Phát triển năng lực tư duy cho học sinh trong dạy học chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TƯ DUY CHO HỌC SINH

vectorstock.com/10212086

Ths Nguyễn Thanh Tú eBook Collection

Phát triển năng lực tư duy cho học sinh trong dạy học chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT thông qua việc sử dụng phối hợp thí nhiệm và các phương tiện dạy học hiện đại WORD VERSION | 2022 EDITION ORDER NOW / CHUYỂN GIAO QUA EMAIL TAILIEUCHUANTHAMKHAO@GMAIL.COM

Tài liệu chuẩn tham khảo Phát triển kênh bởi Ths Nguyễn Thanh Tú Đơn vị tài trợ / phát hành / chia sẻ học thuật : Nguyen Thanh Tu Group Hỗ trợ trực tuyến Fb www.facebook.com/DayKemQuyNhon Mobi/Zalo 0905779594

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ................................................CNTT

Đại học sư phạm.................................

................................................ĐHSP

Đối chứng............................................

................................................ĐC

Giáo viên.............................................

...............................................GV

Học sinh..............................................

................................................HS

Máy vi tính..........................................

................................................MVT

Nhà xuất bản.......................................

................................................Nxb

Nhà xuất bản giáo dục.........................

................................................NxbGD

Phần mềm dạy học..............................

................................................PMDH

Phương pháp.......................................

................................................PP

Phương pháp dạy học .........................

................................................PPDH

Sách giáo khoa....................................

FI CI

OF

................................................PTDH ................................................SGK ...............................................TN

NH

Thực nghiệm.......................................

ƠN

Phương tiện dạy học...........................

AL

Công nghệ thông tin............................

...............................................TNSP

Trung học phổ thông...........................

...............................................THPT

DẠ Y

KÈ

M

QU

Y

Thực nghiệm sư phạm.........................

1

MỞ ĐẦU

AL

I. Lí do chọn đề tài Chúng ta đang sống trong thế kỷ XXI, thế kỷ của nền kinh tế tri thức, khi mà tri

thức con người được coi là yếu tố quyết định đến sự phát triển của xã hội. Để đáp ứng

FI CI

được sự phát triển ngày càng cao của xã hội thì nguồn lực về con người được xem là

một trong những yếu tố quyết định, do đó điều này đặt ra cho ngành giáo dục là phải đào tạo ra những con người có đủ phẩm chất và năng lực; năng động và sáng tạo.

Muốn vậy đòi hỏi ngành giáo dục phải có sự đổi mới một cách toàn diện về mục tiêu,

OF

nội dung và phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, tự lực và sáng tạo của học sinh.

Việc nâng cao chất lượng giáo dục nhằm đào tạo thế hệ học sinh trở thành những

ƠN

người lao động mới đáp ứng nguồn nhân lực cho sự nghiệp phát triển đất nước phải gắn liền với việc đổi mới mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học. Ở trường THPT, học sinh không những phải nắm vững nội dung kiến thức môn học mà còn phải có khả

NH

năng vận dụng những kiến thức đó vào trong thực tiễn đời sống và sản xuất, phải có những kĩ năng cần thiết của người lao động mới. Đối với dạy học môn vật lí ở trường THPT, mục tiêu đó được cụ thể trong bốn nhiệm vụ: giáo dưỡng, giáo dục, phát triển và giáo dục kỹ thuật tổng hợp. Trong đó phát triển năng lực cho học sinh, đặc biệt là

Y

năng lực tư duy là nhiệm vụ rất quan trọng.

QU

Định hướng chung về đổi mới phương pháp dạy học là phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo, tự học, kĩ năng vận dụng vào thực tiễn, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, tạo được hứng

M

thú học tập cho học sinh, tận dụng được công nghệ mới nhất; khắc phục lối dạy truyền thống truyền thụ một chiều các kiến thức có sẵn. Rất cần phát huy cao năng lực tự học,

KÈ

học suốt đời trong thời đại bùng nổ thông tin. Tăng cường học tập cá thể phối hợp với hợp tác. Định hướng vào người học được coi là quan điểm định hướng chung trong đổi mới phương pháp dạy học. Kết hợp giữa việc tiếp thu và sử dụng có chọn lọc, có hiệu

DẠ Y

quả các phương pháp tiên tiến, hiện đại với khai thác những yếu tố tích cực của các phương pháp dạy học truyền thống. Tăng cường sử dụng các phương tiện dạy học, thiết bị dạy học.

2

Vật lí là bộ môn khoa học thực nghiệm, vì vậy việc sử dụng thí nghiệm trong dạy

AL

học vật lí ở trường THPT không chỉ là công việc bắt buộc, mà nó còn là một trong những biện pháp quan trọng giúp nâng cao chất lượng dạy học, góp phần phát triển tư

duy cho học sinh. Một trong những tác dụng của thí nghiệm vật lí là tạo ra sự trực quan

FI CI

sinh động trước mắt học sinh và cũng chính vì thế mà sự cần thiết của thí nghiệm trong dạy học vật lí còn được quy định bởi tính chất của quá trình nhận thức của học sinh

dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Thông qua thí nghiệm vật lí, có thể tạo ra những tác động có chủ định, có hệ thống của con người vào các đối tượng của hiện thực khách của sự tác động, ta có thể thu nhận được tri thức mới.

OF

quan, với sự phân tích các điều kiện mà trong đó đã diễn ra sự tác động và các kết quả Thí nghiệm vật lí hiểu theo nghĩa rộng còn là một trong những phương pháp dạy

ƠN

học vật lí ở trường THPT. Đó là cách thức hoạt động của thầy và trò, giúp cho trò tự chiếm lĩnh kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, đặc biệt là kĩ năng, kĩ xảo thực hành. Thêm vào đó, thí nghiệm còn có tác dụng giúp cho việc dạy học vật lí tránh được tính chất giáo

NH

điều hình thức đang phổ biến trong dạy học hiện nay. Ngoài ra, thí nghiệm vật lí còn góp phần giúp cho học sinh củng cố niềm tin khoa học nhằm hình thành thế giới quan duy vật biện chứng cho học sinh. Nhưng không phải lúc nào thí nghiệm cũng thực hiện thành công và mang lại hiệu quả dạy học cao.

Y

Cùng với thí nghiệm vật lí, việc sử dụng các phương tiện dạy học, nhất là các

QU

phương tiện dạy học hiện đại trong dạy học là hết sức cần thiết, đó cũng chính là điều kiện cần thiết nhằm đạt được mục đích dạy học.

Sử dụng một cách hợp lí các phương tiện dạy học nói chung là việc làm không thể

M

thiếu được trong mục tiêu nâng cao hiệu quả dạy học. Đó chính là một trong những cách thức để cung cấp kiến thức cho học sinh một cách chắc chắn và chính xác, làm

KÈ

cho nguồn thông tin họ thu nhận được trở nên đáng tin cậy hơn, cụ thể hơn, từ đó học sinh tăng thêm khả năng tiếp thu về những thuộc tính bản chất của các sự vật, hiện tượng và các quá trình phức tạp mà bình thường họ khó nắm vững được. Đó cũng

DẠ Y

chính là cách để rút ngắn thời gian lĩnh hội kiến thức của học sinh, dễ dàng gây được cảm hứng và sự chú ý của học sinh, giải phóng giáo viên khỏi một khối lượng lớn các công việc chân tay. Bằng việc sử dụng phương tiện dạy học, giáo viên có thể kiểm tra 3

một cách khách quan hơn khả năng tiếp thu kiến thức cũng như sự hình thành kĩ năng,

AL

kĩ xảo của học sinh.

Có thể nói rằng, trong dạy học cũng như trong nghiên cứu khoa học, thí nghiệm vật

lí và các phương tiện dạy học hiện đại có một vai trò hết sức quan trọng và có tác dụng

FI CI

rất lớn. Tuy vậy, trong các trường phổ thông hiện nay, thí nghiệm vật lí vẫn chưa có một vị trí xứng đáng, các thiết bị dạy học hiện đại được sử dụng chưa nhiều và có phần kém hiệu quả. Nguyên nhân một phần là do sự thiếu thốn về cơ sở vật chất và thiết bị

thí nghiệm ở các trường phổ thông. Mặt khác, do thí nghiệm chưa được đưa vào trong

OF

kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh, điều đó đã ảnh hưởng đến thái độ của cả người dạy và người học đối với việc sử dụng thí nghiệm trong dạy và học vật lí.

Từ những lí do đã nêu trên, chúng tôi mong muốn có thể đóng góp một phần vào

ƠN

thực hiện tốt mục tiêu, nhiệm vụ đổi mới phương pháp dạy học giáo dục THPT qua việc lựa chọn và nghiên cứu đề tài: “ Phát triển năng lực tư duy cho học sinh trong dạy học chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT thông qua việc sử dụng

NH

phối hợp thí nhiệm và các phương tiện dạy học hiện đại”.

II. Mục tiêu của đề tài

Đề xuất được các biện pháp phát triển năng lực tư duy cho học sinh thông qua việc sử dụng phối hợp thí nghiệm và phương tiện dạy học hiện đại trong dạy học một

QU

III. Đối tƣợng nghiên cứu

Y

số bài ở chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT. Nghiên cứu hoạt động dạy học chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT với việc sử dụng phối hợp thí nghiệm và PTDH hiện đại theo định hướng phát triển

M

năng lực tư duy cho học sinh.

IV. Giả thuyết khoa học

KÈ

Đề xuất được các biện pháp phát triển năng lực tư duy cho học sinh thông qua

việc phối hợp sử dụng thí nghiệm và PTDH hiện đại và vận dụng chúng vào dạy học một số nội dung chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT thì sẽ phát triển năng

DẠ Y

lực tư duy vật lí cho học sinh, qua đó nâng cao chất lượng dạy học vật lí.

V. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích đề ra, đề tài có nhiệm vụ chủ yếu sau: - Nghiên cứu lí luận về phát triển tư duy vật lí cho học sinh theo quan điểm hiện đại.

4

- Nghiên cứu lý luận về dạy học chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT.

dạy học vật lí.

AL

- Nghiên cứu lý luận và thực tiễn về sử dụng thí nghiệm và phương tiện hiện đại trong - Điều tra thực trạng dạy học chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT với việc

FI CI

sử dụng phối hợp thí nghiệm và phương tiện hiện đại ở các trường THPT.

- Đề xuất phương án phối hợp sử dụng thí nghiệm với phương tiện hiện đại khi dạy học chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT nhằm phát triển năng lực tư duy - Soạn một số giáo án theo hướng của đề tài.

- Thực nghiệm sư phạm.

VI. Giới hạn của đề tài

OF

vật lí cho học sinh.

ƠN

Nghiên cứu việc phối hợp sử dụng thí nghiệm và PTDH hiện đại nhằm phát triển tư duy vật lí cho học sinh THPT khi học chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 VII. Phƣơng pháp nghiên cứu

NH

THPT. a. Phương pháp nghiên cứu lý luận

- Tham khảo sách báo, tạp chí chuyên nghành về vấn đề phát triển tư duy vật lí và các phương pháp dạy học tích cực.

Y

- Tham khảo tài liệu về thí nghiệm, về các PTDH hiện đại, về việc phối hợp thí nghiệm

QU

và PTDH hiện đại trong dạy học vật lí. b. Phương pháp điều tra quan sát

Phỏng vấn GV và HS để nắm tình hình dạy học chương “Động lực học chất

M

điểm” với sự phối hợp sử dụng thí nghiệm và PTDH hiện đại ở một số trường THPT. Qua đó thống kê những khó khăn và nhược điểm, hạn chế, từ đó đề xuất phương án

KÈ

khắc phục tích cực.

c. Phương pháp thực nghiệm - Làm thực nghiệm sư phạm để kiểm tra, đánh giá giả thuyết khoa học đã đề ra.

DẠ Y

- Ứng dụng phương pháp thống kê toán học xử lý và phân tích các số liệu thực nghiệm.

VIII. Lịch sử nghiên cứu của đề tài Việc nghiên cứu PPDH nhằm phát triển tư duy cho HS là một vấn đề được

nhiều nhà khoa học giáo dục và tâm lí học nghiên cứu.

5

Trong các công trình khoa học trước đây áp dụng và kết hợp nhiều PP nhằm

AL

phát triển tư duy cho HS [21, 20, 8] như: Nguyễn Dương, Phùng Đức Hải, Phạm Hồng Quang. Việc sử dụng máy vi tính (MVT) và phần mềm dạy học (PMDH) cho môn Vật

lí cũng đã được nhiều tác giả trình bày trong những công trình nghiên cứu của mình

FI CI

[36, 34, 22, 12] như: Phạm Xuân Quế tác giả đã nêu “Sử dụng MVT và các phần mềm thích hợp sẽ giúp HS xây dựng được nhiều mô hình dưới dạng phương trình toán học phức tạp khác nhau, kiểm tra lựa chọn các giả thuyết của mô hình nhanh chóng do đó

phát triển tư duy sáng tạo khi nghiên cứu các hiện tượng, quá trình vật lí. Trần Huy

OF

Hoàng, tác giả đã sử dụng MVT và một số dụng cụ khác như đệm không khí để tiến hành xây dựng thí nghiệm định luật bảo toàn động lượng phục vụ cho việc giảng dạy đạt kết quả rất tốt. Mai Văn Trinh, tác giả đã chú trọng đến việc sử dụng MVT như

ƠN

một PTDH hiện đại đồng thời khẳng định vai trò to lớn của MVT và PMDH trong việc góp phần phát triển khả năng độc lập, tự lực và sáng tạo của HS trong quá trình học tập. Vương Thị Kim Yến, trong luận văn này tác giả đã khai thác và sử dụng một cách

NH

có hiệu quả phần mềm phân tích băng video, trong việc tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS thông qua việc giảng dạy một số kiến thức về động học.

Ngoài ra còn rất nhiều các công trình nghiên cứu của nhiều tác giả khác nữa cũng nghiên cứu về các vấn đề nêu trên mà chúng tôi không thể kể hết ở đây.

Y

Các công trình kể trên đã có những thành công nhất định trong việc phát triển tư

QU

duy cho HS qua sử dụng thí nghiệm biểu diễn hoặc sử dụng MVT và các PMDH. Tuy nhiên, để phối hợp sử dụng đồng thời thí nghiệm, là đặc thù của bộ môn Vật lí, với các PTDH hiện đại trong dạy học chương “Động lực học chất điểm” lớp 10

M

THPT, nhằm phát triển năng lực tư duy cho học sinh thì chưa có công trình nào nghiên cứu cụ thể. Vì vậy, tôi quyết định triển khai nghiên cứu vấn đề này.

KÈ

IX. Những đóng góp của luận văn - Đề xuất được một số biện pháp phát triển tư duy cho HS thông qua việc phối hợp sử dụng thí nghiệm và PTDH hiện đại để tổ chức hoạt động dạy và học một số nội dung

DẠ Y

chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT. - Vận dụng cơ sở lý luận, luận văn đã thiết kế và thực nghiệm tiến trình dạy học ba bài cụ thể thực hiện mục đích đề tài đặt ra.

X. Cấu trúc của luận văn 6

Luận văn gồm các phần như sau: Phần mở đầu, phần nội dung gồm 3 chương: qua việc sử dụng phối hợp thí nghiệm và các phương tiện dạy học hiện đại

AL

Chƣơng I: Cơ sở lý luận và thực tiễn của của việc phát triển tư duy cho học sinh thông Chƣơng II: Phối hợp sử dụng thí nghiệm và phương tiện dạy học hiện đại trong dạy

FI CI

học một số bài chương “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT Chƣơng III: Thực nghiệm sư phạm

DẠ Y

KÈ

M

QU

Y

NH

ƠN

OF

Phần kết luận và kiến nghị, danh mục các tài liệu tham khảo, phần phụ lục

7

NỘI DUNG

AL

CHƢƠNG I: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRỂN NĂNG LỰC TƢ DUY CHO HỌC SINH THÔNG QUA VIỆC SỬ DỤNG PHỐI HỢP THÍ NGHIỆM VÀ CÁC PHƢƠNG TIỆN DẠY HỌC HIỆN ĐẠI

FI CI

1.1. Năng lực tƣ duy trong dạy học Vật lí 1.1.1 Năng lực tƣ duy 1.1.1.1. Khái niệm năng lực

Trong từ điển Việt Nam: “Năng lực là phẩm chất tâm lí và sinh lí tạo cho con

OF

người khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng cao” [23].

Năng lực là những thuộc tính tâm sinh lí con người, liên quan đến hiệu quả công việc. Bởi vậy, trong khoa học tâm lí, người ta coi năng lực là những thuộc tính tâm lí

ƠN

của cá nhân, nhờ những thuộc tính này mà con người hoàn thành tốt đẹp một loại hoạt động nào đó, mặc dù phải bỏ ra ít sức lao động nhưng vẫn đạt kết quả cao.

Không chỉ đề cập đến hiệu quả công việc, năng lực còn có mối quan hệ với kĩ

NH

năng, kĩ xảo: “Năng lực gắn với kĩ năng, kĩ xảo trong lĩnh vực hoạt động tương ứng” [20]. Nó chứa đựng yếu tố mới mẻ, linh hoạt trong hành động, có thể giải quyết thành công nhiều tình huống khác nhau, trong lĩnh vực hoạt động rộng hơn.

Từ đó có thể hiểu, năng lực là khả năng hoàn thành có kết quả cao một công

QU

tâm lí cá nhân.

Y

việc nào đó. Về thực chất đó là sự kết hợp giữa yêu cầu công việc và những phẩm chất Xét theo sự chuyên môn hóa, năng lực gồm hai loại: Năng lực chung và năng lực riêng.

M

Năng lực chung là những năng lực cần thiết cho nhiều hoạt động khác nhau.

Năng lực chung của học sinh bao gồm 3 nhóm năng lực khác nhau: nhóm năng lực làm

KÈ

chủ và phát triển bản thân, nhóm năng lực về quan hệ xã hội, nhóm năng lực công cụ.

Năng lực riêng là những năng lực có tính chuyên môn nhằm đáp ứng yêu cầu

của một lĩnh vực chuyên biệt nào đó.

DẠ Y

Đối với bộ môn vật lí, chúng tôi thấy có những loại năng lực chuyên biệt sau: - Nhóm năng lực thành phần liên quan đến sử dụng kiến thức Vật lí.

- Nhóm năng lực thành phân về phương pháp (tập trung vào năng lực thực

nghiệm và năng lực mô hình hóa).

8

- Nhóm năng lực thành phần trao đổi thông tin.

AL

1.1.1.2. Tƣ duy và năng lực tƣ duy  Tư duy

Trong từ điển tiếng Việt: “Tư duy là giai đoạn phát triển cao của quá trình nhận

FI CI

thức, đi sâu vào bản chất và phát hiện ra tính quy luật của sự vật bằng những hính thức như biểu tượng, khái niệm, phán đoán và suy lí”[23].

Tâm lí học sư phạm cho rằng: “Tư duy là sự phản ánh trong óc ta những sự vật hiện tượng trong những mối quan hệ và mối quan hệ có tính quy luật của chúng”[22].

OF

Thêm vào đó: “Tư duy là sự nhận thức khái quát và gián tiếp của con người những sự vật và hiện tượng thực tế khách quan trong những tính chất, những mối liên hệ bản chất của chúng”[20].

ƠN

Như vậy, tư duy là một quá trình tâm lý có sự tìm kiếm và phát hiện cái mới về chất một cách độc lập. Là một quá trình tâm lý phản ánh những thuộc tính bản chất, những mối liên hệ bên trong.

NH

Nét nổi bật của tư duy là tính "có vấn đề " tức trong hoàn cảnh có vấn đề tư duy được nảy sinh.

Tư duy là mức độ lý tính nhưng có quan hệ chặt chẽ với nhận thức cảm tính. Nó có khả năng phản ánh những thuộc tính bản chất của sự vật hiện tượng.

Y

Như vậy, tư duy là khâu cơ bản của quá trình nhận thức. Nắm bắt được quá

QU

trình đó, GV sẽ hướng dẫn HS tư duy khoa học trong suốt quá trình học tập.  Năng lực tư duy

Qua phân tích các khái niệm ở trên, ta nhận thấy rằng: Năng lực tư duy là tổng

M

hợp những khả năng ghi nhớ, tái hiện, trừu tượng hoá, khái quát hoá, tưởng tượng, suy luận - giải quyết vấn đề, xử lý và linh cảm trong quá trình phản ánh, phát triển tri thức

KÈ

và vận dụng chúng vào thực tiễn. Năng lực tư duy là khả năng phản ánh, sản xuất tri thức, biến tri thức thành phương pháp và sử dụng thành thạo chúng để tiếp tục nhận thức, tìm ra bản chất, quy luật, xu hướng tất yếu của sự vật và hiện tượng, vận dụng

DẠ Y

đúng đắn các quy luật trong cuộc sống.

Năng lực tư duy của HS là một khả năng, một phẩm chất sinh lí của con người,

vừa là “đặc tính bẩm sinh” sẵn có, vừa là sản phẩm của lịch sử, hơn nữa còn là sản phẩm của lịch sử xã hội phát triển. Đặc tính bẩm sinh ấy phải thông qua thực tiễn để 9

rèn luyện mới trở thành sức mạnh vô hạn của loài người. Năng lực tư duy "chỉ là một

AL

đặc tính bẩm sinh dưới dạng năng lực của người ta mà thôi. Năng lực ấy cần phải được phát triển hoàn thiện, mà muốn hoàn thiện nó thì cho tới nay, không có một cách nào khác hơn là nghiên cứu toàn bộ Triết học thời trước"[3].

FI CI

Năng lực tư duy là sản phẩm của quá trình phát triển ngày càng cao của các yếu

tố tự nhiên và xã hội. Nói cách khác, năng lực tư duy càng được nâng cao cùng với sự phát triển của tự nhiên, con người và lịch sử. Đó là một quá trình tự giác, nhờ quá trình tự giác rèn luyện, nâng cao khả năng nhận thức của chính bản thân con người.

OF

Năng lực tư duy phải được đổi mới, bổ sung không ngừng trước yêu cầu của sự vận động và phát triển của xã hội. Tuy nhiên, đổi mới phải trên cơ sở các quy luật của chính bản thân tư duy và tồn tại xã hội. Muốn nâng cao năng lực tư duy, trước hết cần

ƠN

nâng cao trình độ tri thức, trình độ hiểu biết xã hội, và nâng cao năng lực tư duy không tách rời phương pháp tư duy - tư duy biện chứng. Friedrich Engels đã nói: "tư duy biện chứng là hình thức cao nhất của tư duy lý luận"[3]. Và muốn tư duy có hiệu quả phải

NH

có "công cụ tìm tòi của tư duy" - "thiếu nó chúng ta không bao giờ có quy luật"[3].

Friedrich Engels đặc biệt nhấn mạnh phương pháp tư duy biện chứng trong việc đánh giá năng lực tư duy của mỗi con người. Ông viết: "Người ta có thể đạt đến quan điểm biện chứng đó do những sự kiện thực tế đang tích luỹ lại của khoa học tự nhiên

Y

bắt buộc, nhưng người ta có thể đạt tới nó một cách dễ dàng hơn nếu đưa nhận thức về

QU

những quy luật của tư duy biện chứng tìm hiểu tính chất biện chứng của những sự kiện ấy"[3].

Năng lực tư duy có các yếu tố cơ bản như:

M

Một là: Năng lực ghi nhớ, tái hiện, vận dụng những tri thức đã tiếp thu, không có năng lực này thì không có cơ sở cho sự suy nghĩ và tư duy.

KÈ

Hai là: Trừu tượng hoá, khái quát hoá trên tiềm lực phân tích và tổng hợp. Đó

là năng lực phân tích tổng hợp ở trình độ lý tính. Trong nhận thức các hiện tượng xã hội Karl Marx đặc biệt coi trọng sức trừu tượng hoá của tư duy.

DẠ Y

Ba là: Liên tưởng, tưởng tượng, suy luận là loại năng lực bậc cao của tư duy,

năng lực này gắn liền với cảm xúc, tạo ra sức sáng tạo. Sức tưởng tượng phong phú, có tiềm lực là một phẩm chất quan trọng của trí thông minh.

10

Bốn là: Trực giác với linh cảm là sản phẩm của quá trình tích luỹ, suy ngẫm

AL

trong quan sát và nghiên cứu. Nó như là sự thăng hoa trong quá trình nhận thức và tư duy ở tầng sâu trí tuệ.

Bốn yếu tố này tồn tại không biệt lập, tách rời mà chuyển hoá, tác động, hỗ trợ

FI CI

lẫn nhau trong quá trình hoạt động của tư duy.

Thực tiễn đa dạng, không ngừng vận động và phát triển, đặc biệt, trong thời đại thông tin, tri thức, khoa học có vai trò quan trọng hơn bao giờ hết thì năng lực tư duy đã trở thành nguồn lực cơ bản nhất. Vì vậy, việc nâng cao năng lực tư duy sáng tạo là

OF

vấn đề chiến lược trong sự phát triển nguồn nhân lực không chỉ của Việt Nam mà của toàn thế giới.

Với học sinh THPT nói riêng, việc nâng cao năng lực tư duy trở thành một

ƠN

trong những điều kiện cần thiết để đem lại cho họ một tương lai tươi sáng hay xa hơn nữa là một chỗ đứng vững trong xã hội. Bởi vậy, ngay từ khi còn học trên ghế nhà trường học sinh phải tự trang bị cho mình năng lực tư duy sáng tạo, coi nó là hành

NH

trang để bước vào đời.

1.1.1.3. Những yếu tố ảnh hưởng đến phát triển năng lực tư duy Cơ sở của năng lực tư duy bao gồm cả mặt tự nhiên - sinh học và mặt xã hội.

Cho nên, năng lực đó mạnh hay yếu, cao hay thấp... phụ thuộc rất nhiều yếu tố. Cụ thể:

Y

Thứ nhất, năng lực tư duy phụ thuộc vào đặc tính bẩm sinh do cấu tạo của hệ thần

QU

kinh trung ương, tâm sinh lý của từng người. Đây là cơ sở sinh học của tư duy không thể coi nhẹ. Khoa học đã chứng minh sự thông minh của con người có cơ sở từ huyết thống, từ đặc điểm của hệ thần kinh, từ đặc điểm của máu, từ gen di truyền. Friedrich

M

Engels cũng đã nói năng lực tư duy lý luận chỉ là một đặc tính bẩn sinh dưới dạng năng lực của người ta mà thôi. Tuy nó chỉ ở dạng khả năng, tức là như một khả năng vốn có

KÈ

bắt nguồn từ năng lực phán ánh của trí óc con người, nhưng không có khả năng thì không có hiện thực.

Thứ hai, năng lực tư duy phụ thuộc vào phương thức sản xuất, môi trường văn

DẠ Y

hoá xã hội với tư cách là yếu tố tạo nhu cầu cho sự phát triển của tư duy, và cũng thể hiện trình độ tư duy mà con người đã đạt được. Năng lực tư duy phải được phát triển

11

trong môi trường phát triển, tự do, dân chủ, cung cấp nhiều thông tin, có tình huống,

AL

mâu thuẫn cần giải quyết thì mới phát triển được.

Thứ ba, năng lực tư duy phụ thuộc vào trình độ khoa học và nghệ thuật của xã hội mà loài người đạt được trong quá trình sáng tạo và sử dụng. Đồng thời năng lực tư

FI CI

duy phụ thuộc chặt chẽ vào hoạt động Giáo dục - đào tạo. Tính độc lập tương đối của năng lực tư duy được tạo ra trực tiếp từ tác động của những nhân tố trí tuệ trong Giáo dục, đặc biệt là công nghệ đào tạo.

Thứ tƣ, năng lực tư duy phụ thuộc vào hoạt động thực tiễn. Hoạt động là nguồn

OF

gốc của mọi năng lực, đặc biệt là năng lực tư duy. Chính thông qua hoạt động thực tiễn mà tư duy của con người phản ánh được phương thức, quy luật tồn tại của sự vật, hiện tượng, để tạo ra phương thức mới trong năng lực tư duy và phát triển cho tư duy những

ƠN

năng lực mới và giải quyết vấn đề.

Thứ năm, nhu cầu, lợi ích - động cơ, cảm xúc tâm lý của chủ thể cũng ảnh hưởng đến năng lực tư duy. Đây là động cơ bên trong.

NH

1.1.2. Năng lực tƣ duy trong dạy học vật lí

1.1.2.1. Tư duy của học sinh trong học tập môn vật lí Mỗi một môn học đòi hỏi học sinh cần phải có một năng lực tư duy nhất định.

Vật lí cũng không phải là ngoại lệ. Vậy thì tư duy vật lí là như thế nào?

Y

Ta hiểu tư duy vật lí là sự quan sát các hiện tượng vật lí, phân tích một hiện

QU

tượng phức tạp thành những bộ phận đơn giản và xác lập giữa chúng những mối quan hệ và những sự phụ thuộc xác định, tìm ra mối liên hệ giữa mặt định tính và mặt định lượng của các hiện tượng và các đại lượng vật lí, dự đoán các hệ quả mới từ các lí

M

thuyết và áp dụng những kiến thức khái quát thu được vào thực tiễn. Các hiện tượng vật lí trong tự nhiên rất phức tạp, nhưng những định luật chi phối chúng thường lại rất

KÈ

đơn giản, vì mỗi hiện tượng bị nhiều yếu tố tác động chồng chéo lên nhau hoặc nối tiếp nhau mà ta chỉ quan sát được kết quả tổng hợp cuối cùng. Bởi vậy, muốn nhận thức được những đặc tính bản chất và quy luật của tự nhiên thì việc đầu tiên là phải phân

DẠ Y

tích được hiện tượng phức tạp thành những bộ phận, những giai đoạn bị chi phối bởi một số ít nguyên nhân, bị tác động bởi một số ít yếu tố, tốt nhất là một nguyên nhân, một yếu tố. Có như thế, ta mới xác lập được những mối quan hệ bản chất, trực tiếp, những sự phụ thuộc định lượng giữa các đại lượng vật lí dùng để đo lường những 12

thuộc tính bản chất của sự vật hiện tượng. Muốn biết những kết luận khái quát thu

AL

được có phản ánh đúng thực tế khách quan không, ta phải kiểm tra lại trong thực tiễn. Để làm việc đó, ta phải xuất phát từ những kết luận khái quát, suy ra những hệ quả, dự đoán những hiện tượng mới có thể quan sát được trong thực tiễn. Nếu thí nghiệm xác

FI CI

nhận hiện tượng mới đúng như dự đoán thì kết luận khái quát ban đầu mới được xác

nhận là chân lí. Mặt khác, việc vận dụng những kiến thức vật lí khái quát vào thực tiễn tạo điều kiện cho con người cải tạo thực tiễn, làm cho các hiện tượng vật lí xảy ra theo hướng có lợi cho con người, thoả mãn được nhu cầu ngày càng tăng của con người.

OF

Trong quá trình nhận thức vật lí như trên, con nguời sử dụng tổng hợp, xen kẽ nhiều hình thức tư duy, trong đó có hình thức chung như tư duy lí luận, tư duy lôgic và những hình thức đặc thù của vật lí học như thực nghiệm, mô hình hoá…

ƠN

1.1.2.2. Đặc điểm tư duy vật lí của học sinh THPT Học sinh THPT là lứa tuổi thanh niên mới lớn, tính chủ định được phát triển mạnh ở tất cả các quá trình nhận thức. Tri giác có mục đích đã đạt tới mức rất cao.

NH

Quan sát trở nên có mục đích, có hệ thống và toàn diện hơn. Quá trình quan sát đã chịu sự điều khiển của hệ thống tín hiệu thứ hai nhiều hơn và không tách khỏi tư duy ngôn ngữ.

Tuy vậy, cũng khó có hiệu quả nếu thiếu sự chỉ đạo của giáo viên. Giáo viên

Y

cần quan tâm để hướng quan sát của các em vào một nhiệm vụ nhất định, không vội

QU

vàng kết luận khi chưa tích lũy đầy đủ các sự kiện. Ở tuổi này, ghi nhớ có chủ định giữ vai trò chủ đạo trong hoạt động trí tuệ, đồng thời vai trò của ghi nhớ logic trừu tượng, ghi nhớ ý nghĩa ngày một tăng rõ rệt (các em

M

biêt sử dụng tốt hơn các phương pháp ghi nhớ: tóm tắt ý chính, so sánh đối chiếu...). Đặc biệt các em đã tạo được tâm thế phân hóa trong ghi nhớ. Các em biết tài liệu nào

KÈ

cần nhớ từng câu từng chữ, cái gì cần hiểu mà không cần nhớ... Nhưng một số em còn ghi nhớ đại khái, chung chung, cũng có khi các em đánh giá thấp việc ôn tập tài liệu.

Do cấu trúc của não bộ phức tạp và chức năng của não phát triển, do sự phát

DẠ Y

triển của các quá trình nhận thức nói chung, do ảnh hưởng của hoạt động học tập mà hoạt động tư duy của lứa tuổi này có thay đổi quan trọng. Các em có khả năng tư duy lí luận, tư duy trừu tượng một cách độc lập sáng tạo trong những đối tượng quen biết đã được học ở trường. Tư duy của các em chặt chẽ hơn, có căn cứ và nhất quán hơn. Đồng 13

thời tính phê phán tư duy cũng phát triển… Những đặc điểm đó tạo điều kiện cho học

AL

sinh thực hiện các thao tác tư duy toán học phức tạp, phân tích nội dung cơ bản của khái niệm trừu tượng và nắm được mối quan hệ nhân quả trong tự nhiên và trong xã hội... Đó là cơ sở để hình thành thế giới quan.

FI CI

Tuy vậy, hiện nay, số học sinh THPT đạt tới mức tư duy đặc trưng cho lứa tuổi như trên còn chưa nhiều. Nhiều khi các em chưa chú ý phát huy hết năng lực độc lập suy nghĩ bản thân, còn kết luận vội vàng theo cảm tính... Việc giúp các em phát triển khả năng nhận thức là một nhiệm vụ quan trọng của GV.

OF

Ở tuổi này những đặc điểm chung của con người về mặt trí tuệ thông thường đã được hình thành và chúng vẫn còn được tiếp tục hoàn thiện.

1.1.3. Thiết kế thang đo đánh giá năng lực tƣ duy

ƠN

1.1.3.1. Quy trình thiết kế thang đo năng lực

Dựa vào mô hình cấu trúc các đơn vị NL xây dựng quy trình thiết kế thang đo NL gồm các bước như sau:[]

NH

1. Xác định nội hàm NL cần đo

Y

2. Xác định các thành tố của NL cần đo

QU

3. Xây dựng các chỉ số hành vi của mỗi thành tố NL

KÈ

M

4. Xây dựng các tiêu chí chất lƣợng tƣơng ứng với mỗi chỉ số hành vi

5. Gán điểm và quy ƣớc sử dụng thang đo

Hình 2.3. Quy trình thiết kế thang đo năng lực

DẠ Y

Giải thích cụ thể các bước:[]

Bƣớc 1. Xác định nội hàm năng lực cần đo: Nêu định nghĩa hoặc cách hiểu về

NL cần đo. Người đánh giá cần biết rõ về NL mình cần đo để có thiết kế phù hợp.

14

Bƣớc 2. Xác định các thành tố của năng lực cần đo (xác định các kĩ năng

AL

thành phần): Có thể căn cứ vào dự thảo chương trình GD phổ thông tổng thể (sau 2015) của Bộ GD và Đào tạo, căn cứ vào thang nhận thức của Bloom, thang NL

của Patrick Griffin, các mức NL thực hiện của Vargas Zuñiga,… để xác định các

FI CI

thành tố NL hay các kĩ năng thành phần. Các thành tố này khi hợp phần lại sẽ tạo thành NL nên việc xác định các kĩ năng nhỏ nhất, ở tầng bậc thấp nhất sẽ là cơ sở vững chắc cho việc ĐG.

Bƣớc 3. Xây dựng các chỉ số hành vi của mỗi thành tố năng lực: Các chỉ

OF

số hành vi thể hiện mỗi thành tố NL sẽ diễn ra như thế nào. Mỗi chỉ số hành vi cần phải đảm bảo có thể quan sát và đo lường được, nó như là bằng chứng về những gì HS có thể làm được, hoặc nói, viết, tạo ra được.

- (i) Phải rõ ràng, cô đọng và dễ hiểu;

ƠN

Cách viết các chỉ số cần đáp ứng được một số yêu cầu: - (ii) Không chứa các thuật ngữ chuyên ngành, từ viết tắt, hoặc bằng ngôn ngữ

NH

mà các bên liên quan không hiểu;

- (iii) Được viết bằng ngôn ngữ tích cực – mô tả những điều HS có thể làm hoặc nói, viết, tạo ra (chứ không phải những thứ HS không thể làm, hoặc làm không tốt bằng các HS khác thể hiện qua các từ ngữ: không, chưa, còn thiếu …);

Y

- (iv) Không chứa thuật ngữ so sánh như rất tệ, tuyệt vời, thường, đạt…

QU

Bƣớc 4. Xây dựng tiêu chí chất lƣợng tƣơng ứng với mỗi chỉ số hành vi: xác định các tiêu chí chất lượng của mỗi chỉ số hành vi nhằm phân biệt mức độ chất lượng khác nhau của các hành động, thao tác thực hiện. Các tiêu chí (mức) này cần

M

được xây dựng từ thấp đến cao về mức độ thành thạo mỗi hành động, thao tác.

Bƣớc 5. Gán điểm và quy ƣớc sử dụng thang đo: Sau khi xây dựng tiêu

KÈ

chí chất lượng, tiến hành gán điểm cho từng tiêu chí. Điểm cao nhất ứng với mức độ cao nhất. Khi sử dụng thang đo cần tính tỷ lệ phần trăm điểm thực tế HS đạt được của tất cả các chỉ số hành vi được đo so với tổng số điểm của các hành vi đó

DẠ Y

ở mức cao nhất, sau đó đưa ra các quy định về mức độ đạt được của NL cần đo dựa trên tỷ lệ phần trăm này.

1.1.3.2. Thang đo năng lực tƣ duy vật lí 

Các thành tố của năng lực tƣ duy vật lí 15

Thành tố

AL

Bảng 2.7. Bảng các thành tố của NL tư duy VL Miêu tả

Ghi nhớ, tái hiện.

Chọn lọc, ghi nhớ các tri thức hữu ích, các sự vật hiện tượng

FI CI

trong thực tiễn; tái hiện tri thức bằng nhiều hình thức khác nhau: lời văn, hình ảnh, sơ đồ…

Vận dụng tri thức

Sử dụng được kiến thức vật lí để giải quyết linh hoạt, hiệu quả các nhiệm vụ học tập; vận dụng được kiến thức vật lí

OF

vào giải quyết các vấn đề nảy sinh trong thực tế một cách hiệu quả.

Phân

tích,

tổng Quan sát các sự vật, hiện tượng xung quanh; phân tích sự vật, hiện tượng để sâu chuỗi các kiến thức liên quan, sau đó tổng

ƠN

hợp, suy luận

hợp để rút ra nhận xét. Từ các kiến thức đã có, suy luân để giải quyết các vấn đề liên quan.

Xây dựng chỉ số hành vi, tiêu chí chất lƣợng và gán điểm

NH



Bảng 2.8. Bảng các chỉ số hành vi, tiêu chí chất lượng của NL tư duy và cách gán điểm

N.A.

N.A.1.

Tiêu chí chât lƣợng

Y

Thành tố Các chỉ số hành vi

Ghi nhớ Mức 4

4

Mức 3

chính xác.

N.A.1.3. Ghi nhớ chưa đầy đủ.

3

Mức 2

N.A.1.2. Ghi nhớ một cách máy móc,

QU

lí

2

N.A.1.1. Ghi nhớ không chính xác.

1

N.A.2. Tái hiện Mức 4

N.A.2.4. Tái hiện logic, chính xác bằng

4

kiến thức vật lí

Mức 3

ngôn ngữ VL. N.A.2.3. Tái hiện chính xác bằng

3

Mức 2

ngôn ngữ VL nhưng thiếu logic.

N.A.2.2. Tái hiện được nhưng còn

M

tạm thời.

KÈ DẠ Y

điểm

N.A.1.4. Ghi nhớ có chọn lọc, đầy đủ,

Ghi nhớ, các kiến thức vật tái hiện

Gán

Mức 1

nhiều chỗ sử dụng ngôn ngữ đời thường, lủng củng.

16

2

Mức 1 Sử dụng Mức 4

N.A.2.1. Không thể tái hiện được.

N.B.1.4. Sử dụng kiến thức vật lí đã

N.B.1.

Vận

các kiến thức vật lí

biết để suy ra kiến thức mới, đưa ra giả

dụng tri để thực hiện các

thuyết, rút ra hệ quả, tính toán các phép

FI CI

4

đo,… một cách logic, chính xác.

Mức 3

Mức 2

N.B.1.3. Thực hiện các nhiệm vụ ở mức 3 nhưng còn vài sai sót nhỏ, thiếu

3

logic.

N.B.1.2. Chứa quá nhiều lỗi, thiếu

2

logic.

Mức 1

OF

nhiệm vụ học tập.

AL

N.B.

thức

1

N.B.1.1. Sai hoàn toàn hoặc không

1

ƠN

thực hiện được.

N.B.2.4. Tìm ra được kiến thức vật lí

kiến thức vật lí

liên quan đến tình huống thực tiễn,

vào các tình huống

tiến hành giải thích, chứng minh, tính

NH

N.B.2. Vận dụng Mức 4

thực tiễn.

4

toán, đánh giá, phân tích, tổng hợp…

Y

một cách chính xác, logic, hợp lý,

QU

Mức 3

sáng tạo.

N.B.2.3. Tìm ra được kiến thức vật lí liên quan đến tình huống thực tiễn, tiến hành giải thích, chứng minh, tính toán, đánh giá, phân tích, tổng hợp…

DẠ Y

KÈ

M

cho kết quả chứa vài lỗi nhỏ, ảnh hưởng không đáng kể đến bố cục chung.

17

3

Mức 2

N.B.2.2. Tìm ra được kiến thức vật lí

2

AL

liên quan đến tình huống thực tiễn nhưng khi tiến hành giải thích, chứng minh, tính toán, đánh giá, phân tích, nhiều sai sót.

Mức 1

FI CI

tổng hợp… cho kết quả chứa quá

N.B.2.1. Không thể tìm ra được kiến

1

thức vật lí liên quan đến tình huống

OF

Mức 4

N.C.

thực tiễn.

N.C.1.4. Phân tích chặt chẽ, chính xác các dữ kiện, hiện tượng, tổng hơp một

tích,

cách logic để giải quyết nhiệm vụ VL

tổng

đặt ra.

Mức 3

hợp, suy N.C.1.

Phân tích,

tổng hợp các sự vật, Mức 2 hiện tượng VL.

Y

Mức 1

QU

Mức 4

4

N.C.1.3. Phân tích chính xác nhưng chưa rõ ràng, tổng hợp còn thiếu logic .

3

N.C.1.2. Chứa quá nhiều lỗi, thiếu

2

NH

luận.

ƠN

Phân

logic.

N.C.1.1.

Không phân tích, tổng hợp

1

được.

N.C.2.4. Suy luận logic, chặc chẽ giải quyết vấn đề chính xác.

4

N.C.2. Suy luận để Mức 3

N.C.2.3. Giải quyết vấn đề đúng nhưng

3

giải quyết các vấn

suy luận còn thiếu logic.

N.C.2.2. Suy luận rời rạc, thiếu chính

2

KÈ

M

đề trong thực tiễn.

Mức 2

xác nên giải quyết vấn đề còn nhiều thiết sót.

Mức 1

N.B.2.1. Không biết suy luận.

1

1.1.3.3. Công cụ đánh giá và quy ƣớc sử dụng thang đo

DẠ Y



Công cụ đánh giá

Có nhiều công cụ đánh giá NL của học sinh, nhưng để đánh giá NL tư duy trong

chương “Động lực học chất điểm” tôi dùng hệ thống bài kiểm tra sau mỗi bài học.

18



Quy ƣớc sử dụng thang đo

AL

Mỗi nhiệm vụ học tập, bài tập hoặc bài kiểm tra có thể sẽ không cùng đo được tất cả các chỉ số hành vi của NL, mặt khác, có thể một chỉ số hành vi sẽ được

đo thông qua nhiều câu hỏi trong một nhiệm vụ, bài tập hoặc bài kiểm tra đó. Do

FI CI

vậy, để kết luận HS đạt được mức độ nào trong NL được đo GV cần thực hiện theo quy ước như sau:[]

(1) Nếu có nhiều câu hỏi được đưa ra để đo cùng một chỉ số hành vi thì điểm tính cho chỉ số hành vi đó được tính bằng trung bình cộng y của tất cả các điểm đạt

OF

được ở các câu hỏi đo hành vi đó (lấy tròn số đến một chữ số thập phân):

- Nếu 3,2 ≤ y ≤ 4 và không có câu hỏi nào đạt dưới 3 điểm thì đạt mức Tốt.

- Nếu 2,4 ≤ y < 3,2 và không có câu hỏi nào đạt dưới 2 điểm hoặc y ≥ 3,2 mà có

ƠN

ít nhất một câu hỏi đạt dưới 3 điểm thì đạt mức Khá.

- Nếu 1,6 ≤ y ≤ 2,4 hoặc nếu 2,4 ≤ y < 3,2 mà có ít nhất một câu hỏi đạt dưới 2 điểm thì đạt mức Trung bình.

NH

- Nếu y < 1,6 thì đạt mức Thấp.

(2) Đối với tổng thể một NL:

- Đặt M = (số chỉ số hành vi được đo x 4): Số điểm tối đa có thể đạt được.

- Đặt x = tổng điểm tất cả các chỉ số hành vi mà HS đạt được (đã bao gồm

Y

quy ước 1) đạt mức Tốt.

QU

(i) Nếu x/M ≥ 80% và không có hành vi nào đạt dưới 3 điểm thì NL được đo (ii) Nếu 60% ≤ x/M < 80% và không có hành vi nào đạt dưới 2 điểm; hoặc nếu

M

x/M ≥ 80% nhưng có ít nhất một hành vi đạt dưới 3 điểm thì NL được đo đạt mức Khá.

KÈ

(iii) Nếu 40% ≤ x/M < 60%; hoặc nếu 60% ≤ x/M < 80% và có ít nhất một

hành vi đạt dưới 2 điểm thì NL được đo đạt mức Trung bình. (iv) Nếu x/M < 40% thì NL được đo đạt mức Thấp.

DẠ Y

1.2. Vai trò của việc sử dụng phối hợp thí nghiệm và phƣơng tiện dạy học hiện đại trong việc phát triển năng lực tƣ duy của học sinh THPT 1.2.1. Vai trò của thí nghiệm với việc phát triển năng lực tư duy trong dạy học

vật lí

19

Các hiện tượng vật lí xảy ra trong tự nhiên là vô cùng phong phú và phức tạp,

AL

không thể phân biệt được ảnh hưởng của tính chất này với tính chất khác như thế nào.

Trong khi các hiện tượng vật lí xảy ra trong những điều kiện được tạo ra bởi con người, người ta tìm cách loại ra những yếu tố phụ ảnh hưởng đến hiện tượng.

FI CI

Người ta cho thí nghiệm xảy ra trong những điều kiện đơn giản nhất, do đó làm

cho các điều kiện tự nhiên xảy ra rõ ràng nhất, ít chịu ảnh hưởng của yếu tố phụ, làm nổi bật các khía cạnh nghiên cứu. Nhờ đó HS dễ dàng nhận ra các dấu hiệu đặc trưng, dấu hiệu bản chất của sự vật và hiện tượng, để từ đó rút ra kết luận.

OF

 Thí nghiệm có thể sử dụng ở tất cả các giai đoạn khác nhau của quá trình dạy học: Đề xuất vấn đề cần nghiên cứu, hình thành kiến thức, kĩ năng mới, củng cố kiến thức, kiểm tra và đánh giá kiến thức, kĩ năng của HS.

ƠN

 Thí nghiệm là phương tiện góp phần phát triển nhân cách toàn diện cho HS. Việc sử dụng thí nghiệm trong dạy học vật lí góp phần quan trọng vào việc phát triển nhân cách toàn diện của HS được thể hiện ở các mặt như sau:

NH

- Thí nghiệm là phương tiện để nâng cao chất lượng kiến thức và rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo cho HS.

+ Thí nghiệm luôn được sử dụng trong các quá trình nghiên cứu các hiện tượng, quá trình vật lí, hình thành các khái niệm, các định luật vật lí, xây dựng các thuyết vật

Y

lí, đề cập các ứng dụng trong sản xuất và đời sống của những kiến thức đã học, vì vậy

QU

nó là phương tiện góp phần nâng cao chất lượng kiến thức của HS. + Thí nghiệm còn tạo ra cho HS những khả năng làm quen và thực hiện các thao tác tư duy như phân tích và tổng hợp, con đường quy nạp và diễn dịch, sự so sánh và

biện chứng.

M

phép tương tự. Thí nghiệm có khả năng giúp cho HS tư duy theo con đường duy vật

KÈ

+ Thí nghiệm là một bộ phận của các PP nhận thức vật lí, nên trong mối quan hệ

với các quá trình thí nghiệm, HS sẽ được làm quen và vận dụng có ý thức các PP nhận thức này. Qua thí nghiệm còn rèn luyện cho HS phương pháp làm việc và tư duy khoa

DẠ Y

học. + Trong các thí nghiệm do chính mình tiến hành, HS được rèn luyện các kĩ

năng, kĩ xảo: Sử dụng các dụng cụ đo, đọc và lắp ráp thí nghiệm..., được rèn luyện thói quen làm việc khoa học của người tiến hành thí nghiệm, rèn luyện cho HS tính tỉ 20

mỉ, trung thực, thận trọng, kiên trì, chính xác, tính kế hoạch, đó là những phẩm chất

AL

của con người làm việc khoa học và sáng tạo. + Thí nghiệm là phương tiện kích thích hứng thú học tập vật lí, tổ chức quá trình học tập tích cực, tự lực và sáng tạo của HS.

FI CI

Trong quá trình thí nghiệm, HS phải tiến hành các hoạt động trí tuệ - thực tiễn: Thiết kế phương án thí nghiệm, vẽ sơ đồ thí nghiệm, lập bảng giá trị đo, lựa chọn dụng cụ, bố trí thí nghiệm, tiến hành thí nghiệm, thu nhận và sử lí kết quả... Chính vì vậy, thí nghiệm là phương tiện hữu hiệu để bồi dưỡng năng lực sáng tạo của HS.

OF

Trong quá trình thí nghiệm, việc bồi dưỡng các năng lực thực nghiệm phải được gắn kết với việc bồi dưỡng các yếu tố của năng lực hoạt động trí tuệ như: Đề xuất giả thuyết, phân tích, mô tả hiện tượng,... khái quát hoá thành những kết luận tổng quát

ƠN

nhờ phép quy nạp, đối chiếu các kết luận này với giả thuyết (hay hệ quả) đề xuất, giải thích, so sánh các hiện tượng của quá trình vật lí, các ứng dụng trong sản xuất và đời sống của kiến thức đã học.

NH

- Thí nghiệm là phương tiện tổ chức các hình thức làm việc tập thể khác nhau, bồi dưỡng các phẩm chất đạo đức của HS. Các thí nghiệm do các nhóm HS tiến hành đòi hỏi sự phân công và phối hợp những công việc tự lực của HS trong tập thể.

Trong mối liên hệ với quá trình tự lực xây dựng kiến thức ở các thí nghiệm, HS

Y

thu nhận được những quan điểm quan trọng của thế giới quan duy vật, đặc biệt là vai

QU

trò của thực tiễn trong việc nhận thức thế giới, có niềm tin dựa trên cơ sở vốn hiểu biết của mình về tính nhận thức được thế giới và sự tồn tại khách quan của các mối liên hệ có tính quy luật trong tự nhiên.

M

 Thí nghiệm là phương tiện đơn giản hoá các sự vật, hiện tượng và trực quan trong dạy học vật lí.

KÈ

- Trong tự nhiên và trong kỹ thuật, rất ít các hiện tượng, quá trình vật lí xảy ra dưới dạng thuần khiết. Chính nhờ các thí nghiệm ta có thể nghiên cứu các hiện tượng, quá trình xảy ra trong những điều kiện có thể khống chế được và có thể quan sát đo đạc

DẠ Y

đơn giản hơn, dễ dàng hơn để đi tới nhận biết được nguyên nhân của mỗi hiện tượng và mối quan hệ có tính quy luật giữa chúng.

- Thí nghiệm là phương tiện trực quan giúp HS nhanh chóng tiếp thu được những thông tin chân thực về các hiện tượng, quá trình vật lí. Đặc biệt trong việc nghiên cứu 21

các lĩnh vực của vật lí, mà ở đó các đối tượng cần nghiên cứu không thể tri giác trực

AL

tiếp bằng các giác quan của con người, thì việc sử dụng trong dạy học vật lí các thí nghiệm mô hình (các thí nghiệm được tiến hành trên những mô hình vật chất thay thế

cho đối tượng gốc cần nghiên cứu) để trực quan hoá các hiện tượng, quá trình cần

FI CI

nghiên cứu không thể thiếu được.

1.2.2. Vai trò của phương tiện dạy học hiện đại với việc phát triển năng lực tư duy trong dạy học vật lí

Theo lí luận dạy học hiện đại thì một quá trình dạy học nói chung hay một quá

OF

trình dạy học cơ sở (một tiết dạy trên lớp) gồm nhiều giai đoạn khác nhau, trong từng giai đoạn đó, PTDH hiện đại có có những vai trò hỗ trợ khác nhau, nhưng tựu trung lại, sự hỗ trợ của các phương tiện dạy học hiện đại trong các giai đoạn của quá trình dạy

ƠN

học là hết sức cần thiết và nhờ có nó mà chất lượng dạy học được nâng cao đáng kể.

Cụ thể là:

– Trong giai đoạn củng cố kiến thức cũ và đặt vấn đề mới: việc sử dụng MVT

NH

để mở đầu bài học đã có những thuận lợi nhất định. GV có thể sử dụng MVT hỗ trợ trong việc tóm tắt kiến thức đã học từ các bài trước, đưa ra các hình ảnh, các đoạn phim về các hiện tượng vật lí một cách trực quan và yêu cầu HS giải thích các hiện tượng đó. GV cũng có thể sử dụng MVT hỗ trợ trong việc đưa ra các hiện tượng mới

Y

cần nghiên cứu, đặt ra những tình huống có vấn đề đối với HS. Mặc dù trong giai đoạn

QU

này, thời gian sử dụng MVT là không nhiều, song hiệu quả lại rất cao vì chỉ với một thời lượng ngắn ngủi, có thể truyền tải được lượng thông tin khá nhiều và hình thức truyền tải thông tin là khá hấp dẫn đối với HS, có thể đặt HS vào một trạng thái tập

M

trung cao độ, chuẩn bị tốt cho các giai đoạn tiếp theo của tiết học.

– Trong giai đoạn xây dựng kiến thức mới: bằng việc vận dụng những phần

KÈ

mềm mô phỏng hay minh hoạ các hiện tượng, các quá trình vật lí, kết hợp với phương pháp đàm thoại, HS dễ dàng nhận biết, so sánh và phân tích các hiện tượng. Việc tiến hành các thí nghiệm với sự hỗ trợ của MVT sẽ vừa là nguồn cung cấp kiến thức, vừa là

DẠ Y

phương tiện để cung cấp những kiến thức mới. Ngoài ra, việc mô phỏng, minh hoạ các hiện tượng hay các quá trình vật lí trên màn hình MVT còn làm nổi rõ mối quan hệ giữa các sự kiện đang khảo sát với các sự kiện đã biết, từ đó có thể dẫn dắt tư duy phát triển theo hướng suy lí, diễn dịch để đi đến kiến thức mới.

22

– Trong giai đoạn ôn luyện và vận dụng kiến thức: có thể giao cho HS độc lập

AL

sử dụng chương trình ôn tập đã cài sẵn trên MVT. Có thể kết hợp sự biểu diễn của GV với việc giao nhiệm vụ cho HS, yêu cầu HS giải quyết nhiệm vụ để ôn tập và vận dụng kiến thức đã lĩnh hội.

FI CI

– Trong giai đoạn củng cố, tổng kết, hệ thống hoá kiến thức: có thể sử dụng phần mềm để xây dựng chương trình tổng kết, hệ thống hoá tri thức theo từng đơn vị kiến thức. Chương trình có thể điều khiển tiến trình tổng kết, đảm bảo việc hệ thống hoá có tính logic cao về mặt nội dung. Với phần mềm ôn tập thì HS có thể lựa chọn nội

OF

dung ôn tập từ hệ thống bảng chọn (menu) của chương trình. HS có thể lặp lại quá trình ôn tập với số lần thích hợp không hạn chế và dễ dàng chuyển đổi giữa các nội dung khác nhau.

ƠN

– Trong giai đoạn kiểm tra đánh giá trình độ kiến thức và các kĩ năng: sử dụng MVT làm công tác kiểm tra, đánh giá sẽ giảm đi rất nhiều thời gian nhờ khả năng thống kê và xử lý kết quả nhanh chóng của hệ thống. Ngoài khả năng cho biết nhanh

NH

chóng kết quả đánh giá, thì tính khách quan, tính chính xác của các kết quả xử lý bằng MVT, khả năng cho phép thực hiện việc kiểm tra đánh giá trên nhiều nội dung kiến thức bằng các loại câu trắc nghiệm đa dạng khác nhau là một đặc tính riêng của MVT. Biết tận dụng những khả năng này của MVT trong việc kiểm tra, đánh giá kết quả học

QU

trong quá trình dạy học.

Y

tập của HS, thì GV có thể chủ động củng cố kiến thức cho HS ở bất cứ thời điểm nào  Một số hình thức sử dụng phương tiện dạy học hiện đại trong dạy học vật lí - Giáo viên sử dụng phương tiện dạy học hiện đại để truyền thụ tri thức: Hình

M

thức sử dụng MVT kết nối với Projeter phóng đại màn hình với kích thước lớn trong lớp học được sử dụng khá phổ biến trong các trường học hiện nay. GV sử dụng MVT

KÈ

để biểu diễn thông tin theo một chương trình đã được lập sẵn, còn HS quan sát những diễn biến trên màn hình để thu nhận thông tin và tham gia vào quá trình xử lí thông tin.

Theo hình thức này, dưới sự điều khiển của GV, MVT có thể đưa ra các chỉ dẫn, thông

DẠ Y

báo những kiến thức hỗ trợ dưới dạng văn bản, hình ảnh, âm thanh để giúp HS chủ động, tích cực trong việc tìm tòi tri thức mới dưới sự hướng dẫn của GV. MVT có thể ghép nối với thiết bị điện tử chuyên dụng để thực hiện các thí

nghiệm biểu diễn (cả thí nghiệm khảo sát, nghiên cứu lẫn thí nghiệm minh hoạ). Trong 23

quá trình này, HS phải thực hiện các hoạt động tư duy để cùng tham gia xây dựng kiến

AL

thức. MVT cũng có thể đóng vai trò của người GV trong một số khâu của quá trình dạy học, chẳng hạn MVT có thể lần lượt đưa ra những hình ảnh minh hoạ hoặc nêu các bài tập để HS giải quyết rồi xử lý kết quả và quyết định hoạt động tiếp theo của quá trình

FI CI

dạy học. Tuy nhiên, xét toàn bộ quá trình thì MVT cũng chỉ là công cụ của người GV chứ không thể thay thế hoàn toàn người GV được.

- Học sinh sử dụng MVT dưới sự hướng dẫn và điều khiển của giáo viên: Trong trường hợp này, HS phải có những kĩ năng nhất định về thực hành, sử dụng MVT. GV

OF

giao cho HS những nhiệm vụ cụ thể, hướng dẫn, theo dõi và điều chỉnh việc học tập của HS một cách phù hợp. HS phát huy tính độc lập, sáng tạo để tìm cách thực hiện những nhiệm vụ được giao. Kết quả làm việc của HS được trình bày trên màn hình,

ƠN

GV theo dõi và uốn nắn những sai lầm mà HS có thể mắc phải. Dưới hình thức, này HS có thể sử dụng MVT quan sát các hiện tượng và làm các thí nghiệm. Tương ứng với mỗi kiểu bài học, GV cần có kế hoạch và phương pháp hướng dẫn HS thích hợp.

NH

Hình thức sử dụng máy này cũng có thể áp dụng cho việc ôn tập, kiểm tra và đánh giá kết quả lĩnh hội kiến thức của HS. MVT có khả năng tự động đánh giá chất lượng của các câu trả lời bằng điểm số, thậm chí có thể có tính đến cả tốc độ làm bài, để cuối cùng đưa ra kết quả toàn bộ bài ôn tập hoặc bài kiểm tra.

Y

- Học sinh độc lập sử dụng MVT: Hình thức này chỉ sử dụng khi HS đã có khả

QU

năng vận hành một cách thành thạo MVT và các phần mềm tương ứng. HS học tập và nghiên cứu trực tiếp với MVT qua những chương trình được soạn thảo sẵn, đó chính là phương pháp dạy học chương trình hoá. Hình thức này thích hợp cho việc ôn tập các

M

kiến thức đã học, tổng kết một phần hay một chương của sách giáo khoa và cũng có thể được sử dụng để kiểm tra kiến thức của HS dưới dạng trắc nghiệm khách quan. Với

KÈ

hình thức này, MVT sẽ tạo điều kiện cho việc cá thể hoá cao độ trong học tập. Nhược điểm của hình thức này là ở chỗ không có điều kiện để phát triển ngôn ngữ và kỹ năng giao tiếp xã hội cho HS. Do đó các nhà nghiên cứu giáo dục đã khuyến cáo rằng, chỉ

DẠ Y

nên áp dụng hình thức sử dụng MVT theo phương pháp dạy học chương trình hoá cho những người lớn tuổi; đối với HS THPT cần cân nhắc kỹ và nên phối hợp với các hình thức sử dụng khác.

24

1.2.3. Vai trò của việc sử dụng phối hợp thí nghiệm và phương tiện dạy học

AL

hiện đại trong việc phát triển năng lực tư duy của học sinh THPT Dạy học ở nước ta hiện nay còn mang nặng tính “thông báo, tái hiện”, các phương tiện dạy học hiện đại chưa được chú ý khai thác, sử dụng đúng mức. Tuy nhiên

FI CI

mỗi môn học đều có những tính chất và đặc thù riêng do đó việc ứng dụng PTDH hiện

đại cũng phải phù hợp với các tính chất và đặc thù tương ứng. Hiện nay hầu hết các giáo viên đang sử dụng PTDH hiện đại trong dạy học là soạn giáo án giảng dạy điện tử bằng phần mềm tin học Microsoft office PowerPoint đã khắc phục được nhiều bất cập trong

OF

quá trình giảng dạy của giáo viên. Có thể đưa vào nhiều thông tin liên quan đến bài giảng kết hợp giữa chèn vào một số hình ảnh, màu sắc, âm thanh, video thực tế phù hợp với môn học tạo nên sự đa dạng và phong phú trong bài giảng của giáo viên, kích

ƠN

thích sự tiếp nhận bài giảng và tư duy tích cực của học sinh.

Riêng đối với các nội dung kiến thức Vật lí là chuyên ngành khoa học thực nghiệm với nhiều nội dung khá trừu tượng học sinh rất khó khăn trong việc tiếp nhận kiến

NH

thức, cũng như là giáo viên khó diễn tả hết được hiện tượng Vật lí chỉ bằng các suy luận lý thuyết. Nên rất cần có sự quan sát, phân tích hiện tượng một cách trực quan thông qua thí nghiệm thực tiễn. Do đó ta phải tìm cách làm sao có sự kết hợp hài hòa giữa quan sát thí nghiệm và suy luận lý thuyết. Trên thực tế nếu chỉ thông qua phần

Y

mềm Microsoft office PowerPoint để trình chiếu các slide nội dung bài giảng và chèn

QU

thêm tranh ảnh, các đoạn phim về thí nghiệm minh họa thì cũng chưa đủ. Ta còn có thể sử dụng các phần mềm khác để tạo ra các thí nghiệm ảo mà trên thực tế nó khó thực hiện trong phòng thí nghiệm thực, hoặc có nhưng chưa phân tích được hết quá trình

M

xảy ra bên trong hiện tượng. Nếu sử dụng được các thí nghiệm ảo này tích hợp vào các giáo án điện tử phục vụ cho việc giảng dạy môn Vật lí sẽ đem lại hiệu quả cao hơn.

KÈ

1.3. Các biện pháp phát triển năng lực tƣ duy vật lí cho học sinh THPT Trong dạy học vật lí, có thể phát triển tư duy vật lí cho HS theo nhiều cách khác

nhau. Tùy theo phương pháp giảng dạy mà giáo viên chọn lựa, có thể có các biện pháp

DẠ Y

khác nhau để phát triển tư duy vật lí cho HS. Khi GV lựa chọn dạy học vật lí có sử dụng phối hợp thí nghiệm và các PTDH hiện đại để phát triển tư duy vật lí cho HS theo các biện pháp sau.

25

1.3.1. Biện pháp 1: Tạo tình huống có vấn đề để HS vận dụng kiến thức đã

AL

học vào giải quyết Tư duy là quá trình tâm lý diễn ra ở trong đầu HS. Tư duy chỉ thực sự có hiệu quả khi HS tự giác mang hết sức mình để thực hiện. Tư duy chỉ thực sự bắt đầu khi

FI CI

trong đầu HS xuất hiện một câu hỏi mà chưa có sự giải đáp ngay, khi họ gặp phải mâu thuẫn giữa một bên là nhu cầu, nhiệm vụ nhận thức mới phải giải quyết và một bên là

trình độ kiến thức hiện có không đủ để giải quyết nhiệm vụ đó, cần phải xây dựng kiến thức mới, tìm giải pháp mới. Lúc đó HS ở trạng thái hơi căng thẳng, vừa hưng

OF

phấn khao khát vượt qua được khó khăn, giải quyết được mâu thuẫn, đạt được một trình độ cao hơn trên con đường nhận thức. Ta nói rằng: HS được đặt vào “Tình huống có vấn đề”. Có thể tạo ra nhu cầu, hứng thú bằng cách kích thích bên ngoài,

ƠN

chẳng hạn: Khen thưởng, sự ngưỡng mộ của bạn bè, gia đình, sự hứa hẹn một tương lai tươi đẹp... Những sự kích thích này không được thường xuyên, bền vững và phụ thuộc nhiều vào hoàn cảnh của mỗi HS.

NH

Nhu cầu hứng thú có thể nảy sinh ngay trong quá trình học tập, nghiên cứu một môn học, một bài học, nghĩa là từ nội bộ môn học, từ mâu thuẫn nội tại của quá trình nhận thức.

Sau đó xác định phương án tổ chức, chỉ đạo hoạt động học tập của HS trong

Y

mỗi tiết học cụ thể. Tức là xác định logic của quá trình dạy học hay con đường dẫn

QU

đến sự chiếm lĩnh kiến thức, kĩ năng đó như thế nào để đảm bảo cho HS chiếm lĩnh được tri thức, kĩ năng, kĩ xảo một cách sâu sắc, vững chắc đồng thời đạt hiệu quả giáo dục cao.

M

 Xây dựng tình huống có vấn đề Tạo ra tình huống có vấn đề là một PPDH nhằm kích thích hứng thú học tập của

KÈ

HS. Để phát triển được tư duy cho HS thì trước hết phải kích thích được hứng thú học tập, tính ham hiểu biết, tò mò khoa học của các em. Những công trình nghiên cứu cho thấy rằng: chỉ có hứng thú với một hoạt động nào đó mới đảm bảo cho hoạt động ấy

DẠ Y

tích cực. Nếu như một HS không hứng thú với việc làm mô hình thì các em sẽ không tham gia vào việc làm mô hình ấy hoặc làm với thái độ tắc trách, chiếu lệ. Kết quả kiểu lao động ấy sẽ rất tồi tệ. Ta đã biết, hoạt động trí tuệ trước hết phải có động cơ, từ đó các em mới đầu tư hết năng lực, trí tuệ của mình và nỗ lực để giải quyết những vấn 26

đề mà các em hứng thú. Hứng thú đối với việc lĩnh hội tri thức do nhiều điều kiện quy

AL

định: nội dung tài liệu học tập, mục đích lĩnh hội phần kiến thức đó... Nhưng phần nhiều là do sự hứng thú, do PP giảng dạy bộ môn quyết định.

Do đó trong giảng dạy vật lí nói chung và trong sử dụng thí nghiệm và các

FI CI

PTDH hiện đại nói riêng, tuỳ theo nội dung của từng phần, người ta đã đưa ra nhiều cách để kích thích hứng thú học tập của HS. Ví dụ như: đưa HS vào tình huống có vấn

đề, kích thích tính tò mò ham hiểu biết của các em, nêu vai trò của tri thức trong đời sống và kỹ thuật...

OF

Vậy vấn đề và tình huống có vấn đề trong dạy học là gì?

+ Vấn đề là một khó khăn mà con người ý thức được. Muốn khắc phục được khó khăn đó thì phải tìm tòi những tri thức mới hoặc hành động mới. Vấn đề trong

ƠN

dạy học dùng để chỉ những nhiệm vụ nhận thức mà người HS không thể giải quyết được chỉ bằng những kinh nghiệm sẵn có. Vấn đề chứa đựng những mâu thuẫn về nhận thức. Đó là mâu thuẫn giữa trình độ kiến thức và kỹ năng đã có với yêu cầu tiếp

NH

thu kiến thức mới và kĩ năng mới. Chính mâu thuẫn đó thúc đẩy sự vận động của tư duy, kích thích HS tìm cách giải quyết vấn đề. Đó là động lực thúc đẩy sự nhận thức sáng tạo các kiến thức và kĩ năng mới. Ban đầu những mâu thuẫn trên còn mang tính khách quan, nhưng sau khi được HS tiếp thu và ý thức được mâu thuẫn đó thì nó biến

Y

thành cái chủ quan và tồn tại trong ý nghĩ HS thành một vấn đề cần nhận thức.

QU

+ Tình huống có vấn đề xuất hiện trên cơ sở phát hiện ra mâu thuẫn giữa tri thức cũ về đối tượng đang tìm hiểu, hay giữa phương thức giải thích cũ với những dữ liệu mới thu được mà HS không thể làm sáng tỏ được, trên cơ sở hiểu biết cũ hoặc phương

M

thức cũ. Khi HS phát hiện ra mâu thuẫn và ý thức được mâu thuẫn đó thì họ có nhu cầu tìm tòi cách giải quyết. Điều đó có tác dụng thúc đẩy tư duy tiến lên nhằm vạch ra

KÈ

những quy luật cơ bản của hiện tượng nào đó. Tình huống có vấn đề phải bao hàm trong bản thân nó một yếu tố tâm lý nào đó, thể hiện ở tính mới lạ, tính không bình thường, tính không rõ ràng. Nó có tác dụng kích thích hứng thú học tập của HS. Vậy

DẠ Y

đưa HS vào tình huống có vấn đề là giai đoạn bước đầu trên con đường giúp HS tích cực thu nhận tri thức. Việc nhìn thấy vấn đề khó khăn hơn rất nhiều so với việc tìm ra phương án giải quyết vấn đề. Do đó nghệ thuật của GV là biết xây dựng hệ thống tình huống có vấn đề trong giờ học. Đảm bảo những điều kiện nhằm giải quyết những vấn 27

đề đó và hướng dẫn HS vào con đường tự lực giải quyết các vấn đề đã đặt ra. Quá

AL

trình đó không những giúp cho HS thu được kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo mà còn được rèn luyện năng lực tự nhận thức và phát triển tư duy sáng tạo. Trong giảng dạy vật lí người ta thường đưa ra các tình huống có vấn đề sau :

FI CI

 Tình huống ngạc nhiên, bất ngờ: HS đứng trước một hiện tượng xảy ra theo một

chiều hướng trái với suy nghĩ thông thường (có tính chất nghịch lí, hầu như khó tin được đó là sự thực), do đó kích thích sự tò mò, lôi cuốn sự chú ý và có nhu cầu lí giải, phải bổ sung hoàn chỉnh hoặc phải thay đổi quan niệm cũ sai lầm của mình.

OF

 Tình huống phát triển: HS đứng trước một vấn đề chỉ mới được giải quyết một phần, một bộ phận, trong một phạm vi hẹp, cần phải được tiếp tục phát triển, hoàn chỉnh, mở rộng sang những phạm vi mới, lĩnh vực mới. Phát triển hoàn thiện vốn kiến

ƠN

thức của mình luôn là niềm khao khát của tuổi trẻ. Quá trình phát triển, hoàn thiện vốn kiến thức sẽ đem lại những kết quả mới (kiến thức mới, kĩ năng mới, PP mới), nhưng trong quá trình đó vẫn có thể sử dụng những kiến thức, kĩ năng và PP đã biết cho đến

NH

lúc gặp mâu thuẫn không thể giải quyết được bằng vốn hiểu biết cũ.  Tình huống lạ: HS đứng trước một hiện tượng là có những nét đặc biệt lôi cuốn sự chú ý của họ mà họ chưa thấy bao giờ.

 Tình huống bế tắc: HS đứng trước một hiện tượng vẫn thường thấy nhưng

Y

không hiểu vì sao, vẫn coi như một điều bí mật của tự nhiên. Bây giờ họ được giao

QU

nhiệm vụ phải tìm hiểu nguyên nhân, lí giải rõ ràng nhưng chưa biết dựa vào đâu.  Tình huống không phù hợp: Chủ thể ở trạng thái băn khoăn, nghi hoặc, khi gặp sự trái ngược với lẽ thường, với kết quả có thể rút ra được từ căn cứ lí lẽ đã có. Do đó

M

cần xét lại để có căn cứ lý lẽ thích hợp hơn (tức là cần có mô hình thích hợp hơn).

học.

KÈ

Cách giải quyết tình thế này là phân tích cái sai, tìm ra cách hiểu phù hợp với khoa  Tình thế đối lập: Chủ thể ở trạng thái bất đồng quan điểm, khi gặp một cách giải thích có vẻ logic nhưng lại xuất phát từ một căn cứ lí lẽ sai trái với lí lẽ đã được chấp

DẠ Y

nhận. Cần bác bỏ căn cứ lí lẽ sai lầm đó để bảo vệ căn cứ lí lẽ đã được chấp nhận (tức là phê phán, bác bỏ mô hình không hợp thức, bảo vệ mô hình hợp thức đã có).

28

 Tình huống phán xét: Chủ thể ở trạng thái nghi vấn khi gặp cách giải quyết với hợp thức hoá mô hình đã được đề cập).

AL

các căn cứ lí lẽ khác nhau, cần xem xét, kiểm tra các căn cứ lí lẽ đó (tức là cần kiểm tra  Tình huống lựa chọn: Chủ thể ở trạng thái cân nhắc suy tính khi lựa chọn một

FI CI

PP thích hợp nhất trong điều kiện xác định để giải quyết vấn đề.

Phương hướng cơ bản của việc tổ chức tình huống học tập là việc GV mô tả một tình huống hay đặt ra một nhiệm vụ cho HS. Trong quá trình dạy học để đảm bảo phát triển tư duy vật lí cho HS khi sử dụng đồng thời thí nghiệm và PTDH hiện đại giáo

OF

viên cần xây dựng được các tình huống có vấn đề để gây hứng thú học tập cho HS như đã nêu trên và trong bài giảng, sau khi đặt vấn đề thì không phải sau đó dạy hoàn toàn bằng PP thuyết trình cũng sẽ không phát triển được tư duy cho HS.

ƠN

Do vậy, để đảm bảo phát triển được tư duy vật lí cho HS, đồng thời xây dựng được hứng thú học tập cho các em, thì trong suốt quá trình thực hiện các thí nghiệm vật lí và các phương tiện hiện đại trong giờ học, GV phải thường xuyên xây dựng

NH

được các tình huống có vấn đề. Sau đó GV là người tổ chức cho HS nghiên cứu, tìm cách giải quyết vấn đề đã nêu ra. Tiến hành phối hợp sử dụng thí nghiệm và các phương tiện hiện đại như thế sẽ luôn đặt HS vào trạng thái chủ động làm việc, suy nghĩ, tìm tòi cách giải quyết vấn đề nên tư duy HS luôn hoạt động và phát triển.

Y

1.3.2. Biện pháp 2: Tăng cường cho học sinh sử dụng thí nghiệm và các

QU

PTDH hiện đại trong các tình huống mới Áp dụng những kiến thức khái quát thu được vào thực tiễn là một biểu hiện của tư duy vật lí. Việc áp dụng kiến thức vật lí cũng quan trọng tương đương với việc xây

M

dựng các kiến thức vật lí mới. Do đó, trong dạy học GV nên sử dụng phối hợp thí nghiệm và các PTDH hiện đại trong các tình huống mới. GV đưa ra các nhiệm vụ học

KÈ

tập để HS có thể sử dụng thí nghiệm và các PTDH hiện đại để giải quyết nhiệm vụ.

Hoạt động này vừa có tác dụng củng cố kiến thức vừa có tác dụng phát triển tư duy vật lí cho HS. Nếu có thể, GV nên tổ chức cho HS áp dụng vào trong các tình huống

DẠ Y

thật trong cuộc sống. Việc làm này sẽ giúp cho HS hiểu rõ hơn về các kiến thức mà mình lĩnh hội được, thấy được những biểu hiện cụ thể của các định luật, khái niệm vật lí trong cuộc sống, biết được phạm vi áp dụng của các định luật vật lí... Điều này có nghĩa là HS có khả năng sử dụng các kiến thức mà mình học được vào giải quyết các 29

vấn đề của cuộc sống. Việc sử dụng thí nghiệm và các PTDH hiện đại giúp HS có

AL

lòng tin vào bản thân, vào kiến thức khoa học và giúp phát triển tư duy vật lí cho HS. 1.3.3. Biện pháp 3: Sử dụng thí nghiệm và các PTDH hiện đại rèn luyện các thao tác tư duy vật lí cho HS

FI CI

Muốn phát triển tư duy vật lí cho HS trong dạy học vật lí, GV cần tổ chức các hoạt động tư duy vật lí cho HS tham gia để rèn luyện các thao tác tư duy nói chung và các thao tác tư duy vật lí nói riêng. Các hoạt động tư duy có thể tổ chức được cho HS

khi dạy học với việc sử dụng phối hợp thí nghiệm và các PTDH hiện đại. Qua việc

OF

thiết kế phương án, tiến hành thí nghiệm, sử dụng các PMDH có thể rèn luyện các thao tác tư duy như: phân tích, tổng hợp, so sánh, trừu tượng hóa, khái quát hóa. Tuy nhiên, trong dạy học vật lí, GV không nhất thiết phải cho HS rèn luyện đầy đủ tất cả

ƠN

các thao tác tư duy vật lí trong một giờ học. Tùy ý đồ sư phạm của GV, trong mỗi tiết học, GV có thể lựa chọn cho HS rèn luyện một vài thao tác tư duy vật lí một cách hợp lý. Đồng thời, GV cũng cần có kế hoạch cho việc rèn tư duy vật lí một cách toàn diện.

NH

Ngoài ra, GV cũng cần chú trọng đến việc thiết kế các hoạt động học tập phù hợp để cho HS rèn luyện các thao tác tư duy ở các mức độ khác nhau. Đối với dạy học vật lí, MVT càng ngày càng tỏ ra hữu dụng hơn. Ngoài chức năng trình diễn các hình ảnh, các đoạn phim cho HS quan sát, MVT còn có thể giúp

Y

chúng ta mô phỏng, tiến hành các thí nghiệm ảo, thí nghiệm mô phỏng. Nếu HS biết

QU

cách sử dụng MVT để mô phỏng các mô hình mà mình xây dựng và tiến hành các thí nghiệm trên các mô hình đó thì các em sẽ tiến bộ vượt bậc trong tư duy vật lí. Vì khi đó, HS cần phải huy động tất cả khả năng của mình để tạo ra các mô hình phù hợp và

M

các thí nghiệm mô phỏng hợp lý. Tất cả các thao tác thao tác tư duy sẽ được phát triển thông qua việc làm này.

KÈ

1.3.4. Biện pháp 4: Tập dượt để học sinh giải quyết vấn đề nhận thức theo

phương pháp nhận thức của vật lí Để rèn luyện tư duy vật lí cho HS, thì tốt nhất là tập dượt cho họ giải quyết các

DẠ Y

nhiệm vụ nhận thức bằng chính các phương pháp của các nhà vật lí. Việc hiểu và vận dụng được một PP khoa học là một điều khó khăn hơn cả việc tiếp thu một kiến thức vật lí cụ thể. Việc dạy cho HS phương pháp nhận thức khoa học tách rời khỏi quá trình nghiên cứu chính môn học đó là một việc rất ít hiệu quả. Chính trong quá trình 30

hướng dẫn HS tự lực hoạt động để tái tạo kiến thức vật lí, GV làm cho họ hiểu nội

AL

dung của các PP vật lí và sử dụng PP này ở những mức độ thích hợp, tuỳ theo trình độ của HS và điều kiện của nhà trường. Sau một số lần áp dụng các PP nhận thức cụ thể, GV có thể giúp HS khái quát hoá thành một trình tự các giai đoạn của mỗi PP, dùng

FI CI

làm cơ sở định hướng tổng quát cho hoạt động nhận thức vật lí của THPT là: PP thực nghiệm và PP mô hình.

1.4.5. Biện pháp 5: Rèn luyện ngôn ngữ vật lí cho học sinh

Như ta đã biết, ngôn ngữ là hình thức biểu hiện của tư duy. Mỗi khái niệm vật lí

OF

được biểu đạt bằng một từ, mỗi định nghĩa, định luật vật lí được phát biểu bằng một mệnh đề, mỗi suy luận bao gồm nhiều phán đoán liên tiếp. Tuy kiến thức vật lí rất đa dạng nhưng những cách phát biểu các định nghĩa, quy tắc, định luật vật lí cũng có

ƠN

những hình thức chung nhất định, GV có thể giúp chú ý rèn luyện cho HS quen dần. Để mô tả một loại hiện tượng, cần có những thuật ngữ diễn tả những dấu hiệu đặc trưng của loại hiện tượng đó. Ví dụ: Để mô tả tương tác giữa các vật cần đến thuật

NH

ngữ lực, chỉ sự nhanh hay chậm của vật cần thuật ngữ tốc độ (vận tốc)... Định nghĩa một đại lượng vật lí thường gồm hai phần: Một phần nêu lên đặc điểm định tính (đại lượng này đặc trưng hay biểu thị một đặc tính nào của sự vật hiện tượng) và một phần nêu lên đặc điểm định lượng (đại lượng này đo bằng cách nào,

Y

quan hệ với các đại lượng khác theo công thức nào).

QU

Một định luật vật lí thường nêu lên mối quan hệ hàm số giữa hai đại lượng hoặc nêu lên những điều kiện để cho một hiện tượng có thể xảy ra. Ví dụ: Định luật bảo toàn cơ năng nêu lên mối quan hệ giữa động năng và thế năng của vật tại các vị trí,

M

thời điểm khác nhau hay định luật một Newton nêu lên điều kiện để một vật đứng yên hay chuyển động thẳng đều.

KÈ

Đặc biệt đáng chú ý là, nhiều khi trong vật lí, vẫn dùng những từ ngữ thường

dùng trong ngôn ngữ hàng ngày, nhưng có một nội dung phong phú và chính xác hơn.

Mỗi khi gặp một thuật ngữ mới diễn tả một khái niệm mới, cần giải thích rõ cho HS

DẠ Y

và yêu cầu họ tập sử dụng một cách chính xác, thành thạo thay cho ngôn ngữ hàng ngày.

1.4. Quy trình thiết kế bài dạy theo hƣớng phát triển năng lực tƣ duy của

học sinh lớp 10 với sự phối hợp thí nghiệm và phƣơng tiện dạy học hiện đại 31

FI CI

2. Xác định kiến thức cơ bản, trọng tâm của bài học

AL

1. Xác định mục tiêu của bài học

3. Xác định sự hỗ trợ của TN và PTDH hiện đạitrong bài học

dạy học

OF

4. Xác định các hoạt động chủ yếu trong tiến trình

ƠN

5. Xác định hình thức và nội dung củng cố, vận dụng Hình 2.2. Quy trình thiết kế bài dạy theo hƣớng phát triển NL tƣ duy của HS Bƣớc 1: Xác định mục tiêu của bài dạy học

NH

Xác định mục tiêu của bài học về kiến thức, kĩ năng, thái độ, sách giáo khoa, các tài liệu tham khảo nhằm tìm hiểu nội dung của mỗi mục trong bài và cái đích cần đạt tới của mỗi mục. Việc xác định mục tiêu DH là rất cần thiết và quan trọng, vì qua đó mới xác định được phương hướng, phương pháp, PTDH cho phù hợp.

Y

Bƣớc 2: Xác định kiến thức cơ bản, trọng tâm của bài học

QU

Kiến thức cơ bản, nội dung trọng tâm của bài học được lựa chọn sao cho phù hợp với yêu cầu của chương trình, với năng lực tiếp nhận của HS, với thời gian của tiết học... Khi chọn lựa kiến thức cơ bản, cần tham khảo phần tóm tắt kiến thức của từng chương, từng bài và hệ thống câu hỏi, bài tập cuối mỗi bài. Để xác định đúng

M

kiến thức cơ bản của bài dạy học thì có thể tuân theo các bước sau:

KÈ

- Xác định mục tiêu của bài dạy học và của từng phần trong bài.

- Xác định các nội dung chủ yếu của bài, của từng phần trong bài (hay còn gọi

là “khoanh vùng” kiến thức cơ bản).

DẠ Y

- Chọn lọc trong các nội dung chủ yếu (trong phạm vi đã “khoanh vùng”) những

khái niệm, định luật, thuyết..., các mối liên hệ, các sự vật, hiện tượng vật lí tiêu biểu. Điểm cần chú ý là các kiến thức cơ bản tuy phân bổ vào từng phần, từng mục cụ thể của bài, nhưng chúng có quan hệ với nhau trong một thể thống nhất của nội dung bài.

32

Vì vậy, trong nhiều trường hợp đơn vị kiến thức cơ bản này là hệ quả, sự tiếp nối hay

AL

là tiền đề, cơ sở cho các đơn vị kiến thức cơ bản khác.

Trong kiến thức cơ bản của bài dạy học, có những nội dung then chốt, hiểu

được nó thì có thể làm cơ sở để hiểu được các kiến thức khác liên quan, gần gũi. Đó là

FI CI

những kiến thức trọng tâm của bài cần phải xác định. Trọng tâm của bài có thể nằm trọn trong một, hai mục của bài, nhưng cũng có thể nằm xen kẽ ở tất cả các mục của bài.

Việc chọn lọc kiến thức cơ bản của bài dạy học có thể gắn với việc sắp xếp lại

OF

cấu trúc của bài để làm nổi bật các mối liên hệ giữa các hợp phần kiến thức của bài, từ đó rõ thêm các trọng tâm, trọng điểm của bài. Việc làm này thực sự cần thiết, tuy nhiên không phải ở bài nào cũng có thể tiến hành được. Cũng cần chú ý việc cấu trúc

ƠN

lại nội dung bài phải tuân thủ nguyên tắc không làm biến đổi tinh thần cơ bản của bài mà các tác giả sách giáo khoa đã dày công xây dựng.

Chọn lọc kiến thức cơ bản mới là bước đầu tiên của việc dạy học kiến thức cơ

NH

bản bài vật lí, nằm ở khâu chuẩn bị bài của GV và chỉ mới giải quyết được câu hỏi: “dạy cái gì?”. Còn bước tiếp theo là việc vận dụng các phương pháp dạy học như thế nào để tổ chức, chỉ đạo cho học sinh nhận thức các kiến thức cơ bản, tức là phải trả lời được “dạy như thế nào?”.

Y

Xác định kiến thức cơ bản và trọng tâm của bài học sẽ góp phần xây dựng trình

QU

tự hình thành kiến thức một cách logic.

Bƣớc 3: Xác định sự hỗ trợ của thí nghiệm và phương tiện dạy học hiện đại trong bài học

M

Cần lựa chọn, sưu tầm, tìm kiếm hoặc xây dựng các dụng cụ thí nghiệm, hình ảnh, thí nghiệm ảo, thí nghiệm mô phỏng, các phần mềm, các phương tiện nghe

KÈ

nhìn… phù hợp để hỗ trợ quá trình bồi dưỡng năng lực tư duy cho HS sao cho đạt kết quả cao nhất. GV cần phối hợp nhiều phương pháp khác nhau để truyền thụ nội dung kiến thức đến với HS. Các hình thức dạy học cần phải được phối hợp chặt chẽ với

DẠ Y

nhau trong một tiết lên lớp, làm cho hình thức hoạt động nhận thức của HS đa dạng: HS vừa được học thầy, vừa được học bạn, vừa có sự nỗ lực cá nhân.

Chương “Động lực học chất điểm” Vật lí 10 THPT cũng có những kiến thức

được hình thành bằng sử dụng các thí nghiệm, các hiện tượng, quá trình vật lí cần 33

được trực quan nhưng không phải thí nghiệm, hiện tượng nào cũng có thể thực hiện

AL

được trong giờ học hoặc có thực hiện được thì khả năng trực quan cũng không cao hoặc có thí nghiệm chỉ được mô tả bằng lời kết hợp với hình vẽ. Vì vậy, chúng ta cần trực quan hóa chúng với sự hỗ trợ của các PTDH hiện đại trong bài học bằng các đoạn

FI CI

video clip hoặc các thí nghiệm mô phỏng, các thí nghiệm ảo, hoặc các tranh ảnh minh

họa, các phần mềm với sự hỗ trợ của MVT, máy chiếu, phương tiện nghe nhìn… đã được lựa chọn, sắp xếp theo một trật tự định trước để hỗ trợ trong các giai đoạn của dạy học kiến thức một cách phù hợp.

OF

Để cho sự hỗ trợ của thí nghiệm và PTDH hiện đại trong bài học có hiệu quả thì cần lưu ý một số điều như: Đối với các thí nghiệm có thể thực hiện được trên lớp, sau khi GV tiến hành thí nghiệm biểu diễn hoặc hướng dẫn HS tự tiến hành thì GV chiếu

ƠN

lên màn hình các video hoặc các thí nghiệm ảo, thí nghiệm mô phỏng,… đồng thời để mô tả, diễn giải các hiện tượng, quá trình VL diễn ra trong đó. Thông qua việc xem trình tự thí nghiệm diễn ra trên đó, HS thu thập các thông tin cần thiết nhằm giải quyết

NH

nhiệm vụ học tập hoặc điều chỉnh các thao tác, rèn luyện một số kĩ năng cần thiết khi tiến hành thí nghiệm thực.

Đối với những thí nghiệm, hiện tượng, quá trình vật lí chỉ được mô tả bằng lời hoặc mô tả bằng lời kết hợp với hình vẽ minh họa thì GV vừa diễn giải bằng lời kết

Y

hợp với việc chiếu lên màn hình các thí nghiệm mô phỏng, thí nghiệm ảo hoặc các

QU

hình ảnh minh họa để tăng tính trực quan cho thí nghiệm, hiện tượng, quá trình vật lí giúp HS thu thập những thông tin cần thiết để giải quyết nhiệm vụ học tập.

Bƣớc 4: Xác định các hoạt động chủ yếu trong tiến trình dạy học

M

Việc xác định (hay lựa chọn) các PPDH có một vị trí quan trọng trong thiết kế bài dạy học, vì nó quyết định đến việc thực hiện mục tiêu dạy học và chất lượng dạy

KÈ

học. Mỗi PPDH đều có tác dụng tích cực đối với một số mặt học tập của HS, giúp HS nắm vững kiến thức kiến thức và phát triển một số khía cạnh nào đó của kĩ năng, thái độ. Không có PPDH nào là vạn năng cả. Chính vì vậy trong một bài dạy học, cần phải

DẠ Y

có sự phối hợp hợp lí các PPDH khác nhau [28].

Bên cạnh đó, tuỳ vào mục tiêu, nội dung, PPDH, điều kiện và phương tiện dạy

học, đối tượng HS mà GV xác định hình thức tổ chức dạy học thích hợp. Với sự hỗ trợ của MVT kết hợp với máy chiếu, GV chiếu lên các nhiệm vụ để HS quan sát, giúp 34

cho việc giới thiệu bài học và mục tiêu học tập được rõ ràng, cụ thể hơn. Trong các

AL

hoạt động này, GV cũng cần phải lựa chọn đúng thời điểm sử dụng MVT và sử dụng như thế nào nhằm đem lại hiệu quả cao nhất cho việc tổ chức hoạt động nhận thức của HS.

FI CI

Bƣớc 5: Xác định hình thức và nội dung củng cố, vận dụng

GV hệ thống hoá, củng cố kiến thức sau đó GV chuẩn bị bài tập dưới nhiều hình thức khác nhau và giao cho HS vận dụng kiến thức mới để giải quyết vấn đề đặt ra. Để vận dụng kiến thức đã học, GV có thể trình chiếu phiếu học tập, một số bài tập hay

OF

câu hỏi nhỏ để HS tự lực tiến hành từ đó đánh giá được mức độ hiểu bài của các em.

Ngoài ra, GV có thể trực quan hoá các đoạn video clip hoặc các TN mô phỏng, các TN ảo, hoặc các tranh ảnh minh hoạ có liên quan mật thiết với bài học để HS quan sát

ƠN

và vận dụng đồng thời rèn luyện kĩ năng thực hành cho HS. GV giao nhiệm vụ về nhà cho HS làm, hướng dẫn cho HS chuẩn bị trước nội dung kiến thức, cũng như chuẩn bị một số công việc cho bài học sau. Yêu cầu HS về

NH

nhà nghiên cứu, tự tìm hiểu những kiến thức liên quan, sau đó đề xuất các phương án giải quyết. HS tự học ở nhà theo yêu cầu của GV và tham khảo thêm trên internet.

1.5. Nghiên cứu thực trạng dạy học chƣơng “Động lực học chất điểm” Trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, chúng tôi tiến hành điều tra, khảo sát thực

Y

trạng giảng dạy và học tập đối với GV vật lí và HS ở lớp 10 THPT thuộc ba trường

QU

trên địa bàn Tỉnh Thừa Thiên Huế đó là: Trường THPT Bùi Thị Xuân – Thành phố Huế Trường THPT Phong Điền – Thị trấn Phong Điền, Huyện Phong Điền, Tỉnh

M

Thừa Thiên Huế

Trường THPT Trần Văn Kỷ - xã Phong Bình, Huyện Phong Điền, Tỉnh Thừa

KÈ

Thiên Huế

1.5.1. Mục đích điều tra Để chuẩn bị cho việc soạn thảo tiến trình dạy học nhằm mục đích phát triển

DẠ Y

năng lực tư duy cho HS THPT khi dạy học một số bài trong chương “Động lực học chất điểm”, chúng tôi tiến hành điều tra, tìm hiểu ở các trường để biết các thông tin sau:

35

- Về thực trạng cơ sở vật chất của nhà trường, các trang thiết bị thí nghiệm, các

- Về việc sử dụng thí nghiệm trong dạy học vật lí.

- Về việc sử dụng các PTDH hiện đại trong dạy học vật lí.

AL

PTDH hiện đại phục vụ cho việc giảng dạy môn vật lí.

FI CI

- Tình hình dạy và học vật lí nói chung và dạy học chương “Động lực học chất điểm” nói riêng.

- Phương pháp học tập của HS và mức độ hứng thú của HS khi sử dụng thí đại trong giờ học vật lí.

1.5.2. Phương pháp điều tra, tìm hiểu

OF

nghiệm thực, sử dụng các PTDH hiện đại hay phối hợp thí nghiệm và các PTDH hiện

- Gặp gỡ và trao đổi trực tiếp với lãnh đạo nhà trường, với tổ trưởng chuyên

ƠN

môn bộ môn vật lí, với các GV giảng dạy vật lí. Sử dụng phiếu phỏng vấn GV, xem giáo án dự giờ... năm học trước của HS.

NH

- Trao đổi trực tiếp với HS và dùng phiếu phỏng vấn HS, tham khảo kết quả

- Tham quan phòng thí nghiệm vật lí, phòng MVT, phòng chuyên dùng.

1.6.3. Kết quả điều tra

Kết quả điều tra GV theo phiếu như sau:

Y

- Số trường điều tra: 3

QU

- Số phiếu điều tra: 18

- Số GV được hỏi ý kiến: 18 - Số GV cho biết ý kiến: 18

M

Kết quả điều tra HS theo phiếu như sau: - Số lớp điều tra: 3

KÈ

- Số phiếu điều tra: 100 - Số HS được hỏi ý kiến: 100 - Số HS cho biết ý kiến: 100

DẠ Y

Kết quả điều tra ban đầu cho thấy:  Về cơ sở vật chất, thiết bị dạy học:

- Qua tìm hiểu ở ba trường chúng tôi thấy: Các trường đều có phòng thí nghiệm vật lí riêng. Các dụng cụ thí nghiệm đã được trang bị với cơ số đủ theo lớp. Tuy nhiên do số 36

lớp học nhiều, nhiều GV cùng giảng dạy một khối lớp, do đó để bố trí lịch giờ dạy của

AL

GV cùng một môn rất khó, nên nhiều giờ giảng GV không có phòng thí nghiệm để giảng dạy, mà một số bài khi dịch chuyển các dụng cụ thí nghiệm rất phức tạp và ổ

điện tại lớp học lại không đủ cho yêu cầu của một giờ giảng thực nghiệm nhóm. Các

FI CI

dụng cụ thí nghiệm tuy được trang bị nhưng không được bổ sung thường xuyên khi các dụng cụ bị hỏng, dẫn đến cũng chưa đáp ứng được yêu cầu chống dạy chay của GV.

- Các thí nghiệm phần cơ học, do rắc cắm và các cổng quang điện không nhạy nên hay trục trặc khi làm thí nghiệm dẫn đến mất thời gian khi dạy học. Một số bài đo có độ

OF

chính xác không cao và thí nghiệm mất quá nhiều thời gian.

- Các trường đã có các phòng MVT. Tuy nhiên số lượng máy chưa nhiều, một số bị hỏng và cũ nên tốc độ chạy rất chậm. Hệ thống máy tính đã kết nối mạng tuy nhiên

ƠN

hiệu quả sử dụng chưa cao. Đã trang bị các máy chiếu projector tuy nhiên không có đủ cho tất cả các phòng học.

- Hầu như các PMDH cho bộ môn đều không có, chỉ có một số do GV tự tham khảo,

NH

cóp nhặt, không có bản quyền nên việc sử dụng hạn chế và không có được sự hướng dẫn sử dụng đúng bài bản, quy cách dẫn đến cũng không mang lại hiệu quả cao.

Kết quả điều tra ban đầu về việc sử dụng thí nghiệm và các PTDH hiện đại trong dạy học vật lí đối với GV cho những số liệu cụ thể được chúng tôi tổng hợp lại

Y

trong những bảng thống kê dưới đây.

QU

Bảng 1.1: Việc sử dụng thí nghiệm trong dạy học vật lí STT

Thí nghiệm

Số GV làm thí nghiệm

Tỷ lệ %

Sử dụng thí nghiệm thực

11/18

61.11

2

Sử dụng thí nghiệm mô phỏng trên MVT

7/18

38.89

3

Không sử dụng

0/18

0

M

1

KÈ

Bảng 1.2: Việc sử dụng phương tiện hiện đại trong dạy học vật lí Thường xuyên

Thỉnh thoảng

Chưa sử dụng

%

SL

%

SL

%

Soạn giáo án bằng powerpoint

1/18

5.56

16/18

88.88

1

5.56

Sử dụng các PMDH

1/18

5.56

9/18

50

8/18

50

Sử dụng Website

1/18

5.56

1/18

5.56

16/18

88.88

DẠ Y

SL

37

Kết nối mạng internet

1/18

5.56

1/18

5.56

16/18

88.88

AL

Bảng 1.3: Lí do GV ít sử dụng phương tiện hiện đại trong dạy học vật lí Những lí do khiến thầy/cô không sử dụng phương tiện dạy

Số GV

STT học hiện đại (hoặc không thường xuyên sử dụng) trong dạy

%

FI CI

chọn câu

học vật lí

trả lời

Cơ sở vật chất không đầy đủ (MVT, PMDH, máy chiếu)

10/18

55.56

2

Mất nhiều thời gian chuẩn bị

7/18

38.88

3

Không có khả năng sử dụng MVT

0/18

0

4

Thiếu thời gian giảng dạy

5

Không có phòng học bộ môn

6

Lý do khác

OF

1

1/18

5.56

0/18

0

0/18

0

ƠN

Qua kết quả điều tra như trên, chúng tôi nhận thấy thực trạng của việc dạy học vật lí hay chương “Động lực học chất điểm” ở các trường THPT như sau: - Hầu hết các thí nghiệm khó và mất nhiều thời gian chuẩn bị thì GV không tiến hành

NH

dạy trên lớp, nếu có sử dụng thì cũng không nêu hết được các nội dung cần chứng minh và nhiều khi chỉ dạy ở dạng định tính hoặc GV làm và thông báo kết quả. GV tiến hành các TN qua loa, thiếu chuẩn bị chu đáo. Như vậy, tuy có tác dụng về mặt

Y

cung cấp kiến thức cho HS, giáo dục thế giới quan duy vật biện chứng nhưng phương

QU

pháp tiến hành thí nghiệm như vậy ít có hiệu quả về phát triển tư duy vật lí cho HS, không phát triển được khả năng tìm tòi, khả năng nghiên cứu khoa học.

- Do đội ngũ GV còn một số chưa chú tâm trong công tác giảng dạy, chưa chịu khó tìm tòi, nghiên cứu tìm ra PP tiến hành dạy học một cách hợp lí và đạt hiệu quả cao để

M

nâng cao chất lượng dạy học. Năng lực sử dụng thí nghiệm của GV còn yếu nhưng không được bổ sung, đào tạo lại thường xuyên để đạt chất lượng cao hơn.

KÈ

- Nhận thức của GV và HS đối với việc sử dụng phương tiện hiện đại vào dạy học còn chưa cao nên đây là khó khăn tất yếu của quá trình phát triển.

- Hình thức tổ chức lớp học theo kiểu truyền thống lớp – bài không thực sự phù hợp

DẠ Y

khi đưa phương tiện hiện đại vào dạy học.

Vậy qua nghiên cứu điều tra chúng tôi nhận thấy thực trạng dạy học chương

“Động lực học chất điểm” cũng chung như dạy các kiến thức khác của bộ môn. GV 38

còn sử dụng các thí nghiệm thực chưa thường xuyên và chưa hiệu quả để phát triển tư

AL

duy cho HS. Việc ứng dụng phương tiện hiện đại vào dạy học còn ít và thưa. GV chưa thực sự trách nhiệm cao trong nghiên cứu, cải tiến PP để đổi mới PP dạy học toàn diện, HS thiếu năng động, sáng tạo, tích cực và hứng thú với bộ môn.

FI CI

1.6. Kết luận chƣơng I

Từ các nghiên cứu lí luận về năng lực tư duy, phát triển tư duy vật lí, thí nghiệm và các PTDH hiện đại khi dạy học chương “Động lực học chất điểm”. Chúng tôi đã đưa ra các biện pháp phối hợp sử dụng thí nghiệm và PTDH hiện đại như đã “Động lực học chất điểm” lớp 10 (cơ bản) như sau:

OF

trình bày ở trên nhằm phát triển tư duy vật lí cho HS THPT trong dạy học chương

- Việc sử dụng thí nghiệm là rất cần thiết trong dạy học các vật lí, qua làm thí

ƠN

nghiệm sẽ giúp HS phát triển tốt năng lực tư duy vật lí, đảm bảo tính khoa học, khách quan của kiến thức và HS tin vào kiến thức được truyền đạt.

- Khi thí nghiệm thực chứng minh được chính xác kiến thức cần xây dựng thì ta

NH

tiến hành thí nghiệm thực và phải đảm bảo đủ số lượng dụng cụ thí nghiệm và thời gian thí nghiệm ngắn, dễ thao tác. Khi thí nghiệm thực không đủ để chứng minh hoặc không đủ trực quan... thì ta phối hợp với sử dụng các PTDH hiện đại. Khi thí nghiệm

Y

thực không thể tiến hành trong tiết học thì ta mới dùng hoàn toàn PTDH hiện đại.

- Trong một bài dạy, bao gồm nhiều phần với các mục tiêu kiến thức khác nhau,

QU

do đó khi ta vận dụng phối hợp sử dụng thí nghiệm và các PTDH hiện đại thì phải kết hợp hài hoà với các phương pháp dạy học tích cực và thiết kế phương án dạy học hợp lí để đảm bảo thời lượng tiết dạy và nâng cao chất lượng dạy học.

M

CHƢƠNG II: PHỐI HỢP SỬ DỤNG THÍ NGHIỆM VÀ PHƢƠNG TIỆN HIỆN

KÈ

ĐẠI TRONG DẠY HỌC CHƢƠNG “ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM” LỚP 10 THPT

2.1. Đặc điểm và nhiệm vụ chƣơng “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10 – THPT)

DẠ Y

2.1.1. Đặc điểm chương Cơ học là một phần của vật lí học nghiên cứu hiện tượng chuyển động cơ học

của các vật, tức là nghiên cứu sự thay đổi vị trí của vật thể trong không gian đối với các vật thể khác theo thời gian. Cơ học gồm các phần: Động học nghiên cứu những đặc 39

trưng của chuyển động và những dạng chuyển động khác nhau; động lực học nghiên

AL

cứu mối liên hệ của chuyển động với sự tương tác giữa các vật; tĩnh học là một phần của động lực học nghiên cứu trạng thái cân bằng của các vật.

Cho đến nay, nhiều nhà khoa học, các chuyên gia xây dựng chương trình và tác

FI CI

giả sách giáo khoa theo khuynh hướng chú trọng tính logic của vật lí học cho rằng,

nghiên cứu vật lí phải lấy việc nghiên cứu cơ học làm nền tảng để tiếp tục nghiên cứu các hiện tượng nhiệt, điện, từ, quang,… sau này.

Trong chương trình vật lí phổ thông của nước ta, cơ học được chia thành 5

OF

phần: động học, động lực học, tĩnh học, các định luật bảo toàn, dao động và sóng cơ học.

2.1.2. Nhiệm vụ chương

ƠN

Chương này trình bày ba định luật Newton. Đó là cơ sở toàn bộ cơ học. Ngoài ra, trong chương này còn đề cập đến những lực hay gặp trong cơ học : lực hấp dẫn, lực đàn hồi và lực ma sát. Các định luật Newton được vận dụng để khảo sát một số chuyển

NH

động đơn giản dưới tác dụng của những lực nói trên.

Chương này được giảng dạy trong 17 tiết, trong đó có 11 tiết lí thuyết, 2 tiết thực hành và 4 tiết bài tập. Nhưng tùy vào điều kiện thực tế của từng trường mà tổ bộ môn có thể xây dựng chương trình riêng cho phù hợp bằng việc tăng hoặc tiết bài tập.

Y

Các định luật Newton được trình bày trong SGK như là các nguyên lí lớn. Những

QU

định luật này là kết quả của hàng loạt quan sát và tư duy khái quát hoá, đặt nền móng cho việc tìm kiếm các định luật vật lí cũng như cho việc xây dựng và phát triển cơ học.

Với quan niệm như vậy, SGK không đưa ra ba định luật Newton bằng con đường quy

M

nạp thực nghiệm mà trình bày dưới dạng tiên đề. Ở mỗi định luật, sách nêu ra nhiều hiện tượng có tính chất gợi mở để dẫn tới định luật. Sau đó có thể có những thí nghiệm

KÈ

minh hoạ hoặc kiểm chứng.

Hai khái niệm rất cơ bản được đề cập ở trong chương là lực và khối lượng. Những

khái niệm này được hình thành trong mối liên hệ chặt chẽ với ba định luật Newton. Xét

DẠ Y

về mặt logic, không thể hình thành được khái niệm lực mà không cần đến khái niệm khối lượng. Và ngược lại, không thể hình thành khái niệm khối lượng mà bỏ qua khái niệm lực. HS cũng không thể nào học một lần mà hiểu hết về lực và khối lượng. Vì vậy, những kiến thức về hai khái niệm này phải được hình thành và hoàn chỉnh dần 40

trong suốt quá trình tư duy từ thấp đến cao. Ở THCS, HS đã được biết lực là đại lượng

AL

đặc trưng cho tác dụng của vật này lên vật khác, nó là một đại lượng vectơ, độ lớn của lực được đo bằng lực kế, biết cách biểu diễn vectơ lực. Về khối lượng, HS cũng đã biết đó là một đại lượng liên quan đến lượng chất tạo thành vật, biết cách dùng cân để đo

FI CI

khối lượng.

SGK THPT kế thừa những kiến thức đó của SGK THCS để hoàn thiện hai khái niệm này. Khi học về định luật II Newton, HS sẽ được biết thước đo định lượng của lực, đó là tích m.a và biết được định nghĩa chính thức của đơn vị Newton. HS cũng sẽ

OF

hiểu thêm một đặc điểm mới của lực là luôn luôn xuất hiện từng cặp khi được học về định luật III Newton.

Với khái niệm khối lượng cũng vậy. Trên cơ sở hiểu biết sơ lược ở THCS, HS sẽ

ƠN

thấy rõ hơn mối liên hệ giữa lực và khối lượng khi học về định luật II Newton. Đến lúc học về lực hấp dẫn, lại thấy mối liên hệ giữa khả năng hấp dẫn và khối lượng của mỗi vật.

NH

Trong phần các loại lực cơ học (lực hấp dẫn, lực đàn hồi và lực ma sát), các kết luận về các đặc điểm của các loại lực (phương, chiều, độ lớn) đều rút ra bằng con đường quy nạp thực nghiệm. Vì vậy, khi dạy các bài về lực đàn hồi và lực ma sát cần vận dụng phương pháp thực nghiệm. Với bài lực hấp dẫn, tuy không thể làm thí

Y

nghiệm để rút ra định luật vạn vật hấp dẫn, nhưng cần nêu rõ chính Newton đã khái

QU

quát hoá những quan sát từ thực nghiệm để dẫn đến định luật này.

Khác với SGK cơ bản, SGK nâng cao có đề cập đến khái niệm lực quán tính.

Việc đưa ra khái niệm lực quán tính có thể coi như một phương pháp luận nhằm áp

M

dụng được các định luật Newton trong hệ quy chiếu phi quán tính.

Nhìn chung, chương Động lực học chất điểm có nhiều thí nghiệm mà GV cần tiến

KÈ

hành trên lớp. Đa số thí nghiệm đơn giản. Tuy nhiên, GV khó có thể cho toàn bộ lớp quan sát được. Chẳng hạn khi tiến hành thí nghiệm đo lực ma sát nghỉ cực đại, HS ở cuối lớp rất khó thấy được số chỉ của lực kế… Vì thế GV có thể kết hợp cả thí nghiệm

DẠ Y

thực và trình chiếu video clip về thí nghiệm đó để cả lớp quan sát rõ ràng. Đối với những thí nghiệm chưa thực hiện được vì điều kiện trang thiết bị thí nghiệm của nhà trường (như thí nghiệm kiểm chứng định luật I Newton, thí nghiệm về đo hằng số hấp dẫn…), các thí nghiệm mà quá trình vật lí xảy ra nhanh (như chuyển động của vật bị 41

ném) GV nên có một số hình ảnh động hoặc những đoạn phim thí nghiệm để HS quan

AL

sát, từ đó HS có thể dễ dàng ghi nhớ bài và nắm vững kiến thức hơn.

2.1.3. Cấu trúc chương

Căn cứ vào nội dung chương trình và sự phân bố kiến thức trong SGK, có thể xây

Y

NH

ƠN

OF

FI CI

dựng cấu trúc của chương này như sau:

Hình 2.1. Sơ đồ cấu trúc chương Động lực học chất điểm

QU

2.2. Sự hỗ trợ của thí nghiệm và các phƣơng tiện dạy học hiện đại trong dạy học chƣơng “Động lực học chất điểm” lớp 10 THPT Các PTDH sử dụng trong dạy học vật lí là rất đa dạng và phong phú. Trong số

M

đó các thiết bị thí nghiệm dùng cho thí nghiệm của GV và thí nghiệm của HS có vai trò quan trọng hàng đầu và không thể thiếu được, vì nó thể hiện đặc thù của vật lí là một

KÈ

môn khoa học thực nghiệm và sự cần thiết cho HS thấy được các hiện tượng vật lí trong đời sống và trong kĩ thuật.

Tuy nhiên, khi dạy học chương “Động lực học chất điểm”, trong một số trường

DẠ Y

hợp, một số bài dùng thí nghiệm thực không diễn tả hết được bản chất vật lí của hiện tượng hay các trường hợp có thể xảy ra.

Như khi dạy bài Ba định luật Newton trong thí nghiệm của Ga – li – lê ta có thể

thực hiện được từ các dụng cụ có sẵn trong phòng thí nghiệm, nhưng trong trường hợp 42

loại bỏ lực ma sát thì thực tế khó có thể thực hiện được nên ta xây dựng mô hình thí

AL

nghiệm ảo bằng các PMDH. Trong phần Định luật II Newton, để thấy rõ mối quan hệ của gia tốc vào lực tác dụng và khối lượng của vật thì việc sử dụng thí nghiệm thực rất phức tạp và khó có thể quan sát vì vậy ta sử dụng PMDH để thiết kế thí nghiệm mô

FI CI

phỏng có thể thay thế các giá trị từng đại lượng để làm rõ mối liên hệ…

Do đó để khắc phục các hạn chế nêu trên, hiện nay với sự phát triển của khoa học kĩ thuật, các PTDH đã được hiện đại hoá để nâng cao hiệu quả và chất lượng dạy học, hỗ trợ lao động dạy học của người GV. Trong thực tế dạy học vật lí hiện nay có

OF

các PTDH hiện đại sau đang được sử dụng tương đối rộng rãi:

+ Phim học tập: phim đèn chiếu, phim chiếu bóng, phim học tập trên truyền hình, phim video.

ƠN

+ Các phần mềm mô phỏng, minh hoạ các hiện tượng, quá trình vật lí, luyện tập cho HS giải bài tập và giải quyết các vấn đề học tập trên MVT, tiến hành các thí nghiệm với các thiết bị thí nghiệm hiện đại, trong đó MVT như là máy đo, xử lí các kết

NH

quả thí nghiệm. Các thiết bị nghe nhìn thường được trang bị là: đèn chiếu, máy chiếu phim, máy thu hình, máy sang và phát băng hình, máy chiếu LCD đa năng, máy vi tính...

Khi dạy học chương “Động lực học chất điểm” thì thí nghiệm và các phương

Y

tiện dạy học hiện đại sẽ hỗ trợ được rất lớn trong quá dạy học cụ thể là:

QU

+ Trong bài: Ba định luật Newton, nhờ trí tuệ thiên tài của chính mình và dựa trên rất nhiều quan sát và thí nghiệm của bản thân và của các nhà bác học khác Newton đã phát hiện ra ba định luật về chuyển động. Các định luật đó xét về thực chất là một

M

nguyên lí lớn, trong đó mỗi định luật chỉ là một bộ phận hợp thành. Nguyên lí lớn ấy làm nền tảng cho việc tìm kiếm các định luật vật lí khác, cũng như cho việc xây dựng

KÈ

và phát triển môn cơ học. Không thể tiến hành một vài thí nghiệm riêng lẻ mà rút ra được các định luật Newton, như chúng ta có thể làm với các định luật vật lí khác, bởi lẽ các định luật Newton đứng ở đầu nguồn của dòng kiến thức của con người về tự nhiên,

DẠ Y

chúng ta chỉ có thể xác định sự đúng đắn của chúng thông qua việc vận dụng chúng vào thực tiễn.

Do đó theo tôi trong bài này, tôi sẽ dùng sự hỗ trợ của PTDH hiện đại như sau,

đó là sử dụng giáo án điện tử để dạy học trong đó có mô phỏng thí nghiệm của Galilê 43

một cách trực quan hơn và mô phỏng được trường hợp khi không có ma sát trên mặt

AL

phẳng ngang. Còn các trường hợp khác để xây dựng khái niệm quán tính, định luật II Newton, định luật III Newton, khái niệm khối lượng, lực và phản lực thì dùng các đoạn

FI CI

phim học tập, các hình ảnh động mô phỏng chậm, chi tiết các hiện tượng để giải thích rõ cho HS.

+ Trong bài: Lực hấp dẫn - Định luật vạn vật hấp dẫn, GV có thể làm thí nghiệm mở đầu để đặt vấn đề vào bài đó là cho HS tự làm các thí nghiệm về sự rơi của các vật trên Trái Đất, đồng thời với sự hỗ trợ của PTDH hiện đại đó là phối hợp giáo

OF

án điện tử để mô phỏng về lực hấp dẫn của các hành tinh trong hệ Mặt Trời và chuyển động của Mặt Trăng xung quanh Trái Đất. Sau đó dùng hình mô phỏng để phân tích rõ cho HS về cách tính khoảng cách r và xây dựng công thức tính gia tốc rơi tự do g.

ƠN

+ Trong bài: Lực đàn hồi của lò xo - Định luật Húc, thì phương án dạy học của tôi đưa ra là chia nhóm HS, làm thí nghiệm thực về mối quan hệ giữa lực đàn hồi với độ giãn của lò xo, còn PTDH hiện đại thì hỗ trợ trong việc mô phỏng để HS quan sát rõ

NH

về hướng và điểm đặt của lực đàn hồi của lò xo khi bị kéo và nén. Quan sát về trường hợp biến dạng không đàn hồi. Phần cuối bài GV sử dụng các băng học tập để giới thiệu lực đàn hồi trong các dây cao su, dây thép hay các mặt tiếp xúc.

2.3. Phối hợp sử dụng thí nghiệm và phƣơng tiện hiện đại để tổ chức dạy học

Y

một số bài chƣơng “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10 - THPT)

QU

Như lí do đã nêu của đề tài, nhằm đổi mới PPDH cho phù hợp và theo kịp sự phát triển của thời đại. Vai trò quan trọng của sự dạy là thực hiện việc tổ chức, kiểm tra hữu hiệu hoạt động học, biết tổ chức tình huống vấn đề trong dạy học, sử dụng những

M

quan niệm vốn có của HS trong việc tổ chức tình huống và định hướng hành động giải quyết vấn đề của HS trong quá trình xây dựng kiến thức mới, phát huy tác dụng của sự

KÈ

trao đổi và tranh luận của HS trong quá trình xây dựng chiếm lĩnh tri thức, tổ chức tiến trình dạy học phỏng theo tiến trình nghiên cứu, xây dựng, bảo vệ tri thức khoa học.

Do vậy, với môn học vật lí là môn khoa học thực nghiệm và cùng sự phát triển

DẠ Y

như vũ bão của các PTDH hiện đại ngày nay. Nhằm vừa sử dụng PPDH truyền thống nhưng là đặc thù của bộ môn là tiến hành các thí nghiệm thực lại vừa tiếp thu và vận dụng được những mặt tích cực của các PTDH hiện đại đó là sự góp mặt của MVT và các PMDH sẽ làm cho giờ học thêm trực quan, sinh động, lại vừa phát triển được tư 44

duy vật lí cho học sinh THPT. Tôi sử dụng PP là kết hợp sử dụng thí nghiệm và PTDH Tôi sẽ trình bày việc nghiên cứu đề tài trong ba bài, đó là: + Ba định luật Newton (tiết 1)

FI CI

+ Ba định luật Newton (tiết 1)

AL

hiện đại.

+ Lực hấp dẫn - Định luật vạn vật hấp dẫn

Việc phối hợp thí nghiệm và các PTDH hiện đại trong chương “Động lực học chất điểm” được thực hiện các nội dung như sau:

OF

 Định luật I Newton:

Cho mỗi nhóm học sinh làm thí nghiệm được bố trí như hình vẽ. Nhờ quan sát kết quả thí nghiệm học sinh rút

ƠN

ra nhận xét và giải thích kết quả thí nghiệm. Qua đó có thể kích thích tính tò mò, ham hiểu biết của học sinh và để HS giải quyết vấn đề nhận thức theo phương pháp

NH

nhận thức vật lí.

Hình 2.2

Sau đó, GV nhận xét, rồi dùng hình vẽ trên máy tính để phân tích lực, cho học sinh thấy rõ các lực tác dụng vào vật trong trường hợp vật chuyển động trên mặt

Y

phẳng nghiêng và mặt phẳng nằm ngang. Từ đó, HS thấy

QU

rõ nguyên nhân của hiện tượng vừa quan sát. Dùng ngôn ngữ vật lí để phát biểu định luật I Newton theo cách hiểu của mình.

Hình 2.3

M

 Quán tính: Cho HS xem những clip có xuất hiện quán tính thường xãy ra trong thực tế. HS quan sát để

KÈ

rút ra nguyên nhân của các hiện tượng, và giải thích (quán tính đã được học ở lớp 8). Sau đó kết luận được chuyển động thẳng đều là chuyển động do quán tính.

Hình 2.4

DẠ Y

 Định luật II Newton: Dùng hiệu ứng ở Microsoft office powerpoint để phân

45

tích mối quan hệ về phương, chiều, độ lớn của vecto gia tốc và vecto lực tác dụng khi

AL

thay đổi khối lượng của vật. Cho học sinh nhận xét và tự rút ra biểu thức về mối quan hệ giữa ba đại lượng: khối lượng, vecto gia tốc, vecto lực tác dụng. GV chốt lại và cho

FI CI

HS phát biểu Định luật II Newton theo cách hiểu của mình.

 Định luật III Newton: Đặt ra các tình huống có vấn đề liên quan để kích thích

Hình 2.6

M

QU

Y

NH

ƠN

Hình 2.5

OF

tính tò mò, hứng thú của HS.

Cho HS thấy rõ sự tương tác giữa các vật thông qua các hình ảnh động có cài

DẠ Y

KÈ

đặt sẵn hiệu ứng.

46

AL

Cho hai HS lên làm thí nghiệm với sự hướng dẫn của giáo viên có kết nối với phần mềm ở MVT, kết quả của thí nghiệm được hiện thị ngay trên màng hình, tạo trực

FI CI

quan và niềm tin khoa học cho HS.

Hình 2.7 Từ quan sát và kết quả thí nghiệm

Hình 2.8

trên, học sinh rút ra được những nhận

OF

xét về sự tương tác giữa hai vật. Đó là nội dung của Định luật III Newton.

Sau đó, dùng hiệu ứng để phân tích lực để thấy rõ đặc điểm của lực và phản lực.

ƠN

 Tìm hiểu về lực hấp dẫn: Đầu tiên GV làm thí nghiệm thả rơi viên phấn trên cao xuống. Rồi đặt vấn đề: Tại sao viên phấn lại rơi xuống đất mà không bay lên trời?

QU

Y

NH

Tiếp đó, GV chiếu các hình ảnh động các vấn đề liên quan để khơi gợi hứng thú, tò mò

của HS.

Hình 2.9

M

 Định luật vạn vật hấp dẫn: Quan sát hình ảnh động phân tích sự phụ thuộc của

KÈ

lực hấp dẫn vào khoảng cách, khối lượng của hai vật. Từ đó, các nhóm HS nhận xét, tự

DẠ Y

phát biểu định luật theo ý của mình và viết biểu thức của định luật.

47

 Ứng dụng, củng cố: - GV cho HS nêu một số ứng dụng của lực hấp dẫn trong thực tiễn.

AL

Sau đó, hướng dẫn học sinh nhận xét về đặc điểm của lực hấp dẫn.

FI CI

- Sau đó, GV chiếu một số hình ảnh liên quan đến lực hấp dẫn trong tự nhiên và ứng dụng của nó để HS có thể hiểu rõ vai trò của lực hấp dẫn trong thực tiễn.

DẠ Y

KÈ

M

QU

Y

NH

ƠN

OF

Hình 2.10

48

AL FI CI OF ƠN

Hình 2.11

NH

Cuối cùng, GV cũng cố lại kiến thức bằng trò chơi

Y

ô chữ, được thiết kế sẵn trên Microsoft office powerpoint.

QU

Hình 2.12

2.4. Thiết kế tiến trình dạy học một số bài trong chƣơng “Động lực học chất điểm” (Vật lí 10 - THPT)

KÈ

I. Mục tiêu

M

2.4.1. Kế hoạch dạy học bài “Ba định luật Newton” (tiết 1)

1. Kiến thức

- Phát biểu được định luật I Newton.

- Nêu được quán tính của vật là gì và kể được một số ví dụ về quán tính.

DẠ Y

- Nêu được khối lượng là số đo mức quán tính.

- Nêu được mối quan hệ giữa lực, khối lượng và gia tốc được thể hiện trong định luật II Newton và viết được hệ thức của định luật này.

49

- Nêu được gia tốc rơi tự do là do tác dụng của trọng lực và viết được hệ thức

AL

2. Kĩ năng

=m

- Vận dụng được các định luật I, II Newton để giải được các bài toán đối với một vật

FI CI

hoặc hệ hai vật chuyển động.

- Vận dụng được mối quan hệ giữa khối lượng và mức quán tính của vật để giải thích một số hiện tượng thường gặp trong đời sống và kĩ thuật.

3. Thái độ

- Yêu thích khoa học, tác phong của nhà khoa học.

OF

- Có hứng thú học tập, có tinh thần tự lực, tự giác tham gia xây dựng kiến thức.

- Tự tin đưa ra ý kiến cá nhân khi thực hiện các nhiệm vụ ở lớp, ở nhà.

- Chủ động trao đổi thảo luận với các học sinh khác và với giáo viên.

ƠN

- Hợp tác chặt chẽ với các bạn khi thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu thực hiện ở nhà.

- Tích cực hợp tác, tự học để lĩnh hội kiến thức.

4. Xác định nội dung trọng tâm của bài

NH

- Định luật I Niu – Tơn và khái niệm quán tính - Định luật II Niu – Tơn và trọng lực II. Chuẩn bị

Y

1. Chuẩn bị của giáo viên

QU

- Dụng cụ thí nghiệm, giáo án, SGK, phiếu học tập, máy chiếu.

PHIẾU HỌC TẬP

1. Nếu một vật đang chuyển động mà tất cả các lực tác dụng vào nó bỗng nhiên ngừng tác động thì sẽ như thế nào?

M

2. Nêu khái niệm quán tính? Lấy ví dụ minh họa?

3. Nêu mối quan hệ giữa lực, khối lượng và gia tốc?

KÈ

4. Trình bày phương pháp để kiểm chứng điều trên?

5. Nêu đặc điểm của trọng lực?

DẠ Y

6. Một vật có khối lượng 100 kg đang nằm yên trên một mặt phẳng ngang không ma sát. Lúc t = 0, người ta tác dụng lên vật lực kéo F = 500 N không đổi. Sau một khoảng thời gian nào đó, vật đi được quãng đường s = 10 m.

Tính vận tốc v của vật tại vị trí đó trong hai trường hợp : 50

a) F nằm ngang.

3 5

AL

b) F hợp với phương ngang góc  với sin   .

2. Chuẩn bị của học sinh III. Hoạt động dạy học

FI CI

Đọc trước nội dung tiết 1 SGK, tìm hiểu các nội dung trọng tâm.

NL thành tố hình

Hoạt động của

Hoạt động của

thành và biện pháp

giáo viên

học sinh

phát triển tƣ duy

OF

Nội dung

Nội dung 1. (5 phút) Kiểm tra sĩ số

ƠN

Theo dõi

Kiểm tra bài cũ

Ổn định lớp

đƣợc áp dụng

Ghi nhớ, tái hiện

Lực là gì ? Thế nào là các lực cân

NH

bằng ?

Thế nào là tổng

hợp lực ? Nêu quy tắc

hình

bình

Y

hành ?

kiện

cân

bằng

của

chất

QU

Điều

điểm ? Phân tích

M

lực ?

Nội dung 2 (35 phút)

KÈ

Tìm hiểu định luật I, Thí nghiệm và các

I. Định luật I Newton.

PTDH hiện đại hỗ

1. Thí nghiệm lịch sử

trợ phát triển NL

DẠ Y

II Newton.

của Galile

thành tố: ghi nhớ,

- Nếu không có ma sát 1. Giao nhiệm vụ

vận dụng kiến thức

và nếu 2 máng nằm học tập

vật lí, phân tích, tổng 51

ngang thì hòn bi sẽ lăn - GV phát phiếu - Các nhóm HS hợp. với vận tốc không đổi học tập cho HS

AL

nhận nhiệm vụ

mãi mãi.

Nếu

một

FI CI

- Đề nghị HS làm

2.Định luật I Newton:

vật việc cá nhân sau

không chịu tác dụng đó

hoạt

động

của lực nào hoặc chịu nhóm hoàn thành

hợp lực bằng không, thì vật đang đứng yên sẽ 2.

Thực

OF

tác dụng của các lực có phiếu học tập.

hiện - Hoạt động theo

tiếp tục đứng yên, đang nhiệm vụ

nhóm

ƠN

chuyển động sẽ tiếp tục - GV hướng dẫn chuyển động thẳng đều. HS tiến hành và

quan sát TN, thảo

3.Quán tính:

NH

Quán tính là tính luận trả lời lần

chất của mọi vật có xu lượt các câu hỏi hướng bảo toàn vận tốc (hình cả về hướng và độ lớn.

2.2,

Định luật I Newton

- Một nhóm cử đại diện báo cáo

Y

2.4)

hình

QU

còn gọi là định luật 3. Báo cáo kết quả trước lớp quán tính, chuyển động - GV yêu cầu các - Các nhóm khác thẳng đều là chuyển nhóm bốc thăm lắng nghe, đưa ra II/

Định

luật

II quả.

- Giải đáp các

KÈ

newton :

lên báo cáo kết ý kiến thảo luận.

M

động do quán tính.

1.Định luật II newton

thắc mắc (nếu có)

+ Phát biểu: Biểu

DẠ Y

+ a

F m

thức

- HS ghi nhận kiến thức

: 4. Đánh giá kết quả 52

+ Trong đó F là lực khối lượng của vật .

AL

tác dụng lên vật ,m là 5. GV chuẩn hóa kiến thức

dụng của nhiều lực: kết

thí

nghiệm, phân tích

hợp

lực

bằng mô hình thí để

nghiệm

F  F 1  F2  F3  ...

F được xác định

theo qui tắt hình bình

thích

rõ

giải hiện

OF

F1 , F2 , F3 , F4 ,....

thì

quả

FI CI

+ Nếu vật chịu tác - GV hệ thống lại

tượng (hình 2.3, hình 2.5)

ƠN

hành.

2. Khối lƣợng và mức quán tính

NH

a) đinh nghĩa: Khối lượng của vật là đại

- Trọng lực là lực

lượng đặt trưng cho

hút của Trái đất

mức quán tính của vật

phương

hướng, dương và không

trên xuống.

đổi đối với mọi vật .

- Trọng lượng là

+ Có tính cộng

độ lớn của trọng

M

được .

lực.

KÈ

3. Trọng lực. Trọng

Trọng lực được

lƣợng

đo bằng lực kế.

a) Định nghĩa: Là lực

DẠ Y

của Trái đất tác dụng vào các vật, gây ra cho chúng gia tốc rơi tự do.

thẳng

đứng có chiều từ

QU

+ Đại lượng vô

Y

b)Tính chất:

đặt vào vật, có

P = 10m - Ở lớp 6 em đã biết

trọng

lực. - Vận dụng ĐL II

Vậy trọng lực là ta được:

Trọng lực kí hiệu P .

53

b) Độ lớn của trọng lực gì?

P  mg

gọi là trọng lượng của gì? vật ấy.

- Chú ý trọng lực

ƠN

OF

FI CI

c) Công thức của trọng gây ra gia tốc rơi - Hs vận dụng tự do. kiến thức để lực. P  m g - Nêu hệ thức liên chứng minh.

Lưu ý: Véc tơ lực P hệ giữa khối + Trọng lực đặt tại lượng và trọng trọng tâm lượng? + Hướng: hướng thăng - Do đâu mà có hệ đướng từ trên xuống. thức đó? + Độ lớn: P = mg - Hãy vận dụng

AL

tác dụng lên một vật - Trọng lượng là

định luật II vào

NH

chuyển động rơi tự do của vật.

- Nhận xét: g =

9,8m/s2 nếu vật có

Y

khối lượng m =

QU

1kg thì P = 9,8N. - Hãy giải thích tại sao ở cùng một

luôn có:

P1 m1  P2 m2

KÈ

M

nơi trên mặt đất ta

IV. Bài tập kiểm tra và đánh giá NL (5 phút)

DẠ Y

1. Bảng ma trận kiểm tra các mức độ nhận thức Nội dung

Nhận biết

Thông hiểu

Vận dụng

Vận dụng cao

(Mức độ 1)

(Mức độ 2)

(Mức độ 3)

(Mức độ 4)

54

I Nhận biết tình

luật

huống về định

Newton

luật Định luật II Nội dung định Giải thích tình Áp dụng định trong luật để giải bài

huống thực tiễn

tập

OF

2. Câu hỏi và bài tập củng cố

FI CI

luật II Newton

Newton

AL

Định

a. Nhóm câu hỏi nhận biết

Câu 1. Nếu một vật đang chuyển động mà tất cả các lực tác dụng vào nó bỗng nhiên ngừng tác động thì

ƠN

A. vật lập tức dừng lại.

B. vật lập tức chuyển động chậm dần rồi dừng lại.

C. vật chuyển động chậm dần trong một thời gian, sau đó sẽ tiếp tục chuyển động

NH

thẳng đều.

D. vật chuyển ngay sang trạng thái chuyển động thẳng đều.

Câu 2. Chọn phát biểu đúng về định luật II Newton ?

Y

A. Lực tác dụng theo hướng nào thì vật sẽ chuyển động theo hướng đó.

B. Với cùng một vật, lực tác dụng càng nhỏ thì gia tốc thu được càng lớn.

QU

C. Với cùng một lực, khối lượng vật càng lớn thì gia tốc thu được càng nhỏ.

D. Gia tốc vật thu được luôn cùng phương và ngược chiều với lực tác dụng.

Câu 3. Chọn đúng phương trình định luật II Niutơn.

B. m a - F = 0

C. F = a m

D. F = m a

M

A. m a + F = 0

b. Nhóm câu hỏi thông hiểu

KÈ

Câu 4. Khi một con ngựa kéo xe,lực tác dụng vào con ngựa làm nó chuyển động về phía trước là

A.lực mà mặt đất tác dụng vào ngựa.

DẠ Y

C.lực mà xe tác dụng vào ngựa.

B.lực mà ngựa tác dụng vào xe.

D.lực mà ngựa tác dụng vào mặt đất.

Câu 5. Một người có trọng lượng 500N đứng trên mặt đất. lực mà mặt đất tác dụng lên ngừơi đó có độ lớn A.bằng 500N.

B.bé hơn 500N. 55

C.lớn hơn 500 N.

D.phụ thuộc vào nơi mà ngừời đó đứng trên mặt đất.

AL

Câu 6. Một người thực hiện động tác nằm sấp,chống tay xuống sàn nhà để nâng người lên. Hỏi sàn nhà đẩy người đó như thế nào?

B.Đẩy xuống.

C.Đẩy sang bên.

D.không đẩy gì cả.

FI CI

A.Đẩy lên.

c. Nhóm câu hỏi vận dụng thấp

Câu 7. Một hợp lực có tác dụng 1,0 N tác dụng vào một vật có khối lượng 2 kg lúc đầu đứng yên, trong khoảng thời gian 2,0s. Quáng đường mà vật đi được trong khoảng thời

A.1,0 m.

B.0,5 m.

C.2 m.

D.4 m.

OF

gian đó là?

Câu 8. Một lực không đổi tác dụng vào một vật có khối lượng 5,0 kg làm vận tốc của nó tăng dần từ 2,0m/s đến 8,0 m/s trong 3,0 s. Hỏi lực tác dụng vào vật là bao nhiêu?

B.15 N.

C.1,0 N.

ƠN

A.10 N.

d). Nhóm câu hỏi vận dụng cao

D.5,0 N.

Câu 9. Một quả bóng khối lượng 200g bay với vận tốc 15m/s đến đập vuông góc vào

NH

tường rồi bật trở lại theo phương cũ với cùng vận tốc. Thời gian va chạm giữa bòng và tường là 0,05s. Tính lực của tường tác dụng lên quả bóng.

Câu 10. Một vật có khối lượng 100 kg đang nằm yên trên một mặt phẳng ngang khôngma sát. Lúc t = 0, người ta tác dụng lên vật lực kéo F = 500 N không đổi. Sau

Y

một khoảng thời gian nào đó, vật đi được quãng đường s = 10 m. Tính vận tốc v của

a) F nằm ngang.

3. Dặn dò

QU

vật tại vị trí đó trong hai trường hợp :

3 5

b) F hợp với phương ngang góc  với sin   .

KÈ

học sinh.

M

GV chuẩn bị phiếu bài tập kiểm tra kết quả học tập (phần 2 của mục III) phát cho

Yêu cầu các nhóm làm bài tập phần nhận biết, thông hiểu trong phiếu bài tập.

Hướng dẫn các bài tập thuộc phần vận dụng thấp và vận dụng cao cho học sinh về

DẠ Y

nhà làm.

- Học bài, làm bài tập 8,9,10 SGK trang 65 và bài tập trong SBT. - Ôn kiến thức về lực, hai lực cân bằng.

2.4.2. Kế hoạch dạy học bài “Ba định luật Newton” (tiết 2) 56

I. Mục tiêu

AL

1. Kiến thức - Phát biểu được định luật III Newton và viết được hệ thức của định luật này.

- Nêu được các đặc điểm của phản lực và lực tác dụng.

FI CI

- Biểu diễn được các vectơ lực và phản lực trong một số ví dụ cụ thể.

2. Kĩ năng

- Vận dụng được các định luật III Newton để giải được các bài toán đối với một vật hoặc hệ hai vật chuyển động

OF

3. Thái độ

- Tự tin đưa ra ý kiến cá nhân khi thực hiện các nhiệm vụ ở lớp, ở nhà.

- Chủ động trao đổi thảo luận với các học sinh khác và với giáo viên.

ƠN

- Hợp tác chặt chẽ với các bạn khi thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu thực hiện ở nhà.

- Tích cực hợp tác, tự học để lĩnh hội kiến thức - Định luật III Newton.

- Lực và phản lực trong đời sống.

II. Chuẩn bị

Y

1. Chuẩn bị của giáo viên

NH

4. Xác định nội dung trọng tâm của bài

Dụng cụ thí nghiệm, giáo án, SGK, phiếu học tập, máy chiếu.

QU

PHIẾU HỌC TẬP

1. Nêu kết quả khi các vật tượng tác với nhau (quan sát hình 10.3 và 10.4 trang 62 sgk)

M

2. Phát biểu nội dụng của định luật III Newton.

3. Nêu đặc điểm của lực và phản lực.

KÈ

2. Chuẩn bị của học sinh + HS: Chia nhóm, bảng phụ

DẠ Y

III. Hoạt động dạy học

Nội dung

Hoạt động của

Hoạt động của học

Giáo viên

sinh

57

NL thành tố hình thành và biện pháp phát triển tƣ

duy đƣợc áp dụng Nội dung 1. (5 Kiểm tra sĩ số

AL

Theo dõi và nhận Ghi nhớ, tái hiện

phút) Ổn định lớp. Gọi học sinh lên xét câu trả lời của bảng trả lời bài cũ.

Kiểm tra bài cũ

bạn

FI CI

- Hãy phát biểu và viết biểu thức định luật II Newton, tên gọi và đơn vị của đại

lượng.

OF

từng

Định nghĩa và tính của

khối

lượng?

- Phát biểu định luật I

Newton?

Quán

NH

tính là gì? cho ví dụ? dung

2

(3 Đưa ra các hình ảnh Quan sát, nhận xét N.C.1

phút): Đặt vấn đề

động, các clip… về và giải thích hiện Biện pháp 1 các

Y

Nội

ƠN

chất

hiện

tượng tượng.

QU

trong thực tiễn để tạo tình huống có vấn đề cho học sinh

M

tư duy (hình 2.6).

Nội dung 3 (32 1. Giao nhiệm vụ

KÈ

phút)

học tập

Tìm hiểu định luật - GV phát phiếu học - Các nhóm HS nhận N.A.2; III

Newton,

đặc tập cho HS

nhiệm vụ

N.B.1; N.C.1;

việc cá nhân sau đó

N.C.2.

DẠ Y

điểm của cặp “lực - Đề nghị HS làm và phản lực”

hoạt

động

nhóm 58

Biện pháp 3, biện

pháp 4, biện pháp

học tập.

5, biện pháp 2.

2. Thực hiện nhiệm vụ Hoạt động theo

FI CI

- GV hướng dẫn HS -

tiến hành quan sát nhóm các thí nghiệm mô phỏng trên màng

OF

hình (Hình 2.7) trả lời lần lượt các câu hỏi.

ƠN

3. Báo cáo kết quả

- GV yêu cầu các - Một nhóm cử đại nhóm bốc thăm lên diện báo cáo trước lớp

NH

báo cáo kết quả.

- Giải đáp các thắc

- Các nhóm khác

4. Đánh giá kết quả

lắng nghe, đưa ra ý

Y

mắc (nếu có)

- GV xác nhận ý kiến thảo luận.

QU

kiến đúng ở từng câu trả lời.

- GV chuẩn hóa

M

kiến thức: bằng các

DẠ Y

KÈ

hình ảnh mô phỏng - HS ghi nhận kiến để hệ thống lại kiến thức thức

trọng

tâm

(Hình 2.8). * Hướng dẫn HS - Vận dụng các giải quyết các vấn kiến thức vừa được đề nêu ở đầu bài: học để giải thích 59

AL

hoàn thành phiếu

chiếu lại các hiện các hiện tượng.

AL

tượng như đầu bài.

IV. Bài tập kiểm tra và đánh giá NL (5 phút)

Nội dung

FI CI

1. Bảng ma trận kiểm tra các mức độ nhận thức Nhận biết

Thông hiểu

Vận dụng

Vận dụng cao

(Mức độ 1)

(Mức độ 2)

(Mức độ 3)

(Mức độ 4)

Phát biểu được Viết được hệ Biểu diễn được Biết luật

luật III.

Newton.

phản lực trong dụng các định một số ví dụ cụ luật Newton.

đặc điểm của

thể

phản lực và lực

Biết cách biểu biểu diễn được

ƠN

Nêu được các

tác dụng.

NH

Định luật III đặc

Y

điểm của cặp “lực và phản

cách

phản

lực tác dụng lên vật

trong các trường hoặc hệ hai vật hợp như: một chuyển động. người

đi

bộ Biết cách tính

được trên mặt gia tốc và các đinh

vào

gỗ, công thức của

một vật nằm yên các

M

trên mặt bàn,...

định

luật

Niu-tơn để viết

Vận dụng được phương

trình

các định luật I, chuyển

động

II, III Newton cho vật hoặc hệ

KÈ DẠ Y

Biết

đất, búa đóng đại lượng trong

QU

lực”



diễn vectơ lực tất cả các lực và

Newton,

ra

III thức của định các vectơ lực và điều kiện áp

OF

định

chỉ

để giải được vật. các bài toán đối Vận dụng kiến với

một

vật thức đã học làm

hoặc hệ hai vật các bài tập phức chuyển động.

60

tạp.

AL

2. Câu hỏi và bài tập củng cố a. Nhóm câu hỏi nhận biết

Newton.

A. F AB + F BA = 0

B. FAB = - FBA

C. F AB = - F CB

D. F AC = - F CA = 0

OF

Câu 2. Chọn phát biểu sai về định luật III Newton.

FI CI

Câu 1. Chọn đúng công thức liên hệ giữa lực tác dụng và phản lực theo định luật III

A. Trong mọi trường hợp, khi vật M tác dụng vào N một lực tác dụng thì vật N cũng tác dụng lại vật M một phản lực.

B. Lực tác dụng và phản lực là hai lực trực đối.

ƠN

C. Lực tác dụng và phản lực làm thành một cặp lực cân bằng.

D. Lực tác dụng và phản lực đặt vào hai vật khác nhau.

Câu 3: Chọn phát biểu không đúng.

NH

A. Những lực tương tác giữa hai vật là lực tực đối.

B. Lực và phản lực luôn xuất hiện và mất đi đồng thời.

C. Lực và phản lực là hai lực trực đối nên cân bằng nhau.

Y

D. Lực tác dụng là lực đàn hồi thì phản lực cũng là lực đàn hồi.

Câu 4: Chọn câu trả lời đúng. Hai lực trực đối là hai lực C. có cùng giá, cùng độ lớn nhưng ngược chiều.

B. có cùng độ lớn, ngược chiều.

D. có cùng giá, cùng độ lớn và cùng chiều.

QU

A. có cùng độ lớn, cùng chiều.

b. Nhóm câu hỏi thông hiểu

M

Câu 1. Một người thực hiện động tác nằm sấp, chống tay xuống sàn nhà để nâng người lên. Hỏi sàn nhà đẩy người đó như thế nào?

KÈ

A. Đẩy lên.

B. Đẩy xuống.

C. Đẩy sang bên.

D. không đẩy gì cả.

Câu 2.Câu nào đúng. Khi một con ngựa kéo xe, lực tác dụng vào con ngựa làm nó chuyển động về phía trước là B. lực mà ngựa tác dụng vào xe.

C. lực mà xe tác dụng vào ngựa.

D. lực mà ngựa tác dụng vào mặt đất.

DẠ Y

A. lực mà mặt đất tác dụng vào ngựa.

Câu 3.Câu nào đúng?

61

Một người có trọng lượng 500N đứng trên mặt đất, lực mà mặt đất tác dụng lên người

AL

đó có độ lớn A. bằng 500N.

B. bé hơn 500N.

C. lớn hơn 500 N.

D. phụ thuộc vào nơi mà ngừời đó đứng trên mặt đất.

FI CI

Câu 4: Ta có g là vecto gia tốc trọng lực. Vậy câu nào sau đây sai khi nói về g ?

A. Trị số g là hằng số và có giá trị là 9.81m/s2.

B. Trị số g thay đổi theo từng nơi trên Trái đất.

C. Trị số g thay đổi thay độ cao.

OF

D. Có chiều thẳng đứng từ trên xuống. c. Nhóm câu hỏi vận dụng thấp

Câu 1: Xe tải có khối lượng 2000 kg đang chuyển động thì hãm phanh và dừng lại sau

A. 2000N;

ƠN

khi đi được quãng đường 9m trong 3s. Lực hãm phanh có độ lớn bằng bao nhiêu?

B. 4000N;

C. 6000N;

D.1000N.

Câu 2: Một vật có khối lượng 2,0 kg chuyển động thẳng nhanh dần đều từ trạng thái

NH

nghỉ. Vật đi được 80m trong 0,5s. Gia tốc của vật và hợp lực tác dụng vào nó là bao nhiêu?

A. 6,4 m/s2; 12,8 N.

B. 3,2 m/s2; 6,4 N. D.640 m/s2; 1280 N.

Y

C.0,64 m/s2; 1,2 N.

Câu 3: Một lực không đổi tác dụng vào một vật có khối lượng 5,0 kg làm vận tốc của

QU

nó tăng dần từ 2,0m/s đến 8,0 m/s trong 3,0 s. Hỏi lực tác dụng vào vật là bao nhiêu?

A.10 N.

B.15 N.

C.1,0 N.

D.5,0 N.

Câu 4: Một xe có khối lượng 500kg đang chuyển động thẳng đều thì hãm phanh,

M

chuyển động chậm dần đều. Tính lực hãm phanh biết trong giây cuối của chuyển động xe đi được quãng đường 1m?

KÈ

A. 1000N

B. 2000N

C.3000N.

D. 4000N.

d. Nhóm câu hỏi vận dụng cao Câu 1: Một vật có khối lượng m = 1kg chịu tác dụng của một lực F. Biết vật chuyển

DẠ Y

động thẳng nhanh dần đều, trong những khoảng thời gian bằng nhau liên tiếp là 1s thì quãng đường sau dài hơn quãng đường trước 1m. Lực F có độ lớn là bao nhiêu?

A. 2N

B. 1N

C. 3N. 62

D. 4N.

Câu 2: Vật chuyển động thẳng trên đoạn đường AB chịu tác dụng của lực F1 theo

AL

phương ngang và tăng tốc từ 0m/s đến 10m/s trong t (s). Trên đoạn BC vật chịu tác dụng của lực F2 theo phương ngang và tăng tốc từ 10m/s đến 15m/s cũng trong t (s).

A. 2

B. 0,5

C.3

FI CI

Tỉ số F1 : F2 là bao nhiêu?

D. 4.

Câu 3: Một lực F truyền cho vật khối lượng m1 gia tốc 2m/s2, truyền cho vật m2 gia tốc 6m/s2. Hỏi lực đó sẽ truyền cho vật có khối lượng m=m1 + m2 gia tốc là bao nhiêu?

B. 8m/s2

C. 1,5m/s2

D. 3m/s2

OF

A. 4m/s2 3. Dặn dò

 BTVN: 6,7,8 trang 58. 7 – 15 trang 65 sgk

 Chuẩn bị bài cho tiết sau: Nhóm 1, 2 chuẩn bị nội dung II – Định

ƠN

luật vạn vật hấp dẫn, Nhóm 3, 4 chuẩn bị nội dung III – trọng lực là trường hợp riêng của lực hấp dẫn

2.4.3. Kế hoạch dạy học bài “Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn”

NH

I. Mục tiêu 1. Kiến thức

- Phát biểu được định luật vạn vật hấp dẫn và viết được hệ thức của định luật này.

Y

2. Kĩ năng

- Vận dụng được công thức của lực hấp dẫn để giải các bài tập đơn giản

QU

3. Thái độ

- Tự tin đưa ra ý kiến cá nhân khi thực hiện các nhiệm vụ ở lớp, ở nhà.

- Chủ động trao đổi thảo luận với các học sinh khác và với giáo viên.

M

- Hợp tác chặt chẽ với các bạn khi thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu thực hiện ở nhà.

- Tích cực hợp tác, tự học để lĩnh hội kiến thức

KÈ

4. Xác định nội dung trọng tâm của bài - Định luật vạn vật hấp dẫn và viết được hệ thức của định luật II. Chuẩn bị

DẠ Y

1. Chuẩn bị của giáo viên Dụng cụ thí nghiệm, giáo án, SGK, phiếu học tập.

PHIẾU HỌC TẬP 63

1. Thả một vật từ độ cao h, vật rơi xuống đất, lực nào đã làm cho vật rơi? Trái Đất hút

AL

làm cho vật rơi, vậy vật nhỏ đó có hút lại Trái Đất không? Vì sao?

2. Trái Đất, Mặt Trăng, Mặt Trời chuyển động như thế nào? Chuyển động của Trái Đất và Mặt Trăng có phải là chuyển động theo quán tính không? Vì sao?

FI CI

3. Nếu chuyển động của Trái Đất và Mặt Trăng không phải là chuyển động theo quan

tính thì đó là chuyển động gì? Lực nào đã gây ra gia tốc cho chuyển động của Trái Đất và Mặt Trăng? Gia tốc chuyển động của Trái Đất, Mặt Trăng gọi là gia tốc gì, áp dụng định luật II Newton nêu đặc điểm (điểm đặt, phương, chiều, độ lớn) của lực tác dụng

OF

lên Trái Đất, Mặt Trăng?

4. Lực Trái Đất hút các vật, các vật hút Trái Đất, lực làm cho Trái Đất, Mặt Trăng chuyển động có cùng bản chất không? Những lực này có gì khác so với các lực đã biết

ƠN

(như lực ma sát, lực đàn hồi...).

5. Từ những câu hỏi từ 1 đến 4, hãy rút ra nhận xét chung về quan hệ giữa các vật trong vũ trụ?

m1

m2

NH

6. Cho hai vật khối lượng m1 , m2 đặt cách nhau một khoảng r (hình vẽ). r a. Hãy vẽ các vectơ thể hiện lực hấp dẫn giữa hai vật. b. Nhận xét về đặc điểm các vectơ lực vừa vẽ?

Phụ thuộc như thế nào?

Y

c. Hãy dự đoán xem độ lớn của lực hấp dẫn có thể phụ thuộc vào những yếu tố nào?

QU

7. Nêu nội dung định luật vạn vật hấp dẫn? Biểu thức, tên, đơn vị các đại lượng có trong biểu thức ? Điều kiện áp dụng của định luật?

8. Viết biểu thức tính lực hấp dẫn giữa hai vật trong hình vẽ sau: m2

M

m1

KÈ





r1

d

r2

9. Vì sao trong đời sống hằng ngày, ta không cảm thấy được lực hút giữa các vật thể thông thường?

DẠ Y

10. Ngoài định nghĩa “Trọng lực là lực hút của Trái Đất tác dụng lên vật”, thì trọng lực còn được hiểu là lực gì?

11. Một vật có khối lượng m, ở độ cao h so với mặt đất. Dựa vào định luật vạn vận hấp dẫn, lập công thức tính độ lớn của trọng lực?

64

12. Viết công thức tính độ lớn của trọng lực đã học ở định luật II Newton? Từ đó rút ra

AL

công thức tính gia tốc g? Nhận xét sự phụ thuộc của g vào độ cao h? Viết công thức tính g ở gần mặt đất?

FI CI

13. Thế nào là trường hấp dẫn? Vì sao lại tồn tại trường hấp dẫn? Tác dụng của trường hấp dẫn?

14. Trường trọng lực (hay trọng trường) là gì? Tác dụng của trọng trường? Đại lượng đặc trưng cho trọng trường tại một điểm là gì?

15. Thế nào là trọng trường đều?

OF

2. Chuẩn bị của học sinh Chia nhóm, chuẩn bị trước bài ở nhà

Hoạt động của Giáo viên

NH

Nội dung

ƠN

III. Hoạt động dạy học

Năng lực thành tố hình

Hoạt động của học

thành, biện

sinh

pháp phát triển tƣ duy đƣợc áp dụng

Theo dõi

phút) Ổn định Kiểm tra bài cũ

xét câu trả lời của N.A.2

Y

Nội dung 1. (4 Kiểm tra sĩ số

và nhận N.A.1

1. Phát biểu và viết biểu bạn

QU

lớp.

thức định luật III Newton.

2. Nêu đặc điểm của cặp

M

lực và phản lực. Nêu ví dụ.

Nội dung 2 (30 1. Giao nhiệm vụ học tập -

N.A.1;

KÈ

phút): Tìm hiểu GV phát phiếu học tập số - Các nhóm HS nhận N.A.2; về lực hấp dẫn

1 cho HS

nhiệm vụ

- Đề nghị HS làm việc -

DẠ Y

hoạt động nhóm

N.B.1;

Hoạt động theo N.B.2;

hoàn nhóm

N.C.1.

thành phiếu học tập.

Biện pháp 1,

2. Thực hiện nhiệm vụ

biện

65

pháp

2,

- GV làm thí nghiệm thả - HS quan sát và biện pháp 5.

AL

rơi viên phấn, kèm thêm nhận xét. chiếu một số hình ảnh động, clip về một số hiện

FI CI

tượng thực tiễn (hình 2.9).

Sau đó đặt vấn đề cho các nhóm giải quyết.

- GV hướng dẫn HS tham - Một nhóm cử đại

OF

khảo SGK, thảo luận nhóm diện báo cáo trước trả lời lần lượt các câu hỏi

lớp

3. Báo cáo kết quả

- Các nhóm khác

ƠN

- GV yêu cầu các nhóm lắng nghe, đưa ra ý bốc thăm câu hỏi lên báo kiến thảo luận. cáo kết quả.

(nếu có)

NH

- Giải đáp các thắc mắc 4. Đánh giá kết quả

- GV xác nhận ý kiến đúng

Y

ở từng câu trả lời.

- HS ghi nhận kiến

QU

- GV chuẩn hóa kiến thức: thức sử dụng các PMDH phân tích lực trong từng trường

M

hợp để thấy rõ mối quan

KÈ

hệ giữa lực hấp dẫn và khoảng cách giữa hai vật (hình 2.10).

Nội dung 3 (8

DẠ Y

phút): Củng cố - Ứng dụng

GV chiếu một số hình ảnh - Quan sát và tìm một N.A.1; về ứng dụng cả định luật số ứng dụng khác.

N.B.1.

66

trong

đời

sống

(Hình

- Tổ chức trò chơi ô chữ - Giải ô chữ theo

- Trò chơi ô chữ

(Hình 2.12)

nhóm.

FI CI

IV. Bài tập kiểm tra, đánh giá NL (3 phút) 1. Bảng ma trận kiểm tra các mức độ nhận thức Nhận biết

Thông hiểu

Vận dụng

V. dụng cao

MĐ1

MĐ2

MĐ3

MĐ4

vật hấp dẫn

khái niệm lực lực hấp dẫn phụ dẫn,

khối

lượng, bỡi

nhiều

hấp dẫn, Biểu thuộc vào những khoảng cách giữa các vật, sự thay thức.

yếu tố nào

2. Câu hỏi và bài tập củng cố a. Nhóm câu hỏi nhận biết

đổi độ cao.

vật.

ƠN

Định luật vạn

được -Xác định được Tính được lực hấp Lực hấp dẫn

OF

-Nắm

NH

Nội dung

AL

2.11).

Câu 1. Chọn phát biểu đúng về lực hấp dẫn giữa hai vật.

Y

A. Lực hấp dẫn giảm đi hai lần khi khoảng cách tăng hai lần.

B. Lực hấp dẫn tăng 4 lần khi khối lượng mỗi vật tăng hai lần.

QU

C. Hằng số hấp dẫn có giá trị G = 6,67.1011N/kg2 trên Mặt Đất.

D. Hằng số G của các hành tinh càng gần Mặt Trời thì có giá trị càng lớn. b. Nhóm câu hỏi thông hiểu

M

Câu 2. Chọn phát biểu đúng. Khi khối lượng hai vật đều tăng gấp đôi, còn khoảng cách giữa chúng tăng gấp ba thì độ lớn lực hấp dẫn sẽ

KÈ

A. không đổi;

B. tăng 2,25 lần;

C. giảm còn một nữa;

D. giảm 2,25 lần.

Câu 3. Câu nào sau đây đúng khi nói về lực hấp dẫn do trái đất tác dụng lên Mặt Trăng và do Mặt Trăng tác dụng lên Trái Đất.

DẠ Y

A. hai lực này có cùng phương,cùng chiều; B. hai lực này có cùng phương,ngược chiều.

C. hai lực này có cùng độ lớn,cùng chiều; D. phương của hai lực này luôn luôn thay đổi và không trùng nhau.

67

c. Nhóm câu hỏi vận dụng thấp

AL

Câu 4. Giá trị của hằng số hấp dẫn là bao nhiêu?

A. 66,7. 10-11 N.m2/kg2;

B.667. 10-11 N.m2/kg2;

C. 0,667. 10-11 N.m2/kg2;

D. 6,67. 10-11 N.m2/kg2.

lên bao nhiêu lần?

A. 4 lần;

B. 2 lần;

C. 2 lần;

FI CI

Câu 5. Muốn lực hút giữa hai vật giảm đi một nửa thì khoảng cách giữa hai vật tăng

D.1 lần.

Câu 6. Hai quả cầu đồng chất có cùng khối lượng m và bán kính R. Lúc đầu chúng tiếp đoạn là 3R. Lực hấp dẫn mới bằng bao nhiêu?

A. F/3;

B. F/4;

OF

xúc nhau và lực hấp dẫn giữa chúng là F. Sau đó, một quả cầu dịch chuyển ra xa một

C. 4F/25;

ƠN

d. Nhóm câu hỏi vận dụng cao

D. F/9.

Câu 7. Bán kính trái đất R. Ở độ cao nào tính từ mặt đất trọng lượng của một người chỉ bằng một nửa trọng lượng của người ở mặt đất?

B.1,414R;

NH

A.2R;

C.1R;

D. 0,414.R.

Câu 8. Một vật khối lượng 1kg, ở trên mặt đất có trọng lượng là 10N. Di chuyển vật đó tới một điểm cách tâm trái đất 2R thì có trọng lượng bằng bao nhiêu?

B.2,5N;

C.5N ;

D.10N.

Y

A.1N; 3. Dặn dò

QU

Câu 1. Nêu định nghĩa lực đàn hồi? Lấy một số ví dụ về lực đàn hồi?

Câu 2. Thế nào là giới hạn đàn hồi?

Câu 3. Nêu đặc điểm lực đàn hồi xuất hiện khi lò xo bị kéo hoặc bị nén? (điều kiện

M

xuất hiện, điểm đặt, phương, chiều, độ lớn) Câu 4. Nêu nội dung của định luật Húc? Vì sao điều kiện áp dụng của định luật là

KÈ

“Trong giới hạn đàn hồi”?

Câu 5. Hệ số k trong biểu thức định luật có ý nghĩa gì? Thiết kế một thí nghiệm để giải thích ý nghĩa của hệ số k?

DẠ Y

Câu 6. Lực đàn hồi ở dây cao su, dây thép… có xuất hiện lực đàn hồi không, trong trường hợp nào, có gì khác so với lực đàn hồi của lò xo? Biểu diễn lực đàn hồi trong trường hợp một dây cao su bị kéo căng?

68

Câu 7. Nêu đặc điểm của lực đàn hồi trong trường hợp này? Lực đàn hồi trong trường

AL

hợp này thường được gọi là lực gì?

2.5. Kết luận chƣơng II

Xuất phát từ mục đích và nhiệm vụ của đề tài, nhằm phát triển tư duy cho HS

FI CI

THPT trong dạy học một số bài trong chương “Động lực học chất điểm”. Tôi đã phối hợp sử dụng thí nghiệm và các phương tiện dạy học hiện đại trong thiết kế phương án dạy học bốn bài đó là: Bài 2: Ba định luật Niu – tơn (tiết 2) Bài 3: Lực hấp dẫn. Định luật vạn vật hấp dẫn

OF

Bài 1: Ba định luật Niu – tơn (tiết 1)

Trong quá trình thiết kế bài học, với việc sử dụng đồng thời thí nghiệm và các

ƠN

phương tiện dạy học hiện đại đều phù hợp với logic hình thành kiến thức. PP hoạt động nhóm được phát huy. Mỗi bước của bài đều có tình huống vấn đề để HS tham gia tích cực, tạo hứng thú cho HS, làm cho HS nắm vững kiến thức và đặc biệt là phát

NH

triển tư duy vật lí cho HS. Nội dung của bài học mang tính trực quan hơn, các dấu hiệu bản chất của các kiến thức vật lí được HS nhận biết rõ ràng hơn. Từ đó HS có niềm tin vào các kiến thức được truyền đạt và đồng thời nâng cao chất lượng nắm vững kiến

DẠ Y

KÈ

M

QU

Y

thức, phát triển trí tuệ cho HS.

69

CHƢƠNG III: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM

AL

3.1. Mục đích, nhiệm vụ, đối tƣợng và phƣơng pháp của thực nghiệm sƣ phạm 3.1.1.Mục đích của thực nghiệm sư phạm

Thực nghiệm sư phạm (TNSP) nhằm kiểm tra giả thuyết khoa học của đề tài,

FI CI

kiểm tra tính khả thi, mức độ phù hợp của PP đã lựa chọn nhằm phát triển năng lực tư duy vật lí cho HS. 3.1.2. Nhiệm vụ của thực nhiệm sư phạm Lên kế hoạch thực nghiệm sư phạm.

-

Khảo sát, điều tra cơ bản để chọn các lớp thực nghiệm (TN) và lớp đối chứng

OF

-

(ĐC), chuẩn bị các thông tin và điều kiện cần thiết phục vụ cho công tác TNSP. Thống nhất với GV dạy thực nghiệm về PP, nội dung thực nghiệm.

-

Tổ chức triển khai nội dung thực nghiệm.

-

Xử lí, phân tích kết quả thực nghiệm, đánh giá theo các tiêu chí từ đó nhận xét và

rút ra kết luận về tính khả thi của đề tài.

NH

3.1.3. Đối tượng và cơ sở TNSP

ƠN

-

Chúng tôi tiến hành thực nghiệm sư phạm với đối tượng HS lớp 10 THPT Bùi Thị Xuân – Thành phố Huế với các lớp thực nghiệm và đối chứng như sau: Lớp thực nghiệm: 10B3

Lớp đối chứng: 10B2 Lớp đối chứng: 10B6 Lớp đối chứng: 10B5

QU

Lớp thực nghiệm: 10B4

Y

Lớp thực nghiệm: 10B1

Để đảm bảo tính khách quan, tránh sự chênh lệch nhiều về trình độ, chúng tôi đã lựa chọn các lớp học mà trình độ nhận thức giữa hai lớp TN và lớp ĐC trong cùng một

M

khối, cùng một trường là gần hoàn toàn tương đương nhau (căn cứ vào kết quả các bài kiểm tra học kì trước). Trong các lớp TN và ĐC chúng tôi chọn ra các lớp có số HS

KÈ

tương đương nhau. Cụ thể, số lượng, chất lượng của các nhóm TN và ĐC như sau: Bảng 3.1: Số lượng, chất lượng học tập của các nhóm TN và nhóm ĐC

DẠ Y

Nhóm TNg Lớp 10B1 10B3 10B4 Tổng cộng

Nhóm ĐC Lớp 10B2 10B6 10B5 Tổng cộng

Sĩ số 29 30 29 88 HS 70

Sĩ số 30 30 31 99 HS

Mỗi cặp lớp TN và ĐC ở đều do một GV của trường đó trực tiếp giảng dạy.

-

AL

3.1.4. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm TNSP được thực hiện song song giữa các lớp TN và ĐC:

+ Ở lớp thực nghiệm: GV cộng tác dạy theo phương án dạy học đã soạn thảo

FI CI

trong các giáo án mà người thực hiện đề tài đưa ra với đầy đủ các PTDH cần thiết. + Ở lớp đối chứng: GV cộng tác dạy theo cách mà họ vẫn thường sử dụng.

-

Dự giờ, thảo luận với GV cộng tác.

-

Tổ chức cho lớp ĐC và lớp TN cùng làm bài kiểm tra với cùng một nội dung do người

-

OF

thực hiện đề tài chuẩn bị, trong cùng thời gian làm bài để đánh giá kết quả học tập.

Phân tích và xử lí số liệu thu được trong quá trình TNSP. 3.1.5. Đánh giá kết quả thực nghiệm sƣ phạm

ƠN

Việc đánh giá kết quả TNSP dựa trên một số tiêu chí cần đánh giá như sau: a. Về mặt định tính: -

Các biểu hiện hứng thú trong quá trình học tập, tiếp nhận nhiệm vụ học tập và tự

NH

giải quyết nhiệm vụ học tập của HS: không khí lớp học sôi nổi, HS hăng hái tham gia các hoạt động học tập do GV tổ chức, tích cực tham gia thảo luận, tranh luận có hiệu quả các câu hỏi theo định hướng học tập của GV. -

Các thao tác cần thiết thể hiện tính chủ động, tự lực, sáng tạo, khả năng suy

Y

luận, phân tích, tổng hợp của HS, cụ thể:

QU

+ Số HS trả lời đúng các câu hỏi củng cố kiến thức. + Số HS tự lực suy nghĩ để đề xuất được các giả thuyết của bài. + Số HS đưa ra được các phương án để giải quyết các giả thuyết đã nêu.

M

+ Số HS đề xuất được các phương án thí nghiệm để kiểm nghiệm được các giả thuyết hoặc các kết luận lí thuyết đã chứng minh.

KÈ

+ Số HS biết xử lí các kết quả thực nghiệm và nêu được kết luận đúng cho kiến thức cần xây dựng.

+ Số HS có thể mở rộng kiến thức của bài và vận dụng kiến thức vào các vấn đề

DẠ Y

thực tiễn trong cuộc sống. b. Về mặt định lượng: Để định lượng sự phát triển tư duy vật lí trong học tập của HS, chúng tôi căn cứ vào kết

quả cụ thể của các bài kiểm tra được thực hiện đồng bộ trên các lớp TN và các lớp ĐC để 71

đánh giá. Nội dung của các bài kiểm tra bao gồm cả các câu hỏi lí thuyết và bài tập trắc sự vận dụng sáng tạo các kiến thức, kĩ năng đã được rèn luyện trong giờ học.

3.1.6. Cách đánh giá

AL

nghiệm khách quan và trắc nghiệm tự luận để đánh giá được khả năng tư duy nhạy bén và

FI CI

Các bài kiểm tra của HS được chúng tôi đánh giá theo bảng tiêu chí đánh giá trong từng bài kiểm tra sau mỗi tiết học.

3.2. Thực nghiệm sƣ phạm, kết quả và xử lí kết quả thực nghiệm sƣ phạm 3.2.1. Thực nghiệm sƣ phạm phân phối chương trình để đảm bảo tính khách quan.

Các giáo viên cộng tác TNSP:

OF

Việc giảng dạy các bài thực nghiệm được bố trí theo đúng thời khoá biểu và đúng

ƠN

1. Thầy Trần Anh Trung: Giáo viên vật lí - Trường THPT Bùi Thị Xuân, Thành phố Huế.

2. Thầy Trân Nguyên Trụ: Giáo viên vật lí - Trường THPT Bùi Thị Xuân,

NH

Thành phố Huế.

Người thực hiện đề tài đã đi dự giờ các giờ ở lớp TN và lớp ĐC. Sau mỗi giờ dạy, chúng tôi tổ chức cho HS các nhóm TN và ĐC làm bài kiểm tra, GV cộng tác thực hiện chấm. Sau khi thực hiện xong các giờ TN, chúng tôi đã trao đổi và rút kinh

Y

nghiệm cùng với các GV cộng tác.

QU

3.2.2. Kết quả và xử lí kết quả thực nghiệm sƣ phạm Các kết quả về mặt định tính của việc phát triển tư duy vật lí cho HS Thông qua quá trình dự giờ và dạy học ở các lớp TN và các lớp ĐC, chúng tôi có một số nhận

M

xét sau đây:

 Nhóm đối chứng:

KÈ

 Tiết 1: Ba định luật Newton (tiết 1) Ở trường do GV cộng tác TNSP soạn giáo án và dạy học theo đúng nội dung SGK và theo PP mà GV vẫn đang sử dụng trong quá trình dạy học hàng ngày. Cụ thể là:

DẠ Y

Bài này GV chủ yếu dạy theo PP vấn đáp, đàm thoại. Quá trình xây dựng công thức của định luật được tổ chức theo cả lớp. Không dùng thí nghiệm thực để kiểm chứng định luật hoặc có GV sử dụng thì cũng chỉ dưới dạng định tính hoặc định lượng một trường hợp. Sau đó HS liên hệ thực tế các trường hợp có liên quan với kiến thức 72

của bài để giải thích. Có GV thì dùng giáo án điện tử để dạy học bài này trong đó

AL

có dùng các băng học tập và hình ảnh động để minh họa các thí nghiệm và ứng dụng. Các kiến thức còn lại GV dùng PP thông báo.

Đối với HS các em tiếp thu bài thụ động, ít thể hiện sự tư duy vì kiến thức GV

FI CI

đưa ra rất trừu tượng, các em không hiểu sâu sắc được vấn đề và khó hình dung trực tiếp.  Tiết 2: Ba định luật Newton (tiết 2)

Tiết này thông thường GV dạy theo PP vấn đáp, đàm thoại, suy luận toán học

OF

để đưa ra biểu thức định luật, hầu như không dùng thí nghiệm thực để kiểm chứng định luật. Có GV ứng dụng CNTT nhưng dạy cả bài bằng giáo án điện tử.

Kết quả: HS khi tiếp thu theo PP vấn đáp, đàm thoại thì không sôi nổi, hào hứng

ƠN

trong xây dựng bài, không khí lớp học trầm, định luật không chứng minh bằng thực nghiệm do đó HS còn thấy mơ hồ về kiến thức đã xây dựng bằng lí thuyết, khả năng tư duy của HS không được phát huy.

NH

Khi GV dạy cả bài bằng giáo án điện tử thì các hình ảnh có trực quan và sinh động hơn, nhưng khả năng phát triển tư duy cho HS thì vẫn còn hạn chế và kiến thức lưu lại và chứng minh cho HS cũng còn chưa sâu sắc, chưa dùng thực nghiệm để HS hoàn toàn tin tưởng vào kiến thức được truyền đạt.

Y

 Tiết 3: Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn

QU

Khi dạy bài này, thông thường GV sử dụng phương pháp đàm thoại, vấn đáp.

Nhưng như vậy thì HS chỉ nhớ một cách máy móc những kiến thức mà GV đã truyền đạt, không hiểu được bản chất của lực hấp dẫn, cũng như các ứng dụng của nó trong

M

thực tế. HS bị thụ động khi tiếp thu kiến thức mới, do đó không phát huy được năng lực tư duy của các em. Bài học trở nên nhàm chán, không gây được hứng thú cho HS.

KÈ

 Nhóm thực nghiệm: - Việc phối hợp sử dụng thí nghiệm với các phương tiện dạy học hiện đại hỗ trợ cho việc tổ chức các hình thức học tập đã thu hút sự tập trung, chú ý của HS. Học sinh rất

DẠ Y

hăng hái tham gia và tham gia có hiệu quả từng hoạt động học tập dưới sự tổ chức của GV. So với giờ học ở lớp ĐC thì giờ học ở lớp TN sôi nổi, hào hứng hơn rất nhiều.

- Trong hoạt động nêu vấn đề cần nghiên cứu, đề xuất giả thuyết, nhờ có sự mô

phỏng các hiện tượng mà HS có sự định hướng tư duy nhanh hơn và chính xác hơn.

73

- Trong hoạt động giải quyết vấn đề, đề xuất các phương án thực nghiệm để

AL

kiểm chứng, HS được quan sát các trường hợp có thể xảy ra trong thực tế qua hình ảnh minh hoạ nên dễ dàng tư duy vật lí từ các hình ảnh trực quan để đề xuất được các phương án thí nghiệm hợp lí.

FI CI

- Trong hoạt động TN để kiểm chứng các kiến thức ở giả thuyết, GV dùng PP

hoạt động nhóm nhỏ nhằm đạt được mục đích vừa đủ thời lượng tiết dạy vừa phát huy được hết khả năng tổ chức nhóm của HS và tư duy vật lí của HS được linh hoạt, sáng tạo theo từng nhóm, còn có sự ganh đua và so sánh lẫn nhau giữa các HS và

OF

các nhóm nghiên cứu cùng một nội dung.

- Trong hoạt động vận dụng, củng cố kiến thức. Do HS rất phấn khởi sau khi kiểm nghiệm tính chính xác của kiến thức và nắm vững, tin tưởng vào kiến thức đã

ƠN

được xây dựng thì việc vận dụng các em sẽ rất dễ hiểu và tư duy nhanh chóng để nắm được kiến thức được vận dụng trong thực tế.

Ở giờ học đầu tiên, khi tham gia vào hoạt động đề xuất giả thuyết cần nghiên

NH

cứu, các em đã thấy hứng khởi vì được quan sát các hình ảnh thực có liên quan đến kiến thức nên thấy trực quan và tư duy nhanh chóng khi xem các hình ảnh. Do đó đã giúp các em khởi động tư duy nhanh chóng và tự nhiên, tạo tâm lí thoải mái và sẵn sàng cho việc tiếp nhận nhiệm vụ học tập tiếp theo. Khi sang hoạt động giả

Y

quyết vấn đề, HS vẫn còn hơi lúng túng trong việc tổ chức hoạt động nhóm và nhất là

QU

các nhóm nghiên cứu kiến thức với việc sử dụng PMDH để kiểm chứng thì ban đầu còn nhút nhát, chậm nhưng sau đó khi đã quen thì các em lại phấn khởi hơn và hứng thú hơn trong học tập. Các nhóm tiến hành thí nghiệm thực thì được làm thực tế nên

M

các em có sự tư duy nhanh chóng trong cả cách lắp ráp thí nghiệm, đo kết quả và sử lí kết quả. Qua đó niềm tin vào kiến thức được tiếp nhận nâng cao.

KÈ

Ở giờ học thứ hai, các em thể hiện sự phấn khởi khi chuẩn bị bước vào giờ học.

Phần đề xuất phương án và tiến hành kiểm nghiệm định luật được tổ chức theo hình thức các nhóm nên các em đã có sự quen thuộc và chuẩn bị từ bài trước nên đã tác

DẠ Y

động vào tâm lí lứa tuổi của các em, các nhóm hoàn thành nhiệm vụ rất nhanh chóng và có kết quả cao. Khi vận dụng kiến thức đã xây dựng vào trong bài toán vào thực tiễn để đặt vấn đề mở rộng kiến thức thì các em đã tự tin hơn khi thuyết trình phương án giải quyết vấn đề của mình và đưa ra giải thích hợp lí cho bài toán, 74

qua đó GV lại tiếp tục phát triển khả năng tư duy vật lí cho các em thông qua gợi

AL

mở, nêu giả thuyết mới để áp dụng bài toán và qua đó GV và HS nhắc lại một định luật rất quan trọng nữa của phần cơ học mà áp dụng cho giải thích rất nhiều hiện

tượng vật lí trong thực tế không chỉ ở kiến thức cơ học mà nó bao trùm cho toàn bộ

FI CI

kiến thức vật lí học và một số bộ môn học khác đó là các định luật Niu - tơn.

Đánh giá chung cho cả hai tiết học theo phương án dạy học mà người thực hiện đề tài đưa ra đó là: cả hai tiết học cơ bản đều hoàn thành mục tiêu đề ra, phát triển được khả năng tư duy vật lí cho HS THPT.

OF

3.2.2.2. Kết quả định lượng

Sau khi các giáo viên chấm bài kiểm tra, kết quả thu được như sau: Kết quả đánh giá cuối bài “Ba định luật Newton”

ƠN

Nhóm TN

Bảng 3.2. Kết quả ĐG cuối bài “Ba định luật Newton” của lớp 10B1

vi

%

lƣợng

%

Mức 3 Tỷ lệ Số

lƣợng

%

Mức 4 Tỷ lệ Số lƣợng

Y

5 17.24 12 41.38 8 27.59 4 4 13.79 11 37.93 9 31.03 5 8 27.59 13 44.83 6 20.69 2 10 34.48 11 37.93 6 20.69 2 11 37.93 12 41.38 4 13.79 2 10 34.48 16 55.17 2 6.90 1 Bảng 3.3. Kết quả ĐG cuối bài “Ba định luật Newton” của lớp 10B3

QU

N.A.1 N.A.2 N.B.1 N.B.2 N.C.1 N.C.2

lƣợng

Mức 2 Tỷ lệ Số

NH

Mức 1 Tỷ lệ Số

Hành

Mức 1

Mức 2

Mức 3

13.79 17.24 6.90 6.90 6.90 3.45

Mức 4

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

KÈ

vi

M

Hành

%

6

20.00

13

43.33

8

26.67

3

10.00

N.A.2

5

16.67

12

40.00

9

30.00

4

13.33

N.B.1

11

36.67

10

33.33

7

23.33

2

6.67

N.B.2

10

33.33

12

40.00

5

16.67

3

10.00

N.C.1

9

30.00

14

46.67

5

16.67

2

6.67

DẠ Y

N.A.1

75

10

N.C.2

33.33

15

50.00

3

10.00

2

6.67

Mức 2

Mức 3

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

N.A.1

4

13.79

12

41.38

N.A.2

4

13.79

12

N.B.1

7

24.14

N.B.2

10

N.C.1 N.C.2

Tỷ lệ

Tỷ lệ

Số

lƣợng

%

9

31.03

4

13.79

41.38

8

27.59

5

17.24

13

44.83

6

20.69

3

10.34

34.48

11

37.93

6

20.69

2

6.90

11

37.93

12

41.38

4

13.79

2

6.90

9

31.03

14

48.28

3

10.34

3

10.34

OF

%

ƠN

vi

Mức 4

FI CI

Mức 1 Hành

AL

Bảng 3.4. Kết quả ĐG cuối bài “Ba định luật Newton” của lớp 10B4

Nhóm ĐC Mức 1 Tỷ lệ Số

Hành vi

%

Mức 2 Tỷ lệ Số lƣợng

%

Mức 3 Tỷ lệ Số lƣợng

%

Mức 4 Tỷ lệ Số lƣợng

QU

Y

10 33.33 13 43.33 5 16.67 2 13 43.33 10 33.33 6 20.00 1 16 53.33 9 30.00 5 16.67 0 14 46.67 12 40.00 3 10.00 1 11 36.67 14 46.67 5 16.67 0 13 43.33 15 50.00 2 6.67 0 Bảng 3.6. Kết quả ĐG cuối bài “Ba định luật Newton” của lớp 10B5

M

N.A.1 N.A.2 N.B.1 N.B.2 N.C.1 N.C.2

lƣợng

NH

Bảng 3.5. Kết quả ĐG cuối bài “Ba định luật Newton” của lớp 10B2

Mức 1

Hành

Mức 2

Mức 3

% 6.67 3.33 0.00 3.33 0.00 0.00

Mức 4

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

N.A.1

11

35.48

14

45.16

4

12.90

2

6.45

N.A.2

14

45.16

11

35.48

6

19.35

0

0.00

N.B.1

15

48.39

9

29.03

5

16.13

2

6.45

N.B.2

14

45.16

12

38.71

4

12.90

1

3.23

KÈ

Số

DẠ Y

vi

76

11

35.48

14

45.16

5

16.13

1

3.23

N.C.2

14

45.16

15

48.39

2

6.45

0

0.00

AL

N.C.1

Bảng 3.7. Kết quả ĐG cuối bài “Ba định luật Newton” của lớp 10B6 Mức 2

Mức 3

Mức 4

FI CI

Mức 1 Hành

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

N.A.1

10

33.33

13

43.33

5

16.67

2

6.67

N.A.2

13

43.33

11

36.67

6

20.00

0

0.00

N.B.1

15

50.00

8

26.67

5

16.67

2

6.67

N.B.2

12

40.00

13

43.33

4

13.33

1

3.33

N.C.1

11

36.67

14

46.67

5

16.67

0

0.00

N.C.2

13

43.33

14

46.67

10.00

0

0.00

ƠN

OF

Số

3

NH

vi

Kết quả đánh giá cuối bài “Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn” Nhóm TN

vi

Số lƣợng 5

N.A.2

Mức 3

Mức 4

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

%

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

17.24

12

41.38

8

27.59

4

13.79

M

N.A.1

10B1

Mức 2

QU

Mức 1 Hành

Y

Bảng 3.8. Kết quả ĐG cuối bài “Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn” của lớp

13

N.B.2

9

31.03

12

41.38

6

20.69

2

6.90

N.C.1

11

37.93

12

41.38

5

17.24

1

3.45

N.C.2

10

34.48

16

55.17

2

6.90

1

3.45

13.79

44.83

9

31.03

3

10.34

7

24.14

12

41.38

5

17.24

5

17.24

DẠ Y

KÈ

N.B.1

4

Bảng 3.9. Kết quả ĐG cuối bài “Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn” của lớp 10B3 77

Mức 2

Mức 3

Mức 4

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

N.A.1

6

20.00

12

40.00

8

26.67

4

N.A.2

6

20.00

12

40.00

9

30.00

N.B.1

9

30.00

11

36.67

7

23.33

N.B.2

10

33.33

12

40.00

6

20.00

N.C.1

9

30.00

15

50.00

5

16.67

N.C.2

10

33.33

15

50.00

4

13.33

Tỷ lệ %

FI CI

13.33

3

10.00

3

10.00

2

6.67

1

3.33

OF

vi

AL

Mức 1 Hành

1

3.33

Bảng 3.10. Kết quả ĐG cuối bài “Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn” của lớp Mức 1 Hành

Mức 2

ƠN

10B4

Mức 3

Mức 4

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

N.A.1

4

13.79

12

N.A.2

5

17.24

13

N.B.1

6

20.69

14

N.B.2

9

31.03

N.C.1

11

37.93

N.C.2

9

41.38

9

31.03

4

13.79

44.83

7

24.14

4

13.79

48.28

6

20.69

3

10.34

11

37.93

7

24.14

2

6.90

12

41.38

4

13.79

2

6.90

16

55.17

3

10.34

1

3.45

QU

Y

NH

Số

vi

31.03

Nhóm ĐC

M

Bảng 3.11. Kết quả ĐG cuối bài “Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn” của lớp 10B2

KÈ

Mức 1

Hành

Mức 2

Mức 3

Mức 4

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

N.A.1

11

36.67

13

43.33

5

16.67

1

3.33

N.A.2

11

36.67

12

40.00

6

20.00

1

3.33

N.B.1

16

53.33

9

30.00

5

16.67

0

0.00

DẠ Y

vi

78

14

46.67

12

40.00

3

10.00

1

3.33

N.C.1

11

36.67

15

50.00

4

13.33

0

0.00

N.C.2

14

46.67

14

46.67

2

6.67

0

AL

N.B.2

0.00

10B5 Mức 1 Hành

Mức 2

Mức 3

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

N.A.1

12

38.71

13

41.94

4

N.A.2

14

45.16

11

35.48

5

N.B.1

15

48.39

11

35.48

4

N.B.2

14

45.16

12

38.71

4

N.C.1

11

35.48

14

45.16

N.C.2

14

45.16

15

48.39

Mức 4

Số

Tỷ lệ

lƣợng

%

OF

Số

2

6.45

16.13

1

3.23

12.90

1

3.23

12.90

1

3.23

5

16.13

1

3.23

2

6.45

0

0.00

ƠN

12.90

NH

vi

FI CI

Bảng 3.12. Kết quả ĐG cuối bài “Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn” của lớp

Bảng 3.13. Kết quả ĐG cuối bài “Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn” của lớp 10B6

Mức 1 Tỷ lệ

lƣợng

%

Mức 4

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

Số

Tỷ lệ

lƣợng

%

lƣợng

%

lƣợng

%

33.33

13

43.33

5

16.67

2

6.67

43.33

11

36.67

5

16.67

1

3.33

46.67

10

33.33

4

13.33

2

6.67

Y

Số

Mức 3

10

N.A.2

13

N.B.1

14

N.B.2

12

40.00

13

43.33

4

13.33

1

3.33

N.C.1

11

36.67

13

43.33

5

16.67

1

3.33

N.C.2

15

50.00

12

40.00

3

10.00

0

0.00

DẠ Y

KÈ

N.A.1

M

vi

Mức 2

QU

Hành

Tổng hợp kết quả ĐG cuối hai bài

Bảng 3.14. Tổng hợp kết quả ĐG bài “Ba định luật Newton” theo tỷ lệ %

Hành

Mức 1

Mức 2

Mức 3 79

Mức 4

TN

ĐC

TN

ĐC

TN

ĐC

TN

ĐC

N.A.1

17.05

34.07

42.05

43.96

28.41

15.38

12.50

6.59

N.A.2

14.77

44.44

39.77

35.56

29.55

20.00

15.91

N.B.1

29.55

50.55

40.91

28.57

21.59

16.48

7.95

N.B.2

34.09

43.96

38.64

40.66

19.32

12.09

7.95

3.30

N.C.1

35.23

36.26

43.18

46.15

14.77

16.48

6.82

1.10

N.C.2

32.95

43.96

51.14

48.35

9.09

7.69

6.82

0.00

AL

vi

1.11

OF

FI CI

4.40

Bảng 3.15. Tổng hợp kết quả ĐG bài “Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn” theo tỷ lệ % Mức 1

Mức 2

Mức 3

ƠN

Hành

TN

ĐC

TN

ĐC

TN

ĐC

TN

ĐC

N.A.1

17.05

36.26

40.91

42.86

28.41

15.38

13.64

5.49

N.A.2

17.05

43.18

43.18

38.64

28.41

18.18

11.36

3.41

N.B.1

25.00

49.45

42.05

32.97

20.45

14.29

12.50

3.30

N.B.2

31.82

43.96

39.77

40.66

21.59

12.09

6.82

3.30

N.C.1

35.23

36.26

44.32

46.15

15.91

15.38

4.55

2.20

N.C.2

32.95

47.25

53.41

45.05

10.23

7.69

3.41

0.00

QU

Y

NH

vi

Mức 4

Bảng 3.16. Bảng các biểu đồ so sánh kết quả ĐG của nhóm TN và nhóm ĐC cuối

M

hai bài

DẠ Y

KÈ

NL Kết quả bài “Ba định luật Newton”

80

Kết quả “Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn

AL FI CI ƠN

OF

N.A.1

NH

N.A.2

DẠ Y

KÈ

N.B.2

M

QU

Y

N.B.1

81

AL FI CI ƠN

OF

N.C.1

3.3. Kết luận chƣơng III

NH

N.C.2

Qua việc tổ chức, tiến hành TNSP, phân tích và xử lí số liệu qua các bài kiểm tra, chúng tôi có những nhận định sau đây:

- TNSP đã diễn ra theo đúng kế hoạch, hoàn thành mục tiêu đã đề ra.

Y

- Các giáo án đã soạn là có tính khả thi.

QU

+ Về mặt định tính: Sự phát triển năng lực tư duy vật lí ở nhóm TN cao hơn hẳn so với nhóm ĐC.

+ Về chất lượng học tập: Chất lượng của nhóm TN tăng rõ rệt so với nhóm ĐC.

M

+ Việc sử dụng PPDH như đề tài đưa ra là phù hợp với năng lực của GV ở các trường phổ thông và điều kiện cơ sở vật chất của các nhà trường. Các phương án dạy học mà

KÈ

chúng tôi đã đề xuất và áp dụng là có tính khả thi ở các trường THPT. Qua việc thực hiện đề tài đã vừa phát huy được vai trò của PTDH truyền thống lại vừa giúp GV và HS tiếp cận được với các PTDH hiện đại. Sử dụng MVT và PMDH giúp GV truyền

DẠ Y

thụ tri thức dễ dàng hơn, tiết kiệm được thời gian lên lớp vì GV không mất nhiều thời gian cho việc thuyết trình các hiện tượng vật lí... + So sánh với những PP mà GV thường sử dụng, kể cả những giờ học có sử dụng giáo án điện tử thì hình thức tổ chức giờ học như phương án mà đề tài đưa ra vẫn kích thích 82

sự phát triển tư duy vật lí của HS hơn, đồng thời nâng cao hiệu quả hoạt động nhóm,

AL

phát triển năng lực cá nhân.

Từ những nhận định trên, chúng tôi cho rằng phương án đổi mới PPDH mà đề tài thực hiện có tính khả thi và có thể phát triển, nhân rộng không chỉ trong dạy học

FI CI

chương “Động lực học chất điểm” vật lí lớp 10 phần cơ học mà có thể coi đó là

DẠ Y

KÈ

M

QU

Y

NH

ƠN

OF

phương án chung vận dụng cho việc giảng dạy các chương khác.

83

KẾT LUẬN

AL

Việc rèn luyện và phát triển năng lực tư duy vật lí cho HS là một việc người GV dạy vật lí cần phải làm thường xuyên, liên tục. Để áp dụng vào thực tiễn và căn cứ vào

FI CI

triển vọng và tính khả thi của đề tài, theo tôi các trường THPT cần phải khuyến khích

GV tự mình xây dựng các PP dạy học với việc sử dụng phối hợp thí nghiệm và các PTDH hiện đại để kích thích sự phát triển tư duy và óc thông minh, sáng tạo của học sinh.

Qua quá trình nghiên cứu, căn cứ vào các mục tiêu, nhiệm vụ đề ra của đề tài,

-

OF

trong khuôn khổ luận văn này, chúng tôi đã thực hiện được những kết quả sau:

Trong chương I, chúng tôi đã nghiên cứu lí luận về tư duy và các biện pháp phát

triển tư duy vật lí cho học sinh THPT. Lí luận về thí nghiệm và các PTDH hiện đại.

ƠN

Qua đó, chúng tôi đã làm nổi bật lên vấn đề về sự cần thiết của việc phối hợp sử dụng thí nghiệm và các PTDH hiện đại trong dạy học chương “Động lực học chất điểm” để phát triển năng lực tư duy vật lí cho HS. Chúng tôi còn điều tra thực trạng dạy học

NH

chương “Động lực học chất điểm ở ba trường THPT trên địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế và xây dựng được thang đánh giá năng lực tư duy của HS THPT. -

Trong chương II, chúng tôi đã vận dụng lí luận nghiên cứu tại chương một để

thiết kế ba giáo án thực nghiệm theo hướng của đề tài, đó là:

Y

+ Ba định luật Newton (tiết 1)

QU

+ Ba định luật Newton (tiết 2)

+ Lực hấp dẫn - Định luật vạn vật hấp dẫn Trong ba bài khi chúng tôi thiết kế đều thực hiện theo đúng logic của tiến trình dạy

M

học thực nghiệm. Mỗi bài đều thể hiện rõ ý tưởng sư phạm khi dạy học, soạn giáo án chi tiết theo đúng ý tưởng đã nêu ra. Qua đó, chúng tôi thấy biện pháp phát triển tư duy

KÈ

vật lí qua sử dụng phối hợp thí nghiệm và PTDH hiện đại là có hiệu quả và hạn chế được những mặt còn thiếu, chậm về khả năng tư duy của HS THPT. - Trong chương ba, chúng tôi đã xây dựng kế hoạch và tiến hành thực nghiệm sư

DẠ Y

phạm tại ba lớp ở trường THPT Bùi Thị Xuân, Thành phố Huế. Qua kết quả TNSP cho thấy, các giáo án đã soạn là có tính khả thi. Khi thực hiện so sánh kết quả giữa nhóm TN và nhóm ĐC, thì HS ở nhóm TN có sự phát triển tư duy cao hơn ở nhóm ĐC. Kết quả học tập của các em đã được nâng lên rõ rệt.

84

DẠ Y

85

M

KÈ QU Y ƠN

NH

AL

FI CI

OF

TÀI LIỆU THAM KHẢO

FI CI A

L

Kết luận chƣơng III

1 . A.V. MU- RA- VI- ÉP (1978), Dạy thế nào cho HS tự lực nắm kiến thức Vật lí, NxbGD. 2. Bách khoa toàn thƣ mở: Wikepedia.

OF

3. Phạm Thanh Bình, Phát triển tư duy HS bằng việc vận dụng PP tìm tòi từng phần trong giảng dạy một số bài chương “Dao động điện, dòng điện xoay chiều”, Luận văn thạc sĩ ĐHSP Hà Nội.

ƠN

4. Tô Văn Bình (2008), Giáo trình thí nghiệm vật lí THPT, ĐHSP- Đại học Thái Nguyên.

5. Bộ SGK vật lí lớp 10 cơ bản và nâng cao (2006), NxbGD.

NH

6. Dạy học nêu vấn đề, NxbGD.

7. Dạy kỹ năng tư duy (1969), Dự án Việt Nam-Bỉ “Hỗ trợ học từ xa”, Hà Nội.

8. Nguyễn Dƣơng, Phùng Đức Hải (1991), Về trình độ tư duy của học sinh THPT miền núi, tạp chí nghiên cứu giáo dục.

QU Y

9 . Đỗ Thị Thuý Hà (2009), Phối hợp các PP và phương tiện dạy học hiện đại để phát triển hứng thú và năng lực tự lực học tập cho HS qua các hoạt động giải bài tập vật lí phần cơ học (chương trình vật lí 10 - nâng cao), Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục ĐHTN.

M

10. Nguyễn Thanh Hải (2006), Câu hỏi và bài tập trắc nghiệm vật lí THPT 10, Nxb Đại học Sư phạm.

KÈ

11. Trần Thuý Hằng, Đào Thị Thu Thuỷ (2006), Thiết kế bài giảng vật lí 10, tập hai, Nxb Hà Nội.

12. Trần Huy Hoàng (12/2005), Sử dụng MVT hỗ trợ định luật bảo toàn động lượng,

Y

tạp chí giáo dục số 127.

DẠ

13. Đào Hữu Hồ, Xác xuất thống kê, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội.

14. Hướng dẫn thực hiện chương trình SGK lớp 10,11,12 môn Vật lí, NxbGD. 86

L

15. Nguyễn Văn Khải (chủ biên), Nguyễn Duy Chiến, Phạm Thị Mai (2007), Lý

FI CI A

luận dạy học vật lí ở trường phổ thông.

16. Nguyễn Văn Khải (2008), Vận dụng các PPDH tích cực trong dạy học vật lí ở trường THPT, Tài liệu hướng dẫn tự bồi dưỡng cho GV vật lí THPT miền núi.

17. Ngô Văn Lí (1999), Phát triển tư duy học sinh trung học cơ sở miền núi khi tiếnhành thí nghiệm biểu diễn, luận văn thạc sĩ ĐHSPThái Nguyên.

OF

18. Phát triển tư duy HS (1979), NxbGD.

19. Nguyễn Văn Phùng (2006), 540 bài toán trắc nghiệm vật lí 10, Nxb Hà Nội.

20. Phạm Hồng Quang (2006), Môi trường giáo dục, NxbGD.

21. Phạm Xuân Quế (9/1999), Sử dụng MVT hỗ trợ thí nghiệm trong dạy học vật lí ở

ƠN

trường phổ thông, Tạp chí nghiên cứu giáo dục.

22. Phạm Xuân Quế (4/2002), Đổi mới nội dung và phương pháp dạy học vật lí phổ

NH

thông với sự hỗ trợ của MVT và PMDH, Tạp chí giáo dục số 27.

23. Phạm Xuân Quế (4/2004), Sử dụng MVT hỗ trợ việc xây dựng các mô hình trong dạy hoc vật lí, Nghiên cứu giáo dục.

24. Phạm Xuân Quế, Ứng dụng CNTT trong tổ chức hoạt động nhận thức vật lí tích

QU Y

cực, tự chủ và sáng tạo, Nxb ĐHSP.

25. X.L.Rubien stein (tr 157, 1957), Tồn tại và ý thức.

26 . Tô Đức Thắng (2007), Tiến hành thí nghiệm biểu diễn nhằm phát triển tư duy học sinh THPT miền núi khi dạy một số bài của chương “Chất khí” , Luận văn thạc sĩ ĐHSP

M

Thái Nguyên.

27 . Hà Thị Thu (2006), Xây dựng tiến trình dạy học chương “Các dụng cụ quang học”,

KÈ

theo chương trình và sách giáo khoa vật lí lớp 11 thí điểm – Ban khoa học tự nhiên, có sử dụng các PMDH nhằm tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS, Luận văn thạc sĩ ĐHSP Thái Nguyên.

Y

28. Phạm Hữu Tòng (1996), Tổ chức hoạt động nhận thức trong dạy học vật lí.

DẠ

29. Phạm Hữu Tòng (2004), Dạy học vật lí ở trường phổ thông theo định hướng phát triển hoạt động học tích cực, tự chủ, sáng tạo và tư duy khoa học, Nxb Hà Nội.

87

FI CI A

triển năng lực tìm tòi, sáng tạo giải quyết vấn đề và tư duy khoa học, Nxb Hà Nội.

L

30. Phạm Hữu Tòng (2005), Tổ chức hoạt động nhận thức của HS theo hướng phát 31. Ma Văn Trinh (2001), Nâng cao hiệu quả dạy học vật lí ở trường THPT nhờ việc sử dụng MVT và các PTDH hiện đại, Luận án tiến sĩ giáo dục Vinh.

32. Thái Duy Tuyên (1999), Những vấn đề cơ bản của giáo dục học hiện đại, NxbGD.

33. Vƣơng Thị Kim Yến (2002), Tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS trong dạy

OF

học vật lí ở trường THPT với sự hỗ trợ của MVT và PMDH, Luận văn thạc sĩ khoa học

DẠ

Y

KÈ

M

QU Y

NH

ƠN

giáo dục ĐHTN.

88

L

PHỤ LỤC 1 PHIẾU PHỎNG VẤN HỌC SINH

FI CI A

PHỤ LỤC

(Phiếu này dùng để nghiên cứu khoa học không đánh giá học sinh. Mong các em vui lòng trả lời các câu hỏi sau)

OF

1. Thông tin cá nhân:

Họ và tên: .......................................Lớp ........Trường...................................

Kết quả xếp loại môn Vật lí năm học vừa qua:……… thích hợp để trả lời mỗi câu hỏi dưới đây.

Câu 1: Em có thích học môn Vật lí không?

Bình thường

NH

Rất thích

ƠN

2. Nội dung phỏng vấn: Em hãy điền dấu (+) vào các ô vuông mà em cho là

Không thích

Câu 2: Theo em, vật lí là môn học như thế nào?

Khó, trừu tượng

Bình thường

Dễ hiểu, dễ học

Câu 3: Em thường học Vật lí theo cách nào?

Theo vở ghi

QU Y

Theo SGK

Học Vật lí trên mạng

Câu 4: Em đã được học các giờ giảng Vật lí có sử dụng thí nghiệm của giáo viên như thế nào?

Thường xuyên

Đôi khi

Chưa bao giờ

dạy học chưa?

M

Câu 5: Em đã được học các giờ giảng Vật lí có sử dụng máy vi tính và các phần mềm

KÈ

Thường xuyên

Đôi khi

Chưa bao giờ

Câu 6: Em cảm nhận như thế nào khi được học vật lí có sử dụng thí nghiệm, máy vi tính? (có thể chọn nhiều câu trả lời)

Y

Làm cho giờ học thêm sinh động

DẠ

Học sinh quan sát rõ hiện tượng hơn Thích thú và muốn học môn vật lí hơn 89

L

Câu 7: Để học tốt môn Vật lí, em thấy giờ học nên được thực hiện như thế nào? (có thể

FI CI A

chọn nhiều câu trả lời) Có sử dụng thí nghiệm Có sử dụng máy vi tính và các phần mềm dạy học Tổ chức học tập qua hoạt động ngoại khoá Tổ chức học tập theo nhóm

OF

Ngày…..tháng...... năm 2017

DẠ

Y

KÈ

M

QU Y

NH

ƠN

Xin trân thành cảm ơn em!

90

FI CI A

PHIẾU PHỎNG VẤN GIÁO VIÊN VẬT LÍ THPT

L

PH Ụ L ỤC 2 (Phiếu phỏng vấn dùng để nghiên cứu khoa học không đánh giá giáo viên, rất mong các thầy cô cộng tác và giúp đỡ) 1. Thông tin cá nhân: Họ và tên: ............................... Tuổi: ............

OF

GV trường..................................Số năm đồng chí giảng dạy Vật lí: ..................

2. Nội dung phỏng vấn:

Câu 1: Trong các giờ lên lớp, thầy cô sử dụng những phương pháp dạy học nào? (có thể

ƠN

chọn nhiều phương án) Đánh dấu vào ô theo kí hiệu: thường xuyên [+], đôi khi [-], không sử dụng [0] Dùng lời, vấn đáp, đàm thoại.

Phát hiện và giải quyết vấn đề.

Dạy học kiến tạo.

Dùng PP mô hình.

NH

Dạy và học hợp tác theo nhóm nhỏ.

Dùng PP thực nghiệm.

Dùng PP làm việc độc lập của HS.

Câu 2: Trong các giờ lên lớp, đồng chí thường sử dụng các phương tiện dạy học nào?

QU Y

(đánh dấu + vào ô lựa chọn, có thể chọn nhiều phương án trả lời) Giáo án điện tử, máy vi tính, máy chiếu.

Các phần mềm dạy học môn Vật lí.

Các thiết bị thí nghiệm dùng để tiến hành thí nghiệm của GV và HS.

M

Các vật thật trong đời sống và kĩ thuật.

Các mô hình vật chất, các tranh ảnh và bản vẽ có sẵn.

KÈ

Các phim học tập. Các Website dạy học.

Câu 3: Khi dạy học chương “Động lực học chất điểm” - Vật lí 10, thầy cô thường sử dụng các cách dạy học nào? (đánh dấu + vào ô lựa chọn, có thể chọn nhiều phương án trả

Y

lời)

DẠ

Dùng SKG, vấn đáp, đàm thoại.

Dùng thí nghiệm thực khi có trong SGK 91

L

Dùng thí nghiệm thực cả khi SGK không xây dựng để minh hoạ hoặc chứng minh.

FI CI A

Dùng thí nghiệm ảo và giáo án điện tử để dạy Dùng các phần mềm dạy học Dùng kết hợp một số cách trên

Câu 4: Lí do thầy cô thường không sử dụng thí nghiệm khi dạy học chương “Động lực học chất điểm”? (đánh dấu + vào ô lựa chọn, có thể chọn nhiều câu trả lời cho câu hỏi này)

OF

Không có dụng cụ thí nghiệm.

Không có điều kiện để chế tạo.

TN khó làm, khó thành công .

ƠN

Vì dạy học phần này không cần phải có TN. Mất nhiều thời gian chuẩn bị bài Lí do khác.

Câu 5: Theo thầy cô thì khó khăn nào là chủ yếu khi sử dụng máy vi tính và các phần

NH

mềm vào dạy học Vật lí? ( đánh dấu + vào ô lựa chọn có thể chọn nhiều câu trả lời cho câu hỏi này)

Khả năng sử dụng máy tính của giáo viên còn chưa đáp ứng được.

GV mất nhiều thời gian chuẩn bị

QU Y

Máy tính đắt đỏ, không được trang bị Thiếu thời gian giảng dạy

Không có phòng học bộ môn được trang bị đầy đủ Không sưu tầm, mua được phần mềm để giảng dạy

M

Chưa biết sử dụng các phần mềm vào dạy học.

Ngày .......tháng….năm 2017

DẠ

Y

KÈ

Xin chân thành cảm ơn sự hợp tác, giúp đỡ của thầy cô!

92

L

PHỤ LỤC 3

FI CI A

Đề kiểm tra số 1: Sau tiết 1 + 2 “Ba định luật Newton”

Câu 1. Nếu một vật đang chuyển động mà tất cả các lực tác dụng vào nó bỗng nhiên ngừng tác động thì A. vật lập tức dừng lại.

B. vật lập tức chuyển động chậm dần rồi dừng lại. đều.

OF

C. vật chuyển động chậm dần trong một thời gian, sau đó sẽ tiếp tục chuyển động thẳng D. vật chuyển ngay sang trạng thái chuyển động thẳng đều.

Câu 2. Chọn phát biểu đúng về định luật II Newton?

ƠN

A. Lực tác dụng theo hướng nào thì vật sẽ chuyển động theo hướng đó.

B. Với cùng một vật, lực tác dụng càng nhỏ thì gia tốc thu được càng lớn.

NH

C. Với cùng một lực, khối lượng vật càng lớn thì gia tốc thu được càng nhỏ.

D. Gia tốc vật thu được luôn cùng phương và ngược chiều với lực tác dụng.

Câu 3. Khi một con ngựa kéo xe, lực tác dụng vào con ngựa làm nó chuyển động về phía trước là

B. lực mà ngựa tác dụng vào xe.

C. lực mà xe tác dụng vào ngựa.

D. lực mà ngựa tác dụng vào mặt đất.

QU Y

A. lực mà mặt đất tác dụng vào ngựa.

Câu 4. Một người có trọng lượng 500N đứng trên mặt đất. Lực mà mặt đất tác dụng lên người đó có độ lớn bằng bao nhiêu?

B. bé hơn 500N;

M

A. bằng 500N; C. lớn hơn 500 N;

D. phụ thuộc vào nơi mà ngừời đó đứng trên mặt đất.

KÈ

Câu 5. Một người thực hiện động tác nằm sấp, chống tay xuống sàn nhà để nâng người lên. Hỏi sàn nhà đẩy người đó như thế nào?

A. Đẩy lên;

B. Đẩy xuống;

C. Đẩy sang bên;

D. không đẩy gì cả.

Y

Câu 6: Chọn câu trả lời đúng. Hai lực trực đối là hai lực C. có cùng giá, cùng độ lớn nhưng ngược chiều.

B. có cùng độ lớn, ngược chiều.

D. có cùng giá, cùng độ lớn và cùng chiều.

DẠ

A. có cùng độ lớn, cùng chiều.

93

L

Câu 7: Xe tải có khối lượng 2000 kg đang chuyển động thì hãm phanh và dừng lại sau

A. 2000N;

B. 4000N;

FI CI A

khi đi được quãng đường 9m trong 3s. Lực hãm phanh có độ lớn: C. 6000N;

D.1000N.

Câu 8: Một vật có khối lượng 2,0 kg chuyển động thẳng nhanh dần đều từ trạng thái nghỉ. Vật đi được 0,08km trong 0,5s. Gia tốc của vật và hợp lực tác dụng vào nó là bao A. 6,4 m/s2; 12,8 N;

B. 3,2 m/s2; 6,4 N;

C. 640 m/s2; 1,2 N;

D. 640 m/s2; 1280 N.

OF

nhiêu?

Câu 9: Một vật có khối lượng m = 1kg chịu tác dụng của một lực F. Biết vật chuyển động thẳng nhanh dần đều, trong những khoảng thời gian bằng nhau liên tiếp là 1s thì

ƠN

quãng đường sau dài hơn quãng đường trước 1m. Tính độ lớn lực F tác dụng vào vật?

Câu 10. Một vật có khối lượng 100 kg đang nằm yên trên một mặt phẳng ngang không

NH

ma sát. Lúc t = 0, người ta tác dụng lên vật lực kéo F = 500 N không đổi. Sau một khoảng thời gian nào đó, vật đi được quãng đường s = 10 m. Tính vận tốc v của vật tại vị trí đó trong hai trường hợp :

3 5

b) F hợp với phương ngang góc  với sin   .

QU Y

a) F nằm ngang.

DẠ

Y

KÈ

M

Ghi chú: Các câu hỏi trắc nghiệm khách quan HS phải giải thích cách chọn đáp án.

94

L

PHỤ LỤC 4 Câu 1. Chọn phát biểu đúng về lực hấp dẫn giữa hai vật.

A. Lực hấp dẫn giảm đi hai lần khi khoảng cách tăng hai lần; B. Lực hấp dẫn tăng 4 lần khi khối lượng mỗi vật tăng hai lần; C. Hằng số hấp dẫn có giá trị G = 6,67.1011N/kg2 trên Mặt Đất.

FI CI A

Đề kiểm tra số 2: Bài Lực hấp dẫn – Định luật vạn vật hấp dẫn”

OF

D. Hằng số G của các hành tinh càng gần Mặt Trời thì có giá trị càng lớn.

Câu 2. Chọn phát biểu đúng. Khi khối lượng hai vật đều tăng gấp đôi, còn khoảng cách giữa chúng tăng gấp ba thì độ lớn lực hấp dẫn sẽ như thế nào?

A. không đổi;

B. tăng 2,25 lần;

C. giảm còn một nữa;

D. giảm 2,25 lần.

ƠN

Câu 3. Câu nào sau đây đúng khi nói về lực hấp dẫn do Trái Đất tác dụng lên Mặt Trăng và do Mặt Trăng tác dụng lên Trái Đất?

NH

A. hai lực này có cùng phương, cùng chiều; B. hai lực này có cùng phương, ngược chiều.

C. hai lực này có cùng độ lớn, cùng chiều;

D. phương của hai lực này luôn luôn thay đổi và không trùng nhau.

QU Y

Câu 4. Giá trị của hằng số hấp dẫn là bao nhiêu?

A. 66,7. 10-11 N.m2/kg2;

B.667. 10-11 N.m2/kg2;

C. 0,667. 10-11 N.m2/kg2;

D. 6,67. 10-11 N.m2/kg2.

Câu 5. Muốn lực hút giữa hai vật giảm đi một nửa thì khoảng cách giữa hai vật tăng lên

B. 4 lần;

M

bao nhiêu lần?

B. 2 lần;

C. 2 lần;

D.1 lần.

KÈ

Câu 6. Hai quả cầu đồng chất có cùng khối lượng m và bán kính R. Lúc đầu chúng tiếp xúc nhau và lực hấp dẫn giữa chúng là F. Sau đó, một quả cầu dịch chuyển ra xa một đoạn là 3R. Lực hấp dẫn mới bằng bao nhiêu?

Y

A. F/3;

B. F/4;

C. 4F/25;

D. F/9.

DẠ

Câu 7. Bán kính trái đất R. Ở độ cao nào tính từ mặt đất trọng lượng của một người chỉ bằng một nửa trọng lượng của người ở mặt đất?

95

B.1,414R;

C.1R;

D. 0,414.R.

L

A.2R;

FI CI A

Câu 8. Một vật khối lượng 1kg, ở trên mặt đất có trọng lượng là 10N. Di chuyển vật đó tới một điểm cách tâm trái đất 2R thì có trọng lượng bằng bao nhiêu?

A.1N;

B.2,5N;

C.5N ;

D.10N.

Câu 9. Hai tàu thủy, mỗi chiếc có khối lượng 50 000 tấn ở cách nhau 1 km. lấy g = 10m/s2. So sánh lực hấp dẫn giữa chúng với trọng lượng của một cái cân có khối lượng

OF

của một quả cân có khối lượng 20g.

Câu 10. Một vật khối lượng 1 kg, ở trên mặt đất có trọng lượng 10N. Khi chuyển vật tới một điểm cách tâm Trái Đất 2R (R là bạn kính của Trái Đất) thì nó có trọng lượng bằng bao nhiêu?

DẠ

Y

KÈ

M

QU Y

NH

ƠN

Ghi chú: Các câu hỏi trắc nghiệm khách quan HS phải giải thích cách chọn đáp án.

96

L

PHỤ LỤC 5

Câu

Đáp án

Năng

hỏi

lực N.A.1

C

1

FI CI A

Bảng 3.16. Bảng tiêu chí ĐGNL của bài kiểm tra tiết 1+2 “Ba định luật Newton” Tiêu chí chất lƣợng

Mức 4: Chọn đúng, giải thích đầy đủ, chính xác.

Mức 3: Chọn đúng, giải thích chưa đầy

OF

đủ.

Mức 2: Chọn đúng, nhưng giải thích

2

C

N.A.2

ƠN

không đúng.

Mức 1: Chọn sai.

Mức 4: Chọn đúng, giải thích đúng theo định luật II Newton gia tốc tỉ lệ

NH

nghịch khối lượng.

Mức 3:vớiChọn đúng, giải thích còng thiếu.

DẠ

5

A

Mức 1: Chọn sai.

K.B.1

M

A

Y

4

A

KÈ

3

QU Y

Mức 2: Chọn đúng, không giải thích.

Mức 4: Chọn đúng, giải thích đúng.

Mức 3: Chọn đúng, giải thích thiếu.

Mức 2: Chọn đúng, giải thích sai.

K.B.1

Mức 1: Chọn sai.

Mức 4: Chọn đúng, giải thích đúng.

Mức 3: Chọn đúng, giải thích thiếu.

Mức 2: Chọn đúng, giải thích sai.

Mức 1: Chọn sai.

K.B.2

97

Mức 4: Chọn đúng, giải thích đúng.

L

Mức 3: Chọn đúng, giải thích thiếu.

Mức 1: Chọn sai.

6

C

N.A.1

FI CI A

Mức 2: Chọn đúng, giải thích sai.

Mức 4: Chọn đúng, giải thích đúng.

Mức 3: Chọn đúng, giải thích thiếu.

Mức 2: Chọn đúng, giải thích sai.

B

N.B.2

Vật chuyển động chậm dần

đầy đủ.

Mức 3: Chọn đúng. Giải thích còn

đều nên:

thiếu, sai đơn vị.

Mức 2: Sai. Tính đúng gia tốc nhưng

ƠN

2.s 2.9 a  2  2  2m / s 2 t 3

F sai do dùng công thức sai.

F  m.a  2.2000  4000N

Mức 1: Chọn sai. Không biết cách

NH

8

D

N.B.1

QU Y

đều nên:

của quãng đường ra mét.

Mức 2: Sai. Tính đúng gia tốc nhưng

2.s 2.80  2  680m / s 2 2 t 0.5

F sai do dùng công thức sai.

Mức 1: Chọn sai. Không biết cách

N.B.1

DẠ

làm.

Mức 4: Làm đúng, vận dụng đúng công thức, đúng đơn vị, thay số, tính toán chính xác.

Mức 3: Dùng đúng công thức, tính toán

Y

KÈ

Ta có:

M

F  m.a  2.680  1280 N

9

làm.

Mức 4: Chọn đúng, giải tích đúng, đầy đủ.

Mức 3: Chọn sai. Không đổi đơn vị

Vật chuyển động chậm dần

a

OF

7

Mức 1: Chọn sai.

Mức 4: Chọn đúng, giải tích đúng,

đúng, nhưng trình bày còn thiếu chặc chẽ.

98

Mức 2: Dùng sai công thức.

FI CI A

 v0  at

L

1 1   s  (v0 t  at 2 )  v0 (t  1)  a(t  1) 2  2 2   1 s  v0  a (2t  1) 2 Mà : v  v0  at  0  v0  at

Mức 1: Không làm được.

N.C.1

Nên : 1 s  a  a  2s  2.1  2m / s 2 2 F  ma  1.2  2 N

Mức 4: Phân tích đúng, chặc chẽ, logic theo đúng yêu cầu bài đề ra.

OF

Mức 3: Có hướng phân tích, nhưng thiếu chặc chẽ, logic.

Mức 2: Phân tích sai yêu cầu của đề

ƠN

bài.

Mức 1: Không thực hiện.

N.C.2

Mức 4: Suy luận, chặc chẽ hợp lí.

NH

Mức 3: Suy luận còn thiếu sót.

Mức 2: Suy luận còn rời rạc.

Mức 1: Không suy luận.

a) F nằm ngang

N.B.1

QU Y

10

F 500   5m / s 2 m 100 2 v 2  v0  2as

công thức, đúng đơn vị, thay số, tính

 v  2as  2.5.10  10m / s

Mức 3: Dùng đúng công thức, tính

b) F hợp với phương ngang

toán đúng, nhưng trình bày còn thiếu

1 góc  với sin  =3/5

chặc chẽ.

Mức 2: Đúng câu a nhưng sai câu b.

toán chính xác.

KÈ

M

a

3 4  cos   5 5 4 500 F cos  5  4m / s 2 a  m 100

sin  

Mức 1: Sai cả 2 câu.

N.C.1

thiếu chặc chẽ, logic.

v 2  v0  2as 2

 v  2as  2.4.10  4 5m / s

Mức 4: Phân tích đúng, chặc chẽ, logic theo đúng yêu cầu bài đề ra.

Mức 3: Có hướng phân tích, nhưng

Y DẠ

Mức 4: Làm đúng, vận dụng đúng

99

DẠ

Y

KÈ

M

QU Y

NH

ƠN

OF

FI CI A

bài.

Mức 1: Không thực hiện.

L

Mức 2: Phân tích sai yêu cầu của đề

100

L

PHỤ LỤC 6 vạn vật hấp dẫn” Câu

Năng

Đáp án

hỏi

lực N.A.1

B

1

FI CI A

Bảng 2.17. Bảng tiêu chí ĐGNL của bài kiểm tra tiết 1+2 “Lực hấp dẫn – Định luật

Tiêu chí chất lƣợng

Mức 4: Chọn đúng, giải thích đầy đủ, chính xác.

OF

Mức 3: Chọn đúng, giải thích chưa đầy đủ.

Mức 2: Chọn đúng, nhưng giải thích

2

D.

N.C.2

Khối lượng cả hai vật tăng

NH

4 lần.

chặc chẽ.

Mức 2: Chọn đúng, suy luận sai.

QU Y

Khoảng cách tăng gấp 3 thì

lực hấp dẫn giãm 9 lần.

B Do đó, Lực hấp dẫn sẽ giãm N.A.1

C.

DẠ

Y

5

Mức 1: Chọn sai.

Mức 4: Chọn đúng, giải thích đúng.

Mức 3: Chọn đúng, giải thích thiếu.

Mức 2: Chọn đúng, giải thích sai.

N.A.1

KÈ

D

M

9/4 lần.

4

Mức 4: Chọn đúng, suy luận logic, chính xác.

Mức 3: Chọn đúng, suy luận thiếu

gấp đôi thì lực hấp dẫn tăng

3

ƠN

không đúng.

Mức 1: Chọn sai.

Mức 1: Chọn sai.

Mức 4: Chọn đúng, giải thích đúng.

Mức 3: Chọn đúng, giải thích thiếu.

Mức 2: Chọn đúng, giải thích sai.

N.B.1

Mức 1: Chọn sai.

Mức 4: Chọn đúng, vận dụng đúng

Lực hút hai vật tỉ lệ nghịch

kiến thức lực hấp dẫn để giải thích

với bình phương khoảng

đúng.

101

Mức 3: Chọn đúng, giải thích thiếu.

L

cách hai vật. Nên để lực hút giãm một nửa thì khoảng

Mức 2: Chọn sai, do giải thích lực

2 lần.

hấp dẫn tỉ lệ nghịch với khoảng cách hai vật.

Mức 1: Chọn sai.

C.

N.C.2

khoảng cách hai vật trong hai trường

xúc với nhau: khoảng

hợp. Lập được biểu thức liên hệ giữa

cách hai quả cầu r1  2R .

lực và khoảng cách.

Khi quả cầu dịch chuyển

Mức 3: Chọn đúng, suy luận thiếu

OF

Lúc đầu, hai quả cầu tiếp

chặc chẽ.

ra xa một khoảng 3R thì

Mức 2: Chọn sai, do suy luận sai về

khoảng cách hai quả cầu

hợp.

r2  5R .

4 F1 25

D

Mức 1: Chọn sai.

QU Y

F1 r22 25R 2 25    F2 r12 4R2 4  F2 

NH

khoảng cách hai vật trong hai trường

là

7

N.C.2

Ta có:

Mức 4: Chọn đúng, suy luận logic, đầy đủ, chính xác.

Mức 3: Chọn đúng. suy luận chưa

M

P1 2 P2

logic, chặc chẽ.

Mức 2: Chọn sai. Chọn B, do suy

KÈ

r2  22  2 r1

luận nhầm lẫn độ cao chính là khoảng

 r2  2r1  2 R

cách.

Mức 1: Chọn sai. Không biết cách

Y

 h  2 R  R  0,414 R

DẠ

Mức 4: Chọn đúng, suy luận đúng về

ƠN

6

FI CI A

cách hai vật tăng

làm.

102

B

2

P1 r22 4 R   4 P2 r12 R 2  P2 

của quãng đường ra mét.

Mức 2: Sai. Do nhầm công thức.

1 10 P1   2,5 N 4 4

Ta có:

Mức 1: Chọn sai. Không biết cách N.B.1

Fhd  G

FI CI A

công thức, trình bày rõ ràng, đầy đủ.

Mức 3: Chọn đúng. Không đổi đơn vị

Ta có:

9

Mức 4: Chọn đúng, vận dụng đún

L

N.B.1

làm.

Mức 4: Làm đúng, vận dụng đúng

OF

8

công thức, đúng đơn vị, thay số, tính

7 2 m1m2 11 (5.10 )  6 , 67 .

10 r2 (103 ) 2

toán chính xác.

3

Fhd  1,66,75.10 N

ƠN

Mức 3: Dùng đúng công thức, tính toán

P  mg  2.10 2.10  0,2 N V : P  Fhd

đúng, nhưng trình bày còn thiếu chặc

NH

chẽ.

Mức 2: Dùng sai công thức.

QU Y

Mức 1: Không làm được.

N.C.1

logic theo đúng yêu cầu bài đề ra.

Mức 3: Có hướng phân tích, nhưng

KÈ

M

thiếu chặc chẽ, logic.

Mức 2: Phân tích sai yêu cầu của đề bài.

N.C.2

Y DẠ

Mức 4: Phân tích đúng, chặc chẽ,

Mức 1: Không thực hiện.

Mức 4: Suy luận, chặc chẽ hợp lí.

Mức 3: Suy luận còn thiếu sót.

Mức 2: Suy luận còn rời rạc.

103

Độ lớn của trọng lực: PG

N.B.1

công thức, đúng đơn vị, thay số, tính

mM ( R  h) 2

toán chính xác.

Mức 3: Dùng đúng công thức, tính

Tại mặt đất: h=0

toán đúng, nhưng trình bày còn thiếu

mM R2

P1  G

Mức 4: Làm đúng, vận dụng đúng

FI CI A

10

L

Mức 1: Không suy luận.

chặc chẽ.

Mức 2: Đúng câu a nhưng sai câu b.

OF

Ở độ cáo cách mặt tâm Trái Đất một đoạn 2R

Mức 1: Sai cả 2 câu.

N.C.1

logic theo đúng yêu cầu bài đề ra.

mM mM G 2 2 ( R  R) 4R

P2 1 P 10   P2  1   2,5 N P1 4 4 4

Mức 3: Có hướng phân tích, nhưng

NH

P2  G

Mức 4: Phân tích đúng, chặc chẽ,

ƠN

h=R

thiếu chặc chẽ, logic.

Mức 2: Phân tích sai yêu cầu của đề

DẠ

Y

KÈ

M

QU Y

bài.

Mức 1: Không thực hiện.

104