độ các chất ở trạng thái cân bằng tính hằng số cân bằng.

- Rèn luyện kĩ năng làm thí nghiệm, quan sát thí nghiệm.

- Rèn luyện khả năng phân tích và khái quát vấn đề dựa vào tƣ duy logic. * Giáo dục tình cảm thái độ: - Rèn luyện và phát triển lòng say mê, thích khám phá khoa học.

- Có ý thức vận dụng những kiến thức đƣợc học để lý giải những hiện tƣợng, quy trình kĩ thuật trong cuộc sống và trong sản xuất.

- Tin tƣởng vào khoa học, con ngƣời có khả năng điều khiển các quá trình hóa học. * Phát triển năng lực:

39

Năng lực chung: Năng lực (NL) giao tiếp, NL tự học, hợp tác giao tiếp.

Năng lực chuyên môn : Năng lực sử dụng ngôn ngữ hóa học, năng lực thực hành hóa học, năng lực tính toán hóa học, năng lực giải quyết vấn đề thông qua môn hóa học, năng lực vận dụng kiến thức hóa học để giải thích hoặc giải quyết các vấn đề của thực tiễn cuộc sống…

2.1.2. Cấu trúc chương trình của chương Oxi - Lưu huỳnh và chương Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học 2.1.2.1. Cấu trúc chương trình của chương Oxi - Lưu huỳnh Bảng 2.1. Cấu trúc chương trình chương Oxi - Lưu huỳnh Tuần

Tiết

Tên bài

Chƣơng 6: Oxi - Lƣu huỳnh ( 13 tiết ) Lý thuyết: 7 tiết

Luyện tập: 3 tiết

Thực hành: 2 tiết

Kiểm tra: 1 tiết

25

26

27

28

29

52

Oxi

53

Ozon

54

Lƣu huỳnh

55

Bài thực hành số 4: Tính chất của oxi, lƣu huỳnh

56

Hidrosunfua

57

Lƣu huỳnh đioxit - lƣu huỳnh trioxit

58

Luyện tập

59

Axit sunfuric - muối sunfat

60

Axit sunfuric - muối sunfat

61

Bài thực hành số 5: Tính chất các hợp chất của lƣu huỳnh

30

31

62

Luyện tập: oxi và lƣu huỳnh

63

Luyện tập: oxi và lƣu huỳnh

64

Kiểm tra 1 tiết

40

2.1.2.2. Cấu trúc chương trình của chương Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học Bảng 2.2. Cấu trúc chương trình chương Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học Tuần

Tiết

Tên bài

Chƣơng 7: Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học (7 tiết) Lý thuyết: 4 tiết

Luyện tập: 2 tiết

Thực hành: 1 tiết 31

65

Tốc độ phản ứng hoá học (T1)

32

66

Tốc độ phản ứng hoá học (T2)

67

Bài thực hành số 6: Tốc độ phản ứng hoá học

68

Cân bằng hoá học (T1)

69

Cân bằng hoá học (T2)

70

Luyện tập: tốc độ phản ứng và cân bằng hoá học

71

Luyện tập: tốc độ phản ứng và cân bằng hoá học

33

34

2.1.3. Đặc điểm về phương pháp dạy học chương Oxi - Lưu huỳnh và chương Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học 2.1.3.1. Đặc điểm về phương pháp dạy học chương Oxi - Lưu huỳnh Vì các nhóm nguyên tố phi kim đƣợc nghiên cứu sau khi HS đã học xong các lí thuyết chủ đạo đồng thời HS đã đƣợc làm quen phƣơng pháp học phần phi kim ở chƣơng Nhóm halogen nên cấu trúc chung khi dạy chƣơng Oxi – Lƣu huỳnh là: GV hƣớng dẫn HS phân tích về đặc điểm cấu tạo nguyên tử, phân tử, số oxi hóa của nguyên tử trung tâm trong phân tử và những kiến thức đã biết về tính chất axit – bazơ, phản ứng oxi hóa – khử để giúp HS dự đoán tính chất vật lí, tính chất hóa học (tính axit – bazơ, tính oxi hóa – khử...) của các chất.

GV hƣớng dẫn HS đề xuất các thí nghiệm nghiên cứu tính chất của các chất, sau đó tiến hành thí nghiệm nghiên cứu hoặc kiểm chứng dự đoán và kết luận. Từ tính chất của các chất, HS có thể dự đoán và nêu ứng dụng của các chất trong cuộc sống. Đối với nội dung điều chế các chất, GV có thể sử dụng hệ thống câu hỏi đàm

41

thoại tái hiện và tìm tòi để hƣớng dẫn HS vận dụng lí thuyết về phản ứng hóa học, mối quan hệ và biến đổi các chất cùng với kiến thức thực tiễn để nghiên cứu quá trình sản xuất các chất trong phòng thí nghiệm và trong công nghiệp.

Có thể tóm tắt mối quan hệ các nội dung này theo sơ đồ ở hình 2.1:

Cấu tạo nguyên tử, phân tử

Tính chất vật lí

Trạng thái tự nhiên

Vị trí nguyên tố trong bảng tuần hoàn

Tính chất hóa học

Ứng dụng

Điều chế

Hình 2.1. Sơ đồ mối liên hệ giữa các nội dung nghiên cứu các chất 2.1.3.2. Đặc điểm về phương pháp dạy học chương Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học Ở chƣơng này các nội dung kiến thức có mối liên hệ chặt chẽ với nhau và có nhiều nội dung gắn với thực tiễn đời sống và sản xuất hóa học. Vì vậy khi dạy mõi nội dung lại có những phƣơng pháp dạy học khác nhau. Cụ thể - Khi dạy về các khái niệm GV cần tổ chức cho HS quan sát thí nghiệm, phân tích và nhận xét.

- Khi dạy về các yếu tố ảnh hƣởng đến tốc độ phản ứng GV cần sử dụng thí

42

nghiệm hóa học kết hợp với các phƣơng pháp dùng lời để tỏ chức các hoạt động học tập của HS. Từ hiện tƣợng của từng thí nghiệm để HS tự rút ra nhận xét và kết luận.

- Khi dạy về hằng số cân bằng GV cần tổ chức các hoạt động học tập cho HS nghiên cứu các bằng chứng thực nghiệm trong các hệ đồng thể, hệ dị thể để nắm vững đƣợc hằng số cân bằng là gì. Để hiểu rõ ý nghĩa của giá trị hằng số cân bằng cần chọn bài tập và tổ chức cho HS giải các BT. - Khi dạy về ý nghĩa của tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học trong sản xuất và đời sống GV cần đƣa ra những hiện tƣợng thực tiễn ngoài đời sống từ đó HS hiểu đƣợc cơ sở khoa học của các biện pháp kĩ thuật áp dụng trong sản xuất hóa học và lựa chọn đƣợc các điều kiện thích hợp cho một phản ứng hóa học cụ thể đƣợc dùng trong sản xuất để đạt hiệu quả cao nhất.

2.2. Đề xuất bộ công cụ đánh giá năng lực tự học của học sinh.

Từ bảng cấu trúc năng lực tự học đã đƣợc trình bày ở chƣơng 1, để phù hợp với biện pháp phát triển năng lực tự học của HS thông qua tài liệu tự học có hƣớng dẫn, sử dụng sơ đồ tƣ duy và sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học, lớp 10 chúng tôi xây dựng bảng mô tả các tiêu chí cụ thể nhƣ sau : Bảng 2.3. Bảng mô tả các mức độ đánh giá năng lực tự học Mức độ đánh giá NLTH

Tiêu chí

Mức 1

Mức 2

Mức 3

1. Xác định đƣợc

Chƣa xác định

Xác định đƣợc mục Xác định đƣợc

mục tiêu học tập

đƣợc mục tiêu học tiêu học tập nhƣng

mục tiêu học tập

tập

cụ thể, rõ ràng,

chƣa cụ thể

đúng hƣớng 2. Xác định nhiệm Chƣa xác định

Xác định đƣợc

Xác định đƣợc

vụ học tập

đƣợc nhiệm vụ

nhiệm vụ học tập

nhiệm vụ học tập

học tập

đã đầy đủ và hợp lí

đầy đủ, hợp lí và

nhƣng chƣa xác

đƣa ra đƣợc

định đƣợc đâu là

nhiệm vụ chính

43

Mức độ đánh giá NLTH

Tiêu chí

Mức 1

Mức 2

Mức 3

nhiệm vụ chính 3. Kĩ năng lập kế

Chƣa lập đƣợc kế

Lập đƣợc kế hoạch

Lập đƣợc kế

hoạch học tập

hoạch học tập

học tập nhƣng chƣa hoạch học tập chi

theo tài liệu tự

chi tiết, cụ thể và

tiết, cụ thể và hợp

học

hợp lí

lí

Có kĩ năng đọc và

Có kĩ năng đọc và

thu thập thông tin, đọc và thu thập

thu thập thông tin,

thu thập thông tin,

sử dụng SĐTD

thông tin, chƣa

biết sử dụng SĐTD biết sử dụng

biết sử dụng

nhƣng chƣa khoa

SĐTD một cách

SĐTD

học

khoa học, có tính

4. Kĩ năng đọc và

Chƣa có kĩ năng

chọn lọc cao 5. Ghi chép thông

Chƣa biết ghi

tin đọc đƣợc bằng

chép thông tin đọc đọc đƣợc phù hợp

đọc đƣợc rõ ràng,

hình thức phù

đƣợc bằng các

nhƣng chƣa thật sự

logic

hợp, thuận tiện

hình thức phù hợp

logic

6. Kĩ năng phân

Chƣa có kĩ năng

Có kĩ năng phân

Có kĩ năng phân

tích, đánh giá đƣa

phân tích, đánh

tích, đánh giá đƣa

tích, đánh giá đƣa

ra những nhận

giá đƣa ra những

ra những nhận xét,

ra những nhận xét,

xét, hệ thống hóa,

nhận xét, hệ thống hệ thống hóa, sắp

hệ thống hóa, sắp

sắp xếp thông tin

hóa, sắp xếp thông xếp thông tin

xếp thông tin

Ghi chép thông tin

Ghi chép thông tin

cho việc ghi nhớ và sử dụng

tin

nhƣng chƣa hợp lí

và điều chỉnh hợp lí

7. Kĩ năng trả lời

Trả lời đƣợc các

Trả lời đƣợc các

Trả lời đƣợc các

đƣợc các yêu cầu

yêu cầu của

yêu cầu của TLHT

yêu cầu của

của TLHT và làm

TLHT và làm bài

và làm bài tập vận

TLHT và làm bài

44

Mức độ đánh giá NLTH

Tiêu chí bài tập vận dụng

Mức 1

Mức 2

Mức 3

tập vận dụng

dụngđạt kết quả

tập vận dụng đạt

nhƣng còn mang

chính xác nhƣng

kết quả chính xác,

tính chất cảm tính, chƣa nhanh và cao

nhanh và cao

chƣa đạt kết quả chính xác, nhanh và cao 8. Kĩ năng hợp tác Chƣa có kĩ năng

Có kĩ năng hợp tác

Có kĩ năng hợp

làm việc theo

hợp tác làm việc

làm việc theo nhóm tác làm việc theo

nhóm nhƣ lắng

theo nhóm

nhƣng trao đổi

nhóm, trao đổi

nghe, trao đổi

phân tích trong

phân tích trong

phân tích trong

thảo luận còn đạt

thảo luận tích cực,

thảo luận

hiệu quả chƣa cao

đạt hiệu quả cao

9. Kĩ năng chuẩn

Chƣa biết cách

Chuẩn bị đƣợc vấn

Chuẩn bị vấn đề

bị vấn đề để thảo

chuẩn bị

đề thảo luận nhƣng

thảo luận hợp lí,

chƣa hợp lí, phù

khoa học, phù hợp

hợp với nội dung

với nội dung bài

bài học

học

Đƣa đƣợc câu hỏi

Đƣa đƣợc câu hỏi

luận

10. Đƣa câu hỏi

Chƣa có khả năng

để mở rộng, đào

đƣa câu hỏi để mở để mở rộng, đào

để mở rộng, đào

sâu vấn đề vận

rộng, đào sâu vấn

sâu vấn đề vận

sâu vấn đề vận

dụng kiến thức

đề vận dụng kiến

dụng kiến thức vào

dụng kiến thức

vào cuộc sống

thức vào cuộc

cuộc sống nhƣng

vào cuộc sống

sống

chƣa hợp lí, khoa

một cách khoa

học

học, có tính chọn lọc cao

11. Rút kinh

Chƣa rút ra đƣợc

Rút đƣợc kinh

Rút đƣợc kinh

nghiệm học tập

kinh nghiệm

nghiệm nhƣng

nghiệm và áp

45

Tiêu chí

Mức độ đánh giá NLTH Mức 1

cho bản thân

12. Chia sẻ kinh

Chia sẻ kinh

Mức 2

Mức 3

chƣa biết cách áp

dụng một cách

dụng vào những

hợp lí vào các tình

tình huống học tập

huống học tập sau

sau

đó

Chia sẻ kinh

Chia sẻ kinh

nghiệm với bạn bè nghiệm với bạn bè nghiệm với bạn bè,

nghiệm với bạn

và biến kinh

tuy nhiên chƣa

biết cách biến kinh

bè, biết cách biến

nghiệm của bạn

biết cách biến

nghiệm của bạn bè

kinh nghiệm của

bè phù hợp với

kinh nghiệm của

phù hợp với bản

bạn bè phù hợp

bản thân .

bạn bè phù hợp

thân nhƣng chƣa

với bản thân một

với bản thân .

hợp lí trong các

cách hợp lí, đạt

trƣờng hợp cụ thể

kết quả cao

13. Vận dụng linh

Chƣa biết cách

Biết cách vận dụng

Vận dụng linh

hoạt kinh nghiệm

vận dụng

kinh nghiệm vào

hoạt kinh nghiệm

vào những tình

những tình huống

vào những tình

huống mới .

mới nhƣng chƣa

huống mới đạt

hợp lí, đạt hiệu quả

hiệu quả cao

chƣa cao 14. Tự đánh giá

Chƣa tự nhận ra

Tự nhận ra và điều

Tự nhận ra và

đƣợc những hạn

và điều chỉnh

chỉnh những thiếu

điều chỉnh những

chế, thiếu sót của

những thiếu sót,

sót, hạn chế trong

thiếu sót, hạn chế

bản thân trong

hạn chế trong quá

quá trình tự học

trong quá trình tự

học tập.

trình tự học

nhƣng chƣa hợp lí

học một cách hợp lí, có kết quả

15. Lắng nghe và

Lắng nghe và tiếp

Lắng nghe và tiếp

Lắng nghe và tiếp

tiếp thu những

thu nhƣng chƣa có thu, có phƣơng án

thu, có phƣơng án

thông tin phản

phƣơng án khắc

khắc phục hạn

khắc phục hạn chế,

46

Tiêu chí

Mức độ đánh giá NLTH Mức 1

Mức 2

Mức 3

hồi.Trên cơ sở

phục hạn chế,

thiếu sót nhƣng

chế, thiếu sót một

những thông tin

thiếu sót để nâng

chƣa đầy đủ, hợp lí

cách hợp lí giúp

phản hồi, có

cao chất lƣợng

nâng cao chất

phƣơng án khắc

học tập

lƣợng học tập

phục hạn chế, thiếu sót để nâng cao chất lƣợng học tập .

Từ bảng 2.3 chúng tôi đề xuất bộ công cụ đánh giá năng lực tự học của HS gồm: 2.2.1. Đánh giá kiến thức kĩ năng kết quả tự học của HS thông qua bài kiểm tra - HS tự đánh giá thông qua bài TEST lần 1 và lần 2.

- GV đánh giá thông qua bài kiểm tra 20 phút 2.2.2. Đánh giá năng lực tự học của HS thông qua bảng kiểm quan sát của GV và phiếu tự đánh giá của HS Để phù hợp với biện pháp phát triển năng lực tự học của HS thông qua tài liệu tự học có hƣớng dẫn, sử dụng sơ đồ tƣ duy và sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học – Hóa học lớp 10 chúng tôi xây dựng các tiêu chí cụ thể nhƣ sau :

47

Bảng 2.4. Bảng kiểm quan sát dành cho GV và phiếu tự đánh giá của HS về các mức độ của NL tự học Tiêu

Tiêu chí đánh giá

chí 1

Xác định đƣợc mục tiêu học tập

2

Xác định đƣợc nhiệm vụ học tập

3

4

Kĩ năng lập kế hoạch học tập theo tài liệu tự học Kĩ năng đọc và thu thập thông tin, sử dụng SĐTD Ghi chép thông tin đọc đƣợc bằng hình thức

5

phù hợp, thuận tiện cho việc ghi nhớ và sử dụng

6

7

8 9 10 11 12

13 14

Kĩ năng phân tích, đánh giá đƣa ra những nhận xét, hệ thống hóa, sắp xếp thông tin Kĩ năng trả lời đƣợc các yêu cầu của TLHT và làm bài tập vận dụng Kĩ năng hợp tác làm việc theo nhóm nhƣ lắng nghe, trao đổi phân tích trong thảo luận Kĩ năng chuẩn bị vấn đề để thảo luận Đƣa câu hỏi để mở rộng, đào sâu vấn đề vận dụng kiến thức vào cuộc sống Rút kinh nghiệm học tập cho bản thân Chia sẻ kinh nghiệm với bạn bè và biến kinh nghiệm của bạn bè phù hợp với bản thân .

Vận dụng linh hoạt kinh nghiệm vào những tình huống mới .

Tự đánh giá đƣợc những hạn chế, thiếu sót của

Mức độ Mức 1

Mức 2

Mức 3

48

Tiêu

Tiêu chí đánh giá

chí

Mức độ Mức 1

Mức 2

Mức 3

bản thân trong học tập .

Lắng nghe và tiếp thu những thông tin phản 15

hồi.Trên cơ sở những thông tin phản hồi, có phƣơng án khắc phục hạn chế, thiếu sót để nâng cao chất lƣợng học tập .

2.3. Đề xuất một số biện pháp phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua dạy học chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học.

2.3.1. Biện pháp 1: Thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn cho học sinh 2.3.1.1. Thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn chương “Oxi- Lưu huỳnh”, Hóa học 10: Giới thiệu cấu trúc của tài liệu: gồm 2 phần Phần 1: “Tài liệu tự học có hƣớng dẫn theo môđun với nội dung lí thuyết” Phần 2: “Tài liệu tự học có hƣớng dẫn theo môđun với nội dung bài tập” Cấu trúc của phần 1 gồm 6 mục sau : A. Giới thiệu mục tiêu học sinh cần đạt: Là những kiến thức, kỹ năng cơ bản mà HS cần làm đƣợc sau khi kết thúc bài học.

B. Giới thiệu nguồn tài liệu: Sách giáo khoa hóa học lớp 10, sách bài tập hóa học 10. Ngoài ra HS có thể tham khảo các nguồn tài liệu khác nhƣ sách báo, internet...

C. Hệ thống câu hỏi hƣớng dẫn học sinh tự học: Gồm hệ thống các câu hỏi mà thông qua việc trả lời HS có đƣợc những kiến thức ban đầu về nội dung bài dạy.

D. Bài tập tự kiểm tra kiến thức của HS sau khi đã tự đọc tài liệu theo hƣớng dẫn ở mục C: Dƣới hình thức là một bài kiểm tra 15 phút bao gồm 10 câu hỏi trắc nghiệm khách quan có đáp án tham khảo, thông qua bài kiểm tra này học sinh có thể tự đánh giá đƣợc kiến thức ban đầu của mình ở mức độ nào khi tự đọc tài liệu.

49

E. Nội dung cần nghiên cứu (thông tin phản hồi): Là phần nội dung chi tiết cụ thể hóa cho phần C, những câu hỏi hƣớng dẫn học bài.

F. Bài tự kiểm tra KT sau khi nghiên cứu thông tin phản hồi: Tƣơng tự nhƣ bài kiểm tra phần D cũng với 10 câu trắc nghiệm khách quan nhƣng cấp độ có nâng cao hơn so với đề ở mục D. Phần 2: “Tài liệu tự học có hướng dẫn với nội dung bài tập” gồm hệ thống các bài tập đƣợc phân theo ba dạng: - Các loại bài tập lý thuyết - Các loại bài tập tính toán - Một số bài tập mở, bài tập theo định hƣớng phát triền năng lực Ở phần bài tập lý thuyết lại đƣợc chia thành 4 dạng gồm : Dạng 1. Chuỗi phản ứng, sơ đồ chuyển hóa Dạng 2. Nhận biết Dạng 3. Giải thích và chứng minh hiện tƣợng Dạng 4. Bài tập điều chế Ở phần bài tập tính toán mỗi chủ đề lại đƣợc chia thành các dạng bài tập nhỏ theo tính chất đặc trƣng của các chất để HS dễ học, dễ vận dụng. Ở phần bài tập mở, bài tập theo định hƣớng phát triển năng lực chúng tôi đƣa ra một số bài tập cả ở lý thuyết và tính toán tuy nhiên chúng đều gắn liền với thực tiễn và có ứng dụng cao. Đối với cả ba phần có một số bài tập đƣợc đƣa ra lời giải, một số bài tập đƣợc đƣa ra hƣớng dẫn – một mắt xích giúp HS có thể tham khảo và sử dụng, một số bài tập tự luyện không có lời giải.

2.3.1.2. Tài liệu tự học có hướng dẫn với nội dung lý thuyết Trong chƣơng Oxi- Lƣu huỳnh chúng tôi chọn: Bài 30. Lƣu huỳnh để thiết kế bài tự học cho học sinh.

50

Bài 30. Lƣu huỳnh A. Mục tiêu Kiến thức: - Nêu đƣợc: vị trí, cấu hình electron lớp ngoài cùng của nguyên tử lƣu huỳnh. Tính chất vật lí: hai dạng thù hình phổ biến (tà phƣơng, đơn tà) của lƣu huỳnh, quá trình nóng chảy đặc biệt của lƣu huỳnh, ứng dụng.

- Chứng minh đƣợc lƣu huỳnh là vừa có tính oxi hoá vừa có tính khử. Trong các hợp chất, lƣu huỳnh có số oxi hoá là -2, +4, +6.

Kĩ năng : - Dự đoán tính chất, kiểm tra, kết luận về tính chất hóa học của lƣu huỳnh.

- Quan sát thí nghiệm, hình ảnh rút ra nhận xét về tính chất hóa học của lƣu huỳnh.

- Viết phƣơng trình hóa học chứng minh tính chất hóa học của lƣu huỳnh.

- Tính khối lƣợng lƣu huỳnh, hợp chất của lƣu huỳnh tham gia và tạo thành trong phản ứng.

Thái độ: HS chủ động, tự giác, ham học hỏi, tích cực phát biểu xây dựng bài. Định hƣớng phát triển năng lực: Năng lực tự học, năng lực giải quyết vấn đề.

B.Tài liệu tham khảo Tài liệu tham khảo

Trang

1. SGK Hoá học 10 cơ bản – NXB Giáo dục

Trang 129-132

2. Sách bài tập hóa học 10 - NXB Giáo dục

Trang 61-62

3. Các nguồn tài liệu tham khảo khác C. Hệ thống câu hỏi hƣớng dẫn học sinh tự học Dựa vào các nguồn tài liệu đã giới thiệu ở trên, hãy trả lời các câu hỏi sau: 1

Nêu vị trí của Lƣu huỳnh trong bảng tuần hoàn, viết cấu hình electron?

2

Lƣu huỳnh có những tính chất vật lí nào? Ảnh hƣởng của nhiệt độ đến tính chất vật lí của lƣu huỳnh?

3

Dựa vào cấu hình electron, cho biết số electron lớp ngoài cùng?Từ đó nếu các số oxi hóa có thể có của lƣu huỳnh trong hợp chất và dự đoán tính chất hóa

51

học chung của lƣu huỳnh?

4

Viết phƣơng trình hóa học của lƣu huỳnh với kim loại và với hiđro. Ghi rõ điều kiện của phản ứng, xác định số oxi hóa của lƣu huỳnh và kết luận về vai trò của lƣu huỳnh trong phản ứng?

5

Viết phƣơng trình hóa học của lƣu huỳnh với oxi, flo. Rút ra kết luận.

6

Trình bày một sốứng dụng của lƣu huỳnh mà em biết.

7

Cho biết trong tự nhiên lƣu huỳnh tồn tại nhƣ thế nào?

8

Có thể khai thác lƣu huỳnh bằng những cách nào? Cho biết vai trò của những phản ứng đó đối với môi trƣờng?

D. Bài tập tự kiểm tra kiến thức của học sinh sau khi đã tự đọc tài liệu theo các hƣớng dẫn trên (Bài KT lần 1) Thời gian làm bài: 15 phút

ĐỀ KIỂM TRA LẦN 1

(không kể thời gian giao đề)

LƢU HUỲNH Họ và tên: ……………………..Lớp: 10…..

Câu

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Đáp án Câu 1. Nguyên tố lƣu huỳnh có số hiệu nguyên tử là 16. Vị trí của lƣu huỳnh trong bảng tuần hoàn các nguyên tố hóa học là: A. chu kì 5, nhóm VIA.

B. chu kì 3, nhóm VIA.

C. chu kì 3, nhóm IVA.

D. chu kì 5, nhóm IVA.

Câu 2. Kim loại nào sau đây tác dụng với lƣu huỳnh ở nhiệt độ thƣờng?

A. Al

B. Fe

C. Hg

D. Cu

Câu 3. Có bao nhiêu gam SO2 hình thành khi cho 128 gam S phản ứng hoàn toàn với 100 gam O2?

A. 228 g

B. 200 g

C. 100 g

D. 256 g

Câu 4. Nguyên tử S đóng vai trò vừa là chất khử, vừa là chất oxi hóa trong phản ứng nào sau đây?

52

t A. 4S + 6NaOH (đặc)  2Na2S + Na2S2O3 +3H2O o

t B. S + 3F2  SF6 o

t C. S + 6HNO3 (đặc)  H2SO4 + 6NO2 + 2H2O o

t D. S + 2Na  Na2S o

Câu 5. Lƣu huỳnh tà phƣơng (Sα) và lƣu huỳnh đơn tà (Sᵝ) là: A. hai dạng thù hình của lƣu huỳnh.

B. hai đồng vị của lƣu huỳnh.

C. hai đồng phân của lƣu huỳnh.

D. hai hợp chất của lƣu huỳnh.

Câu 6. Cho 13 gam kẽm tác dụng với 3,2 gam lƣu huỳnh sản phẩm thu đƣợc sau phản ứng là: A. ZnS

B. ZnS và S

C. ZnS và Zn

D. ZnS, Zn và S.

Câu 7. Trong 5,6 gam bột sắt với 2,4 gam bột lƣu huỳnh rồi nung nóng (trong điều kiện không có không khí), thu đƣợc hỗn hợp rắn M. Cho M tác dụng với lƣợng dƣ dung dịch HCl, giải phóng hỗn hợp khí X và còn lại một phần không tan G. Để đốt cháy hoàn toàn X và G cần vừa đủ V lít khí O2(đktc). Giá trị của V là: A. 4,48

B. 3,36

C. 3,08

D. 2,80

Câu 8. Cho các phƣơng trình hóa học của các phản ứng sau: t S + O2  SO2 o

t S + 3F2  SF6 o

S + Hg → HgS t S + 6HNO3 (đặc)  H2SO4 + 6NO2 + 2H2O o

Trong các phản ứng trên, số phản ứng trong đó S thể hiện tính khử là: A. 3

B. 2

C. 4

D. 1

Câu 9. Câu nào sau đây diễn tả đúng tính chất hóa học của lƣu huỳnh?

A. lƣu huỳnh chỉ có tính oxi hóa B. lƣu huỳnh chỉ có tính khử C. lƣu huỳnh vừa có tính oxi hóa, vừa có tính khử.

53

D. lƣu huỳnh không có tính oxi hóa và không có tính khử.

Câu 10. Số oxi hoá của S trong các hợp chất sau: Cu2S, FeS2, NaHSO4, (NH4)2S2O8, Na2SO3 lần lựơt là: A. -4, -2, +6, +7, +4.

B. -4, -1, +6, +7, +4.

C. -2, -1, +6, +7, +4.

D. -2, -1, +6, +6, +4.

ĐÁP ÁN THAM KHẢO Câu

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Đáp án

B

C

B

A

A

C

D

A

C

D

E. Nội dung cần nghiên cứu (thông tin phản hồi) STT 1

Vấn đề

Nội dung

Nêu vị trí của Lƣu

I. Vị trí, cấu hình e nguyên tử

huỳnh trong bảng tuần

- Vị trí: ô 16, nhóm VIA, chu kì 3

hoàn, viết cấu hình

- Cấu hình electron: 1s22s22p63s23p4

electron?

2

Lƣu huỳnh có những II. Tính chất vật lí tính chất vật lí nào? Ảnh 1. Hai dạng thù hình của lƣu huỳnh hƣởng của nhiệt độ đến - Lƣu huỳnh tà phƣơng S .  tính chất vật lí của lƣu - Lƣu huỳnh đơn tà S  . huỳnh?  Khối lƣợng riêng

 Độ bền

S > S  .

S < S  .

 Nhiệt độ nóng chảy

S < S  .

- Hai dạng thù hình khác nhau về cấu tạo tinh thể, tính chất vật lí nhƣng tính chất hóa học giống nhau.

2. Ảnh hƣởng của nhiệt độ đến tính chất vật lí của lƣu huỳnh

54

Vấn đề

STT

Nội dung - Ở dƣới 1130C, S  và S  là chất rắn, màu vàng.

Phân tử lƣu huỳnh có 8 nguyên tử liên kết cộng hóa trị với nhau tạo thành mạch vòng.

- Ở 119oC, lƣu huỳnh nóng chảy thành chất lỏng màu vàng, rất linh động. Các phân tử S8 chuyển động trƣợt trên nhau rất dễ dàng.

- Ở trên 187oC, lƣu huỳnh lỏng trở nên quánh nhớt, có màu nâu đỏ. Mạch vòng của phân tử S8 bị đứt gẫy tạo thành những chuỗi có 8 nguyên tử S. Những chuỗi này liên kết với nhau tạo thành phân tử lớn, chứa tới hàng triệu nguyên tử (Sn).

- Ở 445oC, lƣu huỳnh sôi. Các phân tử lớn Sn bị đứt gẫy thành nhiều phân tử nhỏ bay hơi.

- Ở 1400oC, hơi lƣu huỳnh là những phân tử S2.

- Ở 1700oC, hơi lƣu huỳnh là những nguyên tử S. Để đơn giản, ngƣời ta dùng kí hiệu S mà không dùng công thức phân tử S8 trong các phản ứng hoá học.

3

Dựa

vào

cấu

hình III. Tính chất hóa học

electron, cho biết số Nguyên

tử

S

có

cấu

hình

electron

là

electron lớp ngoài cùng? 1s22s22p63s23p4 → nguyên tử S có 6 electron lớp Từ đó nêu các số oxi ngoài cùng. hóa có thể có của lƣu → Trong các hợp chất cộng hoá trị của S: huỳnh trong hợp chất và

- Với những nguyên tố khác có độ âm điện nhỏ

dự đoán tính chất hóa hơn (kim loại, hiđro,...), nguyên tố S có số oxi học

chung

huỳnh?

của

lƣu hoá -2.

- Với những nguyên tố có độ âm điện lớn hơn

55

Vấn đề

STT

Nội dung (oxi, clo,...), nguyên tố S có số oxi hoá +4 hoặc +6. → Đơn chất S khi tham gia phản ứng hóa học số oxi hóa có thể tăng hoặc giảm → S vừa thể hiện tính khử, vừa thể hiện tính oxi hóa.

4

Viết phƣơng trình hóa 1. Tác dụng với kim loại và hidro học của lƣu huỳnh với kim loại và với hiđro.

Ghi rõ điều kiện của

o

o

2 2

t Cu + S  Cu S o

o

o

2 2

t Fe S Fe + S  o

o

2 2

o

phản ứng, xác định số Hg + S → Hg S o oxi hóa của lƣu huỳnh o 2 2 to H 2 + S  H 2 S và kết luận về vai trò o

-2 của lƣu huỳnh trong S + 2e  S

phản ứng?

5

 S thể hiện tính oxi hóa.

Viết phƣơng trình hóa 2. Tác dụng với phi kim học của lƣu huỳnh với oxi, flo. Rút ra kết luận.

o

o

o

o

o

o

4 2

t S + O2  S O2 6 1

t S + F2  S F6

 S thể hiện tính khử

6

Trình bày một sốứng IV. Ứng dụng dụng của lƣu huỳnh mà - Dùng để sản xuất H2SO4 em biết.

S  SO2  SO3  H2SO4 - Lƣu hóa cao su, sản xuất diêm, dƣợc phẩm, phẩm nhuộm, chất trừ sâu, diệt nấm,…

7

Cho biết trong tự nhiên V. Trạng thái tự nhiên và sản xuất lƣu huỳnh lƣu huỳnh tồn tại nhƣ 1. Trạng thái tự nhiên

56

Vấn đề

STT

Nội dung Trong tự nhiên, lƣu huỳnh có nhiều ở dạng đơn

thế nào?

chất, tạo thành những mỏ lớn trong vỏ Trái Đất.

Ngoài ra, lƣu huỳnh còn có ở dạng hợp chất nhƣ các muối sunfat, muối sunfua…

8

Có thể khai thác lƣu 2. Sản xuất lƣu huỳnh huỳnh bằng những cách a. Đốt H2S trong điều kiện thiếu không khí : nào? Cho biết vai trò 2H2S + O2 → 2S + 2H2O của những phản ứng đó b. Dùng H2S khử SO2 : đối với môi trƣờng?

2H2S + SO2 → 3S + 2H2O Phƣơng pháp này cho phép thu hồi trên 90% lƣợng lƣu huỳnh có trong các hợp chất khí thải độc hại SO2 và H2S.

F. Bài tự KT kiến thức sau khi nghiên cứu thông tin phản hồi ĐỀ KIỂM TRA LẦN 2 Thời gian làm bài: 15 phút

LƢU HUỲNH Họ và tên: ……………………..Lớp: 10…..

(không kể thời gian giao đề)

Câu

6

1

2

3

4

5

7

8

9

10

Đáp án Câu 1. Trong phòng thí nghiệm, ngƣời ta thƣờng điều chế SO2 từ: A. S và O2

B. FeS2 và O2

C. H2S và O2

Câu 2. So sánh tính oxi hóa của oxi, ozon và lƣu huỳnh thì : A. lƣu huỳnh mạnh hơn oxi, oxi mạnh hơn ozon.

B. lƣu huỳnh yếu hơn oxi và oxi yếu hơn ozon.

C. oxi mạnh hơn ozon và ozon mạnh hơn lƣu huỳnh.

D. oxi yếu hơn ozon và ozon yếu hơn lƣu huỳnh.

D. Na2SO3 và H2SO4

57

Câu 3. Cho phƣơng trình hóa học của phản ứng sau: S + 2H2SO4 đặc, nóng → 3SO2 + 2H2O Trong phản ứng trên, tỉ lệ giữa số nguyên tử lƣu huỳnh bị khử và số nguyên tử lƣu huỳnh bị oxi hóa là : A. 1 : 2

B. 1 : 3

C. 3 : 1

D. 2 : 1

Câu 4. Phản ứng giữa lƣu huỳnh với đồng ở nhiệt độ cao tạo ra hợp chất A. đồng (II) sunfat.

B. đồng (II) sunfit.

C. đồng (II) sunfua.

D. đồng (I) sunfat.

Câu 5. Đốt 5,0 gam lƣu huỳnh trong bình chứa 6,4 gam oxi, lƣợng SO2 thu đƣợc trộn với oxi dƣ nén vào bình chứa V2O5 thu đƣợc m gam SO3. Giá trị của m là (giả thiết rằng hiệu suất phản ứng là 75%) : A. 5.

B. 5,7.

C. 9,375.

D. 11,4.

Câu 6. Nung nóng 8 gam hỗn hợp chứa Mg và S, thu đƣợc hỗn hợp A. Cho A vào dung dịch HCl dƣ, thu đƣợc 4,48 lit hỗn hợp khí B (đktc). Phần trăm khối lƣợng hỗn hợp ban đầu lần lƣợt là : A. 40%, 60%.

B. 60%, 40%.

C. 50%, 50%.

D. 30%, 70% .

Câu 7. Cho lƣu huỳnh lần lƣợt phản ứng với mỗi chất sau (trong điều kiện thích hợp): H2, O2, H2SO4 loãng, Al, Fe, F2. Có bao nhiêu phản ứng chứng minh đƣợc tính khử của lƣu huỳnh?

A. 2

B. 3

C. 5

D. 4

Câu 8. Hơi thủy ngân rất độc, bởi vậy khi làm vỡ nhiệt kế thủy ngân thì chất bột đƣợc dùng để rắc lên thủy ngân rồi gom lại là: A. vôi sống.

B. cát.

C. muối ăn.

D. lƣu huỳnh.

Câu 9. Chọn câu không đúng trong các câu dƣới đây khi nói về lƣu huỳnh?

A. lƣu huỳnh có 2 dạng thù hình: đơn tà và tà phƣơng B. lƣu huỳnh là chất rắn màu vàng C. lƣu huỳnh không tan trong nƣớc D. lƣu huỳnh không tan trong các dung môi hữu cơ

58

Câu 10. Cấu hình electron của lƣu huỳnh (Z=16) là: A. 1s22s22p63s23p4

B. 1s22s22p63s13p5

C. 1s22s22p63s23p5

D. 1s22s22p63s33p3

ĐÁP ÁN THAM KHẢO Câu

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Đáp án

D

B

D

C

C

D

B

D

D

A

2.3.1.3. Tài liệu tự học có hướng dẫn với nội dung bài tập Trong khuôn khổ tài liệu này chúng tôi chỉ trình bày tài liệu với nội dung bài tập của bài 33: Axit sunfuric - Muối sunfat Bài 33: Axit sunfuric - Muối sunfat I, Tính chất vật lý Bài 1: Em hãy giải thích vì sao khi pha loãng axit sunfuric đặc không nên rót nƣớc vào axit sunfuric đặc mà phải rót từ từ axit sunfuric đặc vào nƣớc và khuấy nhẹ ?

Hƣớng dẫn:

H2SO4 có tính háo nƣớc, tan vô hạn trong nƣớc và tỏa rất nhiều nhiệt. Nếu ta rót nƣớc vào H2SO4, nƣớc sôi đột ngột và kép theo những giọt axit bắn ra xung quanh gây nguy hiểm.Vì vậy, muốn pha loãng axit H2SO4đặc, ngƣời ta phải rót từ từ axit vào nƣớc và khuấy nhẹ bằng đũa thủy tinh mà không đƣợc làm ngƣợc lại.

Bài 2: Có 100ml H2SO4 98% , d = 1084g/ml. Ngƣời ta muốn pha loãng thể tích H2SO4 trên thành dd H2SO4 20%. Tính V nƣớc cần dùng để pha loãng?

Hƣớng dẫn:Ta có: Khối lƣợng của 100ml dung dịch axit 98%: mdd = V.d = 100.1,84 = 184 (gam) Khối lƣợng H2SO4 nguyên chất trong 100ml dung dịch trên là :

59

m = ( mdd . C%) /100 = 184.98 / 100 = 180,32 (gam).

Khối lƣợng dung dịch axit 20% có chứa 180,32 g H2SO4 nguyên chất là: 180,32.100 / 20 = 901,6 (gam).

Khối lƣợng nƣớc cần bổ sung vào 100 ml dung dịch H2SO4 98% để có đƣợc dung dịch 20% là : 901,6 – 184 = 717,6 (gam) Vì D của nƣớc là 1g/ml nên thể tích nƣớc cần bổ sung là 717,6 ml.

II, Tính chất hóa học 1, Bài tập lý thuyết Dạng 1. Viết PTHH, sơ đồ chuyển hóa.

Bài 1. Viết phƣơng trình phản ứng xảy ra theo sơ đồ chuyển hóa sau, ghi rõ điều kiện ( nếu có): S  SO2  S  H2S  H2SO4  SO2  Na2SO3 Hƣớng dẫn giải: Dạng bài này đã có mặt đầy đủ các chất trong chuỗi nên học sinh chỉ cần nắm vững kiến thức về các chất là có thể giải đƣợc. t 1. S + O2  SO2 o

2. SO2 + 2H2S → 3S + 2H2O t 3. S + H2  H2 S o

4. H2S + 4Cl2 + 4H2O → H2SO4 + 8HCl 5. 2H2SO4 + Cu → CuSO4 + SO2 + 2H2O 6. SO2 + 2NaOH → Na2SO3 + H2O Bài 2. Tìm công thức của X và hoàn thành các phƣơng trình hoá học ( ghi rõ điều kiện nếu có): 1. X + S → … + H2O 2. X + FeO → … + SO2 + H2O 3. … + Br2 + …→ HBr + X 4. C + X → … + … + H2O 5. X + BaCl2 → … + …

6. X + KBr → … + SO2 + … + H2O

60

Hƣớng dẫn: X là H2SO4 Bài tập tƣơng tự: Bài 3. Viết phƣơng trình phản ứng xảy ra theo sơ đồ chuyển hóa sau, ghi rõ điều kiện ( nếu có): H2SO4  SO2  H2SO4  Fe2(SO4)3  Fe(OH)3  Fe2(SO4)3  K2SO4  BaSO4.

Bài 4. Tìm A, A1, A2, B, B1, B2, C, X. Y, Z, N, M? Viết phƣơng trình phản ứng xảy ra theo sơ đồ chuyển hóa sau, ghi rõ điều kiện ( nếu có): +Y

A

A1

+Z

A2

SO2

C + X CuCl2

CuS B

+N

B1

+M

B2

Biết rằng: A, A1, A2 là hợp chất của S B, B2, B2 là hợp chất của Cu hoặc Cu kim loại Dạng 2. Nhận biết Bài 1. Nhận biết sự có mặt các chất trong cùng một hỗn hợp: HCl, H2SO4, HNO3 Hƣớng dẫn: * Nhỏ dung dịch Ba(OH)2 vào mẫu thử thấy có kết tủa màu trắng bền → có mặt H2SO4 Ba(OH)2 + H2SO4→ BaSO4↓ + 2H2O * Nhỏ tiếp dung dịch AgNO3 vào thấy xuất hiện kết tủa màu trắng bền → có mặt ion clorua → có mặt HCl (vì các chất trong hỗn hợp đều là axit) HCl + AgNO3→ AgCl + HNO3 * Lấy một mẫu thử khác rồi cho một lƣợng Cu miếng vào và đun nóng thấy thoát khí không màu hóa nâu trong không khí → có mặt HNO3 (ion nitrat trong môi trƣờng axit) 8HNO3 + 3Cu → 3Cu(NO3)2 + 3NO + 4H2O 2NO + O2→ 2NO2

61

Bài 2. Chỉ dùng quỳ tím nhận biết các dung dịch mất nhãn sau : Na2SO4, Na2CO3, H2SO4, BaCl2 Hƣớng dẫn: Mẫu thử làm quỳ tím hóa đỏ là H2SO4, quỳ tím hóa xanh là Na2CO3, các mẫu thử khác không hiện tƣợng.

Lấy một lƣợng nhỏ các mẫu thử còn lại, nhỏ dung dịch H2SO4 vào thấy xuất hiện kết tủa trắng bền → BaCl2, mẫu thử còn lại không hiện tƣợng là Na2SO4.

PTHH: H2SO4 + BaCl2 → BaSO4 ↓ + 2HCl Bài 3. Nhận biết các các dung dịch trong các lọ riêng biệt sau: Na2SO4 ; NaCl ; Na2CO3 ; H2SO4 ; NaOH. Hƣớng dẫn: - Dùng quỳ tím: Nếu làm quỳ tím hóa đỏ → H2SO4 Nếu làm quỳ tím hóa xanh → NaOH, Na2CO3 (nhóm 1) Các mẫu thử còn lại không hiện tƣợng (nhóm 2) - Dùng H2SO4 vừa nhận đƣợc nhỏ vào 2 mẫu thử nhóm 1: Nếu thấy xuất hiện bọt khí → Na2CO3 Còn lại không hiện tƣợng là NaOH - Dùng dung dịch BaCl2 nhỏ vào 2 mẫu thử nhóm 2: Nếu xuất hiện kết tủa trắng → Na2SO4 Không hiện tƣợng → NaCl PTHH: H2SO4 + Na2CO3 → Na2SO4 + CO2↑ + H2O Na2SO4 + BaCl2 → BaSO4↓ + 2NaCl Bài tập tƣơng tự: Bài 4. Chỉ dùng quỳ tím nhận biết các dung dịch mất nhãn sau: HCl; Na2SO4; NaCl; Ba(OH)2 Bài 5. Nhận biết các lọ chứa các dung dịch mất nhãn sau:

62

HCl, H2SO4, Na2SO4, Na2CO3 và NaCl Bài 6. Chỉ dùng một thuốc thử duy nhất nhận biết các dung dịch mất nhãn sau: FeSO4; Fe2(SO4)3; CuSO4; Na2SO4.

Dạng 3. Giải thích, chứng minh hiện tƣợng Bài 1. Tại sao điều chế Hidrôsunfua từ sunfua kim loại thì ta thƣờng dùng axit HCl mà không dùng H2SO4 đậm đặc?

Hƣớng dẫn: Giải thích dựa trên tính chất đặc trƣng của mỗi chất. H2S là chất có tính khử mạnh sinh ra sẽ phản ứng với chất có tính oxi hóa mạnh nhƣ H2SO4 đặc H2SO4 + 3H2S → 4S + 4H2O Hay 3H2SO4 + H2S → 4SO2 + 4H2O Bài 2. Nêu hiện tƣợng, viết phƣơng trình phản ứng khi: Nhỏ vài giọt H2SO4 đặc vào ống nghiệm có chứa đƣờng saccarozơ.

Hƣớng dẫn: H2SO4 hút hết nƣớc trong đƣờng saccarozơ, một phần cacbon bị H 2SO4 đặc oxi hóa thành khí CO2 cùng với SO2 bay lên làm sủi bọt, đẩy cacbon trào ra ngoài cốc.

C12H22O11

H2SO4 đặc

12C + 11H2O

C + 2H2SO4 → CO2 + 2SO2 + 2H2O Bài tập tƣơng tự: Bài 3. Nêu hiện tƣợng, viết phƣơng trình phản ứng khi: Nhỏ vài giọt H2SO4 đặc vào ống nghiệm có chứa một ít tinh thể CuSO4.5H2O. Bài 4. Cho lá sắt kim loại vào: a) Dung dịch H2SO4 loãng b) Dung dịch H2SO4 loãng có một lƣợng nhỏ CuSO4 Nêu hiện tƣợng xảy ra, giải thích và viết các phƣơng trình phản ứng trong mỗi trƣờng hợp?

Dạng 4: Bài tập điều chế

63

Bài 1. Viết phƣơng trình hóa học của phản ứng điều chế H2SO4đặc từ quặng pirit.

Hƣớng dẫn: t 4FeS2 + 11O2  2Fe2O3 + 8SO2 o

Đốt quặng pirit sắt:

t0, xt

Sản xuất SO3:

2SO2 + O2

2SO3

Hấp thụ SO3 bằng H2SO4: H2SO4 + nSO3 → H2SO4. nSO3 H2SO4. nSO3 + nH2O → ( n+1) H2SO4 Bài 2. Từ 1 tấn quặng có chứa 96% FeS2, ngƣời ta có thể sản xuất đƣợc khối lƣợng axit sunfuric là bao nhiêu?

Hƣớng dẫn: Khối lƣợng FeS2 có trong quặng là: m = 1. 96/100 = 0,96 tấn = 960 kg → nFeS2 = 960 / 120 = 8 kmol Sơ đồ điều chế axit sunfuric: FeS2 → 2SO2 → 2SO3 → 2H2SO4 Áp dụng đinh luật bảo toàn nguyên tố S để cân bằng quá trình trên ta có: nH2SO4 = nFeS2 = 2.8 = 16 kmol → Khối lƣợng axit sunfuric: mH2SO4 = 16.98 = 1568 kg Bài tập tƣơng tự: Bài 3. Từ quặng pirit sắt, muối ăn, không khí, nƣớc; hãy viết phƣơng trình điều chế: Fe2(SO4)3, FeSO4 Bài 4. Từ 1,6 tấn quặng có chứa 96% FeS2, ngƣời ta có thể sản xuất đƣợc khối lƣợng axit sunfuric là bao nhiêu?

Bài 5. Có một loại quặng pirit chứa 96% FeS2. Nếu mỗi ngày nhà máy sản xuát 100 tấn axit sunfuric 98% thì lƣợng quặng pirit trên cần dùng là bao nhiêu ?Biết hiệu suất điều chế H2SO4 là 90% A. 69,44 tấn

B. 68,44tấn

C. 67,44 tấn

D. 70,44tấn

2, Bài tập tính toán Dạng 1. Kim loại ( hoặc hỗn hợp kim loại) tác dụng với dd H2SO4 loãng Phƣơng trình phản ứng: xM + yH2SO4 → Mx(SO4)y + yH2

64

* Nhận xét: Số mol gốc sunfat = Số mol H2 và số mol H2SO4 = số mol H2 Cho m gam hỗn hợp nhiều kim loại hoạt động tan hoàn toàn trong dung dịch H2SO4 loãng dƣ thu đƣợc V lít khí H2 duy nhất ở đktc. Nếu bài toán cần tính b gam khối lƣợng muối sunfat thu đƣợc thì áp dụng nhanh công thức : b = mmuối = mkim loại + mSO42- = mKL + 96.nH2 (1) Bài 1. Cho 0,52 gam hỗn hợp 2 kim loại Mg, Al tan hoàn toàn trong dung dịch H2SO4 loãng dƣ thu đƣợc 0,336 lít khí ở đktc. Tính khối lƣợng muối sunfat thu đƣợc ?

Hƣớng dẫn: nH2 = 0,336/22,4 = 0,015 mol Áp dụng nhanh công thức : mmuối = mKL + mSO42- = mKL + 96. nH2 = 0,52+ 96.0,015 = 1,96 gam Bài 2. Cho 2,81 gam hỗn hợp gồm 3 oxit Fe2O3 , MgO, ZnO tan vừa đủ trong 300 ml dung dịch H2SO4 0,1M. Tính khối lƣợng muối sunfat khan tạo thành?

Hƣớng dẫn: nH2SO4 = 0,1.0,3 = 0,03 mol Ta luôn có : oxit + H2SO4 → muối + H2O → nH2O = nH2SO4 = 0,03 mol Áp dụng định luật bảo toàn khối lƣợng ta có: mmuối= moxit + mH2SO4 - mH2O = 2,81 + 0,03.98 - 0,03.18 = 5,21 gam Bài tập tƣơng tự: Bài 3. (CĐ08) Cho13,5 gam hỗn hợp các kim loại Al, Cr, Fe tác dụng với lƣợng dƣ dung dịch H2SO4 loãng nóng (trong điều kiện không có không khí), thu đƣợc dung dịch X và7,84 lít khí H2 (ởđktc). Cô cạn dung dịch X đƣợc m gam muối khan. Giá trị của m: A. 47,1

B. 42,6

C. 48,8

D. 45,5

Bài 4. Hoà tan hoàn toàn 3 gam hỗn hợp gồm Al2O3, MgO, FeO trong 500ml dd H2SO4 0,1M(vừa đủ). Sau phản ứng ,cô cạn dung dịch thu đƣợc muối khan có khối lƣợng là: A. 7g

B. 6g

C.8g

D.5g

Dạng 2. Kim loại ( hoặc hỗn hợp kim loại) tác dụng với dd H2SO4 đặc Phản ứng : M + H2SO4 -> Mx(SO4)y + SO2, S, H2S + H2O

65

( Al, Fe, Cr không tác dụng với H2SO4 đặc nguội) * Nhận xét : - Số mol H2SO4(môi trƣờng) = số mol gốc SO42- trong muối Mx(SO4)y = 1/2 (số eletron trao đổi x số mol sản phẩm khử).

- Số mol H2SO4( đóng vai trò chất oxi hoá) = số mol nguyên tử S trong sản phẩm khử.

- Số mol H2SO4 tác dụng = số mol H2SO4(môi trƣờng) + số mol H2SO4 đóng vai trò chất oxi hoá. Cụ thể: SO42- + 4H+ + 2e → SO2 + 2H2O SO42-+ 8H+ + 6e → S + 4H2O SO42-+ 10H+ + 8e → H2S + 4H2O a, Tìm khối lƣợng muối: A + H2SO4(đặc) → A2(SO4)n+ sp khử (S, SO2, H2S) + H2O mmuối= mKLp/ƣ + (6nS +2nSO2 + 8nH2S). 96/2 Bài 1. Cho 15,82 gam hỗn hợp Al, Fe, Cu tác dụng hết với dung dịch H2SO4 đặc nóng thu đƣợc dung dịch A và 9,632 lít khí SO2 ở đktc. Cô cạn dung dịch A sẽ thu đƣợc số gam muối khan là: A. 57,1gam

B. 60,3 gam

C. 58,8 gam

D. 54,3 gam

Hƣớng dẫn: Áp dụng nhanh công thức : mmuối = mKL + mSO42nSO42-môi trƣờng = nSO2 = 9,632/22,4 = 0,43mol mmuối = 15,82 + 0,43. 96 = 57,1 gam Bài 2. Cho 13,428 gam một kim loại M tác dụng với dung dịch H2SO4 đặc nóng dƣ thu đƣợc V lít khí H2S ở đktc và dung dịch A. Cô cạn dung dịch A thu đƣợc 66,24 gam muối khan. Tính V? Hƣớng dẫn: Áp dụng công thức : nH2S = 1/4. số mol gốc SO42- trong muối nH2S = 1/4.[(66,24-13,428)/96] = 0,1375 mol => V= 0,1375. 22,4= 3,0912 lít Bài 3. Cho 18 gam kim loại M tác dụng với dung dịch H2SO4 đặc nóng dƣ thu đƣợc

66

3,36 lít khí SO2 ở đktc và 6,4 gam S và dung dịch X. Cô cạn dung dịch X thu đƣợc số gam muối khan là: A. 75gam

B. 90gam

C. 96gam

D. 86,4gam

Hƣớng dẫn: nSO42- tạo muối = nSO2 + 3nS = 0,15 + 3.0,2 = 0,75mol mmuối = mKL + mSO42- = 18 + 0,75. 96 = 90 gam b, Tìm số mol axit phản ứng: A + H2SO4(đặc) → A2(SO4)n+ sp khử (S, SO2, H2S) + H2O nH2SO4 = 4nS +2nSO2 + 5nH2S Bài 1. Hoà tan hoàn toàn 12,9 gam hỗn hợp A gồm Zn và một kim loại M hoá trị II vào dung dịch H2SO4 đặc thu đƣợc 4,144 lít hỗn hợp gồm SO2 và H2S có tỉ khối so với hiđro bằng 31,595. Tìm số mol axit H2SO4 đặc đã phản ứng.

Hƣớng dẫn: nH2SO4 = 2nSO2 + 5nH2S = 2.0,18 + 5.5.10-3 = 0,385 mol Bài 2. Cho 45 gam hỗn hợp Zn và Cu tác dụng vừa đủ với dung dịch H2SO4 đặc nóng 98% thu đƣợc 15,68 lít khí SO2 (đktc). Tính khối lƣợng dung dịch H2SO4 đã dùng?

Hƣớng dẫn: Số mol H2SO4 đã dùng là: nH2SO4 = 2nSO2 = 2.15,68/22,4 = 1,4 mol mH2SO4= 1,4.98.100/98 = 140 gam Bài tập tƣơng tự: Bài 1. Hoà tan hỗn hợp A gồm 16,8 gam Fe; 2,7 gam Al; 5,4 gam Ag tác dụng với dung dịch H2SO4 đặc nóng chỉ thoát ra khí SO2 . Số mol H2SO4 tác dụng là: A. 0,95 mol

B. 0,9 mol

C. 1,25 mol

D. 0,85 mol.

Bài 2. Cho M là kim loại hoá trị II. Cho m gam M tác dụng với dung dịch H2SO4 đặc nóng dƣ thu đƣợc 0,672 lít khí có tỷ khối so với amoniac là 2 và dung dịch A. Cô cạn dung dịch A thu đƣợc 14,4 gam muối khan . M là: A. Ca

B. Mg

C. Zn

D . Ba

Bài 3. Hoà tan 6,4 gam Cu bằng axit H2SO4 đặc, nóng (dƣ), sinh ra V lít khí SO2

67

(sản phẩm khử duy nhất, ở đktc). Tính V A. 2,24 lít

B. 1,12 lít

C. 4,48 lít

D. 2,56 lít

Bài 4. Cho m gam Fe tác dụng hoàn toàn với dung dịch H2SO4 đặc, nóng (dƣ) thu đƣợc 6,72 lít khí SO2 (ở đktc). Tính m?

A. 11,2 gam

B. 2,24 gam

C. 5,6 gam

D. 1,12 gam

3, Bài tập thực tiễn Bài 1. “Hiện tƣợng mƣa axit” là gì ? Tác hại nhƣ thế nào ?

Hƣớng dẫn: Khí thải công nghiệp và khí thải của các động cơ đốt trong ( ô tô, xe máy) có chứa các khí SO2, NO, NO2,…Các khí này tác dụng với oxi O2 và hơi nƣớc trong không khí nhờ xúc tác oxit kim loại ( có trong khói, bụi nhà máy) hoặc ozon tạo ra axit sunfuric H2SO4 và axit nitric HNO3.

2SO2 + O2 + 2H2O → 2H2SO4 2NO + O2 → 2NO2 4NO2 + O2 + 2H2O → 4HNO3 Axit H2SO4 và HNO3 tan vào nƣớc mƣa tạo ra mƣa axit. Vai trò chính của mƣa axit là H2SO4 còn HNO3 đóng vai trò thứ hai.

Hiện nay mƣa axit là nguồn ô nhiễm chính ở một số nơi trên thế giới.

Mƣa axit làm mùa màng thất thu và phá hủy các công trình xây dựng, các tƣợng đài làm từ đá cẩm thạch, đá vôi, đá phiến ( các loại đá này thành phần chính là CaCO3): CaCO3 + H2SO4 → CaSO4 + CO2↑ + H2O CaCO3 + 2HNO3 → Ca(NO3)2 + CO2↑ + H2O Bài tập tƣơng tự: Bài 2. Khi làm thí nghiệm, do bất cẩn em bị vài giọt axit sunfuric đặc rơi vào tay. Em sẽ xử lí tai nạn này nhƣ thế nào một cách hiệu quả nhất? Biết rằng trong phòng thí nghiệm có đầy đủ các loại hóa chất.

Bài 3. Axit sunfuric đặc là chất có khả năng hấp thụ nƣớc lớn nên đƣợc sử dụng làm khô rất nhiều chất khí ẩm. Tuy nhiên để làm khô hidrosunfua ngƣời ta lại không dùng axit sunfuric đặc. Hãy giải thích và viết các phƣơng trình phản ứng có thể xảy ra khi cho khí

68

hidrosunfua đi qua dung dịch axit sunfuric đặc?

Bài 4. Axit sunfuric đặc có thể biến nhiều hợp chất hữu cơ thành than đƣợc gọi là sự hóa than. Dẫn ra những ví dụ về sự hóa than của glucozơ, saccarozơ. Sự làm khô và sự hóa than khác nhau nhƣ thế nào?

2.3.2. Biện pháp 2: Sử dụng sơ đồ tư duy để hướng dẫn học sinh tự học Để thiết kế một bài dạy học có sử dụng SĐTD trong dạy học hóa học có thể thực hiện theo quy trình sau: Bƣớc 1: Xác định mục tiêu của bài học.

Bƣớc 2: Xác định nội dung kiến thức, kĩ năng và kiến thức trọng tâm.

Bƣớc 3: Lựa chọn PPDH và phƣơng tiện dạy học.

Bƣớc 4: Lựa chọn phƣơng pháp kiểm tra đánh giá kiến thức, kĩ năng của học sinh.

Bƣớc 5: Xác định các hoạt động của bài học.

Bƣớc 6: Xây dựng SĐTD dùng cho bài học.

Bƣớc 7: Thiết kế các hoạt động của giáo viên và học sinh ở trên lớp học. * Sử dựng sơ đồ tư duy cho các bài học nghiên cứu tài liệu mới: Đối với GV: cần nắm vững bài học, xác định rõ những nội dung nào trong bài là mới và trọng tâm, những nội dung nào HS cần biết, những nội dung nào HS cần hiểu. Có nhƣ vậy, GV mới kiểm soát đƣợc việc giảng dạy tránh việc dạy lan man. Để giúp HS nắm vững bài, hiểu bài, ghi nhớ và vận dụng đƣợc bài học thì trong quá trình giảng dạy, GV cần có những cách làm nổi bật những nội dung đó, tác động mạnh mẽ đến các giác quan của HS kích thích mạnh mẽ khả năng ghi nhớ của bộ não. Đối với HS: cần nắm đƣợc những nội dung quan trọng của bài, ghi nhớ chúng và vận dụng chúng. Để ghi nhớ tốt nội dung bài học, HS cần có cách ghi chép và ghi nhớ thông tin một cách logic và tạo những điểm nhấn cho những thông tin quan trọng. Cách ghi chép bài học bằng SĐTD có thể giúp HS ghi nhớ bài học một cách rất hiệu quả.

SĐTD sử dụng trong dạy học bài 30: Lƣu huỳnh

69

* Sử dựng sơ đồ tư duy cho các bài luyện tập: Qua thực tế chúng tôi thấy rằng loại bài luyện tập là rất quan trọng nhằm củng cố, hệ thống hóa và khắc sâu kiến thức đồng thời rèn luyện kỹ năng vận dụng giải bài tập hóa học. Cấu trúc bài luyện tập ở SGK có 2 phần : - Phần 1: Kiến thức cần nhớ - Phần 2: Bài tập Cách viết của SGK ở phần 1 thƣờng là hệ thống lại các kiến thức theo kiểu hàng ngang nếu GV không biết vận dụng phƣơng pháp tích cực thì dạy phần này tƣơng đối tẻ nhạt, đơn thuần GV ra câu hỏi HS trả lời, hiệu quả cách dạy này không cao.

Khi sử dụng SĐTD để hệ thống hóa các kiến thức của một chƣơng lên trên một tờ giấy trong đó thể hiện đầy đủ các nội dung kiến thức và đƣợc đặt trong mối liên hệ của chúng nên HS dễ nhớ và có điều kiện nhớ lâu. Để dạy phần 1 GV có hai phƣơng pháp để triển khai : + Cho HS lập một SĐTD ở nhà về nội dung kiến thức cần nhớ, khi dạy phần này GV tổ chức cho HS nhận xét một vài sơ đồ để chọn ra sơ đồ hoàn chỉnh nhất sau đó GV có thể bổ sung ý kiến của mình vào để có một bản đồ chuẩn dùng cho HS nắm các kiến thức của bài học .

70

+ Giáo viên đƣa ra các từ khoá kiến thức để HS triển khai nội dung.

Sau đây là sơ đồ tƣ duy chúng tôi đã cho học sinh xây dựng trong Bài 39: Luyện tập: Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học

71

2.3.3. Biện pháp 3: Sử dụng hệ thống bài tập để hướng dẫn học sinh tự học 2.3.3.1. Hệ thống bài tập tự luận hướng dẫn học sinh tự học chương " Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học" 1. Cho phản ứng A + B

   

C (1). Tốc độ của phản ứng (1) đƣợc biểu thị bởi hệ

thức v = k [A] [B]; k là hằng số tốc độ của phản ứng (1). Hãy cho biết ý nghĩa của hằng số k?

2. a) Tại sao nói cân bằng hoá học là một cân bằng động? b) Nêu tóm tắt ảnh hƣởng của nhiệt độ, áp suất và nồng độ đến cân bằng hoá học?

3. Nồng độ các chất tham gia phản ứng có ảnh hƣởng nhƣ thế nào đến tốc độ của các phản ứng khi cho các chất sau đây tác dụng với nhau: a) CaCO3 + HCl 

b) Nhiệt phân CaCO3

c) H2 + Cl2

d) Fe3O4 + H2

4. Bằng những biện pháp nào để tăng hiệu suất của quá trình nung vôi? Giải thích.

5. Hãy cho biết yếu tố nào đã ảnh hƣởng đến tốc độ của các phản ứng sau: a, Đƣa lƣu huỳnh đang cháy ngoài không khí vào lọ đựng khí oxi, sự cháy diễn ra mạnh và nhanh hơn. b, Khi ủ bếp than, ngƣời ta đậy nắp bếp lò làm cho phản ứng cháy của than chậm lại. c, Phản ứng oxi hóa SO2 thành SO3 diễn ra nhanh hơn khi có mặt V2O5. d, Nhôm bột phản ứng với dung dịch HCl nhanh hơn so với nhôm dây. e, Ngƣời ta chẻ nhỏ củi để bếp lửa cháy mạnh hơn. f, Để giữ cho thực phẩm tƣơi lâu, ngƣời ta để thực phẩm trong tủ lạnh. g, Để hầm thức ăn nhanh chín, ngƣời ta sử dụng nồi áp suất. k, Để làm sữa chua, rƣợu… ngƣời ta sử dụng các loại men thích hợp.

6. Nêu biện pháp đã đƣợc sử dụng để làm tăng tốc độ phản ứng hóa học trong các trƣờng hợp sau: a, Rắc men vào tinh bột đã đƣợc nấu chín (cơm, ngô, khoai, sắn…) để ủ rƣợu. b, Tạo thành những lỗ rỗng trong viên than tổ ong. c, Nén hỗn hợp khí nitơ và hiđro ở áp suất cao để tổng hợp amoniac (NH3).

72

d, Nung hỗn hợp bột đá vôi, đất sét, thạch cao ở t0 cao để sản xuất clinke trong công nghiệp sản xuất xi măng. e, Dùng phƣơng pháp ngƣợc dòng trong sản xuất axit sunfuric.

7. Vì sao không nên để than đá hay giẻ lau máy đã qua sử dụng thành một đống lớn?

8. Để dập tắt một đám cháy thông thƣờng, nhỏ, mới bùng phát ta có thể dùng biện pháp nào dƣới đây, giải thích: a, Dùng vỏ chăn ƣớt trùm lên đám cháy b, Dùng nƣớc để dập tắt đám cháy c, Dùng cát để dập tắt đám cháy.

9. Cho 6 gam kẽm hạt vào một cốc đựng dung dịch H2SO4 4M (dƣ) ở nhiệt độ thƣờng. Nếu giữ nguyên các điều kiện khác, chỉ biến đổi một trong các điều kiện sau thì tốc độ phản ứng sẽ biến đổi nhƣ thế nào? a. Thay 6 gam kẽm hạt bằng 6 gam kẽm bột b. Thay dd H2SO4 4M bằng dd H2SO4 2M c. Thực hiện phản ứng ở nhiệt độ 50oC d. Dùng thể tích dd H2SO4 4M tăng gấp đôi ban đầu 10. Cho cân bằng hoá học sau:

  2NH3 + Q (1) N2 + 3H2  

Áp suất và nhiệt độ ảnh hƣởng nhƣ thế nào đến cân bằng (1)?   PCl3 + Cl2 11. Cho cân bằng sau đây: PCl5  

Khi thay đổi áp suất, nồng độ của clo thì cân bằng sẽ chuyển dịch theo chiều nào?

Giải thích?

12. Cho cân bằng: CaCO3(r)⇄ CaO(r) + CO2(K) ; ∆H>0 . Điều gì sẽ xảy ra khi thay đổi lần lƣợt các yếu tố sau: Tăng dung tích bình phản ứng, thêm CaCO 3, lấy bớt CaO, thêm ít giọt NaOH, tăng nhiệt độ? t   CaO(r) + CO2(k) 13. Cho phản ứng nung vôi xảy ra trong bình kín: CaCO3(r)   o

∆H = 178 kJ. Cân bằng sẽ thay đổi nhƣ thế nào nếu thay đổi các điều kiện sau: a. Thêm vào cân bằng khí CO2 b. Lấy khỏi hệ một lƣợng CaCO3

73

c. Tăng thể tích bình phản ứng 2 lần d. Giảm nhiệt độ phản ứng.

14. Xét các hệ cân bằng sau trong một bình kín   CO (k) + H2 (k) ; ∆H = 131 kJ a. C (r) + H2O (k)     CO2 (k) + H2 (k) ; ∆H = -41 kJ b. CO (k) + H2O (k)  

Các cân bằng trên sẽ chuyển dịch nhƣ thế nào nếu thay đổi một trong các điều kiện sau: a. Tăng nhiệt độ b. Thêm lƣợng hơi nƣớc vào c. Thêm khí H2 vào d. Tăng áp suất chúng của hệ bằng cách nén cho thể tích giảm xuống e. Dùng chất xúc tác 15. Cho phản ứng 3O2  2O3 Ban đầu nồng độ oxi là 0,024 mol/lít. Sau 5s thì nồng độ của oxi là 0,02 mol/lít. Tốc độ phản ứng trên tính theo oxi là?

16. Cho phản ứng: Br2+ HCOOH → 2HBr + CO2. Nồng độ ban đầu của Br2 là a mol/lít, sau 50 giây nồng độ Br2 còn lại là 0,01 mol/lít. Tốc độ trung bình của phản ứng trên tính theo Br2 là 4.10-5mol/(l.s). Tính a?

17. Cho chất xúc tác MnO2 vào 100 ml dung dịch H2O2, sau 60 giây thu đƣợc 33,6 ml khí O2 (ở đktc). Tính tốc độ trung bình của phản ứng (tính theo H2O2) trong 60 giây trên?

18. Cho phản ứng sau: CO (k) + Cl2 (k) → COCl2 (k) Nồng độ CO và Cl2 ban đầu lần lƣợt là 0,4M và 0,3M. Hỏi tốc độ phản ứng sẽ thay đổi thế nào nếu tăng nồng độ CO và Cl2 lên 2 lần?

19. Xét phản ứng: 2CO (k) → CO2 (k) + C (r) Để tốc độ phản ứng tăng lên 16 lần thì nồng độ khí CO phải tăng lên bao nhiêu lần?

20. Khi tăng nhiệt độ của phản ứng từ 140oC lên 180oC thì tốc độ phản ứng tăng bao nhiêu lần? cho biết hệ số nhiệt phản ứng trong khoảng nhiệt độ trên bằng 2.

21. Tốc độ phản ứng: H2 + Cl2 → 2HCl sẽ tăng lên bao nhiêu lần nếu tăng nhiệt độ

74

từ 20oC lên 70oC. Biết rằng khi tăng nhiệt độ thêm 20oC thì tốc độ phản ứng tăng 9 lần?

22. Trong bình kín chứa 1 mol H2, 1 mol N2. Khi phản ứng đạt đến trạng thái cân bằng, có 0,4 mol NH3 đƣợc tạo thành. a) Tính hằng số cân bằng của phản ứng tổng hợp NH3? b) Khi hệ đang ở trạng thái cân bằng, nếu tăng áp suất cân bằng sẽ chuyển dịch theo chiều nào? Tại sao?

23. Đun nóng một lƣợng HI trong bình kín dung tích 1 lít ở 500oC đến khi đạt trạng thái cân bằng:

  H2 (k) + I2 (k) 2HI (k)  

a. Nồng độ HI, H2, I2 ở trạng thái cân bằng lần lƣợt là 3,52 mol/l; 0,42 mol/l; 0,42 mol/l. Tính KC? b. Thêm vào hệ cân bằng trên 1 mol HI thì cân bằng chuyển dịch nhƣ thế nào? Tính nồng độ HI, H2, I2 ở trạng thái cân bằng mới? biết nhiệt độ không thay đổi.

24. Một bình kín dung tích 0,5 lít có chứa 0,5 mol N2 và 0,5 mol H2 ở nhiệt độ toC. Khi đạt đến trạng thái cân bằng có 0,2 mol NH3 tạo thành. a. Tính KC của phản ứng ở toC? b. Tính hiệu suất phản ứng tạo thành NH3? c. Khi thêm vào cân bằng 1 mol H2 và 2 mol NH3 thì cân bằng chuyển dịch về phía nào? Tại sao? d. Nếu thêm vào cân bằng 1 mol khí He thì cân bằng chuyển dịch nhƣ thế nào? Tại sao?   2HI (k) 25. Cho biết phản ứng sau: H2 (k) + I2 (k)  

Nồng độ các chất lúc cân bằng ở nhiệt độ 430oC là: [H2]=[I2]=0,107 M; [HI]=0,786 M. Tính hằng số cân bằng KC tại 430oC?   CO2 (k) + H2 (k) 26. Cho biết phản ứng sau: CO (k) + H2O (k)  

Ở 700oC hằng số cân bằng KC của phản ứng là 1,873. Tính nồng độ H2O và CO ở trạng thái cân bằng, biết rằng hỗn hợp ban đầu có 0,300 mol H2O và 0,300 CO trong bình kín dung tích 10 lít ở 700oC.

75

  2I (k) 27. Iot bị phân hủy bởi nhiệt theo phản ứng sau: I2 (k)  

Ở 727oC hằng số cân bằng của phản ứng KC = 3,80.10-5. Cho 0,0456 mol I2 vào một bình kín dung dích 2,30 lít ở 727oC. Tính nồng độ của I2 và I ở trạng thái cân bằng?

28. Khi đung nóng HI trong một bình kín, xảy ra phản ứng sau:   H2 (k) + I2 (k) 2HI (k)  

a. Ở một nhiệt độ T, hằng số KC của phản ứng trên là

1 . Hãy tính % lƣợng HI phân 64

hủy ở nhiệt độ T? b. Tính KC của các phản ứng sau:   1 H2 (k) + 1 I2 (k) 1/ HI (k)  

2

2

  2HI (k) 2/ H2 (k) + I2 (k)  

29. Ngƣời ta cho 1 mol CH3COOH tác dụng với 1 mol rƣợu iso - propylic. Ở toC, cân bằng sẽ đạt đƣợc khi có 0,6 mol este tạo thành. Nếu sau đó cho thêm 1 mol CH3COOH, thì thành phần về số mol các chất trong hỗn hợp sau khi cân bằng mới thành lập là bao nhiêu? Biết rằng hằng số tốc độ của phản ứng thuận gấp 2,25 lần hằng số tốc độ của phản ứng nghịch.

2.3.3.2. Hệ thống bài tập trắc nghiệm hướng dẫn học sinh tự học chương " Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học" 1. Để đánh giá mức độ xảy ra nhanh hay chậm của các phản ứng hoá học ngƣời ta dùng đại lƣợng nào dƣới đây?

A. Nhiệt độ.

B. Tốc độ phản ứng.

C. Áp suất.

D. Thể tích khí.

2. Đối với các phản ứng có chất khí tham gia, khi tăng áp suất: A. Tốc độ phản ứng tăng.

B. Tốc độ phản ứng giảm.

C. Tốc độ phản ứng thay đổi không theo quy luật.

D. Tốc độ của phản ứng không thay đổi.

3. Tăng diện tích bề mặt của các chất phản ứng trong một hệ dị thể, kết quả là:

76

A. Giảm tốc độ phản ứng.

B. Tăng tốc độ phản ứng.

C. Giảm nhiệt độ phản ứng.

D. Tăng nhiệt độ phản ứng.

4. Chất xúc tác làm tăng tốc độ của phản ứng hoá học, vì nó: A. Làm tăng nồng độ của các chất phản ứng.

B. Làm tăng nhiệt độ của phản ứng.

C. Làm giảm nhiệt độ của phản ứng.

D. Làm giảm năng lƣợng hoạt hoá của quá trình phản ứng.

5. Thực nghiệm cho biết tốc độ phản ứng: A2 + B2 → 2AB đƣợc tính theo biểu thức: V = k [A2][B2].

Trong các điều khẳng định dƣới đây, khẳng định nào phù hợp với biểu thức trên?

A.Tốc độ phản ứng hoá học đƣợc đo bằng sự biến đổi nồng độ các chất phản ứng trong một đơn vị thời gian.

B. Tốc độ phản ứng tỉ lệ thuận với tích số nồng độ các chất phản ứng C. Tốc độ phản ứng giảm theo tiến trình phản ứng.

D. Tốc độ phản ứng tăng lên khi có mặt chất xúc tác.

6. Định nghĩa nào sau đây là đúng?

A. Chất xúc tác là chất làm thay đổi tốc độ phản ứng, nhƣng không bị tiêu hao trong phản ứng.

B. Chất xúc tác là chất làm giảm tốc độ phản ứng, nhƣng không bị tiêu hao trong phản ứng.

C. Chất xúc tác là chất làm tăng tốc độ phản ứng, nhƣng không bị tiêu hao trong phản ứng.

D. Chất xúc tác là chất làm tăng tốc độ phản ứng, nhƣng bị tiêu hao không nhiều trong phản ứng 7. Khi cho cùng một lƣợng Magie vào cốc đựng dung dịch axit HCl, tốc độ phản ứng sẽ lớn nhất khi dùng Magiê ở dạng : A. Viên nhỏ

B. Bột mịn, khuấy đều

C. Lá mỏng

8. Một phản ứng hóa học ở trạng thái cân bằng khi: A. Phản ứng thuận đã kết thúc

D. Thỏi lớn

77

B. Phản ứng nghịch đã kết thúc C. Tốc độ phản ứng thuận và nghịch bằng nhau D. Nồng độ chất tham gia và sản phẩm nhƣ nhau 9. Sự phá vỡ cân bằng cũ để chuyển sang một cân bằng mới do các yếu tố bên ngoài tác động đƣợc gọi là: A. Sự biến đổi chất B. sự chuyển dịch cân bằng C. Sự biến đổi vân tốc phản ứng

D. Sự biến đổi hằng số cân bằng

10. Đối với một hệ ở trạng thái cân bằng, nếu thêm vào chất xúc tác thì: A. Chỉ làm tăng tốc độ phản ứng thuận B. Chỉ làm tăng tốc độ phản ứng nghịch C. Làm tăng tốc độ phản ứng thuận và nghịch với số lần nhƣ nhau.

D. Không làm tăng tốc độ của phan ứng thuận và nghịch 11. Hệ phản ứng sau ở trạng thái cân bằng: H2 (k) + I2 (k)

2HI (k)

Biểu thức của hằng số cân bằng của phản ứng trên là: A. KC =

2HI  H 2  I 2 

2  HI  C.KC = H 2  I 2 

B. Kc =

H 2  I 2  2HI 

D. KC =

H 2  I 2  HI 2

12. Cho phƣơng trình hoá học: 2SO2 (k) + O2 (k)

2SO3 (k)

Hằng số cân bằng K của phản ứng trên đƣợc tính theo biểu thức nào dƣới đây?

2  SO3  K SO2 2 .O2  .

A.

C.

K

SO3 2 . SO2 2 .O2 

B.

D.

K

SO3  . SO2 2 .O2 

K

SO3 2 . SO2  .O2 

13. Phản ứng nào trong các phản ứng dƣới đây có hằng số cân bằng đƣợc tính bằng

78

biểu thức:

K 

A. B2 AB2 

A. 2AB(k)

A2(k) + B2(k)

B. A(k) + 2B(k)

C. AB2(k)

A(k) + 2B(k)

D. A2(k) + B2(k)

AB2(k) 2AB(k)

14. Hằng số cân bằng của một phản ứng thuận nghịch phụ thuộc vào những yếu tố nào sau đây?

A. Nhiệt độ

B.Chất xúc tác

C. Nồng độ các chất phản ứng

D. Áp suất

15. Tốc độ phản ứng không phụ thuộc yếu tố nào sau đây: A. Thời gian xảy ra phản ứng B. Bề mặt tiếp xúc giữa các chất phản ứng C. Nồng độ các chất tham gia phản ứng.

D. Chất xúc tác 16. Phản ứng phân huỷ hidro peoxit có xúc tác đƣợc biểu diễn : 2 H2 O2

MnO  2to 2 H2O + O2

Yếu tố không ảnh hƣởng đến tốc độ phản ứng là: A. Nồng độ H2O2

B. Nồng độ của H2O

C. Nhiệt độ

D. Chất xúc tác MnO2

17. Khi cho cùng một lƣợng Magie vào cốc đựng dung dịch axit HCl, tốc độ phản ứng sẽ lớn nhất khi dùng Magiê ở dạng : A. Viên nhỏ

B. Bột mịn, khuấy đều

C. Lá mỏng

D. Thỏi lớn

18. Ở cùng một nhiệt độ, phản ứng nào dƣới đây có tốc độ phản ứng xảy ra nhanh nhất: A. Fe + dd HCl 0,1M

B. Fe + dd HCl 0,2M

C. Fe + dd HCl 1M

D. Fe + dd HCl 2M

19. Ở cùng một nồng độ, phản ứng nào dƣới đây có tốc độ phản ứng xảy ra chậm nhất: A. Al + dd NaOH ở 25oC

B. Al + dd NaOH ở 30oC

C. Al + dd NaOH ở 40oC

D. Al + dd NaOH ở 50oC

79

20. Ở 25oC, kẽm ở dạng bột khi tác dụng với dung dịch HCl 1M, tốc độ phản ứng xảy ra nhanh hơn so với kẽm ở dạng hạt. Yếu tố ảnh hƣởng đến tốc độ phản ứng trên: A. Nhiệt độ

B. diện tích bề mặt tiếp xúc

C. nồng độ

D. áp suất

21. Tiến hành thí nghiệm nhƣ sau: Ba cốc đựng dung dịch HCl : (1) HCl 0,1M; (2) HCl 0,1 M; (3) HCl 1M. Cho cùng một lƣợng bột kẽm vào 3 cốc: cho kẽm lá vào cốc 1; kẽm hạt vào cốc 2; kẽm bột vào cốc 3. Kết luận nào sau đây là đúng?

A. Tốc độ khí thoát ra ở cốc 1 là lớn nhất .

B. Tốc độ khí thoát ra ở cốc 2 là lớn nhất .

C. Tốc độ khí thoát ra ở cốc 3 là lớn nhất .

D. Tốc độ khí thoát ra ở ba cốc là nhƣ nhau.

22. Cho một cục đá vôi nặng 1g vào dung dịch HCl 2M, ở nhiệt độ 25 oC. Biến đổi nào sau đây không làm bọt khí thoát ra mạnh hơn?

A. Tăng thể tích dung dịch HCl lên gấp đôi.

B. Thay cục đá vôi bằng 1 gam bột đá vôi C. Thay dung dịch HCl 2M bằng dung dịch HCl 4M D. Tăng nhiệt độ lên 50oC 23. Cho phản ứng hoá học: A(k) +2B(k) + nhiệt → AB2(k) Tốc độ phản ứng sẽ tăng, nếu: A. Tăng áp suất.

B.Tăng thể tích của bình phản ứng.

C. Giảm áp suất.

D. Giảm nồng độ khí A. 24. Yếu tố nào dƣới đây không ảnh hƣởng đến tốc độ phản ứng sau: t 2KClO3(r)  2KCl(r) + 3O2(k) o

A. Nhiệt độ B. Chất xúc tác C. Áp suất

80

D. Kích thƣớc của các tinh thể KClO3 25. Cho hệ phản ứng sau ở trạng thái cân bằng: 2 SO2 + O2

2 SO3 (k) H < 0

Nồng độ của SO3 sẽ tăng lên khi: A. Giảm nồng độ của SO2 B. Tăng nồng độ của O2 C. Tăng nhiệt độ lên rất cao D. Giảm nhiệt độ xuống rất thấp 26. Trong phản ứng tổng hợp amoniac: N2 (k) + 3H2 (k)

2NH3 (k) H < 0

Để tăng hiệu suất phản ứng tổng hợp phải: A. Giảm nhiệt độ và áp suất B. Tăng nhiệt độ và áp suất C. Tăng nhiệt độ và giảm áp suất D. Giảm nhiệt độ vừa phải và tăng áp suất 27. Cho phản ứng sau ở trang thái cân bằng: H2 (k) + F2 (k)

2HF (k) H < 0

Sự biến đổi nào sau đây không làm chuyển dịch cân bằng hoá học?

A. Thay đổi áp suất B. Thay đổi nhiệt độ C. Thay đổi nồng độ khí H2 hoặc F2 D. Thay đổi nồng độ khí HF 28. Cho phản ứng thuận nghịch ở trạng thái cân bằng: 4 NH3 (k) + 3 O2 (k)

2 N2 (k) + 6 H2O(h) H <0

Cân bằng sẽ chuyển dịch theo chiều thuận khi: A. Tăng nhiệt độ

B. Thêm chất xúc tác

C. Tăng áp suất

D. Loại bỏ hơi nƣớc

29. Cho phản ứng: 2 NaHCO3 (r)

Na2CO3 (r) + CO2(k) + H2O (k)

Phản ứng xảy ra theo chiều nghịch khi: A. Giảm nhiệt độ

B. Tăng nhiệt độ

H =

129kJ

81

C. Giảm áp suất

D. Tăng nhiệt độ và giảm áp suất

30. Cho phản ứng ở trạng thái cân bằng: N2 (k) + 3H2 (k)

2NH3 (k) H < 0

Những thay đổi nào sau đây làm cân bằng dịch chuyển theo chiều thuận?

A. Giảm áp suất

B. Tăng nhiệt độ

C. Tăng nồng độ các chất N2 và H2

D. Tăng nồng độ NH3

31. Cho phản ứng thuận nghịch ở trạng thái cân bằng: H2(k) + Cl2(k)

2HCl , H <0

Cân bằng sẽ chuyển dịch theo chiều nghịch khi tăng : A. Nhiệt độ

B. Áp suất

C. Nồng độ H2

32. Cho phản ứng: A (k) + B (k)

D. Nồng độ Cl2

C (k) + D (k) ở trạng thái cân bằng.

Ở nhiệt độ và áp suất không đổi, nguyên nhân nào sau đây làm nồng độ khí D tăng ?

A. Sự tăng nồng độ khí C

B. Sự giảm nồng độ khí A

C. Sự giảm nồng độ khí B

D. Sự giảm nồng độ khí C

33. Cho phản ứng ở trạng thái cân bằng: A(k) + B(k)

C(k) + D(k)

Ở nhiệt độ và áp suất không đổi, xảy ra sự tăng nồng độ của khí A là do: A. Sự tăng nồng độ của khí B.

B. Sự giảm nồng độ của khí B.

C. Sự giảm nồng độ của khí C.

D. Sự giảm nồng độ của khí D.

34. Cho phản ứng thuận nghịch: 2 HgO(r)

2 Hg(l) + O2(k) , H >0

Để thu đƣợc lƣợng oxi lớn nhất cần phải: A. Cho phản ứng xảy ra ở nhiệt độ cao, áp suất cao B. Cho phản ứng xảy ra ở nhiệt độ cao, áp suất thấp C. Cho phản ứng xảy ra ở nhiệt độ thấp, áp suất thấp D. Cho phản ứng xảy ra ở nhiệt độ thấp, áp suất cao 35. Sự tăng áp suất có ảnh hƣởng nhƣ thế nào đến trạng thái cân bằng hoá học của phản ứng: H2(k) + Br2(k)

2HBr(k)

A. Cân bằng chuyển dịch sang chiều nghịch B. Cân bằng chuyển dịch theo chiều thuận C. Phản ứng trở thành một chiều D. Cân bằng không thay đổi

82

36. Ở nhiệt độ không đổi, hệ cân bằng nào sẽ dịch chuyển về bên phải nếu tăng áp suất: A. 2H2(k) + O2(k)

2H2O(k)

B. 2SO3(k)

2SO2(k) + O2(k)

C. 2NO(k)

N2(k) + O2(k)

D. 2CO2(k)

2CO(k) + O2(k)

37. Cho phản ứng ở trạng thái cân bằng: 2SO2(k) + O2(k)

2SO3(k) ; H = -198kJ

Các yếu tố sau làm cho giá trị của hằng số cân bằng K không thay đổi, trừ: A. Áp suất

B. Nhiệt độ

38. Cho phản ứng sau:

4CuO(r)

C. Nồng độ 2Cu2O(r) + O2(k)

D. Xúc tác ;

H >

0

Có thể dùng biện pháp gì để tăng hiệu suất chuyển hoá CuO thành Cu2O? A. Giảm nhiệt độ

B. Tăng áp suất

C. Tăng nhiệt độ

D. Tăng nhiệt độ hoặc hút khí O2 ra

39. Phản ứng sau đây đang ở trạng thái cân bằng : 2H2(k) + O2(k)

2H2O(k) ; H < 0

Trong các tác động dƣới đây, tác động nào làm thay đổi hằng số cân bằng?

A. Thay đổi áp suất B. Cho thêm O2 C. Thay đổi nhiệt độ D. Cho chất xúc tác 40. Cho phản ứng sau: CaCO3(r)

CaO(r) + CO2(k) ; H > 0

Yếu tố nào sau đây tạo nên sự tăng lƣợng CaO lúc cân bằng?

A. Lấy bớt CaCO3 ra B. Tăng áp suất C. Giảm nhiệt độ D. Tăng nhiệt độ 41. Phản ứng tổng hợp amoniac là:

83

N2(k) + 3H2(k)

2NH3(k)

ΔH = – 92kJ

Yếu tố không giúp tăng hiệu suất tổng hợp amoniac là : A. Tăng nhiệt độ.

B. Tăng áp suất.

C. Lấy amoniac ra khỏi hỗn hợp phản ứng.

D. Bổ sung thêm khí nitơ vào hỗn hợp phản ứng.

42. Hai nhóm học sinh làm thí nghiệm: nghiên cứu tốc độ phản ứng kẽm tan trong dung dịch axit clohydric:  Nhóm thứ nhất : Cân miếng kẽm 1g và thả vào cốc đựng 200ml dung dịch axit HCl 2M.  Nhóm thứ hai : Cân 1g bột kẽm và thả vào cốc đựng 300ml dung dịch axit HCl 2M Kết quả cho thấy bọt khí thóat ra ở thí nghiệm của nhóm thứ hai mạnh hơn là do: A. Nhóm thứ hai dùng axit nhiều hơn.

B. Diện tích bề mặt bột kẽm lớn hơn.

C. Nồng độ kẽm bột lớn hơn.

D. Cả ba nguyên nhân đều sai.

43. Cho phản ứng: A + 2B → C Nồng độ ban đầu của A là 0,8 mol/l, của B là 1 mol/l Sau 10 phút, nồng độ của B còn 0,6 mol/l. Vậy nồng độ của A còn lại là: A. 0,4

B. 0,2

C. 0,6

D. 0,8

44. Cho phản ứng A + B  C Nồng độ ban đầu của A là 0,1 mol/l, của B là 0,8 mol/l. Sau 10 phút, nồng độ của B chỉ còn 20% nồng độ ban đầu. Tốc độ trung bình của phản ứng là: A. 0,16 mol/l.phút

B. 0,016 mol/l.phút

C. 1,6 mol/l.phút

D. 0,106 mol/l.phút

45. Cho phản ứng : 2A + B → C Nồng độ ban đầu của A là 6M, của B là 4M. Hằng số tốc độ k = 0,5 Tốc độ phản ứng lúc ban đầu là :

84

A. 12

B.18

C.48

D.72

46. Cho phản ứng A + 2B → C Nồng độ ban đầu của A là 1M, B là 3M, hằng số tốc độ k = 0,5. Vận tốc của phản ứng khi đã có 20% chất A tham gia phản ứng là: A. 0,016

B. 2,304

C. 2,704

D. 2,016

47. Cho phản ứng : A + B → C Nồng độ ban đầu của A là 0,12 mol/l; của B là 0,1 mol/l. Sau 10 phút, nồng độ của B giảm còn 0,078 mol/l. Nồng độ còn lại (mol/l) của chất A là : A. 0,042

B. 0,98

C. 0,02

D. 0,034

48. Một phản ứng hoá học xảy ra theo phƣơng trình: A + B → C Nồng độ ban đầu của chất A là 0,8 mol/l; của chất B là 1,00 mol/l. Sau 20 phút, nồng độ chất A là 0,78 mol/l. Nồng độ của chất B lúc đó là: A. 0,92 mol/lít

B. 0,85 mol/l

C. 0,75 mol/l

D. 0,98mol/l

49. Thực nghiệm cho thấy tốc độ của phản ứng hoá học: A(k) + 2B(k) → C(k) + D(k) đƣợc tính theo biểu thức v = k A. B2 ; trong đó k là hằng số tốc độ; A, B là nồng độ chất A và B tính theo mol/l. Khi nồng độ chất B tăng lên 3 lần và nồng độ chất A không đổi thì tốc độ phản ứng tăng lên: A. 9 lần

B. 6 lần

C. 3 lần

D. 2 lần

50. Tốc độ của phản ứng sẽ tăng lên bao nhiêu lần khi tăng nhiệt độ từ 0 oC đến 40oC, biết khi tăng nhiệt độ lên 10oC thì tốc độ phản ứng tăng lên gấp đôi.

A. 2 lần

B. 4 lần

C. 8 lần

D. 16 lần

51. Khi nhiệt độ tăng thêm 100C, tốc độ phản ứng hoá học tăng thêm 2 lần. Hỏi tốc độ phản ứng đó sẽ tăng lên bao nhiêu lần khi nâng nhiệt độ từ 250C lên 750C? A. 32 lần

B. 4 lần

C. 8 lần

D. 16lần

52. Khi nhiệt độ tăng thêm 100C, tốc độ phản ứng hoá học tăng thêm 3 lần. để tốc độ phản ứng đó (đang tiến hành ở 30oC) tăng lên 81 lần thì cần thực hiệt ở nhiệt độ nào?

A. 40oC

B. 500C

C. 600C

D. 700C

85

53. Khi nhiệt độ tăng thêm 10oC, tốc độ của phản ứng tăng lên 4 lần. Khi nhiệt độ giảm từ 70oC xuống 40oC thì tốc độ phản ứng sẽ giảm đi: A. 81 lần

B. 80 lần

C. 64 lần

D. 60 lần

54. Khi nhiệt độ tăng thêm 500C thì tốc độ phản ứng hoá học tăng lên 1024 lần. Hỏi giá trị hệ số nhiệt của tốc độ phản ứng trên là?

A. 2

B. 2,5

C. 3

D. 4

55. Để hoà tan hết một mẫu Zn trong dung dịch axít HCl ở 20 oC cần 27 phút. Cũng mẫu Zn đó tan hết trong dung dịch axít nói trên ở 40oC trong 3 phút. Vậy để hoà tan hết mẫu Zn đó trong dung dịch nói trên ở 55oC thì cần thời gian là: A. 64,00 giây

B. 60,00 giây

C. 54,54 giây

D. 34,64 giây

56. Ngƣời ta cho N2 và H2 vào một bình kín, thể tích không đổi và thực hiện phản ứng: N2(k) + 3H2(k)

2NH3(k)

Sau một thời gian nồng độ các chất trong bình nhƣ sau: N 2 =1,5M; H 2  =3M;

NH 3  =2M. Nồng độ ban đầu của N2 và H2 lần lƣợt là: A. 2M và 6M

B. 2,5M và 6M

57. Cho phản ứng : 2 SO2(k) + O2(k)

C. 3M và 6,5M

D. 2,5M và 1,5M

2SO3 (k)

Số mol ban đầu của SO2 và O2 lần lƣợt là 2 mol và 1 mol. Khi phản ứng đạt đến trạng thái cân bằng (ở một nhiệt độ nhất định), trong hỗn hợp có 1,75 molSO2. Vậy số mol O2 ở trạng thái cân bằng là: A. 0 mol

B. 0,125 mol

58. Khi phản ứng : N2 (k) + 3H2 (k)

C. 0,25 mol

D. 0,875 mol

2NH3 (k)

đạt đến trạng thái cân bằng thì hỗn hợp khí thu đƣợc có thành phần: 1,5 molNH3, 2 mol N2 và 3 mol H2. Vậy số mol ban đầu của H2 là: A. 3 mol

B. 4 mol

59. Cho phản ứng: 2 SO2 + O2 Tốc độ phản ứng tăng lên 4 lần khi: A. Tăng nồng độ SO2 lên 2 lần B. Tăng nồng độ SO2 lên 4 lần C. Tăng nồng độ O2 lên 2 lần

C. 5,25 mol 2SO3

D. 4,5 mol

86

D. Tăng đồng thời nồng độ SO2 và O2 lên 2 lần 60. Trộn 2 mol khí NO và một lƣợng chƣa xác định khí O2 vào trong một bình kín có dung tích 1 lít ở 40oC. Biết: 2 NO(k) + O2 (k)

2 NO2 (k)

Khi phản ứng đạt đến trạng thái cân bằng, ta đƣợc hỗn hợp khí có 0,00156mol O2 và 0,5 mol NO2. Hằng số cân bằng K lúc này có giá trị là: A. 4,42

B. 40,1

C. 71,2

D. 214

61. Cho phản ứng sau: A(k) + B(k)

C(k) + D(k)

Trộn 4 chất A, B, C, D mỗi chất 1 mol vào bình kín có thể tích V không đổi. Khi cân bằng đƣợc thiết lập, lƣợng chất C có trong bình là 1,5 mol. Hằng số cân bằng của phản ứng đó là: A. 3

B. 5

C. 8

D. 9

62. Tính nồng độ cân bằng của các chất trong phƣơng trình: CO(k )  H 2 O(k )  CO2 (k )  H 2 (k ) . Nếu lúc đầu chỉ có CO và hơi nƣớc với nồng độ

[CO] = 0,1M. [H2O] = 0,4 M. k = 1 A. 0,08

B. 0,06

63. Cho phản ứng thuận nghịch : A

C. 0,05

D. 0,1

B có hằng số cân bằng K = 10 1 (ở 25oC).

Lúc cân bằng, % chất A đã chuyển hoá thành chất B là: A. 0,1%

B. 10%

C. 9,1%

D. 0,9%

64. Khi đun nóng HI trong một bình kín, xảy ra phản ứng sau: 2HI(k)

H2(k) + I2(k)

Ở một nhiệt độ nào đó, hằng số cân bằng KC của phản ứng bằng 1. Ở nhiệt độ đó, có bao nhiêu % HI bị phân huỷ?

A. 10%

B. 15%

C. 20%

D. 25%

65. Một bình kín chứa NH3 ở 0oC và 1 atm với nồng độ 1 mol/l. Nung bình kín đó đến 546oC và NH3 bị phân huỷ theo phản ứng: 2NH3(k)

N2(k) + 3H2(k)

Khi phản ứng đạt tới cân bằng; áp suất khí trong bình là 3,3 atm; thể tích bình không đổi. Hằng số cân bằng của phản ứng phân huỷ NH3 ở 546oC là:

87

A. 1,08.10-4

B. 2,08.10-4

C. 2,04.10-3

D. 1,04.10-4

2.4. Thiết kế kế hoạch bài học thực hiện dạy học theo 3 biện pháp trên 2.4.1. Kế hoạch dạy học theo biện pháp sử dụng tài liệu tự học có hướng dẫn Bài 30. Lƣu huỳnh I. Mục tiêu bài học: (Nhƣ đã trình bày ở tài liệu hƣớng dẫn tự học trên ) II. Chuẩn bị: 1. GV : Chuẩn bị bài học tự học có hƣớng dẫn , photo và phát cho HS từ buổi học trƣớc. Chuẩn bị phiếu học tập dựa trên hệ thống các câu hỏi đã hƣớng dẫn trong tài liệu học tập giao cho HS. Hƣớng dẫn HS cách sử dụng và tự học tại nhà.

2. HS: Chuẩn bị bài theo hƣớng dẫn III. Phƣơng pháp dạy học: Tổ chức cho HS thảo luận theo nhóm theo các nhiệm vụ của phiếu học tập.

Phƣơng pháp trực quan.

IV. Hoạt động dạy học GV hƣớng dẫn cách tổ chức các hoạt động thảo luận, xemine theo nội dung của tài liệu học tập đã phát cho HS (5ph) Hoạt động của GV Hoạt động 1 (8 ph)

Hoạt động của HS HĐ cá nhân: Trả lời câu hỏi 1,2.

ND 1: Vị trí, cấu hình electron nguyên 1. Nêu vị trí của Lƣu huỳnh trong bảng tử

tuần hoàn, viết cấu hình electron?

ND 2: Tính chất vật lí

2. Lƣu huỳnh có những tính chất vật lí

GV cho HS xem mẫu lƣu huỳnh.

nào? Ảnh hƣởng của nhiệt độ đến tính

GV Hƣớng dẫn HS xem video thí chất vật lí của lƣu huỳnh? nghiệm về ảnh hƣởng của nhiệt độ đến tích chất vật lí của lƣu huỳnh để kiểm chứng lại câu trả lời của HS. GV chỉnh lý , bổ sung

88

Hoạt động của GV

Hoạt động của HS

Hoạt động 2 (15 ph)

HĐ theo nhóm (Trình bày trên giấy

ND 3: Tính chất hóa học

A0, đại diện nhóm lên trình bày)

GV cho HS xem video hoặc làm TN (lƣu 3. Dựa vào cấu hình electron, cho biết số huỳnh tác dụng với kim loại, hidro, electron lớp ngoài cùng?Từ đó nếu các oxi..) cho HS quan sát.

số oxi hóa có thể có của lƣu huỳnh trong

GV chỉnh lý, bổ sung

hợp chất và dự đoán tính chất hóa học chung của lƣu huỳnh?

4. Viết phƣơng trình hóa học của lƣu huỳnh với kim loại và với hiđro. Ghi rõ điều kiện của phản ứng, xác định số oxi hóa của lƣu huỳnh và kết luận về vai trò của lƣu huỳnh trong phản ứng?

5. Viết phƣơng trình hóa học của lƣu huỳnh với oxi, flo. Rút ra kết luận.

Hoạt động 3 (5 ph)

HĐ cá nhân:

ND 4: Ứng dụng

6. Trình bày một số ứng dụng của lƣu

GV chỉnh lý, bổ sung

huỳnh mà em biết.

Hoạt động 4 (5 ph)

HĐ cá nhân:

ND 5: Trạng thái tự nhiên và sản xuất 7. Cho biết trong tự nhiên lƣu huỳnh tồn lƣu huỳnh

tại nhƣ thế nào?

GV chỉnh lý, bổ sung

8. Có thể khai thác lƣu huỳnh bằng những cách nào? Cho biết vai trò của những phản ứng đó đối với môi trƣờng?

HĐ củng cố (7 ph): GV có thể tổng kết bài học bằng sơ đồ tƣ duy hoặc yêu cầu HS lên trình bày. Đánh giá kết quả thảo luận của HS.

89

Tổ chức kiểm tra đánh giá ( 20 phút) Đề kiểm tra dùng cho cả hai lớp đối chứng và thực nghiệm.

1. Ma trận đề kiểm tra bài Axit sunfuric .

Nội dung

Biết

Hiểu

Vận

dung Vận

thấp Tính

chất

Tính

chất

hóa học

1TN

Ứng dụng. Điều chế Tổng

dụng cao

1TN

vật lý

2TN

Tổng

2TN

2 TN

2(1TN – 1TL)

1TN

2(1TN – 1TL)

3TN – 1TL

2TN – 2TL

1TN

4TN – 1TL 2TN – 1TL

1TN

8TN – 2TL

ĐỀ KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ KIẾN THỨC Bài 33. AXIT SUNFURIC Thời gian làm bài: 30 phút Họ và tên: ……………………Lớp :10……

Phần A. Trắc nghiệm khách quan (4 điểm) Câu 1: Muốn pha loãng axit sunfuric đặc, ngƣời ta: A. rót từ từ axit vào nƣớc.

B. rót từ từ nƣớc vào axit.

C. đổ nhanh nƣớc vào axit.

D. không pha loãng đƣợc.

Câu 2: Thí nghiệm nào sau đây không tạo ra H2SO4 ?

A. Đun nóng bột S với HCl đặc, nóng.

B. Sục khí Cl2 vào dung dịch H2S. C. Sục khí SO2 vào dung dịch Fe2(SO4)3.

D. Sục khí SO2 vào dung dịch nƣớc brom.

Câu 3: Cho H2SO4 loãng dƣ tác dụng với 10,2 gam hỗn hợp Al và Mg thu đƣợc 11,2 lít khí hidro (đktc). Cô cạn dung dịch sau phản ứng, khối lƣợng muối khan thu đƣợc là:

90

A. 85,4 gam.

B. 81,7 gam.

C. 58,2 gam.

D. 43,6 gam.

Câu 4: Hòa tan 11,2 gam hỗn hợp gồm Fe và Cu trong dung dịch H2SO4 đặc, nguội thu đƣợc 1,12 lít khí SO2 (đktc). Khối lƣợng của Fe và Cu lần lƣợt là: A. 8,0 gam và 3,2 gam.

B. 8,4 gam và 2,8 gam.

C. 4,8 gam và 6,4 gam.

D. 5,6 gam và 5,6 gam.

Câu 5: Trong công nghiệp sản xuất H2SO4, ngƣời ta cho chất nào sau đây vào axit H2SO4 đặc?

A. Lƣu huỳnh.

B. Lƣu huỳnh đioxit.

C. Natri sunfat.

D. Lƣu huỳnh trioxit.

Câu 6: Tính chất nào sau đây không phải là tính chất của axit sunfuric đặc?

A. Tính oxi hóa

B. Tính khử

C. Tính háo nƣớc

D. Tính axit

Câu 7: Từ 2 tấn quặng có chứa 96% FeS2, ngƣời ta có thể sản xuất đƣợc khối lƣợng axit sunfuric là bao nhiêu?

A. 3136 kg

B. 3156 kg

C. 3146 kg

D. 3186 kg

Câu 8: Thuốc thử dùng để phân biệt 3 dung dịch H2SO4 loãng, Ba(OH)2, HCl là: A. Cu

B. dung dich NaOH

C. dung dịch NaNO3

D. dung dịch BaCl2

Phần B: Tự luận ( 6 điểm) Câu 1 (3 điểm): Viết PTHH hoàn thành chuỗi phản ứng sau: KMnO4 → O2 → SO2 → SO3 → H2SO4 → oleum Câu 2 (3 điểm): Cho 9,7g hỗn hợp A gồm Zn và Cu tác dụng vừa đủ với V ml dung dịch H2SO4 1M thu đƣợc 2,24 lít khí H2 (đktc) a, Tính % về khối lƣợng từng kim loại trong A và V? b, Cũng một lƣợng hỗn hợp X trên đem hòa tan trong axit H2SO4 đặc nóng thu đƣợc V lít khí SO2 (đktc). Tính V?

91

2.4.2. Kế hoạch dạy học tổ chức theo biện pháp sử dụng sơ đồ tư duy Bài 39: Luyện tập : Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học I. MỤC TIÊU BÀI HỌC 1. Kiến thức: Củng cố lại các kiến thức: - Khái niệm và biểu thức của tốc độ phản ứng.

- Các yếu tố và vai trò ảnh hƣởng của chúng đến tốc độ phản ứng.

- Phản ứng một chiều, phản ứng thuận nghịch, phản ứng tỏa nhiệt và phản ứng thu nhiệt.

- Sự chuyển dịch cân bằng, hiểu đƣợc nhƣ thế nào là cân bằng động.

- Các yếu tố ảnh hƣởng đến sự chuyển dịch cân bằng.

- Ý nghĩa của tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học trong sản xuất và đời sống.

2. Kĩ năng - Vận dụng kiến thức để giải thích cho phản ứng xảy ra theo chiều nào và sự chuyển dịch cân bằng khi có sự thay đổi của các yếu tố ảnh hƣởng.

- Làm các bài tập tổng hợp có liên quan đến tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học.

3. Thái độ: Học tập tích cực, năng động, linh hoạt.

4. Định hƣớng phát triển năng lực của HS - Năng lực tự học - Năng lực tƣ duy hóa học - Năng lực giải quyết vấn đề - Năng lực hợp tác II. PHƢƠNG PHÁP VÀ PHƢƠNG TIỆN DẠY HỌC Phƣơng pháp: Thuyết trình, thảo luận nhóm.

Phƣơng tiện: - Sơ đồ tƣ duy nội dung các kiến thức cần nắm vững do HS thiết kế trên giấy A0 hoặc bằng phần mềm vẽ sơ đồ tƣ duy.

- Sơ đồ nội dung hoàn chỉnh do giáo viên thiết kế III. TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC Hoạt động 1: HS: Nhóm HS đƣợc giao nhiệm vụ thiết kế sơ đồ tƣ duy cử đại diện nhóm lên trình

92

bày sơ đồ tƣ duy nội dung các kiến thức cần nắm vững.

GV: Tổ chức cho HS thảo luận, nhận xét, bổ sung để hoàn thiện sơ đồ.

HS: Chỉnh sửa, bổ sung để hoàn thiện sơ đồ.

GV: Cung cấp sơ đồ tƣ duy nội dung bài học hoàn chỉnh để học sinh tham khảo.

Hoạt động 2: GV: Yêu cầu học sinh thảo luận nhóm làm bài tập 1 trang 166 và bài tập 4 trang 167 SGK để củng cố kiến thức về ảnh hƣởng của các yếu tố đếntốc độ phản ứng.

HS: Thảo luận nhóm, thực hiện các yêu cầu của giáo viên.

GV: Chỉ định học sinh làm bài tập và cho điểm.

Hoạt động 3: GV: Yêu cầu học sinh thảo luận nhóm làm các bài tập 2 và 5 trang 167 SGK. HS: Thảo luận nhóm làm theo yêu cầu của GV. GV: Gọi nhóm nào làm xong trƣớc đƣa ra đáp án và yêu cầu học sinh phân tích tại sao lại có đáp án đó.

HS: Nhận xét bài làm của bạn.

GV: Nhận xét, đánh giá bài làm của học sinh và cho điểm.

Hoạt động 4: GV: Tổ chức cho HS thảo luận nhóm để làm bài tập 6 trang 167 SGK. HS: Làm bài tập theo yêu cầu của giáo viên.

Hoạt động 5: GV: Tổ chức cho học sinh thảo luận nhóm làm các bài tập khác nếu còn thời gian.

Nếu hết thời gian, GV yêu cầu HS về nhà làm các bài tập còn lại.

Tổ chức kiểm tra đánh giá ( 20 phút) Đề kiểm tra dùng cho cả hai lớp đối chứng và thực nghiệm.

Ma trận đề kiểm tra bài luyện tập : Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học Nội

dung Biết

Hiểu

Vận dung thấp Vận dụng cao

1TN

2(1TN - 1TL)

kiến thức Tốc

độ

phản ứng

1TN

1TN

93

Cân

bằng

hóa học

1TN

2(1TN – 1TL)

1TN

1TN

ĐỀ KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ KIẾN THỨC Bài 39. Luyện tập : Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học Thời gian làm bài: 20 phút Họ và tên: ……………………Lớp :10……

Phần A. Trắc nghiệm khách quan (4,0 điểm) Câu 1: Đại lƣợng đặc trƣng cho độ biến thiên nồng độ của một trong các chất phản ứng hoặc sản phẩm phản ứng trong một đơn vị thời gian gọi là: A. Tốc độ phản ứng

B. Cân bằng hoá học

C. Tốc độ tức thời

D. Quá trình hoá học

Câu 2: Hãy cho biết ngƣời ta sử dụng yếu tố nào trong số các yếu tố sau để tăng tốc độ phản ứng trong trƣờng hợp rắc men vào tinh bột đã đƣợc nấu chín (cơm, ngô, khoai, sắn) để ủ rƣợu?

A. Nhiệt độ

B. Xúc tác

C. Nồng độ

D. áp suất

Câu 3: Cho phản ứng sau: 2SO2 (k) + O2(k)

2SO2 (k)

Khi tăng áp suất, tốc độ phản ứng: A. tăng

B. giảm

C. không đổi

D. không xác định đƣợc

Câu 4: Cho phƣơng trình hoá học của phản ứng tổng hợp amoniac: N2 (k) + 3H2 (k)

2NH3 (k)

Khi tăng nồng độ của nitơ lên 2 lần, tốc độ phản ứng thuận: A. tăng lên 6 lần.

B. giảm đi 2 lần.

C. tăng lên 8 lần.

D. tăng lên 2 lần.

Câu 5: Hệ số cân bằng K của phản ứng phụ thuộc vào: A. Áp suất

B. Nhiệt độ

C. Nồng độ

Câu 6: Cho các cân bằng sau:   H2 (k) + I2 (k) ; (I) 2HI (k)  

D. Chất xúc tác

94

  CaO (r) + CO2 (k) ; (II) CaCO3 (r)  

  Fe (r) + CO2 (k) ; (III) FeO (r) + CO (k)     2SO3 (k) (IV) 2SO2 (k) + O2 (k)  

Khi giảm áp suất của hệ, số cân bằng bị chuyển dịch theo chiều nghịch là : A. 4

B. 3

C. 2

  2SO3(k) Câu 7: Cho cân bằng sau: 2SO2(k) + O2(k)  

D. 1 H = -192,5 kJ.

Để tăng hiệu suất của quá trình sản xuất SO3, ngƣời ta cần: A. giảm nhiệt độ của hệ phản ứng, dùng xúc tác.

B. giữ phản ứng ở nhiệt độ thƣờng, giảm áp suất.

C. tăng nhiệt độ của hệ phản ứng, dùng xúc tác.

D. giảm nhiệt độ và giảm áp suất của hệ phản ứng.

Câu 8: Trộn 2 mol khí NO và một lƣợng chƣa xác định khí O2 vào trong một bình   2 NO2 (k) kín có dung tích 1 lít ở 40oC. Biết: 2 NO(k) + O2 (k)  

Khi phản ứng đạt đến trạng thái cân bằng, ta đƣợc hỗn hợp khí có 0,00156 mol O2 và 0,5 mol NO2.

Hằng số cân bằng K lúc này có giá trị là: A. 4,42

B. 40,1

C. 71,2

D. 214

Phần B. Tự luận ( 6 điểm ) Câu 1: Xét phản ứng phân hủy N2O5 trong dung môi CCl4 ở 45oC.   N2 O4 + N2O5  

1 O2 2

Ban đầu nồng độ của N2O5 là 2,33 mol/lít, sau 184s nồng độ của N2O5 là 2,08 mol/lít. Tính tốc độ trung bình của phản ứng theo N2O5?

Câu 2: Ở một nhiệt độ nhất định, phản ứng thuận nghịch : N 2 (k )  3H 2 (k )  2 NH 3 (k ) đạt trạng thái cân bằng khi nồng độ của các chất nhƣ

sau: [H2] = 2,0 mol/lít, [N2] = 0,01 mol/lít, [NH3] = 0,4 mol/lít. Tính hằng số cân bằng ở nhiệt độ đó và nồng độ ban đầu của N2 và H2?

95

2.4.3. Kế hoạch dạy học tổ chức theo biện pháp sử dụng hệ thống bài tập để hướng dẫn học sinh tự học Bài 36: Tốc độ phản ứng hóa học (tiết 2) Dựa trên cơ sở đã học hết phần lý thuyết ở tiết 1, chúng tôi đƣa ra kế hoạch dạy học ở tiết này nhƣ sau: A. Mục tiêu bài học 1. Kiến thức 

Định nghĩa tốc độ phản ứng và nêu ví dụ cụ thể.



Các yếu tố ảnh hƣởng đến tốc độ phản ứng: nồng độ, áp suất, nhiệt độ, diện tích tiếp xúc, chất xúc tác.

2. Kĩ năng 

Quan sát thí nghiệm cụ thể, hiện tƣợng thực tế về tốc độ phản ứng, rút ra đƣợc nhận xét.



Vận dụng đƣợc các yếu tố ảnh hƣởng đến tốc độ phản ứng để làm tăng hoặc giảm tốc độ của một số phản ứng trong thực tế đời sống, sản xuất theo hƣớng có lợi.

3. Thái độ - Rèn luyện cho HS cách làm việc theo nhóm.

- Học tập các nhà nghiên cứu khoa học cách tìm hiểu các quy luật về tốc độ phản ứng để điều khiển tốc độ phản ứng.

4. Định hƣớng phát triển năng lực của HS - Năng lực tự học - Năng lực tƣ duy hóa học - Năng lực giải quyết vấn đề - Năng lực hợp tác B. Chuẩn bị 1. Tổ chức lớp học - GV phát cho HS tờ hệ thống các bài tập hƣớng dẫn HS tự học chƣơng "Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học" từ buổi trƣớc để HS chuẩn bị trƣớc.

96

- Chia HS thành 5 nhóm, cho nhóm trƣởng các nhóm rút thăm để lựa chọn công việc cụ thể của nhóm mình ( việc này đƣợc tiến hành cùng lúc với việc phát phiếu học tập cho HS ) 2. Đồ dùng dạy học - GV: Hệ thống các bài tập hƣớng dẫn HS tự học chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học, phiếu học tập đã ghi sẵn nhiệm vụ cho từng nhóm.

- HS: Chuẩn bị các kiến thức đã đƣợc học từ tiết trƣớc.

C. Phƣơng pháp dạy học - Dạy học bằng hoạt động theo nhóm nhỏ, đàm thoại gợi mở.

D. Tiến trình dạy học Hoạt động của GV và HS

Nội dung

Hoạt động 1 : Kiến thức cần nắm vững Phiếu học tập số 1: ( bài tập số 5 trong hệ thống bài tập tự luận chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học ) Hãy cho biết yếu tố nào đã ảnh hƣởng đến tốc độ của các phản ứng sau: a, Đƣa lƣu huỳnh đang cháy ngoài không khí vào lọ đựng khí oxi, sự cháy diễn ra mạnh và nhanh hơn. b, Khi ủ bếp than, ngƣời ta đậy nắp bếp lò làm cho phản ứng cháy của than chậm lại. c, Phản ứng oxi hóa SO2 thành SO3 diễn ra nhanh hơn khi có mặt V2O5. d, Nhôm bột phản ứng với dung dịch HCl nhanh hơn so với nhôm dây. e, Ngƣời ta chẻ nhỏ củi để bếp lửa cháy mạnh hơn. f, Để giữ cho thực phẩm tƣơi lâu, ngƣời ta để thực phẩm trong tủ lạnh. g, Để hầm thức ăn nhanh chín, ngƣời ta sử dụng nồi áp suất. k, Để làm sữa chua, rƣợu… ngƣời ta sử dụng các loại men thích hợp.

GV mời đại diện nhóm trình bày phần a, Yếu tố đã ảnh hƣởng: Nồng độ: tăng chuẩn bị của nhóm mình.

nồng độ chất tham gia phản ứng (O2)

- GV chỉ định 1 HS thuộc nhóm khác làm tăng tốc độ phản ứng. Vì nồng độ nhận xét.

O2 ngoài không khí nhỏ hơn nồng độ O2

97

Hoạt động của GV và HS

Nội dung

- GV nhận xét phần trình bày của đại trong bình đựng O2. diện nhóm, ngƣời nhận xét, chỉnh sửa, b, Khi ủ bếp than, ngƣời ta đậy nắp bếp bổ sung cho HS.

lò làm cho nồng độ O2 giảm nên phản ứng cháy của than chậm lại → Yếu tố đã ảnh hƣởng: Nồng độ: giảm nồng độ chất tham gia phản ứng (O2) làm giảm tốc độ phản ứng. c, Yếu tố đã ảnh hƣởng: Chất xúc tác: thêm chất xúc tác V2O5 → làm tăng tốc độ phản ứng. d, Giảm kích thƣớc hạt, làm tăng diện tích bề mặt tiếp xúc với chất phản ứng → tốc độ phản ứng xảy ra nhanh hơn. → Yếu tố đã ảnh hƣởng: diện tích bề mặt tiếp xúc. e, Yếu tố đã ảnh hƣởng: diện tích bề mặt tiếp xúc: chẻ nhỏ củi làm tăng diện tích bề mặt tiếp xúc nên tốc độ phản ứng tăng. f,Yếu tố đã ảnh hƣởng: nhiệt độ: nhiệt độ giảm làm giảm tốc độ phân hủy thực phẩm. g, Yếu tố đã ảnh hƣởng: nhiệt độ: Nồi áp suất đƣợc thiết kế để giữ lại hơi nƣớc ở trong nồi. Khi nƣớc bắt đầu sôi, hơi nƣớc không thể thoát ra ngoài làm cho áp suất trong nồi dần dần tăng lên, khi áp suất tăng làm cho điểm sôi của nƣớc tăng (> 100 0C) giúp thức ăn chín nhanh hơn.

98

Hoạt động của GV và HS

Nội dung k, Yếu tố đã ảnh hƣởng: Chất xúc tác: Các loại men thích hợp sẽ định hƣớng phản ứng xảy ra nhanh hơn theo chiều hƣớng xác định.

Phiếu học tập số 2: ( bài tập số 9 trong hệ thống bài tập tự luận chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học ) Cho 6 gam kẽm hạt vào một cốc đựng dung dịch H2SO4 4M (dƣ) ở nhiệt độ thƣờng.

Nếu giữ nguyên các điều kiện khác, chỉ biến đổi một trong các điều kiện sau thì tốc độ phản ứng sẽ biến đổi nhƣ thế nào? a. Thay 6 gam kẽm hạt bằng 6 gam kẽm bột b. Thay dd H2SO4 4M bằng dd H2SO4 2M c. Thực hiện phản ứng ở nhiệt độ 50oC d. Dùng thể tích dd H2SO4 4M tăng gấp đôi ban đầu GV mời đại diện nhóm trình bày phần a, Tăng diện tích bề mặt tiếp xúc chuẩn bị của nhóm mình.

→ tốc độ phản ứng tăng.

- GV chỉ định 1 HS thuộc nhóm khác b, Giảm nồng độ chất tham gia phản ứng nhận xét.

→ tốc độ phản ứng giảm.

- GV nhận xét phần trình bày của đại c, Tăng nhiệt độ phản ứng diện nhóm, ngƣời nhận xét, chỉnh sửa, → tốc độ phản ứng tăng. bổ sung cho HS.

d, Thể tích tăng → nồng độ chất tham gia phản ứng giảm → tốc độ phản ứng giảm.

Hoạt động 2: Giải bài tập Phiếu học tập số 3: ( bài tập số 15 trong hệ thống bài tập tự luận chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học ) Cho phản ứng 3O2  2O3 Ban đầu nồng độ oxi là 0,024 mol/lít. Sau 5s thì nồng độ của oxi là 0,02 mol/lít. Tốc độ phản ứng trên tính theo oxi là?

GV mời 1 HS trong nhóm chuẩn bị nội Tốc độ trung bình của phản ứng trong dung phiếu học tập số 3 và trình bày lời khoảng thời gian 5s tính theo oxi là:

99

Hoạt động của GV và HS giải.

Nội dung Vtb = (0,024 - 0,02)/5 = 0,0008

Sau khi HS đã trình bày xong GV mời 1 (mol/lít.s) HS khác trong nhóm nhận xét và đƣa ra Phƣơng pháp giải: phƣơng pháp làm bài.

Biểu thức tốc độ trung bình phản ứng:

GV tổng kết lại và lƣu ý cách giải cho Xét phản ứng: aA + bB → cC + dD HS.

Tại thời điểm t1: nồng độ chất A là C1 (mol/lít) Tại thời điểm t2: nồng độ chất A là C2 (mol/lít) Tốc độ trung bình của phản ứng đƣợc tính theo chất A là: Vtb  -

Thứ

nguyên:

C1  C2 t2  t1

mol/lít.s

hoặc

mol/lít.phút…

Phiếu học tập số 4: ( bài tập số 18 trong hệ thống bài tập tự luận chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học ) Cho phản ứng sau: CO (k) + Cl2 (k) → COCl2 (k) Nồng độ CO và Cl2 ban đầu lần lƣợt là 0,4M và 0,3M. Hỏi tốc độ phản ứng sẽ thay đổi thế nào nếu tăng nồng độ CO và Cl2 lên 2 lần?

GV mời 1 HS trong nhóm chuẩn bị nội Ta có tốc độ phản ứng trên đƣợc tính dung phiếu học tập số 4 và trình bày lời theo công thức: v1 = k.[CO].[Cl2] giải.

Trong đó: k là hằng số tốc độ của phản

Sau khi HS đã trình bày xong GV mời 1 ứng.

HS khác trong nhóm nhận xét và đƣa ra [CO] là nồng độ ban đầu của CO phƣơng pháp làm bài.

[Cl2] là nồng độ ban đầu của Cl2

GV tổng kết lại và lƣu ý cách giải cho Khi tăng nồng độ CO và Cl2 lên 2 lần: HS.

v2 = k.[2CO].[2Cl2] = 4k.[CO].[Cl2] → v2 = 4v1 Vậy tốc độ của phản ứng tăng lên 4 làn.

Phƣơng pháp giải:

100

Hoạt động của GV và HS

Nội dung Xét phản ứng: aA + bB → cC + dD Tốc độ của phản ứng đƣợc xác định bởi biểu thức: v = k.[A]a.[B]b

Phiếu học tập số 5: ( bài tập số 20 trong hệ thống bài tập tự luận chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học ) Khi tăng nhiệt độ của phản ứng từ 140oC lên 180oC thì tốc độ phản ứng tăng bao nhiêu lần? cho biết hệ số nhiệt phản ứng trong khoảng nhiệt độ trên bằng 2.

GV mời 1 HS trong nhóm chuẩn bị nội Phƣơng pháp giải: dung phiếu học tập số 5 và trình bày lời Nếu một phản ứng xảy ra ở nhiệt độ T1 giải.

với tốc độ v1, ở nhiệt độ T2 với tốc độ v2

Sau khi HS đã trình bày xong GV mời 1

v (giả sử: T2> T1) thì: 2   v1 HS khác trong nhóm nhận xét và đƣa ra

phƣơng pháp làm bài.

T2 T1 10

trong đó γ là hệ số nhiệt của phản ứng,

GV tổng kết lại và lƣu ý cách giải cho khi tăng nhiệt độ thêm 10oC thì tốc độ HS. phản ứng tăng thêm 2  4 lần.

Vậy: v2 = v1 . 2(180 - 140)/10 = v1. 24 = 16v1 → Tốc độ phản ứng tăng 16 lần.

Hoạt động 3: Bài tập về nhà - GV yêu cầu HS về nhà làm các bài tập còn lại trong SGK và các bài tập về tốc độ phản ứng trong hệ thống các bài tập mà GV đã phát.

- HS về nhà đọc trƣớc bài mới và chuẩn bị các bài tập có liên quan trong hệ thống các bài tập GV đã phát.

101

Tiểu kết chƣơng 2 Trong chƣơng này chúng tôi đã trình bày các nội dung sau: a. Giới thiệu về mục tiêu, yêu cầu, cấu trúc và các đặc điểm chung về phƣơng pháp giảng dạy trong chƣơng Oxi - Lƣu huỳnh và chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học – sách Hóa học lớp 10 – Cơ bản , nêu đƣợc các nguyên tắc và quy trình thiết kế tài liệu tự học có hƣớng dẫn cũng nhƣ hƣớng dẫn HS sử dụng sơ đồ tƣ duy để tự học và sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học. b. Xây dựng 2 tài liệu tự học có hƣớng dẫn gồm: Tài liệu 1: Tài liệu tự học có hướng dẫn với nội dung lí thuyết Chúng tôi đã soạn đƣợc một tài liệu TH có hƣớng dẫn theo ND lí thuyết gồm các bài học theo chƣơng trình SGK hóa học. Tài liệu này sẽ giúp cho HS có thể TH dễ dàng và làm quen dần với việc TH hoàn toàn sau này. Tài liệu 2: Tài liệu tự học có hướng dẫn với nội dung bài tập Chúng tôi đã soạn đƣợc một tài liệu TH có hƣớng dẫn theo nội dung bài tập gồm các dạng bài tập với nhiều bài tập có hƣớng dẫn. Đồng thời chúng tôi đã thiết kế 2 bài học theo phƣơng pháp sử dụng SĐTD trong tự học và sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học ở chƣơng Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học. Tài liệu này chúng tôi thiết kế nhằm mục đích tham khảo ý kiến đánh giá về nội dung cũng nhƣ hình thức của nó đồng thời cũng xem xét tính khả thi khi áp dụng dạy học ở trƣờng THPT. c. Chúng tôi cũng đã nêu đƣợc cách sử dụng tài liệu tự học có hƣớng dẫn nhằm tăng cƣờng năng lực tự học cho HS đồng thời chỉ ra đƣợc những nét ƣu nhƣợc điểm của phƣơng pháp học tập này.

102

CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm sƣ phạm 3.1.1. Mục đích thực nghiệm Thực nghiệm sƣ phạm đƣợc tiến hành nhằm kiểm nghiệm sự đúng đắn của giả thuyết khoa học của đề tài. Đánh giá tính khả thi, tính phù hợp và hiệu quả của biện pháp hƣớng dẫn HS tự học, sử dụng tài liệu tự học có hƣớng dẫn và biện pháp sử dụng sơ đồ tƣ duy trong tự học và việc sử dụng chúng trong dạy học chƣơng: Oxi Lƣu huỳnh, Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học nhằm phát triển năng lực tự học cho HS ở trƣờng phổ thông.

3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm  Về mặt định lƣợng: Xử lý, phân tích kết quả thực nghiệm, từ đó rút ra kết luận về hiệu quả của việc hƣớng dẫn HS phƣơng pháp tự học thông qua sử dụng tài liệu tự học có hƣớng dẫn, sử dụng sơ đồ tƣ duy trong tự học, sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học, độ bền kiến thức và đánh giá năng lực tự học của HS.  Về mặt định tính: Đánh giá sự phù hợp của bộ tài liệu và phƣơng pháp tự học bằng tài liệu có hƣớng dẫn, sơ đồ tƣ duy và hệ thống các bài tập đã đề xuất. Đồng thời đánh giá năng lực tự học của HS qua việc sử dụng tài liệu tự học có hƣớng dẫn, sơ đồ tƣ duy, hệ thống các bài tập thông qua các phiếu hỏi GV và HS. 3.2. Thời gian, đối tƣợng thực nghiệm 3.2.1. Thời gian thực nghiệm Thời gian từ 20/02/2017 đến 25/05/2018 3.2.2. Đối tượng thực nghiệm - Lớp đối chứng 10A3, 10A4.Trƣờng THPT Nguyễn Thiệt Thuật, Hƣng Yên - Lớp thực nghiệm 10A1, 10A2. Trƣờng THPT Nguyễn Thiệt Thuật, Hƣng Yên - Lớp đối chứng 10C, 10D. Trƣờng THPT Từ Sơn, Bắc Ninh - Lớp thực nghiệm: 10A, 10B. Trƣờng THPT Từ Sơn, Bắc Ninh

103

Trƣờng

Lớp TN 10A1

40

ĐC 10A3

40

TN 10A2

39

ĐC 10A4

39

THPT Nguyễn Thiện Thuật Hƣng Yên

Tên bài dạy

SL

Giảng dạy

Lƣu huỳnh (sử dụng TL THCHD)

Đỗ Minh Thu Đỗ Minh Thu

Axit

sunfuric

(sử

dụng TLTHCHD)

Đỗ Minh Thu Đỗ Minh Thu

Tốc độ phản ứng TN 10A

41

tiết 2 (sử dụng hệ Đinh Thị Hạnh thống bài tập)

THPT

ĐC 10C

Từ Sơn - Bắc Ninh

Đinh Thị Hạnh

41 Luyện tập: Tốc độ

TN 10B

40

phản ứng và cân bằng hóa học (sử

Đinh Thị Hạnh

dụng sơ đồ tƣ duy) ĐC 10D

40

Đinh Thị Hạnh

3.3. Tiến hành thực nghiệm đánh giá hiệu quả của việc sử dụng các dạng tƣ liệu đến việc nâng cao năng lực tự học 3.3.1. Thực nghiệm đánh giá hiệu quả của việc sử dụng tài liệu tự học có hướng dẫn  Bƣớc 1: - Lớp TN: Phát tài liệu tự học, vở tự học và hƣớng dẫn cho HS sử dụng tài liệu ở nhà.

- Lớp ĐC: Yêu cầu đọc trƣớc bài ở nhà theo SGK 10 cơ bản và các tài liệu tham khảo khác.  Bƣớc 2: Tổ chức các hoạt động dạy học trên lớp theo hƣớng dạy học tích cực.  Bƣớc 3: Sau khi dạy, tiến hành kiểm tra cả hai lớp bằng bài kiểm tra đƣợc dùng chung. Đánh giá năng lực tự học của học sinh thông qua một số kênh thông tin (Vở tự học ở nhà của HS, thái độ của HS, hoạt động của HS trong quá trình học

104

tập trên lớp).  Bƣớc 4: Chấm bài kiểm tra và đánh giá kết quả thực nghiệm 3.3.2. Thực nghiệm đánh giá hiệu quả của việc áp dụng dạy học theo biện pháp sử dụng sơ đồ tư duy trong tự học  Bƣớc 1: - Lớp TN: Phát tài liệu và hƣớng dẫn cho HS sử dụng tài liệu ở nhà.

- Lớp ĐC: Yêu cầu đọc trƣớc bài ở nhà theo SGK 10 cơ bản và các tài liệu tham khảo khác.  Bƣớc 2: Tổ chức các hoạt động dạy học trên lớp thực nghiệm theo kế hoạch dạy học đã đƣợc chuẩn bị trƣớc và dạy học theo phƣơng pháp truyền thống ở lớp đối chứng.  Bƣớc 3: Sau khi dạy, tiến hành kiểm tra cả hai lớp bằng bài kiểm tra đƣợc dùng chung. Đánh giá năng lực tự học của học sinh thông qua các kênh thông tin nhƣ HS tự đánh giá, GV theo dõi HS trong quá trình học (Kết quả tự học tốt hay không đƣợc đánh giá qua việc thảo luận trên lớp của HS, qua vở tự học …kết hợp đánh giá năng lực hợp tác nhóm, năng lực tự làm việc cá nhân của HS).  Bƣớc 4: Chấm bài kiểm tra và đánh giá kết quả thực nghiệm thu đƣợc.

3.3.3. Thực nghiệm đánh giá hiệu quả của việc áp dụng dạy học theo biện pháp sử dụng hệ thống bài tập để hướng dẫn HS tự học  Bƣớc 1: - Lớp TN: Phát tài liệu và hƣớng dẫn cho HS sử dụng tài liệu ở nhà.

- Lớp ĐC: Yêu cầu đọc trƣớc bài ở nhà theo SGK 10 cơ bản và các tài liệu tham khảo khác.  Bƣớc 2: Tổ chức các hoạt động dạy học trên lớp thực nghiệm theo kế hoạch dạy học đã đƣợc chuẩn bị trƣớc và dạy học theo phƣơng pháp truyền thống ở lớp đối chứng.  Bƣớc 3: Sau khi dạy, tiến hành kiểm tra cả hai lớp bằng bài kiểm tra đƣợc dùng chung. Đánh giá năng lực tự học của học sinh thông qua các kênh thông tin nhƣ HS tự đánh giá, GV theo dõi HS trong quá trình học (Kết quả tự học tốt hay

105

không đƣợc đánh giá qua việc thảo luận trên lớp của HS, qua vở tự học …kết hợp đánh giá năng lực hợp tác nhóm, năng lực tự làm việc cá nhân của HS).  Bƣớc 4: Chấm bài kiểm tra và đánh giá kết quả thực nghiệm thu đƣợc.

3.3.4. Xử lý thống kê toán học kết quả thực nghiệm thu được 

Lập bảng phân phối, bảng tần suất, bảng luỹ tích.



Vẽ đƣờng đặc trƣng đƣờng luỹ tích



Tính các tham số đặc trƣng thống kê  Điểm trung bình: Trung bình cộng là tham số đặc trƣng cho

1 n sự tập trung của số liệu X =  n i x i ; trong đó xi: điểm số; ni: n i=1 tần số; n: số HS  Với sai số tiêu chuẩn: ε = S

n

 Phƣơng sai:

S2 =

 Độ lệch chuẩn:

S=

 n x - X i

2

i

n 1

S2

 Phƣơng sai S2 và độ lệch chuẩn S là các tham số đo mức độ phân tán của các số liệu quanh giá trị trung bình cộng, S càng nhỏ chứng tỏ số liệu càng ít phân tán.  Hệ số biến thiên: V = S .100% X

Với độ dao động nhỏ (0 – 10%) hoặc trung bình (10% – 30%) thì kết quả thu đƣợc đáng tin cậy, ngƣợc lại với độ dao động lớn trên 30% thì kết quả thu đƣợc không đáng tin cậy. Để so sánh hai tập hợp có X khác nhau. Nhóm nào có V nhỏ hơn nhóm đó có chất lƣợng đồng đều hơn.

106

3.4. Kết quả thực nghiệm 3.4.1. Đánh giá về tinh thần, thái độ và hứng thú của HS Phần lớn học sinh lớp thực nghiệm ( 96,87% - 155 em) cho rằng học tập theo các biện pháp sử dụng tài liệu tự học có hƣớng dẫn, sử dụng sơ đồ tƣ duy trong tự học, sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học giúp HS liên hệ kiến thức bài học với thực tế nên tạo hứng thú học tập cho HS. Tất cả HS (100%) cảm thấy hứng thú hơn với môn Hóa khi đƣợc học theo phƣơng pháp này.

Sau khi học theo các biện pháp trên, 95,62% (153 em) HS rất thích đƣợc tiếp tục học tập theo phƣơng pháp này. Đông đảo học sinh (87,5% - 140 em) cho rằng kiến thức bài học mà các em lĩnh hội đƣợc khi học tập theo mô hình có phần sâu và rộng hơn so với học theo phƣơng pháp truyền thống. Học sinh đều cho rằng khi học theo các biện pháp này, ngoài thu nhận đƣợc kiến thức bài học, các em còn đƣợc hình thành và rèn luyện một số kĩ năng nhƣ kĩ năng làm việc nhóm (100%), kĩ năng tìm kiếm thông tin (100%).

3.4.2. Đánh giá năng lực tự học của HS theo bộ công cụ đã xây dựng 3.4.2.1. Kết quả các bài kiểm tra của các lớp thực nghiệm và đối chứng a, Sử dụng tài liệu tự học có hướng dẫn trong dạy học chương Oxi - Lưu huỳnh Bảng 3.1. Bảng thống kê điểm kiểm tra sau tác động lớp 10A3(ĐC) và 10A1(TN) THPT Nguyễn Thiện Thuật.

10A1(ss 40)

10A3(ss 40)

Điểm xi

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Số xi

0

0

0

3

3

6

7

9

8

3

1

Số xi

0

0

0

3

6

12

19

28

36

39

40

% điểm xi 0

0

0

7,5 15

30

47,5

70

90

97,5

100

Số xi

0

0

0

0

3

4

7

9

10

4

3

Số xi

0

0

0

0

3

7

14

23

33

37

40

% điểm xi 0

0

0

0

7,5

17,5 35

57,5

82,5

92,5

100

107

Bảng 3.2. Bảng tham số thống kê đặc trưng lớp 10A3(ĐC) và 10A1(TN) THPT Nguyễn Thiện Thuật. Đối chứng

Thực nghiệm

Số lƣợng

40

40

GT Trung bình x

6,425

7,075

Độ lệch chuẩn S

1,77

1,62

Hệ số biến thiên V%

27,55%

22,9%

120 100 80 Lớp ĐC

60

Lớp TN

40 20 0 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Hình 3.1. Đường lũy tích điểm kiểm tra bài Lưu huỳnh lớp 10A3 (ĐC) 10A1(TN) Bảng 3.3. Bảng thống kê điểm kiểm tra sau tác động lớp 10A4(ĐC) và 10A2(TN) THPT Nguyễn Thiện Thuật 0 1 2 3

4

5

6

7

8

9

10

Số xi

0 0 0 4

5

7

6

6

5

4

2

Số xi

0 0 0 4

9

16

22

28

33

37

39

(ss

Số xi

39)

% điểm xi 0 0 0 10,26 23,08 41,02 56,41 66,6 71,8 94,87 100 2

10A 10 A4 (ss 39)

Điểm xi

0 0 0 0

2

3

6

6

6

8

8

108

Số xi

0 0 0 0

% điểm xi 0 0 0 0

2

5

11

5,13

12,82 28,2

17

23

43,6 59

31

39

79,5

100

Bảng 3.4. Bảng tham số thống kê đặc trưng lớp 10A4 (ĐC) và 10A2(TN) THPT Nguyễn Thiện Thuật Đối chứng

Thực nghiệm

39

39

x

6,18

7,71

Độ lệch chuẩn S

2,02

1,75

Hệ số biến thiên V%

32,7%

22,7%

Số lƣợng GT Trung bình

120 100 80 Lớp ĐC

60

Lớp TN 40 20 0 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Hình 3.2. Đường lũy tích điểm kiểm tra bài Axit sunfuric lớp 10A4(ĐC) 10A2(TN) Với cả hai đƣờng lũy tích trên ta thấy đƣờng biểu diễn của lớp thực nghiệm nằm phía dƣới bên phải so với lớp đối chứng nên cho thấy biện pháp này đã thể hiện đƣợc tác dụng của nó đến học sinh.

Tuy nhiên thông qua quan sát học sinh học theo phƣơng pháp này chúng tôi thấy rằng vẫn còn phần nhỏ HS chƣa cảm thấy thích thú và học tập thật sự hiệu quả.

109

b, Áp dụng biện pháp sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học bài Luyện tập: Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học Bảng 3.5. Bảng thống kê điểm kiểm tra sau tác động lớp 10D(ĐC) và 10B(TN) THPT Từ Sơn

10B(ss 40)

10D(ss 40)

Điểm xi

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Số xi

0

0

0

4

5

4

3

6

8

9

1

Số xi

0

0

0

4

9

13

16

22

30

39

40

xi 

0

0

0

10

22,5

32,5

40

55

75

97,5

100

Số xi

0

0

0

0

2

0

4

3

14

11

6

Số xi

0

0

0

0

2

2

6

9

23

34

40

0

0

0

0

5

5

15

22,5

57,5

85

100

% điểm

% điểm xi 

Bảng 3.6. Bảng tham số thống kê đặc trưng lớp 10D(ĐC) và 10B(TN) THPT Từ Sơn Đối chứng

Thực nghiệm

Số lƣợng

40

40

GT Trung bình x

6,68

8,10

Độ lệch chuẩn S

2,13

1,48

Hệ số biến thiên V

31,86%

18,3%

110

120 100 80 Lớp ĐC

60

Lớp TN

40 20 0 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Hình 3.3. Đường lũy tích điểm kiểm tra bài Luyện tập: Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học lớp 10D(ĐC) - 10B(TN) Ta thấy đƣờng biểu diễn cho điểm kiểm tra đối với lớp thực nghiệm (10B) nằm dƣới và bên phải đƣờng biểu diễn của lớp đối chứng (10D) Giá trị điểm trung bình cộng của lớp thực nghiệm cao hơn của lớp đối chứng (8,1(10B)>6,68(10D)). Độ lệch chuẩn (S) của lớp thực nghiệm cũng thấp hơn của lớp đối chứng (1,48(10B)<2,13(10D)) chứng tỏ rằng các kết quả thu đƣợc của lớp thực nghiệm ít bị phân tán hơn so với lớp đối chứng.

Hệ số biến thiên (V) của lớp thực ngiệm nhỏ hơn so với lớp đối chứng (18,3%(10B)<31,86%(10D)) cho ta thấy chất lƣợng của lớp thực nghiệm đồng đều hơn so với lớp đối chứng. c, Áp dụng biện pháp sử dụng hệ thống bài tập hướng dẫn HS tự học trong dạy học bài Tốc độ phản ứng hóa học (tiết 2)

111

Bảng 3.7. Bảng thống kê điểm kiểm tra sau tác động lớp 10C(ĐC) và 10A(TN) THPT Từ Sơn

10A(ss 41)

10C(ss 41)

Điểm xi

0 1 2

3

4

5

6

7

8

9

10

Số xi

0 0 0

4

5

7

7

5

6

4

3

Số xi

0 0 0

4

9

16

23

28

34

38

41

% điểm xi 0 0 0

9,76 21,95 39

56,1

68,3 82,9 92,7 100

Số xi

0 0 0

0

2

3

6

7

8

8

7

Số xi

0 0 0

0

2

5

11

18

26

34

41

% điểm xi 0 0 0

0

4,9

12,2 26,83 43,9 63,4 82,9 100

Bảng 3.8. Bảng tham số thống kê đặc trưng lớp 10C(ĐC) và 10A(TN) THPT Từ Sơn Đối chứng

Thực nghiệm

41

41

6,3

7,66

Độ lệch chuẩn S

2,076

1,74

Hệ số biến thiên V

32,95%

22,71%

Số lƣợng

GT Trung bình

x

112

120 100 80 Lớp ĐC

60

Lớp TN

40 20 0 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Hình 3.4. Đường lũy tích điểm kiểm tra bài Tốc độ phản ứng hóa học lớp 10C(ĐC) - 10A(TN) 3.4.2.2. Đánh giá về các tài liệu sử dụng trong dạy học nhằm hình thành phát triển năng lực tự học của học sinh Tổng hợp nhận xét đánh giá cá nhân cho tài liệu dạy học tự học có hƣớng dẫn, sử dụng sơ đồ tƣ duy trong tự học và sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học đƣợc xây dựng, dựa trên kết quả thu nhận đƣợc từ các phiếu phản hồi của giáo viên bộ môn Hóa học trƣờng THPT Nguyễn Thiện Thuật và THPT Từ Sơn.

Bảng 3.9.Tổng hợp ý kiến đánh giá tài liệu giảng dạy tự học có hướng dẫn

NỘI DUNG ĐÁNH GIÁ A. ĐÁNH GIÁ NỘI DUNG CỦA TÀI LIỆU 1

THANG ĐIỂM ĐÁNH GIÁ ( %) 2

3

4

5

11.12

88.88

11.11

27.78

61.11

11.11

11.11

77.78

TỰ HỌC LÝ THUYẾT 1

2 3

Đảm bảo, bám sát, tuân thủ các mục tiêu của bài dạy, tiết dạy Các câu hỏi gợi ý, hƣớng dẫn tự học đã đầy đủ đúng trọng tâm bài học Các nội dung, thông tin trong tài liệu đã

113

NỘI DUNG ĐÁNH GIÁ

THANG ĐIỂM ĐÁNH GIÁ ( %)

cung cấp đầy đủ những kiến thức cần thiết cho học sinh để học sinh chuẩn bị cho bài học mới 4

Các câu hỏi hƣớng dẫn thiết kế phù hợp

16.67

72.22

5.56

27.78

66.67

11.11

11.11

77.78

16.67

83.33

16.67

72.22

33.33

66.67

22.22

55.55

với trình độ nhận thức học sinh Các nội dung, kiến thức đƣợc đề cập đến

5

11.11

trong tài liệu đạt đƣợc sự chính xác và khoa học, cập nhật tính hiện đại, thực tiễn của Việt nam

6

7 8 9

10

Câu hỏi kiểm tra có bám sát mục tiêu dạy học.

Thông qua các hoạt động HS hình thành và phát triển năng lực tự học Trình bày rõ, đẹp, cấu trúc hợp lý.

11.11

Ngôn ngữ trình bày trong sáng, dễ hiểu, dấu hiệu phân biệt chƣơng bài rõ ràng Cỡ chữ (14); Font chữ (Times New

11.1 11.11

Roman); giãn dòng 1,5 lines; chèn hình

1

ảnh, chia cột, … đã hợp lý B. ĐÁNH GIÁ NỘI DUNG CỦA TÀI LIỆU TỰ HỌC BÀI TẬP 11. Tài liệu có chuẩn xác về nội dung (đề bài,

11.11

88.88

11.11

22.22

66.67

13. Tài liệu trình bày có rõ ràng

16.67

22.22

61.11

14.Tài liệu có đầy đủ các dạng bài tập cần thiết

5.56

16.67

77.78

đáp số và hƣớng dẫn giải) 12. Tài liệu có cấu trúc phù hợp với tài liệu TH theo ND lí thuyết

114

NỘI DUNG ĐÁNH GIÁ

THANG ĐIỂM ĐÁNH GIÁ ( %)

15. Trình tự hƣớng dẫn học tập của tài liệu có

11.11

22.22

66.67

11.1 16.67

22.22

50.00

16.67

83.33

11.11

72.22

hợp lí (từ dễ đến khó, ...)

16. Phần hƣớng dẫn giải có dễ hiểu

1 17. Tài liệu có giúp cho việc rèn luyện kỹ năng tự học 18. Học sinh có hứng thú học tập với tài liệu

16.67

này C. Định hƣớng phát triển năng lực 1. Năng lực xác định đƣợc mục 94.44 tiêu và nhiệm 4. Năng lực lập kế hoạch tự học 88.89

2. Năng lực nhận biết, tìm tòi, chọn lọc và liên hệ phát hiện vấn đề 5. Năng lực giải quyết vấn đề

7. Năng lực đánh giá và tự đánh giá

3. Năng lực đọc

94.44

88.89 giáo trình, tài liệu tham khảo 6. Năng lực vận 77.78 83.33 dụng kiến thức vào thực tiễn 83.33

Đánh giá về nội dung của tài liệu đa số các thầy cô đều đánh giá là tài liệu đảm bảo bám sát, tuân thủ các mục tiêu của bài dạy, tiết dạy (88.88% điểm 5/5).

Các câu hỏi gợi ý, hƣớng dẫn tự học đã đầy đủ đúng trọng tâm bài học (61.11% điểm 5/5). Các nội dung, thông tin trong tài liệu đã cung cấp đầy đủ những kiến thức cần thiết cho học sinh để học sinh chuẩn bị cho bài học mới (77.78% điểm 5/5). Các câu hỏi hƣớng dẫn thiết kế phù hợp với trình độ nhận thức học sinh (72.22% điểm 5/5). Các nội dung, kiến thức đƣợc đề cập đến trong tài liệu đạt đƣợc

115

sự chính xác và khoa học, cập nhật tính hiện đại, thực tiễn của Việt nam (66.67% điểm 5/5). Câu hỏi kiểm tra bám sát mục tiêu dạy học (77.78% điểm 5/5). Thông qua các hoạt động HS hình thành và phát triển đƣợc năng lực tự học (83.33% điểm 5/5).

Về hình thức của tài liệu đƣợc đánh giá là trình bày rõ, đẹp, cấu trúc hợp lý (72.22% điểm 5/5). Ngôn ngữ trình bày trong sáng, dễ hiểu, dấu hiệu phân biệt chƣơng bài rõ ràng (66.67% điểm 5/5). Đối với tài liệu hƣớng dẫn tự học với nội dung bài tập thì các tiêu chí đều đƣợc đánh giá khá cao cụ thể là: Tài liệu có sự chuẩn xác về nội dung (88.88% điểm 5/5). Tài liệu có cấu trúc phù hợp với tài liệu TH theo ND lí thuyết (61.11% điểm 5/5). Tài liệu có đầy đủ các dạng bài tập cần thiết (77.78% điểm 5/5). Trình tự hƣớng dẫn học tập của tài liệu có hợp lí (từ dễ đến khó, ...) (66.67% điểm 5/5).

Học sinh đƣợc đánh giá là có hứng thú học tập với tài liệu này (72.22% điểm 5/5).

Về hình thức của tài liệu đƣợc đánh giá là trình bày rõ, đẹp, cấu trúc hợp lý (72.22% điểm 5/5). Ngôn ngữ trình bày trong sáng, dễ hiểu, dấu hiệu phân biệt chƣơng bài rõ ràng (66.67% điểm 5/5).

Bảng 3.10. Tổng hợp ý kiến đánh giá tài liệu giảng dạy biên soạn theo phương pháp sử dụng hệ thống bài tập hướng dẫn HS tự học Thang điểm đánh giá(%)

Nội dung đánh giá 1 2 3

4

5

1. Đầy đủ kiến thức quan trọng cần thiết

22.22

77.78

2. Kiến thức chính xác, khoa học

27.78

72.22

3. BT phù hợp với trình độ của HS

33.33

66.67

4. Bám sát SGK

11.11

88.89

5. Kiến thức, tƣ liệu thiết thực đƣợc cập nhật

27.78

72.22

6. HTBT phong phú, đa dạng

27.78

72.22

Đánh giá về nội dung

116

Thang điểm đánh giá(%)

Nội dung đánh giá 1 2 3

4

5

1. Thiết kế khoa học

16.67

83.33

2. Bố cục hợp lí, logic

22.22

77.78

16.67

83.33

5.55

94.45

1. Hỗ trợ tốt cho HS tự học

11.11

88.89

2. HS dễ hiểu bài, tiếp thu bài nhanh

27.78

72.22

44.44

55.56

4. Góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học

33.33

66.67

5. Góp phần tăng mức độ hứng thú học Hóa

27.78

72.22

6. Kết quả học tập đƣợc nâng lên

33.33

66.67

7. Góp phần vào việc đổi mới PPDH

22.22

77.78

8. Là nguồn tƣ liệu tốt cho GV trong giảng dạy

27.78

72.22

Đánh giá về hình thức

Đánh giá về tính khả thi 1. Phù hợp với thời gian tự học ở nhà của HS 2. Phù hợp với điều kiện giảng dạy, học tập của GV và HS Đánh giá về hiệu quả sử dụng HTBT hóa học

3. Cải thiện khả năng làm bài và ghi nhớ kiến thức cho HS

Qua phiếu đánh giá đƣợc trình bày ở trên, chúng tôi nhận thấy các GV đánh giá hệ thống BTHH đã đƣợc xây dựng nhìn chung khá tốt: + Về nội dung: Đầy đủ kiến thức quan trọng cần thiết; kiến thức chính xác, khoa học; BT phù hợp với trình độ của HS; bám sát SGK; kiến thức, tƣ liệu thiết thực đƣợc cập nhật HTBT phong phú, đa dạng. + Về hình thức: Thiết kế khoa học; bố cục hợp lí, logic. + Về tính khả thi: Phù hợp với tự học ở nhà và điều kiện giảng dạy hiện nay.

117

+ Về hiệu quả sử dụng: Hỗ trợ tốt cho HS tự học; HS dễ hình thành cách giải BT; cải thiện khả năng làm bài và ghi nhớ kiến thức cho HS; góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học và làm tăng mức độ hứng thú học Hóa và đổi mới PPDH; kết quả học tập đƣợc nâng lên; là nguồn tƣ liệu tốt cho GV trong giảng dạy.

Tổng hợp ý kiến đánh giá tài liệu giảng dạy biên soạn theo phương pháp sử dụng sơ đồ tư duy trong tự học: Qua quan sát thực nghiệm chúng tôi nhận thấy: ở các lớp thực nghiệm có sử dụng SĐTD trong dạy học, HS rất hứng thú học tập, tích cực tham gia vào các hoạt động: tích cực thảo luận, phát biểu ý kiến, mạnh dạn nêu ra những vấn đề bản thân còn thắc mắc. Trong SĐTD, các kiến thức cơ bản, trọng tâm cần nắm vững đều đƣợc làm nổi bật nên đa số HS nắm đƣợc tƣơng đối đầy đủ và chính xác nội dung cần nắm vững của bài học. Khi sử dụng SĐTD kèm với phiếu học tập cho HS thảo luận nhóm, các em tham gia thảo luận tích cực hơn, trong quá trình thảo luận các em ghi nhớ bài hiệu quả hơn. Và qua trao đổi với HS, các em đều cảm thấy rất thích thú khi sử dụng SĐTD, bởi vì SĐTD sau khi hoàn thiện giống nhƣ một tƣ liệu tra cứu kiến thức rất khoa học, logic và dễ tìm kiếm những kiến thức HS cần tìm.

Ngoài ra khi các em đọc sách tham khảo, hoặc trong quá trình vận dụng kiến thức các em phát hiện thêm những kiến thức mới, những phản ứng hóa học lạ, những kiến thức thực tế....thì các em dễ dàng bổ sung vào sơ đồ và làm nổi bật những nội dung đó bằng kí hiệu, màu sắc, hình ảnh....để giúp các em ghi nhớ và tìm kiếm dễ hơn. Ở các lớp đối chứng, các em ít có biểu hiện tập trung theo dõi GV giảng bài.

Nhiều HS chỉ chăm chú vào việc xem SGK và ghi chép lại những gì GV ghi trên bảng mà không tập trung xem GV đang hỏi gì, không suy nghĩ trả lời các câu hỏi GV đặt ra. Trong quá trình thảo luận nhóm, HS ít có sự tích cực hoạt động, các em mất nhiều thời gian để tìm kiếm các kiến thức liên quan trong SGK và vở ghi nên thời gian thảo luận thƣờng kéo dài và quá trình thảo luận thƣờng chỉ tập trung ở các em học khá.

Từ những nhận xét, đánh giá trên chúng tôi có thể kết luận: việc áp dụng

118

SĐTD trong dạy học mà chúng tôi nghiên cứu và sử dụng đã nâng cao đƣợc kết quả học tập của HS. Nhƣ vậy là biện pháp mới đã có hiệu quả thực sự.

3.4.2.3. Đánh giá năng lực tự học của học sinh thông qua bảng kiểm quan sát Từ bộ công cụ đánh giá đã đƣợc trình bày ở chƣơng 2, GV đánh giá năng lực tự học của HS thông qua các minh chứng nhƣ: kế hoạch học tập, phiếu ghi chép, SĐTD do HS tự thiết kế, bài làm của HS…HS tự đánh giá theo các tiêu chí và đánh giá đồng đẳng (HS tự đánh giá lẫn nhau) Bảng 3.11. Kết quả đánh giá năng lực tự học của HS do GV và HS tự đánh giá Điểm trung bình Tiêu chí

Giáo viên đánh

Học sinh tự

giá

đánh giá

Tiêu chí đánh giá Trƣớc TĐ

Sau TĐ

Trƣớc

Sau

TĐ

TĐ

1

Xác định đƣợc mục tiêu học tập

8,50

8,70

8,20

8,35

2

Xác định đƣợc nhiệm vụ học tập

8,55

8,64

8,30

8,78

8,67

8,78

8,00

8,60

8,85

8,25

8,65

9,00

8,40

8,70

8,55

8,80

8,24

8,51

8,50

8,67

8,15

8,35

8,80

8,20

3

4

Kĩ năng lập kế hoạch học tập theo tài liệu tự học Kĩ năng đọc và thu thập thông tin, sử dụng SĐTD

8,64 8,75

Ghi chép thông tin đọc đƣợc bằng 5

hình thức phù hợp, thuận tiện cho việc ghi nhớ và sử dụng Kĩ năng phân tích, đánh giá đƣa ra

6

những nhận xét, hệ thống hóa, sắp xếp thông tin

7

8

Kĩ năng trả lời đƣợc các yêu cầu của TLHT và làm bài tập vận dụng Kĩ năng hợp tác làm việc theo nhóm nhƣ lắng nghe, trao đổi phân tích

8,50

8,75

119

Điểm trung bình Tiêu

Giáo viên đánh

Học sinh tự

giá

đánh giá

Tiêu chí đánh giá

chí

Trƣớc TĐ

Sau TĐ

Trƣớc

Sau

TĐ

TĐ

trong thảo luận 9 10

11

Kĩ năng chuẩn bị vấn đề để thảo luận Đƣa câu hỏi để mở rộng, đào sâu vấn đề vận dụng kiến thức vào cuộc sống Biết đúc rút kinh nghiệm học tập cho bản thân

7,50

8,15

6,75

6,00

7,05

6,75

7,32

8,75

8,05

Biết chia sẻ kinh nghiệm với bạn bè 12

và biến kinh nghiệm của bạn bè phù

7,95 7,67

8,45 7,75

6,53

7,85

7,60

6,75

7,95

7,15

7,46

8,35

7,85

7,78

8,95

7,90

hợp với bản thân .

13

14

Biết vận dụng linh hoạt kinh nghiệm vào những tình huống mới .

Tự đánh giá đƣợc những hạn chế, thiếu sót của bản thân trong học tập .

8,10

8,25

Biết lắng nghe và tiếp thu những thông tin phản hồi.Trên cơ sở những 15

thông tin phản hồi, có phƣơng án khắc phục hạn chế, thiếu sót để nâng

8,55

cao chất lƣợng học tập .

Từ những kết quả đánh giá trên cho thấy sau tác động một số biểu hiện đã tăng lên rõ rệt nhƣ việc ghi chép thông tin đọc đƣợc bằng hình thức phù hợp, thuận tiện cho việc ghi nhớ và sử dụng của HS, đa số HS đã biết lắng nghe và tiếp thu những thông tin phản hồi, có kĩ năng đọc và thu thập thông tin, sử dụng SĐTD cũng nhƣ kĩ năng phân tích, đánh giá đƣa ra những nhận xét, hệ thống hóa, sắp xếp thông tin…

120

Tiểu kết chƣơng 3 Trong chƣơng này chúng tôi đã trình bày quá trình TNSP bao gồm: - TNSP ở 4 cặp lớp thực nghiệm, đối chứng của 2 trƣờng THPT của 2 tỉnh Hƣng Yên và Bắc Ninh.

- Lấy ý kiến của 18 giáo viên, 01 giảng viên đánh giá tài liệu TH có hƣớng dẫn, tài liệu thiết kế theo biện pháp sử dụng SĐTD trong tự học và sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học.

- Thực nghiệm đánh giá NLTH của HS ở các lớp TN Chúng tôi đã áp dụng PP điều tra cơ bản, PP thực nghiệm sƣ phạm và vận dụng PP thống kê toán học để tập hợp và so sánh các số liệu, phân tích nhận xét về tính khả thi và hiệu quả của bộ tài liệu TH cũng nhƣ tài liệu thiết kế theo biện pháp sử dụng SĐTD trong tự học và sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học. Qua TNSP chúng tôi đi đến kết luận sau: 1. Bộ tài liệu đƣợc xây dựng đã đảm bảo đƣợc các yêu cầu của một tài liệu TH có hƣớng dẫn và việc sử dụng tài liệu đề ra là khả thi và có hiệu quả giúp nâng cao hứng thú học tập, lòng tự tin của HS vào khả năng học tập của bản thân, rèn luyện cho họ đƣợc những kĩ năng TH cơ bản, giúp cho HS tự lực hoàn thành đƣợc nhiệm vụ học tập.

2. Với tài liệu thiết kế theo biện pháp sử dụng SĐTD trong tự học và sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học đảm bảo đƣợc các yêu cầu chung của một tài liệu dạy học, đảm bảo đƣợc tính logic khoa học, năng lực hợp tác của HS đƣợc đề cao.

3. HS đạt kết quả cao hơn so với cách học truyền thống khi học tập bằng 3 biện pháp mà chúng tôi đã đề xuất.

4. TNSP đã phát hiện đƣợc những ƣu điểm, hạn chế của các dạng tài liệu đã sử dụng và khẳng định đƣợc những điều kiện cần thiết đảm bảo việc sử dụng các biện pháp này đạt kết quả.

121

KẾT LUẬN CHUNG 1. Kết luận Đối chiếu với mục đích, nhiệm vụ của đề tài, chúng tôi đã giải quyết đƣợc các vấn đề sau: * Tổng quan những vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến năng lực, năng lực tự học, tài liệu tự học có hƣớng dẫn,… * Điều tra, phân tích thực trạng tự học của 320 HS THPT từ đó thấy đƣợc nguyên nhân của việc HS tự học còn yếu, làm cơ sở cho những đề xuất đƣợc triển khai nghiên cứu. * Xây dựng đƣợc 1 tài liệu tự học có hƣớng dẫn với nội dung lí thuyết và tài liệu tự học có hƣớng dẫn với nội dung bài tập bài Lƣu huỳnh và bài Axit sunfuric , thiết kế 1 bài học theo biện pháp sử dụng SĐTD trong tự học đó là bài Luyện tập: Tốc độ phản ứng và cân bằng hóa học, 1 bài học sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học đó là bài Tốc độ phản ứng hóa học (tiết 2). * Thiết kế đƣợc 3 kế hoạch bài học và sử dụng kế hoạch bài học đó để tiến hành TNSP. * Xây dựng đƣợc bộ công cụ đánh giá năng lực tự học cho HS THPT để sử dụng đánh giá HS cả về kiến thức, kĩ năng, thái độ và sự tiến bộ về năng lực TH của HS. * Tiến hành TNSP ở trên 4 cặp lớp thuộc 2 trƣờng THPT Nguyễn Thiện thuật và THPT Từ Sơn đạt kết quả khả quan. Kết quả TNSP cho thấy chất lƣợng nắm vững kiến thức của HS khi sử dụng tài liệu TH có hƣớng dẫn cũng nhƣ tài liệu thiết kế theo biện pháp sử dụng SĐTD trong tự học, sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học và năng lực tự học của HS cũng đƣợc tăng lên. Đồng thời thu đƣợc ý kiến đánh giá tài liệu của 18 giáo viên, 01 giảng viên với kết quả khả quan, đa số đều đánh giá cao các bộ tài liệu tự học này. Kết quả TNSP: Thông qua việc nghiên cứu đề tài, chúng tôi nhận thấy rằng một trong những định hƣớng đổi mới PPDH đó là nâng cao năng lực tự học, tự nghiên cứu của HS thì việc nghiên cứu thiết kế và sử dụng một cách hợp lí tài liệu TH có hƣớng dẫn hay thiết kế tài liệu theo biện pháp sử dụng SĐTD trong tự học và sử dụng hệ thống bài

122

tập để hƣớng dẫn HS tự học sẽ góp phần đáng kể vào việc nâng cao chất lƣợng học tập, cũng nhƣ năng lực tự học hoá học của HS. 2. Đề xuất Qua nghiên cứu và triển khai thực nghiệm sƣ phạm của đề tài chúng tôi xin nêu một số đề xuất đối với các trƣờng THPT: - Cần có biện pháp hỗ trợ để các GV tích cực biên soạn, thiết kế các tài liệu tự học có hƣớng dẫn theo môđun nhằm giúp cho HS học tập tốt hơn, hiệu quả hơn.

- Phƣơng pháp tự học có tài liệu hƣớng dẫn hay tài liệu thiết kế theo biện pháp sử dụng SĐTD trong tự học và sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học có hiệu quả với HS khi học Hoá học. Do đó cần mở rộng tổ chức biên soạn hệ thống tài liệu theo 3 hình thức này, đồng thời tổ chức cho HS học tập theo PP trên nhằm nâng cao chất lƣợng và hiệu quả dạy học bộ môn Hoá học góp phần vào việc đổi mới PP dạy học nhằm tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS, góp phần nâng cao chất lƣợng dạy và học môn Hoá học ở trƣờng phổ thông.

123

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Tiếng Việt 1. Ngô Ngọc An, Lê Hoàng Dũng (2006),Rèn luyện kỹ năng giải toán hóa học 10, NXB GD. 2. Ngô Ngọc An, Lê Hoàng Dũng (2007),Ôn tập và kiểm tra hóa học 10, NXB GD. 3. Trịnh Văn Biều (2003),Các phương pháp dạy học hiệu quả, NXB ĐHSP Tp. HCM. 4. Phạm Đức Bình (2007),Phương pháp giải bài tập hóa phi kim, NXB GD. 5. Bộ Giáo dục và Đào tạo (7/2017)“ Chương trình giáo dục phổ thông - Chương trình tổng thể ”.

6. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2014),Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng môn hóa học lớp 10, NXB Giáo dục Việt Nam. 7. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2014),Tài liệu tập huấn xây dựng các chuyên đề dạy học và kiểm tra đánh giá theo định hướng phát triển năng lực học sinh môn Hóa học.

8. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2014),Tài liệu tập huấn dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực học sinh môn Hóa Học cấp THPT. 9. Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), “Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XII”, Văn phòng Trung ƣơng Đảng, Hà Nội.

10. Trần Bá Hoành (7/1998), “Vị trí của tự học tự đào tạo trong quá trình dạy học giáo dục và đào tạo”, Tạp chí Nghiên cứu giáo dục.

11. Nguyễn Thúy Hồng và các cộng sự,Tài liệu hướng dẫn tự học, Dự án phát triển giáo dục THPT giai đoạn 2.

12. Nguyễn Kì ( 1998), Tạp chí Nghiên cứu giáo dục số 7/ 1998.

13. Nguyễn Thị Ngà (2010),Xây dựng và sử dụng tài liệu tự học có hướng dẫn theo môđun phần kiến thức cơ sở hóa học chung - chương trình THPT chuyên hóa học góp phần nâng cao năng lực tự học cho học sinh, Luận án tiến sĩ khoa học.

14. Nghị quyết Hội nghị Trung ƣơng 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo (2013) 15. Đặng Thị Oanh, Nguyễn Thị Sửu (2014),Phương pháp dạy học môn Hóa học ở trường phổ thông, NXB ĐHSP.

124

16. Quốc hội nƣớc CHXHCN Việt Nam (2005),Luật Giáo dục số 38/2005/QH11.

17. Thủ tƣớng Chính phủ (2012),Chiến lƣợc phát triển giáo dục giai đoạn 2011 – 2020 ban hành kèm theo Quyết định 711/QĐ-TTG ngày 13/6/2012 .

18. Nguyễn Cảnh Toàn (1960),Sách Dạy và Học.

19. Nguyễn Cảnh Toàn (chủ biên 1997),Nguyễn Kì – Vũ Văn Tảo – Bùi Tƣờng, Quá trình dạy – tự học, NXB GD Hà Nội.

20. Tony Buzan, Barry Buzan, Lê Huy Lâm biên dịch (2009),Sơ đồ tư duy, NXB Tổng hợp TPHCM, TPHCM. 21. Từ điển Tiếng Việt (2000), NXB KHKT. 22. Nguyễn Xuân Trƣờng (1997),Bài tập hóa học ở trường phổ thông, NXB ĐHQG Hà Nội.

23. Nguyễn Xuân Trƣờng (2006),Sử dụng bài tập trong dạy học hóa học ở trường phổ thông, NXB ĐHSP. 24. Thái Duy Tuyên (2003),Dạy tự học cho sinh viên trong các nhà trường Cao đẳng Đại học chuyên nghiệp, Chuyên đề Phƣơng pháp dạy học cho học viên Cao học, ĐH Huế.

Tiếng nƣớc ngoài 25. Stephanie Allais, David Raffe, Rob Strathdee, Leesa Wheelahan, Michael Young (2009), Learning from the first qualifications frameworks, International Labour Office, Geneva.

Website 26. http://dayvahochoa.com/ 27. http://dethi.violet.vn/ 28. http://hoahocngaynay.com/

PL1

PHỤ LỤC PHỤ LỤC 1. PHIẾU ĐIỀU TRA THỰC TRẠNG NĂNG LỰC TH CỦA HS TỰ HỌC - ĐỈNH CAO CỦA DẠY HỌC ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC Các em học sinh thân mến !

Bài khảo sát dƣới đây giúp cô giáo lấy số liệu cho đề tài luận văn thạc sĩ sắp tới. Mong các em giúp cô tick để có đƣợc những dẫn chứng xác thực nhất cho đề tài này. Sự tham gia đóng góp ý kiến chân thực của các em có tác dụng rất lớn giúp cô hoàn thành luận văn này.

RẤT MONG CÁC EM TRẢ LỜI ĐẦY ĐỦ CÁC CÂU DƢỚI ĐÂY .

CẢM ƠN CÁC EM RẤT NHIỀU !

Phần I: Thông tin chung Họ và tên:………………………………….....…...Giới tính:……..……

Ngày sinh: ……………………....Lớp:……………Trƣờng:…………………….....

Phần II: Thực trạng tự học của HS THPT NỘI DUNG ĐIỀU TRA Học tập để có kiến thức, cách giải quyết vấn đề, ứng dụng kiến thức vào thực tiễn là hành trang cho bản thân bƣớc vào cuộc sống. Đúng

Sai

Lƣợng kiến thức mà em tiếp thu đƣợc trong quá trình học tập trên lớp + 50- 70% + 75-95% Nguyên nhân khiến các em chƣa đạt đƣợc hiệu quả tập trung chủ yếu vào 3 nội dung: + Bản thân chƣa có cách học phù hợp + Kiến thức học tập nhiều quá mức cần thiết + Bản thân quá thụ động không tích cực trong học tập.

HS tham gia học thêm các lớp học phụ đạo nhằm cho chắc kiến thức, lấp đầy lỗ hổng, theo kịp chƣơng trình học

PL2

Em thƣờng học dƣới hình thức nào chủ yếu + Học có hƣớng dẫn trực tiếp ( có GV, PH hƣớng dẫn) + Học có hƣớng dẫn gián tiếp ( tài liệu từ GV) + Tự lực học HS đã biết đến thuật ngữ tự học HS : + có năng lực tự học + Không xác định Tự học là “ tự tìm tòi, học hỏi kiến thức từ các nguồn kiến thức khác nhau để bổ sung tri thức”

PL3

PHIẾU ĐIỀU TRA THỰC TRẠNG NĂNG LỰC TH CỦA HS TỰ HỌC - ĐỈNH CAO CỦA DẠY HỌC ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC Các thầy cô giáo kínhmến !

Bài khảo sát dƣới đây giúp tôi lấy số liệu cho đề tài luận văn thạc sĩ sắp tới.Kính mong các thầy (cô) giúp tôi tick để có đƣợc những dẫn chứng xác thực nhất cho đề tài này. Sự tham gia đóng góp ý kiến chân thực của các thầy (cô) có tác dụng rất lớn giúp tôi hoàn thành luận văn này.Tôi xin trân trọng cảm ơn !

Phần I: Thông tin chung Họ và tên:………………………………….....…...

Trƣờng:…………………….....

Phần II: Thực trạng tự học của HS THPT

STT 1

Nội dung điều tra Sự cần thiết của việc phát triển NLTH Hóa học cho HS THPT + Rất cần thiết + Cần thiết

2

Khả năng TH môn Hóa học của HS chỉ phù hợp với trình độ HS + Khá, giỏi + Trung bình, khá trở lên + Tất cả HS

3

Khả năng TH Hóa học của đại đa số HS THPT hiện nay chƣa tốt

4

Tác dụng của rèn luyện NLTH của HS THPT: + Giúp HS hiểu và nhớ bài lâu hơn. + Phát huy tính tích cực, tự lập của HS. + Rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức. + Mở rộng và nâng cao kiến thức. + Tập thói quen tự học, tự nghiên cứu suốt đời + Kích thích hứng thú và động cơ học tập

PL4

Công cụ GV đã dùng để đánh giá NLTH của HS : + Bảng kiểm quan sát của GV để đánh các hoạt động trên lớp của HS. 5

+ Bài kiểm tra sau tiết học. + Đánh giá vở ghi. + Đánh giá qua việc HS báo cáo kết quả thực hiện một dự án học tập, nghiên cứu, báo cáo kết quả thực hành, thí nghiệm. + Đánh giá thông qua bài thuyết trình (bài viết, bài trình chiếu, video clip,…) + HS đánh giá, nhận xét lẫn nhau.

PL5

PHỤ LỤC 2. PHIẾU THAM KHẢO Ý KIẾN ĐÁNH TÀI LIỆU TỰ HỌC CÓ HƢỚNG DẪN NHẰM NÂNG CAO NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH Kính gửi: ………………………………………………………………………..

Nhằm hình thành và nâng cao năng lực tự học tôi đã thiết kế một vài tài liệu tự học có hƣớng dẫn nhằm hƣớng dẫn HS có thể tự học trƣớc ở nhà một vài nội dung của tiết học qua đó kết quả của tiết học sẽ thành công hơn. Để đánh giá mức độ phù hợp, chất lƣợng, hiệu quả và các khía cạnh có liên quan đến tài liệu giảng dạy này (có tài liệu kèm theo), Kính mong thầy (cô)………………………………………… cho biết ý kiến cá nhân của mình về các vấn đề dƣới đây một cách chân thực và khách quan nhất để tôi có thể hoàn thiện tài liệu này hơn trong thời gian sắp tới.

Xin chân thành cảm ơn ý kiến đóng góp của quý thầy cô!

Ghi chú: Có 5 mức đánh giá trong thang đánh giá. Mức 1 là mức thấp nhất – mức 5 là mức cao nhất

NỘI DUNG ĐÁNH GIÁ

THANG ĐIỂM

A. ĐÁNH GIÁ NỘI DUNG CỦA TÀI LIỆU TỰ HỌC LÝ 1 THUYẾT 1

2

Đảm bảo, bám sát, tuân thủ các mục tiêu của bài dạy, tiết dạy Các câu hỏi gợi ý, hƣớng dẫn tự học đã đầy đủ đúng trọng tâm bài học Các nội dung, thông tin trong tài liệu đã cung cấp đầy đủ

3

những kiến thức cần thiết cho học sinh để học sinh chuẩn bị cho bài học mới

4 5

Các câu hỏi hƣớng dẫn thiết kế phù hợp với trình độ nhận thức học sinh Các nội dung, kiến thức đƣợc đề cập đến trong tài liệu đạt

ĐÁNH GIÁ 2

3

4

5

PL6

đƣợc sự chính xác và khoa học, cập nhật tính hiện đại, thực tiễn của Việt nam 6 7 8 9

10

Câu hỏi tự kiểm tra có bám sát mục tiêu Thông qua các hoạt động HS hình thành và phát triển năng lực tự học Trình bày rõ, đẹp, cấu trúc hợp lý.

Ngôn ngữ trình bày trong sáng, dễ hiểu, dấu hiệu phân biệt chƣơng bài rõ ràng Cỡ chữ (13); Font chữ (Times New Roman); giãn dòng 1,5 lines; chèn hình ảnh, chia cột, … đã hợp lý

B. ĐÁNH GIÁ NỘI DUNG CỦA TÀI LIỆU TỰ HỌC BÀI TẬP THANG ĐIỂM ĐÁNH GIÁ NỘI DUNG ĐÁNH GIÁ 11. Tài liệu có chuẩn xác về nội dung (đề bài, đáp số và hƣớng dẫn giải) 12. Tài liệu có cấu trúc phù hợp với tài liệu TH theo ND lí thuyết 13. Tài liệu trình bày có rõ ràng 14. Tài liệu có đầy đủ các dạng bài tập cần thiết 15. Trình tự hƣớng dẫn học tập của tài liệu có hợp lí (từ dễ đến khó, ...)

16. Phần hƣớng dẫn giải có dễ hiểu 17. Tài liệu có giúp cho việc rèn luyện kỹ năng tự học 18. Học sinh có hứng thú học tập với tài liệu này

1

2

3

4

5

PL7

C. ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC

1. Năng lực xác định đƣợc mục tiêu và  nhiệm

tìm tòi, chọn lọc và liên hệ phát hiện vấn

3. Năng lực đọc giáo 

đề

4. Năng lực lập kế hoạch

2. Năng lực nhận biết,

tự

học 

5.

Năng

quyết

lực vấn

giải đề 

trình, tài liệu tham



khảo 6. Năng lực vận dụng  kiến thức vào thực tiễn

7. Năng lực đánh giá và

tự

đánh

giá 

8. Năng lực khác

D. MỘT SỐ NHẬN XÉT, ĐÁNH GIÁ, GÓP Ý KHÁC. …………………………………………………………………………............ ………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………

Giáo viên/Giảng viên (Ký và ghi rõ họ tên)

PL8

PHIẾU THAM KHẢO Ý KIẾN ĐÁNH TÀI LIỆU GIẢNG DẠY BIÊN SOẠN THEO BIỆN PHÁP SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HƢỚNG DẪN HS TỰ HỌC Kính gửi thầy ( cô):…………………………………………………………..

Trong thời gian vừa qua, tôi đã tham gia dạy thử nghiệm một số tiết học cùng với tài liệu giảng dạy đƣợc biên soạn theo biện pháp sử dụng hệ thống bài tập để hƣớng dẫn HS tự học. Để đánh giá mức độ phù hợp, chất lƣợng, hiệu quả và các khía cạnh có liên quan đến tài liệu giảng dạy này (có tài liệu kèm theo), kính mong thầy (cô)………………………………………… cho biết ý kiến cá nhân của mình về các vấn đề dƣới đây một cách chân thực và khách quan nhất để tôi có thể hoàn thiện tài liệu này hơn trong thời gian sắp tới X in chân thành cảm ơn ý kiến đóng góp của quý thầy cô!

Ghi chú: Có 5 mức đánh giá trong thang đánh giá. Mức 1 là mức thấp nhất – mức 5 là mức cao nhất Thang điểm đánh giá Nội dung đánh giá Đánh giá về nội dung 1. Đầy đủ kiến thức quan trọng cần thiết 2. Kiến thức chính xác, khoa học 3. BT phù hợp với trình độ của HS 4. Bám sát SGK 5. Kiến thức, tƣ liệu thiết thực đƣợc cập nhật 6. HTBT phong phú, đa dạng Đánh giá về hình thức 1. Thiết kế khoa học 2. Bố cục hợp lí, logic Đánh giá về tính khả thi 1. Phù hợp với thời gian tự học ở nhà của HS 2. Phù hợp với điều kiện giảng dạy, học tập của GV và HS

1

2

3

4

5

PL9

Đánh giá về hiệu quả sử dụng HTBT hóa học 1. Hỗ trợ tốt cho HS tự học 2. HS dễ hiểu bài, tiếp thu bài nhanh 3. Cải thiện khả năng làm bài và ghi nhớ kiến thức cho HS 4. Góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học 5. Góp phần tăng mức độ hứng thú học Hóa 6. Kết quả học tập đƣợc nâng lên 7. Góp phần vào việc đổi mới PPDH 8. Là nguồn tƣ liệu tốt cho GV trong giảng dạy ĐỊNH HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC 1. Năng lực xác định đƣợc mục tiêu  và nhiệm

biết, tìm tòi, chọn lọc và liên hệ phát

3. Năng lực đọc 

hiện vấn đề

4. Năng lực lập kế hoạch

2. Năng lực nhận

tự

học 

5. Năng lực giải quyết

vấn

đề 



giáo trình, tài liệu tham khảo 6. Năng lực vận  dụng kiến thức vào thực

tiễn

7. Năng lực đánh giá và tự đánh giá 

8. Năng lực khác

MỘT SỐ NHẬN XÉT, ĐÁNH GIÁ, GÓP Ý KHÁC. …………………………………………………………………………............. …………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………….

Giáo viên/Giảng viên (Ký và ghi rõ họ tên)

PL10

PHỤ LỤC 3. BẢNG KIỂM QUAN SÁT NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH ( Dành cho Giáo Viên) Mức độ đánh giá năng lực tự học

Tiêu

Tiêu chí đánh giá

chí

1

2

3

4

Xác định đƣợc mục tiêu học tập Xác định đƣợc nhiệm vụ học tập Kĩ năng lập kế hoạch học tập theo tài liệu tự học Kĩ năng đọc và thu thập thông tin, sử dụng SĐTD Ghi chép thông tin đọc đƣợc

5

bằng hình thức phù hợp, thuận tiện cho việc ghi nhớ và sử dụng Kĩ năng phân tích, đánh giá

6

đƣa ra những nhận xét, hệ thống hóa, sắp xếp thông tin Kĩ năng trả lời đƣợc các yêu

7

cầu của TLHT và làm bài tập vận dụng Kĩ năng hợp tác làm việc theo

8

nhóm nhƣ lắng nghe, trao đổi phân tích trong thảo luận

9

Kĩ năng chuẩn bị vấn đề để thảo luận .

Mức 1

Mức 2

Mức 3

PL11

Đƣa câu hỏi để mở rộng, đào 10

sâu vấn đề vận dụng kiến thức vào cuộc sống .

11

Biết đúc rút kinh nghiệm học tập cho bản thân Biết chia sẻ kinh nghiệm với

12

bạn bè và biến kinh nghiệm của bạn bè phù hợp với bản thân .

Biết vận dụng linh hoạt kinh

13

nghiệm vào những tình huống mới .

Tự đánh giá đƣợc những hạn

14

chế, thiếu sót của bản thân trong học tập .

Biết lắng nghe và tiếp thu những thông tin phản hồi.Trên

15

cơ sở những thông tin phản hồi, có phƣơng án khắc phục hạn chế, thiếu sót để nâng cao chất lƣợng học tập .

PL12

BẢNG KIỂM QUAN SÁT NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH ( DÀNH CHO HS ) Mức độ đánh giá năng lực tự học

Tiêu

Tiêu chí đánh giá

chí

1

2

3

4

Xác định đƣợc mục tiêu học tập Xác định đƣợc nhiệm vụ học tập Kĩ năng lập kế hoạch học tập theo tài liệu tự học Kĩ năng đọc và thu thập thông tin, sử dụng SĐTD Ghi chép thông tin đọc đƣợc

5

bằng hình thức phù hợp, thuận tiện cho việc ghi nhớ và sử dụng Kĩ năng phân tích, đánh giá

6

đƣa ra những nhận xét, hệ thống hóa, sắp xếp thông tin Kĩ năng trả lời đƣợc các yêu

7

cầu của TLHT và làm bài tập vận dụng

8

Kĩ năng hợp tác làm việc theo nhóm nhƣ lắng nghe, trao đổi phân tích trong thảo luận

9

Kĩ năng chuẩn bị vấn đề để thảo luận .

Mức1

Mức 2

Mức 3

PL13

Đƣa câu hỏi để mở rộng, đào 10

sâu vấn đề vận dụng kiến thức vào cuộc sống .

11

Biết đúc rút kinh nghiệm học tập cho bản thân Biết chia sẻ kinh nghiệm với

12

bạn bè và biến kinh nghiệm của bạn bè phù hợp với bản thân .

Biết vận dụng linh hoạt kinh

13

nghiệm vào những tình huống mới .

Tự đánh giá đƣợc những hạn

14

chế, thiếu sót của bản thân trong học tập .

Biết lắng nghe và tiếp thu những thông tin phản hồi.Trên

15

cơ sở những thông tin phản hồi, có phƣơng án khắc phục hạn chế, thiếu sót để nâng cao chất lƣợng học tập .