Phát triển kiến thức sinh học 9 phần sinh thái học bồi dưỡng học sinh thi vào các trường THPT chuyên

BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI QUỐC GIA MÔN SINH HỌC

vectorstock.com/28062415

Ths Nguyễn Thanh Tú eBook Collection DẠY KÈM QUY NHƠN OLYMPIAD PHÁT TRIỂN NỘI DUNG

Phát triển kiến thức sinh học 9 phần sinh thái học bồi dưỡng học sinh thi vào các trường THPT chuyên và thi học sinh giỏi quốc gia WORD VERSION | 2020 EDITION ORDER NOW / CHUYỂN GIAO QUA EMAIL TAILIEUCHUANTHAMKHAO@GMAIL.COM Tài liệu chuẩn tham khảo Phát triển kênh bởi Ths Nguyễn Thanh Tú Đơn vị tài trợ / phát hành / chia sẻ học thuật : Nguyen Thanh Tu Group Hỗ trợ trực tuyến Fb www.facebook.com/DayKemQuyNhon Mobi/Zalo 0905779594

A. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lí do chọn đề tài Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 04 tháng 11 năm 2013 của Hội nghị ban chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 8 (Khóa XI) về “Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào

IC IA L

tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” đã đề ra những mục tiêu, nhiệm vụ và giải pháp cụ thể cho giáo dục đào tạo trong thời gian tới. Trong đó đặc biệt nhấn

mạnh mục tiêu đào tạo con người theo hướng phát triển năng lực. Theo đó việc phát huy

FF

khả năng tự học, tự nghiên cứu và vận dụng các kiến thức khoa học để giải quyết các vấn đề vẫn là nội dung trọng tâm trong đổi mới nội dung và phương pháp dạy học.

O

Trong nhiều năm qua, ngoài các tài liệu giúp các học sinh nghiên cứu, củng cố kiến thức cơ bản của các cấp học, các khối học thì hệ thống các tài liệu giúp giáo viên và học

N

sinh nghiên cứu, ôn tập nâng cao để tham gia dự thi các kì thi học sinh giỏi các cấp, thi

Ơ

tuyển sinh vào các trường THPT chuyên cũng được biên soạn, xuất bản nhiều nhằm đáp

H

ứng nhu cầu nghiên cứu, ôn tập của các giáo viên và học sinh.

N

Theo TS. Đinh Quang Báo, việc biên tập các tài liệu để phục vụ cho học sinh nghiên cứu phải đảm bảo nguyên tắc hệ thống của nội dung bộ môn. Theo đó, tính liên

Y

tục của nội dung dạy học sinh học được dựa trên hệ thống và đảm bảo tính kế thừa. Theo

U

nguyên tắc đó việc dạy học sinh học vừa đảm bảo tính khoa học cao, vừa phù hợp với

Q

khả năng lĩnh hội của học sinh. Để thỏa mãn cao nhất sự kết hợp nguyên tắc khoa học

M

và nguyên tắc phù hợp trình độ học sinh thì nội dung, chương trình phải kết hợp cách sắp xếp theo đường thẳng với đồng tâm xoáy trôn ốc.

KÈ

Hiện nay, với chương trình cơ bản thì kiến thức sinh học 9 phần sinh thái học là

nền tảng để nghiên cứu chương trình sinh thái lớp 12. Tuy nhiên với việc phải nghiên

ẠY

cứu chuyên sâu chuyên đề sinh thái học để đáp ứng yêu cầu thi học sinh giỏi quốc gia

D

lớp 12 thì kiến thức cơ bản sinh học 9 không đáp ứng được yêu cầu là kiến thức nền tảng phù hợp.

Qua nhiều năm nghiên cứu, bồi dưỡng học sinh giỏi quốc gia chuyên đề sinh thái học, tôi thấy rằng học sinh lớp 9, 10, 11 cần có nền tảng kiến thức đã được phát triển

4 của sinh học 9 thì mới đảm bảo tính kế thừa kiến thức và đáp ứng được yêu cầu nghiên cứu chuyên sâu.

Với những lí do trên tôi đã thực hiện đề tài: “Phát triển kiến thức sinh học 9 để bồi dưỡng học sinh giỏi phần Sinh thái học”.

2.1. Đối tượng nghiên cứu:

IC IA L

2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Hệ thống kiến thức trọng tâm và chuyên sâu, các câu hỏi ôn tập cơ bản và nâng cao trên cơ sở phát triển kiến thức sinh học 9 phần Sinh thái học

FF

2.2. Phạm vi nghiên cứu:

Phát triển hệ thống kiến thức trọng tâm và chuyên sâu, các câu hỏi ôn tập cơ bản

O

và nâng cao trên cơ sở kiến thức sinh học 9 phần Sinh thái học để bồi dưỡng học sinh

N

thi tuyển sinh vào trườngTHPT chuyên và tạo nền tảng kiến thức sinh thái học tốt để tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu, đáp ứng kì thi học sinh giỏi quốc gia môn sinh học 12.

Ơ

3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu

H

Phát triển kiến thức sinh học 9 phần sinh thái học để soạn thảo tài liệu nghiên cứu

N

là nền tảng tốt cho việc bồi dưỡng học sinh thi vào các trường THPT chuyên và thi học

Y

sinh giỏi quốc gia đạt kết quả cao.

U

Phát hành thành tài liệu tham khảo chính thống để các giáo viên và học sinh trên

Q

toàn quốc tham khảo và ứng dụng.

Giả thuyết khoa học

M

Việc nghiên cứu, soạn thảo, ứng dụng hệ thống kiến thức trọng tâm và chuyên sâu,

KÈ

các câu hỏi ôn tập cơ bản và nâng cao trên cơ sở phát triên kiến thức sinh học 9 để bồi dưỡng học sinh giỏi phần Sinh thái học sẽ là cơ sở nền tảng quan trọng để học sinh ôn tập tốt chuyên đề sinh thái học phục vụ hiệu quả cho học sinh tham gia thi tuyển sinh

ẠY

vào trường THPT chuyên và là nền tảng tốt để tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu đáp ứng

D

kì thi học sinh giỏi quốc gia lớp 12.

Phương pháp nghiên cứu.

5.1. Nghiên cứu lí thuyết.

Nghiên cứu các tài liệu về chủ trương đường lối của Đảng trong công tác giáo dục.

5 Nghiên cứu các tài liệu về tâm lí học, lí luận dạy học, phương pháp dạy học sinh học, chương trình nội dung sách giáo khoa, sách giáo viên, tài liệu chuyên đề sinh thái học, các đề thi Quốc gia, đề thi chọn quốc tế, đề thi tuyển sinh của trường chuyên và các tài liệu khác.

IC IA L

5.2. Phương pháp chuyên gia.

Gặp gỡ, trao đổi với các chuyên gia về lĩnh vực nghiên cứu, lắng nghe tư vấn của các chuyên gia để định hướng cho việc triển khai nghiên cứu đề tài.

5.3. Phương pháp điều tra.

FF

Thông qua hình thức trưng cầu ý kiến, tiếp xúc trao đổi với các giáo viên của các

Những đóng góp mới của đề tài.

O

trường chuyên về tính cấp thiết và khả thi của đề tài.

N

Đề tài này sẽ có tác dụng tốt cho các giáo viên và học sinh trong việc nghiên cứu, ôn luyện phần sinh thái học để phục vụ kì thi tuyển sinh vào trường THPT chuyên và là nền

Ơ

tảng tốt để tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu đáp ứng kì thi học sinh giỏi quốc

H

gia.

N

Bổ sung thêm cho hệ thống các tài liệu tham khảo bồi dưỡng học sinh giỏi môn

D

ẠY

KÈ

M

Q

U

Y

sinh học.

6

GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài 1.1. Cơ sở lí luận

IC IA L

Theo TS. Đinh Quang Báo, việc biên tập các tài liệu để phục vụ cho học sinh

nghiên cứu phải đảm bảo nguyên tắc hệ thống của nội dung bộ môn. Theo đó, tính liên

tục của nội dung dạy học sinh học được dựa trên hệ thống và đảm bảo tính kế thừa. Theo nguyên tắc đó việc dạy học sinh học vừa đảm bảo tính khoa học cao, vừa phù hợp với

FF

khả năng lĩnh hội của học sinh. Để thỏa mãn cao nhất sự kết hợp nguyên tắc khoa học sắp xếp theo đường thẳng với đồng tâm xoáy trôn ốc.

O

và nguyên tắc phù hợp trình độ học sinh thì nội dung, chương trình phả i kết hợp cách

N

Theo nguyên lí hoạt động nhận thức của vỏ não trong việc tiếp nhận thông tin,

Ơ

thì chỉ khi được trang bị kiến thức nền phù hợp người học mới có thể chủ động nghiên

H

cứu hiệu quả các chuyên đề khoa học, khi đó người học mới có khả năng phát huy tối

N

đa năng lực khai thác kiến thức và vận dụng chúng. Để nghiên cứu sâu chuyên đề sinh thái học đáp ứng kì thi học sinh giỏi quốc gia

U

1.2. Cơ sở thực tiễn

Y

lớp 12 thì ngay từ kiến thức sinh thái học lớp 9 đã phải được ph át triển và nâng cao.

Q

Qua nhiều năm nghiên cứu, bồi dưỡng học sinh giỏi chuyên đề sinh thái học, tôi thấy rằng học sinh lớp 9, 10, 11 cần có nền tảng kiến thức đã được phát triển của sinh

M

học 9 thì mới đảm bảo tính kế thừa kiến thức và đáp ứng được yêu cầu nghiên cứu

KÈ

chuyên sâu chuyên đề sinh thái học mà ở đề thi học sinh giỏi quốc gia, quốc tế yêu cầu.

Cũng qua nhiều năm bồi dưỡng học sinh giỏi quốc gia, tôi thấy: những năm đầu,

ẠY

vào dịp hè lớp 9 (sau khi các em học sinh trúng tuyển vào chuyên sinh được gọi vào ôn tập hè) chúng tôi không ôn tập chương trình sinh học 9 theo hướng “Phát triển

D

kiến thức sinh học 9 để bồi dưỡng học sinh giỏi phần Sinh thái học” thì khi vào lớp chuyên sinh các em gặp nhiều khó khăn khi tiếp cận chươn g trình bồi dưỡng học sinh giỏi. Trong 2 năm gần đây chúng tôi đã tiến hành “Phát triển kiến thức sinh học 9 để bồi dưỡng học sinh giỏi phần Sinh thái học” và tiến hành ôn tập cho học sinh trước khi vào lớp 10, thì khi bồi dưỡng chuyên sâu chuyên đề sinh thái học học sinh đã dễ dàng

7 tiếp cận, tiếp thu kiến thức hiệu quả để vận dụng giải quyết được những vấn đề khó mà đề thi quốc gia, quốc tế yêu cầu.

Hệ thống kiến thức trọng tâm và chuyên sâu, các câu hỏi ôn tập cơ bản và nâng cao trên cơ sở phát triển kiến thức sinh học 9 để bồi

IC IA L

dưỡng học sinh giỏi phần Sinh thái học

Trong phạm vi đề tài này tôi xin trình bày hệ thống kiến thức trọng tâm và chuyên

sâu, các câu hỏi ôn tập cơ bản và nâng cao trên cơ sở phát triển kiến thức sinh học 9 để

FF

bồi dưỡng học sinh giỏi phần Sinh thái học.

N

O

CHƯƠNG I. SINH VẬT VÀ MÔI TRƯỜNG

Ơ

KIẾN THỨC TRỌNG TÂM VÀ CHUYÊN SÂU.

Môi trường và các nhân tố sinh thái.

H

Môi trường sống của sinh vật.

N

Môi trường sống bao gồm tất cả những gì bao quanh sinh vật, ở đó sinh vật có

U

phản ứng thích nghi.

Y

quan hệ trực tiếp hoặc gián tiếp với các yếu tố cấu tạo nên môi trường bằng những

Q

Sinh vật chỉ có thể tồn tại và phát triển trong môi trường có các điều kiện sống phù hợp. Do vậy không có môi trường sống chung cho tất cả các sinh vật, mà mỗi loài hay

M

mỗi nhóm loài sinh vật có môi trường thích ứng riêng cho chúng.

KÈ

Có 4 loại môi trường chủ yếu: Môi trường nước, Môi trường đất, Môi trường cạn, Môi trường sinh vật.

Các nhân tố sinh thái.

ẠY

Nhân tố sinh thái là những yếu tố của môi trường có tác động trực tiêp hoặc gián

D

tiếp lên sinh vật. Được chia thành 2 nhóm: + Nhóm nhân tố vô sinh: Tất cả các nhân tố vật lí và hóa học của môi trường quanh

sinh vật. Các nhân tố vô sinh chủ yếu gồm: Các nhân tố khí hậu như: ánh sáng, nhiệt độ, độ ẩm, gió…

Các nhân tố thổ nhưỡng: đất, đá, các thành phần cơ giới, mùn hữu cơ…

Các nhân tố nước như: nước biển, ao hồ, sông, nước mưa…

8 Các nhân tố địa hình như: độ cao, độ dốc, độ trũng…

Nhóm nhân tố hữu sinh: Là thế giới hữu cơ của môi trường, là mối quan hệ giữa sinh vật với sinh vật. Trong đó con người được nhấn mạnh là nhân tố ảnh hưởng lớn tới sự phát triển của nhiều sinh vật.

IC IA L

Ảnh hưởng của các nhân tố sinh thái tới sinh vật tùy thuộc và o mức độ tác động của chúng. Ví dụ: ánh sáng mạnh hay yếu, nhiệt độ và độ ẩm cao hay thấp, ngày dài hay ngắn, mật độ cá thể nhiều hay ít…

Các nhân tố sinh thái thay đổi tùy theo môi trường và thời gian. Ví dụ: ở vùng

FF

nhiệt đới, mùa hè nhiệt độ của không khí có thể lên đến 40 oC trong khi ở trong nước khoảng 20-22 oC; ánh sáng thay đổi từ buổi sáng đến trưa đến chiều đến tối…

O

3. Giới hạn sinh thái.

- Giới hạn sinh thái là giới hạn chịu đựng của cơ thể sinh vật đối với một nhân tố

N

sinh thái nhất định. Nằm ngoài giới hạn này sinh vật sẽ yếu dần và chết.

Ơ

Trong giới hạn sinh thái có khoảng thuận lợi và các khoảng chống chịu đối với các

H

hoạt động của sinh vật.

N

+ Khoảng thuận lợi là khoảng của các nhân tố sinh thái ở mức phù hợp, đảm bảo cho sinh vật thực hiện các chức năng sống tốt nhất.

Y

+ Khoảng chống chịu là khoảng của các nhân tố sinh thái gây ức chế hoạt động sinh

D

ẠY

KÈ

M

Q

U

lí của sinh vật.

Hình 1.1. Sơ đồ tổng quát mô tả giới hạn sinh thái của sinh vật

9

Giới hạn dưới

IC IA L

Ví dụ: Giới hạn nhiệt độ của cá rô phi ở Việt Nam.

Giới hạn trên Kho ng thu n l i

toC

Điể m cực thuậ n 30 o C Giới hạn chịu dựng

Đi m gây ch t (42oC)

FF

Điểm gây chết (5,6 o C)

O

Hình1.2. Giới hạn nhiệt độ của cá rô phi ở Việt Nam.

N

Ảnh hưởng của một số nhân tố sinh thái lên đời sống sinh vật.

Ơ

Sự sinh trưởng, phát triển và phân bố của sinh vật chịu sự tác động của rất nhiều nhân

H

tố sinh thái. Trong đó, các nhân tố có những ảnh hưởng lớn, sâu sắc là ánh sáng, nhiệt

N

độ, độ ẩm và ảnh hưởng lẫn nhau giữa các sinh vật. Ảnh hưởng của ánh sáng.

Y

Tất cả các sinh vật trên Trái Đất đều sống nhờ vào nguồn năng lượng từ ánh sáng mặt

U

trời. Tùy theo cường độ, thời gian, nhịp điệu chiếu sáng mà có tác động khác nhau đến

Q

sinh trưởng, phát triển, phân bố của các sinh vật.

M

a. Ảnh hưởng của ánh sáng lên đời sống thực vật

KÈ

Thích nghi với điều kiện chiếu sáng khác nhau, thực vật được chia thành 2 nhóm chính:

Nhóm cây ưa sáng: gồm những cây sống nơi quang đãng hoặc tầng trên tán rừng.

ẠY

Ví dụ: Gỗ tếch, phi lao, bạch đàn, lúa, đậu…

D

Nhóm cây ưa bóng: Gồm những cây sống nơi ánh sáng yếu, ánh sáng tán xạ như

dưới tán cây khác, mái che…Ví dụ: Gỗ lim, cà phê, vạn niên thanh, gừng …

Trong đó, các cây thuộc nhóm ưa sáng khi còn nhỏ phần lớn là chịu bóng, sau 2 đến 3 năm tuổi mới chuyển thành cây ưa sáng.

- Ảnh hưởng tới hình thái và hoạt động sinh lí của cây.

Hình thái cây (liên quan tính hướng sáng của cây):

10 + Cây mọc trong rừng thường có thân cao, thẳng; cành chỉ tập trung ở phần ngọn cây, các cành phía dưới sớm bị rụng. Đó là hiện tượng tự tỉa cành tự nhiên. + Cây mọc nơi trống trải thường có thân thấp, nhiều cành và tán cây rộng.

Hình thái lá:

IC IA L

Lá cây dưới tán thường nằm ngang; lá cây trên tán thường nằm nghiêng.

Lá cây trên tán thường có phiến lá nhỏ, dày, cứng, màu xanh nhạt; lá cây dưới tán thường có phiến lá rộng, mỏng, màu xanh thẩm.

Hoạt động sinh lí: Cường độ và thời gian chiếu sáng có ảnh hưởng lớn tới các

FF

hoạt động sinh lí của cây như: quang hợp, hô hấp, thoát hơi nước…Ví dụ:

Cây ưa sáng nhiệt đới có cường độ quang hợp cao dưới ánh sáng mạnh còn cây ưa

O

bóng cường độ quang hợp cao dưới ánh sáng yếu (khoảng 20% của tàn bộ lượng ánh sáng).

Ơ

nước lá ngoài sáng cao hơn trong bóng

N

Cường độ hô hấp của lá ngoài ánh sáng cao hơn lá trong bóng, đồng thời thoát hơi

H

Thời gian chiếu sáng trong một ngày càng dài thì các cây ngày dài phát

N

triển nhanh, ra hoa sớm, ngược lại phần lớn cây ngày ngắn phát triển chậm, ra hoa muộn.

Y

(Cây ngày dài là cây chỉ ra hoa trong điều kiện thời gian chiếu sáng trong ngày dài hơn

U

13 giờ, ví dụ: cây đại mạch, lúa mì…. Cây ngày ngắn là cây chỉ ra hoa trong điều kiện thời gian chiếu sáng trong ngày ngắn hơn 11 giờ, ví dụ: cây cà phê chè, lúa…)

Q

Ảnh hưởng của ánh sáng lên đời sống động vật.

M

- Thích nghi với điều kiện chiếu sáng khác nhau, động vật được chia thành 2 nhóm:

KÈ

Nhóm động vật ưa sáng: Những loài chịu được giới hạn rộng về cường độ và thời gian chiếu sáng. Bao gồm các động vật hoạt động ban ngày. Ví dụ: trâu, bò, lợn, gà, nhiều loài chim…

ẠY

Nhóm động vật ưa tối: Những loài chịu được giới hạn hẹp về cường độ và thời

D

gian chiếu sáng. Bao gồm các động vật hoạt động ban đêm. Ví dụ: hổ, mèo, cú…

- Ánh sáng giúp động vật nhận biết các vật và định hướng trong không gian.

Bằng thị giác động vật cảm nhận được thế giới vật chất của môi trường xung quanh.

Nhờ khả năng nhận biết các vật chiếu sáng mà động vật có thể định hướng đi xa và trở về nơi cũ. Ví dụ: Chim di cư tránh mùa đông qua hàng nghìn km, bay liên tục cả

11 ngày đêm. Ban đêm, kiến bò trên đường mòn nhờ ánh sáng mặt trăng.

- Ánh sáng ảnh hưởng đến sự sinh trưởng và sinh sản của sinh vật.

Nhịp điệu chiếu sáng ảnh hưởng đến sinh trưởng và sinh sản của động vật: Trong tự nhiên, mùa xuân là mùa sinh sản của chim. Mùa xuân, mùa hè là mùa sinh sản của

IC IA L

một số loài thú như: chồn, sóc, nhím, ngựa…. Mùa thu và mùa đông là mùa sinh sản của cừu, hươu…

Cường độ và thời gian chiếu sáng ảnh hưởng đến hoạt động sinh sản và sinh trưởng của nhiều loài động vật. Ví dụ:

FF

Sâu sòi ở Việt Nam đình dục (tạm ngừng hoạt động và phát dục) vào mùa đông khi thời gian chiếu sáng/ngày ngắn đi.

O

Nhiều loài chim ngoài vùng nhiệt đới, sự chín sinh dục xảy ra khi độ dài ngày

N

tăng.

Một số loài thú như cáo, một số gặm nhấm sinh sản vào thời kì ngày dài; nhiều

Ơ

loài nhai lại có thời sinh sản ứng với ngày dài.

H

Ảnh hưởng của nhiệt độ.

N

Nhiệt độ của môi trường có ảnh hưởng rất lớn đến sinh trường, phát triển, phân bố

Y

của các sinh vật. Mỗi loài sinh vật chỉ tồn tại được trong một giới hạn nhiệt độ nhất

U

định.

Nhiệt độ môi trường luôn thay đổi, sự khác nhau về nhiệt độ môi trường tạo ra

Q

những nhóm sinh vật có khả năng thích nghi khác nhau với sự thay đổi nhiệt độ. Sự khác

M

nhau này được thể hiện về mặt hình thái, cấu tạo, hoạt động sinh lí và tập tính sinh hoạt

KÈ

của sinh vật.

Ảnh hưởng của nhiệt độ lên đời sống thực vật.

Ảnh hưởng của nhiệt độ đến hình thái và giải phẩu của thực vật: Lá cây thường là

ẠY

bộ phận dễ biến đổi nhất dưới tác động của nhiệt độ. Ví dụ:

D

+ Cây sống ở vùng nhiệt đới, trên bề mặt lá có tầng cutin dày có tác dụng hạn chế

thoát hơi nước khi nhiệt độ không khí cao. Ở vùng ôn đới, về mùa đông giá lạnh, cây thường rụng nhiều lá làm giảm diện tích tiếp xúc với không khí lạnh và giảm sự thoát hơi nước, đồng thời hình thành các vảy bảo vệ chồi non và lớp bần cách nhiệt bao quanh chồi cây.

12 + 2 cây sồi sống trong điều kiện nhiệt độ khác nhau có hình thái lá khác nhau, nhưng sau một thời gian cho sống trong điều kiện nhiệt độ như nhau thì lá biến đổi giống nhau.

- Ảnh hưởng của nhiệt độ đến hoạt động sinh lí của thực vật.

Nhiệt độ môi trường ảnh hưởng rất mạnh đến quang hợp và hô hấp của thực vật.

IC IA L

Cây quang hợp tốt nhất ở nhiệt độ khoảng từ 20 – 35o C, hô hấp tốt nhất ở nhiệt độ khoảng 25 – 40o C, ngừng quang hợp và hô hấp khi nhiệt độ dưới 0 oC và trên 40 oC.

Nhiệt độ môi trường ảnh hưởng mạnh đến quá trình thoát hơi nước của thưc vật.

Trong điều kiện độ ẩm không khí thấp, nhiệt độ không khí cao cây t hoát hơi

FF

nước mạnh.

Nhiệt độ ảnh hưởng quá trình hình thành và hoạt động của diệp lục. Ví dụ: Cây cà

O

chua, ở nhiệt độ thấp (13 oC) hạt diệp lục ít và nhỏ, ở nhiệt độ thích hợp (21 oC) lá có nhiều hạt diệp lục, ở nhiệt độ cao (35 oC) diệp lục bị phân hủy nên lá vàng úa.

N

Ảnh hưởng của nhiệt độ lên đời sống động vật.

Ơ

Nhiệt độ ảnh hưởng tới hình thái động vật. Động vật ở vùng nóng và vùng lạnh có

H

nhiều đặc điểm khác nhau.

N

+ Động vật hằng nhiệt (chim, thú) thuộc cùng loài (hay loài gần nhau) sống trong bò sát) thì ngược lại.

Y

vùng lạnh có kích thước cơ thể lớn hơn ở vùng nóng. Động vật biến nhiệt (cá, lưỡng cư,

U

+ Động vật hằng nhiệt ở nơi càng lạnh thì kích thước các phần ngoài thân chính (như

Q

tai, đuôi, mỏ…) càng nhỏ hơn vùng nóng.

M

Các loài động vật vùng lạnh (như hươu, gấu cừu…) có bộ lông dày và dài hơn những vùng nóng. Tuy nhiên khi chuyển chúng về sống nơi có nhiệt độ ôn hòa, ít lạnh, lông sẽ

KÈ

ngắn và thưa dần.

Nhiệt độ ảnh hưởng tới hoạt động sinh lí của động vật.

ẠY

Ảnh hưởng lượng thức ăn, và tốc độ tiêu hóa thức ăn của động vật. Ví dụ: Ấu trùng

D

giai đoạn 4 của mọt bột ở 36 oC ăn hết 638 mm2 lá khoai tây/ ngày, ở 16 oC chỉ ăn 215mm2 lá khoai tây/ngày. Mọt trưởng thành ăn nhiều nhất ở 25 oC, nhưng ở 15 oC thì ngừng ăn. Ảnh hưởng rất rõ tới mức độ trao đổi khí của động vật. Trong giới hạn nhất định nhiệt độ càng cao thì cường độ hô hấp càng tăng.

Nhiệt độ ảnh hưởng tới sự phát triển của động vật.

13 Tốc độ phát triển của động vật phụ thuộc nhiều vào nhiệt độ của môi trường. Khi nhiệt độ quá thấp hoặc quá cao thì động vật không thể phát triển được. + Mỗi loài động vật có một ngưỡng nhiệt phát triển nhất định. Ví dụ: Sâu khoang cổ phá hoại rau là 10 oC, Trứng cá hồi là 0 oC, Hà bám trên cây nước lợ là 2 oC…

IC IA L

- Nhiệt độ ảnh hưởng tới sinh sản của động vật.

Nhiều loài động vật chỉ sinh sản trong thời gian môi trường có nhiệt độ nhất định.

Ví dụ: Cá chép chỉ đẻ trong môi trường có nhiệt độ không thấp hơn 15 oC. Chuột nhắt trắng sinh sản mạnh ở 18 oC, giảm dần khi nhiệt độ tăng và dừng hẳn ở nhiệt độ 30 oC.

FF

Nhiệt độ nóng quá hoặc lạnh quá có thể làm ngừng quá trình sinh tinh, sinh trứng của nhiều loài động vật.

O

- Nhiệt độ ảnh hưởng tới tập tính sinh hoạt của động vật.

Nhiều loài động vật nhờ có tập tính mà có thể giữ thăng bằng nhiệt hiệu quả. Ví dụ:

N

Ong, kiến, mối...đào hang, xây tổ; Châu chấu sa mạc xè cánh, cụp cánh; Chim cánh cụt

Ơ

di chuyển theo vòng xoáy trôn ốc để điều hòa nhiệt độ khi bão tuyết; Lạc đà đứng sát

N

Ảnh hưởng của độ ẩm.

H

nhau che bóng cho nhau; Vịt trời di cư; Gấu Bắc cực ngủ đông… a. Ý nghĩa của nước đối với đời sống sinh vật.

Y

Nước có vai trò rất quan trọng trong đời sống của sinh vật.

U

Nước là thành phần không thể thiếu của tất cả các tế bào sống, chiếm tới 80 -95%

Q

khối lượng của các mô sinh trưởng.

M

Nước tham gia vào hầu hết các hoạt động sống của sinh vật và là môi trường sống của nhiều loài sinh vật. Nước là nguyên liệu cho quang hợp, là phương tiện vận chuyển

KÈ

và trao đổi khoáng trong cây. Thoát hơi nước giúp cây điều hòa nhiệt độ cơ thể. + Nước là phương tiện vận chuyển máu và chất dinh dưỡng ở động vật. Nước tham

ẠY

gia trao đổi năng lượng và điều hòa nhiệt độ cơ thể, đồng thời giữ vai trò quan trọng

D

trong sinh sản và phát tán nòi giống. Ảnh hưởng của độ ẩm đối với đời sống sinh vật.

Độ ẩm không khí và độ ẩm đất ảnh hưởng nhiều đến sinh trưởng và phát triển của sinh vật.

Thích nghi với các điều kiện độ ẩm khác nhau thực vật được chia thành 2 nhóm chính:

14 Nhóm cây ưa ẩm: sống nơi có độ ẩm cao (bờ ao hồ, sông suối…) Ví dụ: cây bóng nước, thài lài, ráy, rau bợ, lúa nước, cói…

Nhóm cây chịu hạn: sống nơi có độ ẩm thấp (cồn cát, hoang mạc…) gồm các cây mọng nước và cây lá cứng. Cây mọng nước như: thầu dầu, xương rồng, thanh long,

IC IA L

thuốc bỏng…Cơ thể mọng nước, lá hạn chế kích thước, thậm chí hóa gai, số lượng khí khổng ít…Cây lá cứng như: thông, philao…lá hẹp, phủ lông, nhiều cây có rễ dài, thân ngầm…

Thích nghi với các điều kiện độ ẩm khác nhau động vật được chia thành 2 nhóm

FF

chính: Nhóm động vật ưa ẩm: như ếch, nhái…

O

Nhóm động vật ưa khô: như lạc đà, đà điểu, thằn lằn…

Ảnh hưởng lẫn nhau giữa các sinh vật: chính là mối quan hệ giữa sinh vật với

N

sinh vật.

Ơ

a. Ảnh hưởng giữa các sinh vật cùng loài. là mối quan hệ giữa các sinh vật cùng

H

loài.

N

Các sinh vật cùng loài sống gần nhau, liên hệ với nhau, hình thành nên nhóm cá thể.

Ví dụ: nhóm cây thông, nhóm cây bạch đàn, đàn linh cẩu, đàn trâu rừng…. Các

Y

sinh vật trong một nhóm thường hỗ trợ hoặc cạnh tranh lẫn nhau.

U

Quan hệ hỗ trợ: Các cá thể cùng loài hỗ trợ nhau trong hoạt động lấy thức ăn,

Q

chống kẻ thù, sinh sản... Quan hệ hỗ trợ là phổ biến khi sinh vật sống quần tụ, bầy đàn

M

hay xã hội. Ví dụ: các cây thông sống cạnh nhau có rễ liền nhau để chuyển nước và chất dinh dưỡng cho nhau; cá cơm Hắc Hải khi gặp cá dữ chúng bơi kết thành một khối và

KÈ

chuyển động tròn làm cho cá dữ lúng túng và bỏ đi…

Quan hệ hỗ trợ giúp các sinh vật thích nghi tốt với các điều kiện môi trường và khai

ẠY

thác tốt nguồn sống thông qua “hiệu suất nhóm”.

D

Quan hệ cạnh tranh: Gặp điều kiện bất lợi (như thiếu thức ăn, nơi ở chật chội, số

lượng cá thể tăng cao…), tranh giành con đực con cái. Các cá thể cùng loài sẽ cạnh tranh nhau, có thể đến mức gay gắt dẫn tới hiện tượng tỉa thưa ở thực vật, xuất cư, kí sinh hay ăn thịt đồng loại ở một số động vật và phổ biến là hiện tượng xuất cư ra khỏi quần thể. b. Ảnh hưởng giữa các sinh vật khác loài.

Các sinh vật khác loài có quan hệ hỗ trợ hoặc đối địch.

15 Quan hệ Hỗ

Đặc điểm

Cộng sinh

trợ

Ví dụ

Sự hợp tác cùng có lợi giữa các loài sinh vật

Địa

y. Vi khuẩn

sống trong nốt sần rễ cây họ đậu

Sự hợp tác giữa 2 loài sinh vật, trong đó một bên có lợi còn bên kia không

Cá ép bàm vào rùa

IC IA L

Hội sinh

biển

có lợi cũng không có hại Đối

Cạnh tranh

Các sinh vật khác nhau tranh giành nhau thức ăn, nơi ở và các điều kiện

cùng cánh đồng

FF

địch

Lúa và cỏ dại trên

sống khác của môi trường. Các loài

O

kìm hãm sự phát triển của nhau.

Sinh vật sống nhờ trên cơ thể sinh vật

nửa kí sinh

khác, lấy các chất dinh dưỡng, máu… trâu, bò. Giun đũa

Ơ

H

từ sinh vật đó.

N

Kí sinh,

Gồm các trường hợp: động vật ăn

ăn sinh vật

thực vật, đông vật ăn thịt con mồi,

Y

N

Sinh vật

thực vật bắt sâu bọ…

sống

trong

ruột

người Dê

và cỏ trên

một cánh đồng. Hổ và nai trong một khu rừng. Cây nắp ấm bắt sâu bọ.

M

Q

U

khác

Rận sống trên da

KÈ

B. CÂU HỎI - BÀI TẬP ÔN LUYỆN VÀ NÂNG CAO

Câu 1.

ẠY

Môi trường nước có những đặc điểm cơ bản nào? Nêu những đặc điểm thích nghi

của sinh vật sống trong nước.

D

Hướng dẫn trả lời. ᜀĀᜀĀ Đặc điểm của môi trường nước: Là môi trường chất lỏng nên độ đậm đặc cao hơn môi trường không khí.

Lượng ôxi trong nước thấp (không vượt quá 20ml/lit), thấp hơn nồng độ ôxi trong

không khí khoảng 21 lần.

16 Nhiệt độ nước tương đối ổn định. Biên độ dao động nhiệt ở các thủy vực nước ngọt không quá 30 oC, ở các đại dương không quá 15 oC. Ánh sáng trong nước yếu hơn không khí. Trong nước ngày ngắn hơn trên cạn. Độ mặn của nước thay đổi ở các thủy vực khác nhau.

IC IA L

Những đặc điểm thích nghi của sinh vật: Với độ đậm đặc của nước: Các thực vật thủy sinh hình thành nhiều khoang trống

chứa khí, nhiều mấu và tơ gai để níu giữ và vươn lên trong nước. Cơ thể nhiều loài động vật thủy sinh như cá thu, cá heo… có hình thuôn nhọn để bơi nhanh, giảm tỉ trọng bằng

FF

cách tích lũy lipit hoặc có túi hơi…

Với lượng ôxi thấp trong nước: Thực vật tăng bề mặt tiếp xúc với nước, bằng cách hình thành cơ quan chuyên trách như mang, phổi…

O

có cơ thể dẹp, thuôn dài…động vật trao đổi khí qua toàn bộ bề mặt cơ thể hoặc

N

Nhiệt độ nước: khá ổn định nên đa số là sinh vật chịu nhiệt hẹp. Tuy nhiên, có nhiều

Ơ

loài vi khuẩn, tảo phát triển trong suối nước nóng 65 đến 90 oC hoặc vùng nước đóng

H

băng.

N

Ánh sáng trong nước: thay đổi theo lớp nước nông sâu. Càng xuống sâu cường độ ánh sáng càng giảm, các nhóm sinh vật được phân bố ở các lớp nước khác nhau với

Y

những đặc điểm hác nhau.

Q

Câu 2.

U

+ Độ mặn của nước: có các loài sinh vật chịu muối rộng hẹp khác nhau.

M

Thế nào là giới hạn sinh thái? Sinh vật sẽ sinh trưởng và phát triển như thế nào khi chúng sống trong khoảng thuận lợi, khoảng chống chịu và khi sống ngoài giới hạn

KÈ

chịu đựng về một nhân tố sinh thái nào đó?

Mối quan hệ giữa giới hạn sinh thái với vùng phân bố và đời sống của sinh vật ?

ẠY

Bảng sau đây cho biết một số thông tin về giới hạn của nhân tố nhiệt độ đối với

D

một số loài sinh vật: Loài

Giới hạn dưới ( oC)

Giới hạn trên ( oC)

Một loài thân mềm

1

60

Cá rô phi

5

42

Một loài giáp xác

45

48

Một loài cá sống ở Nam cực

-2

2

17 Dựa vào bảng trên, hãy cho biết: loài có giới hạn sinh thái rộng nhất, hẹp nhất? Giải thích.

Hướng dẫn trả lời.

Giới hạn sinh thái là giới hạn chịu đựng của cơ thể sinh vật đối với một nhân tố

IC IA L

sinh thái nào đó; ở đó có giới hạn trên, giới hạn dưới, khoảng thuận lợi và các khoảng chống chịu.

Khi sinh vật sống trong khoảng thuận lợi sẽ sinh trưởng và phát triển tốt nhất.

Khi sống trong khoảng chống chịu: Sinh trưởng và phát triển kém hơn vì luôn

FF

phải chống chịu trước những bất lợi của các nhân tố sinh thái từ môi trường.

Khi sinh vật sống ngoài giới hạn chịu đựng sẽ yếu dần và chết.

O

- Mối quan hệ giữa giới hạn sinh thái với vùng phân bố của sinh vật:

Những sinh vật có giới hạn sinh thái rộng đối với nhiều nhân tố sinh thái thường

N

có phạm vi phân bố rộng.

Ơ

Những sinh vật có giới hạn sinh thái hẹp với nhiều nhân tố sinh thái thì có phạm

H

phân bố hẹp.

N

Những sinh vật có giới hạn sinh thái rộng về nhân tố sinh thái này nhưng hẹp về nhân tố sinh thái khác thì phân bố giới hạn.

Y

Mối quan hệ giữa giới hạn sinh thái với đời sống của sinh vật:

U

Các sinh vật có thể có giới hạn sinh thái rộng về nhân tố sinh thái này, nhưng lại

Q

có giới hạn sinh thái hẹp về nhân tố sinh thái khác.

M

Khi một nhân tố sinh thái nào đó không phù hợp cho cá thể sinh vật, thì giới hạn sinh thái của các nhân tố khác có thể bị thu hẹp.

KÈ

Trong cùng một loài, cùng điều kiện môi trường, mỗi cá thể có giới hạn sinh thái

khác nhau phụ thuộc vào lứa tuổi, trạng thái sinh lí, trạng thái sức khỏe…

ẠY

Cùng một cá thể, các chức năng sinh lí khác nhau có giới hạn sinh thái khác nhau

D

đối với cùng một nhân tố sinh thái. c) Biên độ giao động trong giới hạn sinh thái đối với nhâ n tố nhiệt độ của các loài lần

lượt là: loài thân mềm (59 oC), cá rô phi (37 oC), loài giáp xác (3 oC), loài cá sống ở Nam cực (4 oC). Vậy loài loài có giới hạn sinh thái rộng nhất là loài thân mềm, loài có giới hạn sinh thái hẹp nhất là loài giáp xác.

Câu 3.

So sánh các đặc điểm hình thái, sinh lí của cây ưa sáng và cây ưa bóng.

18 Hướng dẫn trả lời.

Đặc điểm Nơi phân bố

Cây ưa sáng

Cây ưa bóng

Cây mọc nơi trống trải hoặc cây

Cây mọc dưới tán của cây khác

trên của tán rừng

trình như nhà cửa… che bớt ánh sáng…

- Thân cây thấp phụ thuộc vào

phát triển đều ra các hướng. Cây

chiều cao của tầng cây và các vật

thuộc tầng trên tán rừng có thân

che chắn bên trên.

cao, cành tập trung ở phần ngọn

- Phiến lá dày, có nhiều lớp tế

Lá cây

lớp tế bào thịt lá - Lá có màu xanh thẫm. Hạt lục

lạp có kích thước nhỏ

lạp có kích thước lớn

Lá thường xếp nghiêng, nhờ đó

Lá nằm ngang.

N

H

- Lá có màu xanh nhạt. Hạt lục

Y

Cách xếp lá

- Phiến lá mỏng, ít hoặc không có

Ơ

bào thịt lá.

- Thân có vỏ mỏng, màu thẫm

N

- Thân cây có vỏ dày, màu nhạt

FF

- Cây mọc nơi trống trải có cành

O

Thân cây

IC IA L

có thân cao, tán lá phân bố ở tầng hoặc trong hang, nơi bị các công

U

tránh bớt những tia sáng chiếu

Quang hợp đạt mức độ cao nhất

Quang hợp đạt mức độ cao nhất

trong môi trường có cường độ

trong môi trường có cường độ

chiếu sáng cao.

chiếu sáng thấp hơn.

KÈ

M

Quang hợp

Q

thẳng vào bề mặt lá

Hô hấp

Cường độ hô hấp của lá ngoài sáng cao hơn lá trong bóng.

Cường độ hô hấp của lá ngoài sáng thấp hơn lá trong bóng .

ẠY

Câu 4.

D

Thế nào là động vật đẳng nhiệt và động vật biến nhiệt? Trong các loài sau đây, loài

nào đẳng nhiệt, loài nào biến nhiệt: thắn lằn, thú mỏ vịt, gà gô trắng, nhím, sâu hại táo, ruồi nhà. Động vật đẳng nhiệt và động vật biến nhiệt thích nghi với sự biến đổi của nhiệt độ môi trường như thế nào?

Hướng dẫn trả lời.

19 - Động vật biến nhiệt là động vật có nhiệt độ cơ thể thay đổi theo nhiệt độ môi trường. Động vật đẳng nhiệt là động vật có nhiệt độ cơ thể ổn định, độc lập với nhiệt độ môi trường. thể xem như “ranh giới” – động vật biến nhiệt không hoàn toàn.

Loài động vật đẳng nhiệt: gà gô, nhím. b) - Động vật biến nhiệt: Ở xứ lạnh, kích thước cơ thể giảm so với xứ nóng

FF

Ở hoang mạc nhiều côn trùng có khoang chống nóng.

IC IA L

Loài động vật biến nhiệt: thằn lằn, kì giông, sâu hại táo, ruồi nhà. Thú mỏ vịt có

O

Thích nghi chủ yếu bằng các tập tính sinh thái: phơi nắng, tránh nắng, di cư, ngủ đông...

N

Động vật đẳng nhiệt:

Ơ

Ở vùng lạnh có lông dày, lớp mỡ dưới da dày.

H

Ở xứ lạnh có các bộ phận thò ra khỏi cơ thể (như: chân, tai, đuôi...) nhỏ.

N

Ở xứ lạnh kích thước cơ thể tăng lên.

Có lỗ chân lông và và tuyến mồ hôi để điều hòa thân nhiệt.

U

Y

Có các tập tính sinh thái: ản nấp, di cư, ngủ đông.

Câu 5.

Q

Thực vật chịu hạn vùng sa mạc thích nghi với điều kiện khô hạn bằng cách nào?

M

Hướng dẫn trả lời.

Thực vật chịu hạn vùng sa mạc thích nghi với điều kiện khô hạn bằng cách:

KÈ

Phát triển bộ rễ hút nước: rễ ăn rất sâu và lan rộng để tìm nước.

Giảm thiểu và biến dạng hình dạng của lá: lá có hình kim hoặc biến thành gai.

ẠY

Giảm thiểu lượng khí khổng trên cơ thể.

D

Gia tăng bề dày của thân, lá để tích nước.

Câu 6.

Nêu các đặc điểm cấu tạo ngoài của thằn lằn bóng đuôi dài thích nghi với đời sống

hoàn toàn ở cạn và ý nghĩa thích nghi của từng đặc điểm.

Hướng dẫn trả lời. Đặc điển cấu tạo ngoài của thằn lằn bóng đuôi dài và ý nghĩa thích nghi của t ừng đặc điểm

20 Da khô, có vảy sừng bao bọc để giảm bớt sự thoát hơi nước của cơ thể .

Có cổ dài để phát huy vai trò của các giác quan nằm trên đầu, tạo điều kiện cho việc bắt mồi được dễ dàng.

Mắt có mí cử động được để bảo vệ mắt, có nước mắt để bảo vệ màng mắt không

IC IA L

bị khô.

Màng nhĩ nằm trong một hốc nhỏ bên đầu để được bảo vệ và hướng các dao động âm thành vào màng nhĩ.

Thân dài và đuôi dài là động lực chính của sự di chuyển, thích nghi của bò sát.

FF

Bàn chân năm ngón có vuốt để di chuyển nhanh nhẹn trên các vách đá, cành cây…

O

Câu 7.

N

Các sinh vật cùng loài hỗ trợ nhau và cạnh tranh nhau trong những điều kiện nào?

Ơ

Thế nào là “hiệu suất nhóm” ? Lấy một số ví dụ minh họa.

H

Trong thực tiễn sản xuất con người đã áp dụng những biện pháp gì để giảm cạnh

N

tranh, nhằm đảm bảo năng suất cây trồng, vật nuôi?

Hướng dẫn trả lời.

Y

- Các sinh vật cùng loài hỗ trợ nhau khi chúng sống quần tụ, hình thành bầy đàn

U

hay xã hội trong trường hợp: điều kiện sống thuận lợi như nơi ở rộng rãi, thức ăn dồi

Q

dào, tỉ lệ đực cái phù hợp.

M

Các sinh vật cùng loài cạnh tranh nhau khi chúng sống quần tụ, hình thành bầy đàn trong trường hợp: điều kiện sống bất lợi như nơi ở chật hẹp, thức ăn cạn kiệt, tỉ lệ đực

KÈ

cái không phù hợp…

Quan hệ hỗ trợ có ý nghĩa đảm bảo cho quần thể thích nghi tốt hơn với điều kiện

ẠY

của môi trường và khai thác được nhiều nguồn sống, thông qua “hiệu suất nhóm”, thể

D

hiện:

Các cá thể trong nhóm khai thác được tối ưu nguồn sống của môi trường, một số

cá thể giảm tiêu hao năng lượng.

Sự phân chia thứ bậc và chức năng rõ ràng giữa các cá thể trong bầy đàn hình thành tổ chức xã hội sinh vật, giúp cho sinh vật chống chọi với điều kiện bất lợi của tự nhiên và tự vệ tốt hơn, tránh được kẻ thù…

Trong nhóm con non được bố mẹ chăm sóc tốt hơn.

21 Nhờ các ý nghĩa trên mà khả năng sống sót và sinh sản của các cá thể trong nhóm tốt hơn.

Ví dụ: Ở thực vật, hỗ trợ giữa các cây trong nhóm giúp cây chống lại tác động của gió,

IC IA L

hạn chế đổ, gãy và sự mất nước so với cây sống riêng lẽ. Hiện tượng liền rễ của các cây sống gần nhau như thông, vân sam…

Ở động vật, hiệu quả nhóm tạo điều kiện cho việc kiến mồi và chống kẻ thù hiệu

quả: đàn linh cẩu săn mồi tập thể, đàn bồ nông dàn hàng ngang bắt cá, đàn t râu rừng

FF

quây tròn chống ke thù và bảo vệ con non. Các con gà trong cùng một đàn nhờ tác động kích thích lẫn nhau nên đã tiêu thụ lượng thức ăn nhiều hơn gà nuôi riêng rẽ 30 – 50%.

O

Nhiều loài chim, thú, bò sát có sự phân chia đẳng cấp trong đàn. Sự chấp n hận vị trí trong đàn giảm sự xô xát lẫn nhau để tranh giành thức ăn, chỗ ở… Những cá thể

N

khỏe mạnh thuộc đẳng cấp cao luôn ưu thế trong giao phối, góp phần cải tạo nòi

Ơ

giống.

N

cần chú ý áp dụng các biện pháp:

H

Trong sản xuất, để hạn chế cạnh tranh ngoài việc cung cấp đầy đủ dinh dưỡng, Trong trồng trọt:

Y

Trồng luân canh, xen canh.

U

Trồng với mật độ thích hợp, chủ động tỉa thưa đúng kĩ thuật.

Q

Trong chăn nuôi:

M

Kết hợp nuôi nhiều loài có nhu cầu sống khác nhau trong cùng môi trường sống.

KÈ

Nuôi với mật độ thích hợp, chủ động tách đàn hợp lí.

Câu 8.

Hiện tượng tỉa thưa ở thực vật thể hiện mối quan hệ gì giữa các sinh vật? Trong

ẠY

điều kiện nào hiện tượng tỉa thưa diễn ra mạnh mẽ?

D

Ở các rừng cây trồng đã khép tán, người trồng rừng thường chặt tỉa c ác cành phía

dưới để tận dụng làm củi đun. Hãy cho biết việc làm của những người trồng rừng nêu trên là đúng hay sai? Giải thích.

Hướng dẫn trả lời.

– Hiện tượng tỉa thưa thể hiện quan hệ cùng loài và khác loài của các sinh vật trong tự nhiên.

22 Hiện tượng tỉa thưa diễn ra mạnh mẽ khi: Mật độ cá thể của quần thể lớn, nguồn dinh dưỡng và ánh sáng thiếu.

Hiện tượng tỉa thưa của các cành hoặc cây phía dưới là do chúng nhận được nguồn năng lượng ít, quang hợp kém, tổng hợp ít chất hữu cơ không bù được năng

IC IA L

lượng tiêu hao trong hô hấp.

Khi cành hoặc cây phía dưới quang hợp kém, khả năng lấy nước và chất

dinh dưỡng cũng kém nên các cành hoặc cây phía dưới dễ héo, rụng hoặc chết sớm hơn.

FF

Khi rừng đã khép tán, các cành phía dưới thiếu ánh sáng, không quang hợp được, làm tiêu hao chất hữu cơ và thường là tự rụng đi sau một thời gian.

O

Việc người trồng rừng chặt tỉa các cành phía dưới để tận dụng làm củi đun là hợp lí,

N

vừa tận dụng được nguồn nguyên liệu cho sinh hoạt vừa có lợi cho cây trồng.

Câu 9.

Ơ

Cho những ví dụ sau:

H

Linh cẩu ăn hươu; 2. Dây tơ hồng bám trên cây bụi; 3. Vi khuẩn cố định đạm

N

trong nốt sần rễ cây lạc; 4. Chim ăn sâu non; 5. Giun sống trong ruột người; 6. Sâu bọ sống nhờ trong tổ kiến; 7. Nhạn bể và cò làm tổ tập đoàn; 8. Các cây thông gần nhau

Y

liền rễ với nhau; 9. Địa y; 10. Một loài cỏ mọc quần tụ với nhau thành nhóm.

U

Sắp xếp các hiện tượng trên vào các mối quan hệ sinh thái cho hợp lí.

Q

So sánh mối quan hệ ở ví dụ 6 với ví dụ 3.

M

Hướng dẫn trả lời.

a) - Quan hệ cùng loài: 8, 10.

KÈ

Quan hệ khác loài: 1,2,3,4,5,6,7,9

+ Cộng sinh: 3,9

ẠY

Hội sinh: 6

D

Hợp tác: 7 Kí sinh – vật chủ: 2,5 Vật ăn thịt – con mồi: 1,4.

– Giống nhau: đều là mối quan hệ hỗ trợ khác loài

- Khác nhau: + Ví dụ 6 là mối quan hệ hội sinh: Sự hợp tác 2 loài sinh vật trong đó một bên có lợi còn bên kia không có lợi cũng không có hại.

23 Ví dụ 3 là mối quan hệ cộng sinh: Sự hợp tác cùng có lợi cho cả hai loài sinh vật.

Câu 10. a) Phân biệt mối quan hệ vật ăn thịt-con mồi với mối quan hệ vật kí sinh-vật chủ.

Cho một ví dụ về ứng dụng của mối quan hệ vật ăn thịt - con mồi trong phòng trừ côn

IC IA L

trùng gây hại bằng biện pháp sinh học. Ý nghĩa của mối quan hệ cạnh tranh giữa các sinh vật cùng loài trong tự nhiên?

Hướng dẫn trả lời. a) Vật ăn thịt – con mồi

Vật kí sinh – vật chủ

FF

Đặc điểm

Vật ăn thịt thường lớn hơn

Vật kí sinh thường bé hơn

thể

con mồi

vật chủ

Mức quan hệ

Vật ăn thịt giết chế con

N

Vật kí dinh thường không

giết chết con mồi

Ơ

mồi

Vật ăn thịt thường ít hơn

Vật kí sinh thường nhiều

con mồi

hơn vật chủ

N

Ví dụ: Ong bắp cày diệt sâu hại .

H

Số lượng cá thể

O

Kích thước cơ

Y

b) Ý nghĩa:

U

Khi cạnh tranh gay gắt, quyết liệt có thể dẫn đến sự phân hóa quần thể làm xuất hiện các loài mới bằng con đường cách li sinh thái, cách li địa lí và thiết lập nên trạng

Q

thái cân bằng sinh học mới trong tự nhiên.

M

Các cá thể có sức sống cao hơn (các con khỏe mạnh thắng thế), có khả năng sinh

KÈ

sản cao hơn sẽ có khả năng truyền vốn gen sang các thế hệ sau, nhờ vậy giúp cho loài

D

ẠY

tồn tại, phát triển và tiến hóa.

CHƯƠNG II. HỆ SINH THÁI

A. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM VÀ CHUYÊN SÂU

I. Quần thể sinh vật.

1. Thế nào là quần thể sinh vật Quần thể sinh vật là tập hợp những cá thể cùng loài, sinh sống trong một khoảng không gian nhất định, ở một thời điểm nhất định. Những cá thể trong quần thể trong

24 quần thể có khả năng sinh sản tạo thành những thế hệ mới.

Ví dụ: Quần thể những cây thông sống trên cùng một cánh rừng. Quần thể những con cá chép sống trong cùng một cái ao.

2. Đặc trưng về cấu trúc của quần thể.

Tỉ lệ giới tính là tỉ lệ giữa số lượng cá thể đực/cá thể cái.

IC IA L

a. Tỉ lệ giới tính. Ở đa số các loài động vật, tỉ lệ đực/cái ở giai đoạn trứng hay con non mới nở thường là 1/1. Một số loài động vật có xương sống có số lượng cá thể đực cao hơn cái, như gà

FF

gô Mĩ, ngỗng, vịt tỉ lệ thường là 60/40. Ngược lại một số loài tỉ lệ đực thấp hơn cái, như cá diếc bạc tỉ lệ là 93/202, hươu, nai, sóc và nhiều loài chim đa thê như gà

O

lôi, gà tây…

Tỉ lệ giới tính thay đổi chủ yếu theo nhóm tuổi của quần thể và phụ thuộc vào

N

nhiều yếu tố như:

Ơ

Sự tử vong không đều giữa cá thể đực và cái. Ví dụ: Ở nhiều loài thằn lằn và rắn,

H

sau khi giao phối số cá thể đực giảm xuống do trong thời giam đi tìm con cái nhiều con

N

đực tử vong do thiếu thưc ăn. Tuy nhiên, sau mùa sinh sản số cá thể cái giảm nhiều do kiệt sức sau khi đẻ.

Y

Điều kiện môi trường sống. Ví dụ: Kiến nâu (Formica rufa) nếu đẻ trứng ở nhiệt

U

độ thấp hơn 20 oC trứng nở ra toàn con cái, nếu đẻ trứng ở nhiệt độ cao hơn 20 oC trứng

Q

nở ra hầu hết là con đực.

M

+ Đặc điểm sinh thái của loài. Ví dụ: Trùng bánh xe vào mùa hè điều kiện thuận lợi số lượng con đực rất ít, sinh sản vô tính. Khi điều kiện môi trường xấu đi số lượng con

KÈ

đực tăng lên, làm tăng sức chống chịu của con non bằng sinh sản hữu tính. + Đặc điểm sinh lí và tập tính của loài. Ví dụ: Loài tôm Pandalus borealis tham gia

ẠY

vào đàn đẻ trứng ở tuổi 2,5 năm, sau đó chuyển giới ở mùa sinh sản tiếp theo.

D

+ Do điều kiện dinh dưỡng của cá thể. Ví dụ: Hợp tử ong mật có 2 NST giới tính, nếu

được nuôi trong sữa chúa sẽ phát triển thành ong cái (ong chúa), nếu không được nuôi bằng sữa chúa sẽ phát triển thành ong thợ, ong lính… b. Thành phần nhóm tuổi.

Quần thể có nhiều nhóm tuổi, mỗi nhóm tuổi có ý nghĩa sinh thái khác nhau.

Các nhóm tuổi

Ý nghĩa sinh thái

25 Nhóm tuổi trước sinh sản

Các cá thể lớn nhanh, nhóm này có vai trò chủ yếu trong việc tăng sinh khối cho quần thể.

Nhóm tuổi sinh sản

Khả năng sinh sản của các cá thể quyết định mức sinh sản của quần thể.

Các cá thể không còn khả năng sinh sản nên hầu như

IC IA L

Nhóm tuổi sau sinh sản

không ảnh hưởng đến sự phát triển của quần thể

Người ta dùng các biểu đồ tháp tuổi để biểu diễn thành phần nhóm tuổi của quần

H

Ơ

N

O

FF

thể. Có 3 dạng tháp tuổi

N

Hình. Các tháp tuổi của quần thể sinh vật

Y

c. Mật độ quần thể.

Q

hay thể tích. Ví dụ:

U

Mật độ quần thể là số lượng hay khối lượng sinh vật có trong một đơn vị diện tích Mật độ cây cam : 500 cây/ha đồi.

M

Mật độ cá trắm : 3 con/m3 nước ao nuôi…

KÈ

Mật độ quần thể thay đổi theo mùa, theo năm và phụ thuộc vào chu kì sống của sinh vật. Mật độ quần thể tăng khi nguồn sống trong quần thể dồi dào; mật độ quần thể giảm mạnh do các biến động bất thường của điều kiện sống như lụt lội, cháy rừng, dịch

ẠY

bệnh…

D

Mật độ ảnh hưởng tới mức độ sử dụng nguồn sống trong môi trường, tới

khả năng sinh sản và tử vong của cá thể trong quần thể.

Khi mật độ cá thể tăng quá cao, các cá thể cạnh tranh nhau gay gắt giành thức ăn,

nơi ở…dẫn tới tỉ lệ tử vong cao.

Khi mật độ giảm, thức ăn dồi dào thì ngược lại, các cá thể trong quần thể tăng cường hỗ trợ nhau, dẫn tới khả năng sinh sản trong quần thể tăng.

26 Ảnh hưởng của môi trường tới quần thể sinh vật.

Các điều kiện sống của môi trường như khí hậu, thổ nhưỡng, thức ăn, nơi ở… thay đổi sẽ dẫn tới sự thay đổi số lượng cá thể của quần thể.

Số lượng cá thể trong quần thể tăng cao khi môi trường sống có khí hậu phù hợp,

IC IA L

nguồn thức ăn dồi dào, nơi ở rộng rãi….Tuy nhiên, nếu số lượng cá thể tăng quá cao, nguồn thức ăn trở nên khan hiếm, nơi ở và nơi sinh sản chật chội thì nhiều cá thể sẽ bị chết. Mật độ quần thể được điều chỉnh về mức cân bằng.

Trạng thái cân bằng của quần thể là trạng thái quần thể có số lượng cá thể ổn định

FF

và phù hợp với khả năng cung cấp nguồn sống của môi trường.

Cơ chế duy trì trạng thái cân bằng của quần thể là cơ chế điều hòa mật độ quần thể

O

trong trường hợp quá thấp hoặc quá cao. Được thực hiện theo hai phương thức: + Điều hòa khắc nghiệt: là điều hòa gây ảnh hưởng rõ rệt lên mức tử vong của quần

N

thể, thông qua các hình thức như tỉa thưa hoặc ăn thịt lẫn nhau…

Ơ

+ Điều hòa mềm dẻo: là điều hòa ảnh hưởng tới mức sinh sản, tử vong, nhập cư, xuất

H

cư thông qua các hình thức như một loài có khả năng tiết chất hóa học để ức chế sinh

N

trưởng các cá thể khác xung quanh, một số loài giảm sức sinh sản do bị ức chế vì mật Quần thể người.

Y

độ quần thể quá cao, một số loài tăng mức xuất cư khi nguồn sống giảm…

U

Sự khác nhau giữa quần thể ngưới với các quần thể sinh vật khác.

Q

Con người cũng là một loài sinh vật nên quần thể người có những đặc điểm sinh

M

học như những quần thể sinh vật khác.

Do con người có lao động và tư duy nên quần thể người có một số đặc trưng về

KÈ

kinh tế - xã hội mà các quần thể sinh vật khác không có như pháp luật, kinh tế, hôn nhân, giáo dục, văn hóa…nên con người có khả năng tự điều chỉnh các đặc điểm sinh thái

ẠY

trong quần thể, đồng thời cải tạo thiên nhiên.

D

2. Đặc trưng về thành phần nhóm tuổi của mỗi quần thể người (còn gọi là cấu

trúc dân số của quần thể người).

Người ta chia cấu trúc dân số của quần thể người thành 3 nhóm tuổi khác nhau: + Nhóm tuổi trước sinh sản: từ sơ sinh đến dưới 15 tuổi Nhóm tuổi sinh sản và lao động: từ 15 tuổi đến dưới 65 tuổi.

Nhóm tuổi hết khả năng lao động nặng nhọc: từ 65 tuổi trở lên.

27 Cấu trúc dân số của một quốc gia đươc thể hiện bằng hình tháp dân số. Có các dạng hình tháp dân số như: Hình tháp dân số phát triển: Đáy rộng thể hiện số trẻ em sinh ra hằng năm cao, cạnh hình tháp xiên và đỉnh tháp nhọn biểu hiện tỉ lệ tử vong cao, tuổi thọ trung bình

IC IA L

thấp. Đây là hình tháp phổ biến của nhiều nước đang phát triển. Ví dụ: tháp dân số Ấn Độ năm 1970 (hình a).

Hình tháp dân số ổn định: Hình tháp có đáy rộng vừa phải, cạnh hình tháp xiên vừa phải biểu hiện mức sinh sản và tử vong thấp hơn ở hình tháp dân số phát triển,

FF

tuổi thọ trung bình không cao. Ví dụ: tháp dân số Việt Nam năm 1989 (hình b)

+ Hình tháp dân số suy giảm: Hình tháp có đáy hẹp, cạnh hình tháp thẳng, đỉnh tháp

O

không nhọn biểu hiện mức sinh sản và tử vong đều thấp, tuổi thọ trung bình cao. Hình

U

Y

N

H

Ơ

N

tháp này có ở nhiều nước phát triển. Ví dụ: tháp dân số Thụy Điển năm 1955 (hình c)

Q

Hình. Hình tháp dân số của các nước

M

3. Tăng dân số và phát triển xã hội.

KÈ

Tăng dân số tự nhiên của một quốc gia hay vùng lãnh thổ là kết quả của số người sinh ra và nhập cư nhiều hơn số người tử vong và xuất cư.

Dân số thế giới tăng rất nhanh trong khoảng 200 năm lại đây. Năm 1987 đạt 5 tỉ,

ẠY

năm 2000 đạt 6 tỉ, hiện nay đạt khoảng 7,1 tỉ người. Sự tăng nhanh dân số thể giới đã

D

ảnh hưởng rất lớn tới chất lượng cuộc sống của con người và các chính sách kinh tế xã hội của mỗi quốc gia. Để hạn chế ảnh hưởng xấu của việc tăng sân số quá nhanh, mỗi quốc gia cần phải điều chỉnh phát triển dân số một cách hợp lí để đảm bảo chất lượng cuộc sống của mỗi con người hài hòa với sự phát triển kinh tế - xã hội, khai thác tài nguyên, môi trường của đất nước.

28 III. Quần xã sinh vật.

1. Thế nào là một quần xã sinh vật?

Quần xã sinh vật là một tập hợp các quần thể sinh vật thuộc nhiều loài khác nhau, cùng sống trong một không gian xác định. Các sinh vật trong quần xã có mối quan hệ sinh vật trong quần xã thích nghi với môi trường sống của chúng.

Những dấu hiệu điển hình của một quần xã.

IC IA L

gắn bó như một thể thống nhất và do vậy, quần xã có cấu trúc tương đối ổn định. Các

Quần xã có các đặc điểm về số lượng và thành phần các loài sinh vật.

FF

Số lượng các loài được đánh giá qua những chỉ số về độ đa dạng, độ nhiều, độ thường gặp…của các loài đó trong quần xã.

O

Thành phần các loài sinh vật được thể hiện qua việc xác định loài ưu thế, loài đặc Bảng tóm tắt các đặc điểm của quần xã.

N

trưng…

Các chỉ số

Thể hiện

Số lượng

Độ đa dạng

Mức độ phong phú về số lượng loài trong quần

H xã

N

các loài

Ơ

Đặc điểm

Độ nhiều

xã

Độ thường gặp

Q

U

Y

trong quần

Thành phần Loài ưu thế Loài đặc trưng

M

loài trong

Tỉ lệ % số địa điểm bắt gặp một loài trong tổng số điểm khảo sát Loài đóng vai trò quan trọng trong quần xã Loài chỉ có ở một quần xã hoặc có nhiều hơn hẳn các loài khác

KÈ

quần xã

Mật độ cá thể của từng loài trong quần xã

Quan hệ giữa ngoại cảnh và quần xã

ẠY

Các nhân tố sinh thái vô sinh và hữu sinh luôn ảnh hưởng tới quần xã, tạo nên sự

D

thay đổi. Ảnh hưởng của các nhân tố vô sinh như sự thay đổi theo chu kì ngày đêm, ví dụ

trong rừng mưa nhiệt đới: ếch nhái, chim cú, muỗi ít hoạt động ban ngày, hoạt động nhiều và ban đêm. Chu kì mùa, ví dụ như ở quần xã vùng lạnh: chim và nhiều loài động vật di cư để tránh mùa đông giá lạnh, và quay lại vào mùa xuân ấm áp…

29 Ảnh hưởng của các nhân tố hữu sinh như sự tăng lượng thức ăn thực vật dẫn đến tăng động vật ăn thực vật, tăng động vật ăn thịt. Ngược lại khi động vật ăn thịt tăng quá đông thì số lượng động vật là con mồi sẽ giảm xuống…

Số lượng cá thể trong quần xã thay đổi theo những thay đổi của ngoại cảnh. Tuy

IC IA L

nhiên, số lượng cá thể luôn được khống chế ở mức độ nhất định phù hợp với khả năng đáp ứng của môi trường, tạo nên sự cân bằng sinh học trong quần xã.

IV. Hệ sinh thái Thế nào là một hệ sinh thái?

FF

Hệ sinh thái bao gồm quần xã sinh vật và khu vực sống của quần xã (sinh cảnh).

Trong hệ sinh thái, các sinh vật luôn tác động lẫn nhau và tác động qua lại với các nhân

O

tố vô sinh của môi trường tạo thành một hệ thống hoàn chỉnh và tương đối ổn định. Ví dụ: Hệ sinh thái một khu rừng nhiệt đới.

N

Một hệ sinh thái hoàn chỉnh có các thành phần chủ yếu sau:

H

Sinh vật sản xuất là thực vật.

Ơ

Các thành phần vô sinh như đất đá, nước, thảm mục…

N

Sinh vật tiêu thụ gồm động vật ăn thực vật, động vật ăn thịt.

Sinh vật phân giải như vi khuẩn, nấm…

Y

Chuổi thưc ăn và lưới thức ăn.

U

Chuổi tức ăn và lưới thức ăn biểu hiện mối quan hệ dinh dưỡng giữa các loài sinh vật

Q

trong quần xã của hệ sinh thái.

M

a. Thế nào là một chuổi thức ăn?

Một chuổi thức ăn gồm nhiều loài sinh vật có quan hệ dinh dưỡng với nhau và mỗi

KÈ

loài là một mắt xích của chuỗi. Trong một chuổi, một mắt xích sẽ sử dụng mắt xích kề phía trước làm thức ăn đồng thời nó là thức ăn của mắt xích kề phía sau.

ẠY

Ví dụ: Cây cải → Sâu rau → Chim sâu → Diều hâu.

D

b. Thế nào là lưới thức ăn?

Lưới thức ăn là tập hợp các chuổi thức ăn, trong đó một loài tham gia đồng thời

vào nhiều chuổi thức ăn khác nhau. Ví dụ:

N

O

FF

IC IA L

30

Ơ

Hình. Một lưới thức ăn trong hệ sinh thái rừng.

H

- Một lưới thức ăn càng có nhiều loài tham gia, nhất là loài rộng thực thì càng phức

N

tạp. Trong thực tế lưới thức ăn có thể có từ 2 đến 138 loài, trung bình khoảng 20 -30 loài.

U

vùng khơi vào gần bờ.

Y

Trong tự nhiên, cấu trúc lưới thức ăn phức tạp dần từ vùng cực đến xích đạo, từ

Câu 1.

Q

B. CÂU HỎI - BÀI TẬP ÔN LUYỆN VÀ NÂNG CAO

M

Quần thể là gì? Nêu những đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật?

KÈ

Sự tác động của các nhân tố sinh thái lên quần thể khác với tác động lên cá thể

sinh vật riêng lẽ như thế nào?

ẠY

Hướng dẫn trả lời.

- Quần thể sinh vật là tập hợp những cá thể cùng loài, sinh sống trong một khoảng

D

không gian nhất định, ở một thời điểm nhất định. Những cá thể trong quần thể có khả năng sinh sản tạo thành những thế hệ mới.

Những đặc trưng cơ bản của quần thể sinh vật gồm: + Tỉ lệ giới tính: là tỉ lệ giữa số lượng cá thể đực/cá thể cái.

31 Thành phần nhóm tuổi: các cá thể trong quần thể được chia thành nhiều nhóm tuổi, gồm nhóm tuổi trước sinh sản, nhóm tuổi sinh sản và nhóm tuổi sau sinh sản.

Mật độ cá thể trong quần thể: là số lượng hay khối lượng sinh vật có trong một đơn vị diện tích hay thể tích.

IC IA L

Sự tác động của các nhân tố sinh thái lên quần thể khác với tác động lên từng cá thể riêng lẽ:

Đối với từng cá thể riêng lẽ: tác động khác nhau tùy từng cá thể và phụ thuộc vào giới tính, lứa tuổi, trạng thái sinh lí, trạng thái sức khỏe, loài và tùy nơi tùy lúc.

FF

Đối với quần thể: Các nhân tố vô sinh, hữu sinh tác động lên quần thể làm ảnh hưởng tới sự phân bố của quần thể, sự biến động của quần thể, cấu trúc quần thể. Tác

O

động làm thay đổi những đặc điểm cơ bản của quần thể, có khi hủy diệt quần thể.

Câu 2.

N

Trong các đặc trưng của quần thể, đặc trưng nào là đặc trưng cơ bản nhất? Vì

Ơ

sao?

H

Độ đa dạng và độ nhiều của quần xã khác nhau cơ bản ở những điểm nào? Mối

N

quan hệ giữa độ đa dạng và độ nhiều của quần thể?

Hướng dẫn trả lời.

Y

a) Các đặc trưng của quần thể gồm: tỉ lệ giới tính, thành phần nhóm tuổi và mật độ

U

quần thể.

Q

Trong đó mật độ quần thể được được xem là đặc trưng cơ bản nhất, vì mật độ quần

M

thể ảnh hưởng đến

Mức sử dụng nguồn sống.

KÈ

Tần số gặp nhau giữa cá thể đực và cá thể cái.

Sức sinh sản và sự tử vong.

ẠY

Trạng thái cân bằng của quần thể.

D

- Độ đa dạng và độ nhiều của quần xã khác nhau ở những điểm cơ bản sau:

Độ đa dạng thể hiện ở độ giàu loài (số lượng loài) và mức độ phong phú (tỉ lệ

tương đối giữa các loài) trong quần xã. Độ nhiều thể hiện mật độ cá thể của mỗi loài trong quần xã.

Mối quan hệ: độ đa dạng và độ nhiều quan hệ thuận nghịch với nhau, thường số lượng loài càng đa dạng thì số lượng cá thể mỗi loài càng giảm đi và ngược lại.

Câu 3.

32 Người ta đã tiến hành thả một số cá thể chuột đồng vào một cánh đồng cỏ, lúc đầu số lượng chuột đồng tăng lên nhanh chóng, nhưng sau đó tăng chậm lại và càng về sau số lượng chuột đồng càng ít thay đổi.

Nêu các nguyên nhân dẫn tới số lượng chuột đồng tăng nhanh ở giai đoạn đầu.

IC IA L

Nguyên nhân nào làm giảm dần mức độ tăng số lượng cá thể chuột đồng.

Hướng dẫn trả lời:

Nguyên nhân dẫn tới số lượng chuột đồng tăng nhanh ở giai đoạn đầu là do nguồn sống dồi dào, nơi ở rộng rãi,… môi trường chưa bị ô nhiễm tạo điều kiện thuận

FF

lợi cho sức sinh sản của quần thể tăng cao. Số cá thể mới sinh ra cao hơn số cá thể tử vong.

O

Nguyên nhân làm giảm dần mức độ tăng cá thể chuột đồng là do khi số lượng cá thể của quần thể tăng lên nhanh sẽ khai thác ngày càng nhiều nguồn sống từ môi trường,

N

dẫn tới sự thiếu hụt nguồn sống. Quần thể trở nên thiếu thức ăn, nơi ở ngày càng chật

Ơ

chội, chất thải ngày một nhiều … dẫn tới dịch bệnh, cạnh tranh giữa các cá thể về thức

H

ăn, nơi ở … ngày một gay gắt. Trong điều kiện sống khó khăn, sức sinh sản của quần

N

thể giảm dần và mức độ tử vong tăng lên.

Câu 4.

U

Hướng dẫn trả lời:

Y

Phân biệt quần thể sinh vật và quần xã sinh vật.

D

ẠY

KÈ

M

Định nghĩa

Q

Dấu hiệu phân biệt

Quần thể

- Quần thể sinh vật là tập

Quầ n xã - Quần xã sinh vật là một tập

hợp những cá thể cùng loài,

hợp các quần thể sinh vật

sinh sống trong một khoảng

thuộc nhiều loài khác nhau,

không gian nhất định, ở một

cùng sống trong một không

thời điểm nhất định. Những

gian xác định. Các sinh vật

cá thể trong quần thể trong

trong quần xã có mối quan

quần thể có khả năng sinh

hệ gắn bó như một thể thống

sản tạo thành những thế hệ

nhất và do vậy, quần xã có

mới.

cấu trúc tương đối ổn định.

Các sinh vật trong quần xã thích nghi với môi trường

33 sống của chúng.

- Cá thể

- Quần thể

Số lượng loài.

- Chỉ một loài.

- Gồm nhiều loài.

Chức năng dinh

- Là một mắt xích trong

- Tạo lưới thức ăn với nhiều

dưỡng.

chuỗi thức ăn

chuỗi thức ăn, nhiều mắt

IC IA L

Đơn vị cấu trúc

xích thức ăn, đóng vai trò

quan trọng trong hệ sinh thái.

- Cơ chế điều hoà mật độ

cân bằng sinh học.

quần thể

O

Câu 5.

- Khống chế sinh học

FF

Cơ chế đảm bảo sự

N

Cho các quần thể các loài sinh vật: đại bàng, châu chấu, lúa, ếch, rắn.

Xây dựng một chuỗi thức ăn có đầy đủ các loài trên.

Ơ

Loại bỏ mắt xích nào trong chuổi thức ăn trên sẽ gây hậu quả lớn nhất? Vì sao?

H

Hướng dẫn trả lời:

N

Chuổi thưc ăn: Lúa → Châu chấu → Ếch → Rắn → Đại bàng.

Y

Loại bỏ mắt xích lúa sẽ gây hậu quả lớn nhất. Vì: Lúa là sinh vật sản xuất là mắt

U

xích đầu cung cấp chất dinh dưỡng và năng lượng cho toàn bộ chuổi thức ăn.

Câu 6.

Q

Tại sao chuỗi thức ăn trong các hệ sinh thái ở cạn thường ngắn hơn so với các chuỗi

M

thức ăn trong các hệ sinh thái dưới nước?

KÈ

Hướng dẫn trả lời.

Hiệu suất sinh thái của chuỗi thức ăn trên cạn thường thấp do nhiều nguyên nhân

chẳng hạn như:

ẠY

Môi trường trên cạn thường không ổn định, do vậy sinh vật thường tiêu tố n nhiều

năng lượng hơn trong quá trình trao đổi chất.

D

Thực vật trên cạn thường chứa nhiều chất khó tiêu hóa như xelulozo,... do vậy

hiệu suất sử dụng thức ăn ở sinh vật tiêu thụ thực vật thấp. + Động vật ăn thịt thường tiêu tốn nhiều năng lượng cho hoạt động săn mồi.

Hiệu suất sinh thái của chuỗi thức ăn dưới nước thường cao hơn do nhiều nguyên nhân chẳng hạn như:

34 Môi trường dưới nước thường ổn định, do vậy mà sinh vật thường tiêu tốn ít năng lượng trong quá trình trao đổi chất.

Thực vật phù du dễ tiêu hóa, do vậy hiệu suất sử dụng thức ăn ở sinh vật tiêu thụ thực vật cao.

IC IA L

+ Động vật ăn thịt thường tiêu tốn ít năng lượng cho việc di chuyển săn mồi.

Câu 7.

Trình bày nguyên nhân, ý nghĩa của sự phân tầng của các quần xã sinh vật? Cho một số ví dụ về sự phân tầng trong quần xã sinh vật.

FF

Hướng dẫn trả lời.

Nguyên nhân có sự phân tầng: là do sự phân bố không đồng đều của các nhân tố

O

ngoại cảnh.

Ý nghĩa của sự phân tầng: tăng khả năng sử dụng các nguồn sống trong quần xã,

N

làm giảm mức độ cạnh tranh giữa các loài trong quần xã.

Ơ

Ví dụ:

H

Rừng nhiệt đới thường có 5 tầng: tầng vượt tán, tầng ưu thế sinh thái rừng (tầng

N

tán rừng), tầng dưới tán, tầng cây bụi thấp và tầng cỏ, dương xỉ Ở thủy vực có tầng trên mặt có ánh sáng gọi là tầng tạo sinh, lớp nước sâu thiếu

U

Y

ánh sáng, ở đó thực vật không phát triển gọi là tầng phân hủy.

Câu 8.

Q

Một trong những biện pháp cơ bản để nâng cao năng suất là tăng lượng chất dinh

M

dưỡng chu chuyển trong nội bộ hệ sinh thái. Người ta cần phải l àm gì để thực hiện biện pháp đó?

KÈ

Hướng dẫn trả lời. Để thực hiện biện pháp đó cần:

ẠY

Tăng cường việc sử dụng các chất hữu cơ. Việc tận dụng các chất hữu cơ (phân

D

chuồng, rác, rơm rạ...) làm tăng lượng chất hữu cơ chu chuyển trong hệ sinh thái.

Tăng cường việc sử dụng đạm sinh học. Có nhiều nguồn đạm sinh học khác nhau:

do vi sinh vật cố định trong đất, rong lục cố định, cây họ đậu cố định, bèo hoa dâu cố định...

Sử dụng hợp lí phân hóa học.

Làm giảm sự mất chất dinh dưỡng khỏi các hệ sinh thái.

Câu 9.

35 Từ lâu ông cha ta đã có câu: “Nhất canh trì, nhì canh viên, ba canh điền”. Tổng kết đó giống với một kiểu hệ sinh thái nông nghiệp mà hiện nay chúng ta đang phát triển ở nông thôn.

Kiểu hệ sinh thái đó là gì? Hãy giải thích những ưu điểm của nó.

IC IA L

Hướng dẫn trả lời.

Hệ sinh thái VAC. VAC – vườn, ao, chuồng.

Vườn chỉ các hoạt động trồng trọt, ao chỉ các hoạt động nuôi trồng thủy sản,

FF

chuồng chỉ các hoạt động chăn nuôi trên cạn.

Đây là các hoạt động kết hợp với nhau trong một hệ sinh thái khép kín, trong đó có

O

cả con người.

VAC là một mô hình hiệu quả thể hiện chiến lược tái sinh.

N

Tái sinh nguồn năng lượng mặt trờ qua quang hợp cây xanh.

Ơ

Tái sinh các chất thải (chất thải của hệ phụ này được sử dụng như nguồn dinh

H

dưỡng của hệ phụ kia).

N

Chiến lược tái sinh này còn làm thanh sạch môi trường.

Y

Thực chất của mối quan hệ tương tác giữa các thành phần, các yếu tố trong hệ sinh thái VAC.

U

Là sự luân chuyển, quay vòng của các dòng vật chất và năng lượng giữa vườn – ao

Q

– chuồng thông qua hành vi có ý thức của con

M

người. Nhằm:

Tận dụng không gian sinh thái 3 chiều của vùng nhiệt đới giàu ánh sáng, nhiệt độ

KÈ

và độ ẩm.

Khai thác các nguồn tài nguyên tái sinh và tái sử dụng các chất thải của cây trồng,

ẠY

vật nuôi đưa vào chu trình sản xuất mới.

D

Hạn chế sự suy giảm các nguồn tài nguyên không tái tạo (chủ yếu là sự xói mòn

đất)

Làm ra nhiều sản phẩm hơn, có chất lượng tốt hơn trên cùng một đơn vị diện tích canh tác.

Câu. 10.

Nguyên nhân nào gây mất cân bằng sinh thái? Nêu hậu quả của mất cân bằng sinh thái đối với đời sống con người.

36 Hướng dẫn trả lời: Nguyên nhân gây mất cân bằng sinh thái: Một trong các yếu tố cấu thành hệ sinh thái bị phá hủy, bị giảm sút làm cho sự chuyển hóa năng lượng, vật chất trong hệ sinh thái mất cân đối.

IC IA L

Do các biến động lớn của môi trường: núi lửa, động đất, ô nhiễm môi trường…

Do tác động của con người ảnh hưởng đến các mắt xích thức ăn.

Môi trường bị biến đổi gây giảm sút số lượng cá thể trong các quần thể, quần xã

FF

sinh vật.

Gây lũ lụt, xói mòn, thiệt hại về tài nguyên…

O

Phá vỡ chuỗi thưc ăn, hệ sinh thái bị biến đổi về cấu trúc.

Ơ

N

CHƯƠNG III.

N

H

CON NGƯỜI, DÂN SỐ VÀ MÔI TRƯỜNG KIẾN THỨC TRONG TÂM VÀ CHUYÊN SÂU

Y

I. Tác động của con người đối với môi trường.

U

1. Tác động của con người tới môi trường qua các thời kì phát triển của xã hội.

Q

- Thời kì nguyên thủy.

Tác hại lớn nhất là đã gây cháy một số cánh rừng ở Trung Âu, Đông Phi, Nam Mĩ,

M

Đông Nam Á.

KÈ

Xã hội nông nghiệp.

Hoạt động trồng trọt, chăn nuôi đã chặt phá, đốt rừng để lấy đất canh tác, chăn thả gia

ẠY

súc. Hoạt động cày xới đất canh tác đã góp phần làm thay đổi đất và nước tầng mặt. Hậu quả là nhiều vùng đất bị khô cằn và suy giảm độ màu mỡ. Nhiều vùng rừng bị chuyển

D

đổi thành khu dân cư và khu sản xuất nông nghiệp.

Tuy nhiên, ngoài việc phá rừng, hoạt động nông nghiệp đã đem lại một số lợi ích, đặc biệt là tích lũy được nhiều giống cây trồng, vật nuôi và hình thành nhiều hệ sinh thái nông nghiệp.

Xã hội công nghiệp.

37 Thế kỉ XVIII, sự ra đời của nhiều loại máy móc đã tác động mạnh mẽ, ảnh hưởng xấu tới môi trường.

Nền nông nghiệp cơ giới hóa đã tạo ra nhiều vùng trồng trọt lớn.

Công nghiệp khai khoáng đã phá đi nhiều diện tích rừng trên Trái Đất.

IC IA L

Đô thị hóa đã lấy đi nhiều vùng đất rừng tự nhiên và đất trồng trọt.

Tuy nhiên nền công nghiệp phát triển cũng đã góp phần cải tạo môi trường. Như việc

sản xuất phân bón, thuốc bảo vệ thực vật làm tăng sản lượng lương thực, lai tạo nhà nhân giống được nhiều giống vật nuôi cây trồng quý…

FF

Những tác động của con người làm suy thoái môi trường tự nhiên.

Một trong những tác động lớn nhất của con người tới môi trường tự nhiên là phá

O

hủy thảm thực vật, từ đó gây ra nhiều hậu quả xấu như làm làm mất n hiều loài sinh vật, xói mòn và thoái hóa đất, mất nơi ở của sinh vật, hạn hán, lũ lụt…

N

Các hoạt động như khai thác khoáng sản, phát triển khu dân cư, sử dụng các loại

Ơ

thuốc bảo vệ thực vật, các hóa chất độc hại, chiến tranh, phát triển công nghiệp, phát

H

triển năng lượng hạt nhân… đã tác động xấu đến môi trường tự nhiên, gây ô nhiễm môi

N

trường, làm mất cân bằng sinh thái trong tự nhiên.

Vai trò của con người trong việc bảo vệ môi trường tự nhiên.

Y

Môi trường tự nhiên ngày nay đã ô nhiễm và suy thoái trầm trọng, với sự hiểu biết ngày

U

càng tăng, con người đã và đang nỗ lực để khắc phục tình trạng đó, đồng thời bảo

Q

vệ và cải tạo môi trường tự nhiên.

M

Những biện pháp chính là: Hạn chế phát triển dân số quá nhanh.

KÈ

Sử dụng có hiệu quả các nguồn tài nguyên.

Bảo vệ các loài sinh vật.

ẠY

Phục hồi và trồng rừng mới.

D

Kiểm soát và giảm thiểu các nguồn chất thải gây ô nhiễm môi trường.

Hoạt động khoa học của con người góp phần cải tạo nhiều giống cây trồng, vật

nuôi có năng suất cao. Ô nhiễm môi trường. Ô nhiễm môi trường là gì? Ô nhiễm môi trường là hiện tượng các tính chất vật lí, hóa học, sinh học của môi trường tự nhiên biến đổi gây tác hại cho đời sống của con người và các sinh vật khác.

38 Ô nhiễm môi trường chủ yếu do hoạt động của con người gây ra. Ngoài ra còn do một số hoạt động của tự nhiên như núi lửa phun, thiên tai lũ lụt… tạo điều kiện cho nhiều loài sinh vật gây bệnh phát triển…

Các tác nhân chủ yếu gây ô nhiễm môi trường.

IC IA L

Có nhiều tác nhân gây biến đổi tính chất vật lí, hóa học, sinh học của môi trường theo hướng tác hại cho đời sống của con người và các sinh vật khác, trong đó các tác nhân chủ yếu là:

a. Các chất khí và bụi thải ra từ các hoạt động công nghiệp và sinh hoạt.

FF

Các chất khí thải độc như: cacbon ôxit (CO), cacbônic (CO 2), lưu huỳnh điôxit (SO2), nitơ điôxit (NO2),…và bụi.

O

- Nguyên nhân gây ô nhiễm khí thải rất đa dạng nhưng chủ yếu là do quá trình đốt cháy nhiên liệu: gỗ, than đá, dầu mỏ, khí đốt…

N

b. Các hóa chất bảo vệ thực vật và chất độc hóa học.

Ơ

Thuốc bào vệ thực vật gồm các loại: thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ, thuốc diệt nấm

H

gây bệnh… có tác động bất lợi đối với sức khỏe của con người và nhiều loài động vật.

N

Chất độc hóa học như chất làm rụng lá do quân đội Mĩ sử dụng trong chiến tranh ở cho con người.

U

c. Các chất phóng xạ.

Y

miền Nam Việt Nam trước đây đã phá hủy môi trường và gây nhiều bệnh tật nặng nề

Q

Năng lượng nguyên tử và các chất phóng xạ có khả năng gây đột biến cho người

M

và sinh vật, gây ra một số bệnh di truyền, bệnh ung thư.

Nguồn ô nhiễm chủ yếu là từ chất thải khai thác chất phóng xạ, các nhà máy

KÈ

điện nguyên tử… và qua các vụ thử vũ khí hạt nhân. d. Các chất thải rắn.

ẠY

Bao gồm các dạng vật liệu thải ra từ quá trình sản xuất và sinh hoạt:

D

Các chất thải công nghiệp như: cao su, nhựa, giấy, dụng cụ kim loại, thủy tinh, tro

xỉ,…

Các chất thải từ hoạt động nông nghiệp chủ yếu là rác thải hữu cơ như: thực phẩm hư hỏng, lá cây, …

Chất thải từ hoạt động xây dựng như: đất, đá, vôi, cát…

Chất thải từ khai thác khoáng sản như: đất, đá…

Hoạt động y tế thải bông băng, kim tiêm..

39 + Các gia đình thải ra nhiều túi nilon, thức ăn thừa…

Các vi sinh vật gây bệnh (ô nhiễm sinh học).

Nhiều loài vi sinh vật gây bệnh cho con người và các sinh vật khác.

Nguồn gốc gây ô nhiễm sinh học chủ yếu là do các chất thải như: phân, rác, nước

IC IA L

thải sinh hoạt, xác chết sinh vật, nước và rác thải từ bệnh viện… không được thu gom và xử lí đúng cách tạo điều kiện cho vi sinh vật gây bệnh phá t triển và lây lan.

Các biện pháp hạn chế ô nhiễm môi trường.

Để hạn chế ô nhiễm môi trường, biện pháp chung cho các trường hợp là:

FF

Đẩy mạnh nghiên cứu khoa học để dự báo và tìm biện pháp phòng tránh.

Nâng cao hiểu biết và ý thức bảo vệ môi trường cho con người là biện pháp tối ưu,

O

có vai trò rất to lớn trong việc phòng chống ô nhiễm môi trường. Mỗi người đều phải có trách nhiệm bảo vệ môi trường sống của mình. trường là:

H

Ô nhiễm môi trường không khí:

Ơ

N

Ngoài ra một số biện pháp cụ thể đang được áp dụng để hạn chế ô nhiễm môi

N

Hạn chế sự gia tăng phương tiện vận chuyển một cách tự phát, tiến tới xây dựng

Y

các phương tiện vận tải công cộng hiện đại như xe bus, tàu điện ngầm, tàu điện trên cao...

U

Sử dụng nhiên liệu sạch như điện, ga, hydro, năng lượng mặt trời...

Q

Cải thiện kỹ thuật xe máy nhằm giảm bớt sự phát thải khí ô nhiễm từ xe cộ và sử

M

dụng các biện pháp đơn giản để giảm sự bay hơi nhiên liệu.

Sử dụng các loại xe "sạch" với môi trường

KÈ

Trồng nhiều cây xanh Lắp đặt các thiết bị lọc khí cho các nhà máy…

ẠY

Ô nhiễm nguồn nước:

D

Xây dựng nhà máy xử lí nước thải Thiết kế hệ thống cấp nước, tiêu nước cho các khu nuôi thuỷ sản Tổ chức quản lý và kiểm soát chất lượng nguồn nước… Ô nhiễm hóa chất độc: Bỏ xác thuốc trừ sâu vào nơi tái chế xác thải, tránh vứt bừa bãi ra môi trường.

Các nhà máy cần có hệ thống xử lí hóa chất thải.

Xây dựng nơi quản lí chặt chẽ các chất độc hại, gây nguy hiểm cao…

40 Ô nhiễm các chất thải rắn: Chôn lấp và đốt cháy rác một cách khoa học.

Xây dựng thêm nhà máy tái chế chất thải… Ô nhiễm do các vi sinh vật gây bệnh:

IC IA L

Giữ vệ sinh thân thể.

Vệ sinh nhà cửa, phát quang xung quanh.

Vệ sinh an toàn thực phẩm.

Dùng thuốc xỗ giun theo thời gian hướng dẫn của bác sĩ, kết hợp ủ phân động vật

Câu 1.

O

B. CÂU HỎI - BÀI TẬP ÔN LUYỆN VÀ NÂNG CAO.

FF

trước khi sử dụng để sản xuất khí sinh học…

N

Hãy cho biết nguyên nhân và hậu quả của mưa axit?

Ơ

Hướng dẫn trả lời.

H

- Nguyên nhân: Do Dioxit sunphua từ các nhà máy nhiệt điện chạy bằng than đá, dầu

N

và Oxit nitơ từ khí thải ôtô phản ứng với nước và ôxi trong không khí tạo nên các axit.

Làm cho pH trong nước mưa giảm thấp. Ví dụ: pH trung bình của các cơn mưa ở

Y

Pennsilvania vào năm 1979 là 4,2, ở Los Angeles pH trong một cơn mưa đo được là 3,0.

U

Hậu quả: Mưa axit ảnh hưởng đến các hệ sinh thái có thể rất nghiêm trọng.

Q

Ảnh hưởng trực tiếp lên độ pH nước. Ví dụ: Ở Scandinavia, do mưa axit mà đến

M

nay không còn có cá sống trong các hồ.

Mưa axit làm cho các ion kim loại như nhôm – một chất gây độc cao cho cá – từ

KÈ

đất được lọc lên.

Mưa axit ức chế sinh trưởng của cây cối, đặc biệt là cây bách và cây thông, giảm

ẠY

hoạt động của các vi sinh vật cố định đạm…

Câu 2.

D

Hãy giải thích các nguyên nhân cơ bản làm phát sinh các bệnh, tật di truyền ở

người.

Hướng dẫn trả lời. a. Tác động của môi trường ô nhiễm: Đây là nguyên nhân quan trọng và phổ biến.

41 Một số yếu tố gây ô nhiễm liên quan: Các chất thải hóa học do hoạt động sinh hoạt, sản xuất, công nghiệp…như đốt cháy, chạy máy nổ…

Các chất phóng xạ từ nhà máy điện nguyên tử, các vụ nổ hạt nhân. Các chất này

IC IA L

đi vào khí quyển phát tán vào môi trường.

Các chất diệt cỏ, thuốc trừ sâu, đặc biệt chất độc hóa học như chất Mĩ đã sử dụng trong chiến tranh thả xuống Việt Nam gây hậu quả lâu dài.

Các chất phát tán vào môi trường rồi xâm nhập vào cơ thể người qua các con đường

FF

khác nhau như không khí, nước uống, thực phẩm trở thành các tác nhân gây đột biến tạo ra các bệnh, tật di truyền.

O

b. Kết hôn gần: Sự kết hôn giữa những người có quan hệ họ hàng huyết thống, làm đồng hợp lặn gây bệnh, tật di truyền ở đời con.

N

cho các gen lặn đột biến gây bệnh, tật di truyền có cơ hội tổ hợp lại thành các kiểu gen

Ơ

c. Sinh con ở lứa tuổi quá lớn: Ở người lớn tuổi con dễ mắc bệnh, tật di truyền do bố

H

mẹ nhiều tuổi dễ có các rối loại sinh lí hoặc tác nhân gây đột biến đã được tích lũy nhiều.

N

Câu 3.

Cho tới năm 2020, mỗi người dân thuộc thế giới thứ ba sẽ ăn nhiều hơn năm 1997

Y

khoảng 42% thịt. Cùng với sự gia tăng dân số, điều đó có nghĩa là lượng thịt được tiêu

U

thụ trong thế giới thứ ba sẽ tăng từ 111 lên 213 triệu tấn trong năm 2020.

Q

Những con số trên giúp em nhận thức được vấn đề gì trên quan điểm sinh học?

M

Theo em có cách gì để đảm bào chất lượng cuộc sống và môi trường p hát triển bền vững?

KÈ

Hướng dẫn trả lời.

Nhận thức:

ẠY

Ngày càng có nhiều người dân được ăn uống đủ chất, xóa đi tình trạng thiếu sắt và

D

canxi kinh niên.

Bên cạnh đó, môi trường sẽ bị hủy hoại tốc độ ngày càng nhanh vì để tăng lượng

thịt thì phải tăng số lượng động vật trong chăn nuôi (nghĩa tăng mắt xích sinh vật tiêu thụ) do đó sinh vật sản xuất (thực vật) sẽ bị giảm nghiên trọng. Người ta thấy rằng: hiện Trái Đất có khoảng 1,3 triệu con bò đã tiêu thụ khoảng 1/3 lượng ngũ cốc của thế giới mà hiệu suất sinh thái lại rất thấp: để tạo 1kg thịt bò cần cung cấp 7kg ngũ cốc.

42 Môi trường bị ô nhiễm, bởi khối lượng đàn gia súc tăng lên thì lượng phân chúng thải ra cũng tăng lên làm ô nhiễm nước ao, hồ... b) Để đảm bào chất lượng cuộc sống và môi trường phát triển bền vững: Để đảm bảo vẫn cung cấp đủ thịt cho con người mà không mất cân bằng sinh thái

IC IA L

các nhà khoa học thế kỉ 21 có ý tưởng sản xuất thịt từ thực vật. Thịt nhân tạo (Novel protein foods = NPF) được làm từ đạm của các loài thực vật như: đậu nành, đậu côve, lúa mạch hay từ những loài nấm như Fusarium.

Về lâu dài, nhân loại không thể không chuyển sang thịt - thực vật và nó không chỉ

FF

mang ý nghĩa đảm bảo cho môi trường phát triển bền vững mà còn có ý nghĩa là loại thực phẩm “an toàn hơn”. Rất nhiều người dân châu Âu sợ thịt bò sau cơn sốt “bệnh bò

O

điên”.

Câu 4.

N

Giả sử một bệnh mới lan truyền từ các động vật ở rừng mưa nhiệt đới. Các bác sĩ chưa

Ơ

tìm ra cách chữa bệnh, do vậy ngăn cản việc truyền bệnh là việc làm hết sức quan trọng.

H

Nếu bạn là nhà sinh thái học quần xã bạn có thể làm gì để góp phần ngăn cản sự

N

lan truyền bệnh? thể cá hồ như thế nào?

Y

Việc thêm một lượng quá nhiều chất dinh dưỡng trong hồ sẽ có thể đe dọa quần

U

Có một khối lượng rất lớn các chất hữu cơ tích lũy trong đất rừng cây lá kim

Q

phương bắc và ở đồng rêu đới lạnh trên trái đất. Dựa vào những kiến thức mà bạn đã

M

học được hãy giải thích tại sao các nhà khoa học nghiên cứu về nhiệt độ trên đất nóng lên lại đang giám sát rất kỹ các chất hữu cơ tích lũy.

KÈ

Hướng dẫn trả lời.

Nếu bạn có thể tìm ra vật chủ hoặc những vật chủ của bệnh đó cũng như là một

ẠY

vài vector trung gian, ví dụ như là muỗi hoặc bọ chét, bạn có thể làm giảm sự xâm nhiễm

D

bằng các làm giảm sự phong phú của vật chủ hoặc vector hoặc giảm sự tiếp xúc giữa chúng với con nguời.

Thêm chất dinh duỡng là nguyên nhân làm tăng đột ngột số luợng tảo và các sinh vật ăn chúng. Sự gia tăng quá trình hô hấp của tảo và sinh vật tiêu thụ kể cả sinh vật phân hủy sẽ làm giảm luợng ôxy của hồ, như vậy cá trong hồ sẽ thiếu ôxy.

Bởi vì nhiệt độ cao sẽ làm cho quá trình phân hủy diễn ra nhanh hơn, vật chất

43 hữu cơ trong đất có thể bị phân hủy nhanh hơn để hình thành CO 2, sự giải phón CO2 sẽ làm trái đất nóng lên.

Câu 5.

Trình bày một số biện pháp ứng dụng công nghệ để kiểm soát ô nhiễm môi trường

IC IA L

không khí mà em biết?

Hướng dẫn trả lời.

Các công nghệ có khả năng rất lớn trong việc kiểm soát ô nhiễm không khí: Sử dụng các thiết bị lọc bụi rắn trước khi thải khí ra.

FF

Sử dụng nhiên liệu có hàm lượng Sunphua thấp bằng cách tách lọc các tạp chất chứa lưu huỳnh trước khi sử dụng.

O

Sử dụng các “buồng lọc ướt” cho các ống khói có thể tách lọc được 80% - 95% khí dioxit sunphua – là nguyên liệu sản xuất axit sunphua.

N

Sử dụng các “buồng lọc ướt” cho ống khói các lò thiêu các chất thải nhựa để ngăn

Ơ

chặn các chất độc thoát ra.

H

Cải tiến công nghệ sản xuất ôtô, sử dụng xăng không chì và các chất biến đổi xúc

N

tác sẽ làm giảm lượng chất độc thoát ra…

Q

U

Y

CHƯƠNG IV. BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG. A. CÁC KIẾN THỨC TRONG TÂM VÀ CHUYÊN SÂU

M

I. Sử dụng hợp lí tài nguyên thiên nhiên.

KÈ

1. Các dạng tài nguyên thiên nhiên chủ yếu.

- Tài nguyên thiên nhiên là nguồn vật chất được hình thành và tồn tại trong tự nhiên

mà con người có thể sử dụng cho cuộc sống. Tài nguyên thiên nhiên không phải là vô

ẠY

tận, nếu không biết cách khai thác và sử dụng hợp lí, nguồn tài nguyên thiên nhiên sẽ

D

cạn kiệt nhanh chóng.

Các dạng tài nguyên thiên nhiên chủ yếu là đất, nước, khoá ng sản, năng lượng,

sinh vật, rừng…. Chúng được chia thành 3 nhóm: + Tài nguyên không tái sinh: là những tài nguyên sau một thời gian sử dụng sẽ bị cạn kiệt. Ví dụ: Khí đốt thiên nhiên, dầu lửa, than đá…

44 + Tài nguyên tái sinh: là những dạng tài nguyên khi sử dụng hợp lí sẽ có điều kiện phát triển phục hồi. Ví dụ: Tài nguyên nước, tài nguyên đất, tài nguyên sinh vật, tài nguyên rừng…

Tài nguyên năng lượng vĩnh cửu như năng lượng mặt trời, năng lượng gió, năng

IC IA L

lượng thủy triều, năng lượng nhiệt từ lòng đất… Đó là những nguồn năng lượng sạch, khi sử dụng không gây ô nhiễm môi trường.

2. Sử dụng hợp lí tài nguyên thiên nhiên.

Sử dụng hợp lí tài nguyên thiên nhiên là hình thức sử dụng vừa đáp ứng nhu cầu sử

FF

dụng tài nguyên của xã hội hiện tại, vừa đảm bảo duy trì lâu dài các nguồn tài nguyên cho các thế hệ con cháu mai sau.

O

a. Sử dụng hợp lí tài nguyên đất.

Đất là môi trường để sản xuất lượng thực, thực phẩm nuôi sống con người. Đất là

N

nơi để xây nhà, các khu công nghiệp, làm đường giao thông…

Ơ

Sử dụng hợp lí tài nguyên đất là sử dụng mà không làm cho đất bị thoái hóa bằng

H

các biện pháp như chống xói mòn, chống khô hạn, chống nhiễm mặn… và nâng cao

N

độ phì nhiêu của đất.

Biện pháp quan trọng, hiệu quả trong việc bảo vệ đất là phát triển thảm thực vật.

U

hình kinh tế vườn đồi…

Y

Các biện pháp phát triển thảm thực vật như bảo vệ rừng, trồng rừng, phát triển các mô

Q

b. Sử dụng hợp lí tài nguyên nước.

M

Nước là nhu cầu không thể thiếu của mọi sinh vật trên Trái Đất. Tài nguyên nước là yếu tố quyết định chất lượng môi trường sống của con người. Nguồn tài nguyên

KÈ

nước hiện nay trên Trái Đất đang ngày một ít dần và bị ô nhiễm.

Tài nguyên nước tái sinh theo chu trình nước của trái đất. Biết cách sử dụng hợp lí

ẠY

nguồn tài nguyên nước sẽ không làm ô nhiễm và cạn kiệt nguồn tài nguyên nước.

D

c. Sử dụng hợp lí tài nguyên rừng.

- Vai trò của rừng: Cung cấp nhiều loại lâm sản quý như gỗ, củi, thuốc nhuộm, thuốc chữa bệnh… Điều hòa khí hậu Ngăn chặn lũ lụt, xói mòn đất…

Là nơi ở của rất nhiều loài động vật, vi sinh vật.

45 + Nơi tích trữ nguồn gen quý giá, góp phần quan trọng trong việc giữ cân bằng sinh thái và đa dạng sinh học của Trái Đất.

Thực trạng hiện nay: Phần lớn tài nguyên rừng bị khai thác kiệt quệ, diện tích rừng ngày càng thu hẹp nhanh chóng đã ảnh hưởng rất xấu tới khí hậu của

IC IA L

trái đất, đe dọa cuộc sống của con người và các sinh vật khác.

Sử dụng hợp lá tài nguyên rừng là kết hợp khai thác vừa mức với bảo vệ và trồng rừng. Thành lập các khu bảo tồn thiên nhiên, các vườn quốc gia… để bào vệ các khu rừng có nguy cơ bị khai thác bất hợp lí.

FF

II. Khôi phục môi trường và giữ gìn thiên nhiên hoang dã.

Ý nghĩa của việc khôi phục môi trường và giữ gìn thiên nhiên hoang dã.

O

Nhiều vùng trên Trái Đất ngày nay đã và đang suy thoái nghiêm trọng, rất cần có các biện pháp để khôi phục môi trường. Giữ gìn thiên nhiên hoang dã là bảo vệ các

N

loài sinh vật và môi trường sống trong tự nhiên của chúng.

Ơ

Khôi phục môi trường và bảo vệ thiên nhiên hoang dã là cơ sở để duy trì cân bằng

H

sinh thái, tránh ô nhiễm môi trường và cạn kiệt nguồn tài nguyên thiên nhiên.

N

Mỗi quốc gia cần có các biện pháp để khôi phục môi trường và bảo vệ thiên nhiên để phát triển bền vững.

Y

Các biện pháp bảo vệ thiên nhiên.

U

a. Bảo vệ tài nguyên sinh vật.

Q

Các biện pháp chủ yếu bảo vệ tài nguyên sinh vật:

M

Bảo vệ các khu rừng già, rừng đầu nguồn.

Xây dựng các khu bảo tồn, các vườn quốc gia để bảo vệ các sinh vật hoang giã.

KÈ

Trồng cây, gây rừng tạo môi trường sống cho nhiều loài sinh vật.

Không săn bắt động vật hoang dã và khai thác quá mức các loài sinh vật.

ẠY

Ứng dụng công nghệ sinh học để bảo tồn nguồn gen quý hiếm.

D

b. Cải tạo các hệ sinh thái đã bị thoái hóa. + Đối với những vùng đất trống, đồi núi trọc thì việc trồng cây gây rừng là biện

pháp chủ yếu và cần thiết nhất.

Tăng cường công tác làm thủy lợi và tưới tiêu hợp lí.

Bón phân hợp lí và hợp vệ sinh.

Thay đổi các loại cây trồng hợp lí.

Chọn giống cây trồng, vật nuôi thích hợp và có năng suất cao

46 Vai trò của mỗi người trong việc bảo vệ thiên nhiên hoang dã Mỗi người chúng ta đều có trách nhiệm bảo vệ thiên nhiên. Vì chính con người là nhân tố quyết định xu hướng biến đổi của thiên nhiên, chính con người quyết định thiên nhiên biến đổi theo hướng phát triển hay suy thoái. Và chính con người phải chịu tác

IC IA L

động xấu khi thiên nhiên biến đổi theo hướng suy thoái.

Bảo vệ đa dạng các hệ sinh thái Sự đa dạng của hệ sinh thái.

Trên Trái Đất có các hệ sinh thái trên cạn và các hệ sinh thái dưới nước.

FF

a. Các hệ sinh thái chủ yếu trên cạn gồm:

Các hệ sinh thái rừng (rừng mưa nhiệt đới, rừng lá rộng rụng lá theo mùa ôn đới,

O

rừng lá kim…)

Các hệ sinh thái thảo nguyên.

N

Các hệ sinh thái hoang mạc.

H

Các hệ sinh thái núi đá vôi…

Ơ

Các hệ sinh thái nông nghiệp.

N

b. Các hệ sinh thái chủ yếu dưới nước gồm các hệ sinh thái nước mặn và nước ngọt.

Y

Các hệ sinh thái nước mặn gồm:

U

Hệ sinh thái vùng biển khơi.

Q

Hệ sinh thái vùng ven bờ (rừng ngập mặn, rạn san hô, đầm phá ven biển…)

M

Các hệ sinh thái nước ngọt gồm: Hệ sinh thái nước chảy (sông, suối…)

KÈ

Hệ sinh thái nước đứng (hồ, ao…)

Bảo vệ các hệ sinh thái rừng và biển.

ẠY

a. Bảo vệ các hệ sinh thái rừng.

D

Rừng, đặc biệt là rừng mưa nhiệt đới, là môi trường sống của nhiều loài sinh vật.

Bảo vệ rừng là góp phần bảo vệ các loài sinh vật, điều hòa khí hậu, giữ gìn cân bằng sinh thái của Trái Đất.

Rừng ở Việt Nam hiện nay đã bị thu hẹp dần, nhà nước ta đã triên khai nhiều biện pháp để bảo vệ các hệ sinh thái rừng như: Xây dựng kế hoạch để khai thác nguồn tài nguyên rừng ở mức độ phù hợp.

Xây dựng các khu bảo tồn thiên nhiên, vườn quốc gia…

47 Trồng rừng.

Phòng cháy rừng.

Vận động đồng bào dân tọc ít người định canh, định cư.

Phát triển dân số hợp lí, ngăn cản việc di dân tự do tới sinh sống và sản xuất trong + Tăng cường công tác tuyên truyền và giáo dục bảo vệ rừng… b. Bảo vệ hệ sinh thái biển.

IC IA L

rừng.

Biển là hệ sinh thái khổng lồ chiếm ¾ diện tích bề mặt Trái Đất. Các loài động vật

FF

trong hệ sinh thái biển rất phong phú, là nguồn thức ăn giàu đạm chủ yếu của con người. nguy cơ bị cạn kiệt.

Các biện pháp bảo vệ các hệ sinh thái biển:

O

Hiện nay, do mức độ đánh bắt hải sản tăng quá nhanh nên nhiều loài động vật biển có

N

Có kế hoạch khai thác tài nguyên biển ở mức độ vừa phải. Nghiêm cấm các hình

Ơ

thức đánh bắt gây hủy hoại môi trường để bào vệ các loài sinh vật biển.

H

Bảo vệ và đẩy mạnh việc nuôi trồng các loài sinh vật có giá trị đang bị giảm dần.

N

Phòng và chống ô nhiễm môi trường biển. c. Bảo vệ các hệ sinh thái nông nghiệp.

Y

Các hệ sinh thái nông nghiệp cung cấp lương thực, thực phẩm nuôi sống con

U

người và các nguyên liệu cho công nghiệp.

Q

Sự đa dạng của hệ sinh thái nông nghiệp đảm bảo sự phát triển ổn định về kinh tế

M

cũng như môi trường của đất nước.

Biện pháp bảo vệ là duy trì các hệ sinh thái nông nghiệp chủ yếu, đồng thời phải

KÈ

cải tạo các hệ sinh thái để đạt năng suất và hiệu quả cao.

IV. Luật Bảo vệ môi trường.

ẠY

Sự cần thiết ban hành luật.

D

Luật Bảo vệ môi trường được ban hành nhằm điều chỉnh hành vi của xã hội để ngăn chặn, khắc phục các hậu quả xấu do hoạt động của con người và thiên nhiên

gây ra cho môi trường tự nhiên. Đồng thời luật cũng điều chỉnh việc khai thác, sử dụng các thành phần môi trường hợp lí để phục vụ sự nghiệp phát triển bền vững của đất nước.

Một số nội dung cơ bản của Luật Bảo vệ môi trường ở Việt Nam. a. Phòng chống suy thoái, ô nhiễm và sự cố môi trường (Chương II).

48 Quy định về phòng chống suy thoái môi trường, ô nhiễm môi trường, sự cố môi trường có liên quan tới việc sử dụng các thành phân môi trường như đất, nước, không khí, sinh vật, các hệ sinh thái, đa dạng sinh học, cảnh quan.

Cấm nhập khẩu các chất thải vào Việt Nam.

IC IA L

b. Khắc phục suy thoái, ô nhiễm và sự cố môi trường (Chương III).

Các tổ chức và cá nhân phải có trách nhiệm xử lí chất thải bằng công nghệ thích hợp.

Các tổ chức và cá nhân gây ra sự cố môi trường có trách nhiệm bồi thường và

FF

khắc phục hậu quả về mặt môi trường.

Trách nhiệm của mỗi người trong việc chấp hành Luật Bảo vệ môi trường.

O

Thực hiện Luật Bảo vệ môi trường là trách nhiệm của mọi người dân Việt Nam.

N

B. CÂU HỎI - BÀI TẬP ÔN LUYỆN VÀ NÂNG CAO

Ơ

Câu 1.

H

Diện tích rừng trên Trái đất ngày một giảm gây ra hậu quả gì?

N

Sử dụng hợp lí tài nguyên rừng có ảnh hưởng như thế nào đến tài nguyên đất và Hướng dẫn trả lời.

U

Hậu quả:

Y

nước?

Q

Cây rừng bị chặt phá gây xói mòn đất, dễ xảy ra lũ lụt, gây nguy hiểm cho tính

M

mạng và tài sản của người dân và gây ô nhiễm môi trường, Giảm độ phì của đất, làm cho đất khô cằn.

KÈ

Lượng nước thấm xuống tầng đất sâu giảm làm cho lượng nước ngầm giảm.

Thay đổi khí hậu, lượng mưa giảm, không đều.

ẠY

Làm mất nhiều loài sinh vật và nơi ở của các loài sinh vật làm giảm đa dạng sinh

học, dễ gây mất cân bằng sinh thái.

D

Sử dụng hợp lí tài nguyên rừng có ảnh hưởng tích cực tới đất và nước:

Sử dụng hợp lí tài nguyên rừng có nghĩa là rừng luôn được duy trì ổn định về diện tích và độ che phủ.

Rừng sẽ chống xói mòn đất, tăng lượng mùn cho đất, làm giảm nguy cơ khô cằn của đất. Tăng lượng nước lưu giữ ở rừng làm tăng lượng nước ngấm xuống tầng đất

49 sâu làm tăng lượng nước ngầm, đồng thời điều hòa lượng mưa, làm giảm lũ lụt, ... giảm ô nhiễm môi trường.

Câu 2.

Nêu và giải thích những tác động của con người khiến một loài động vật có nguy cơ

IC IA L

bị diệt vong. Nếu một loài đang có nguy cơ bị diệt vong thì chúng ta cần phải có biện pháp gì để duy trì và phát triển loài này?

Hướng dẫn trả lời Những tác động của con người:

FF

Làm phân mảnh nơi sống (chia cắt nơi sống của loài thành nhiều mảng nhỏ cô lập với nhau) hoặc làm thu hẹp nơi sống khiến nguồn sống không đủ cho một số

O

lượng tối thiểu cá thể của loài tồn tại.

- Hoạt động săn bắt có chủ ý một cách quá mức hoặc những hoạt động gián tiếp tác

N

động lên nguồn sống khiến cho số lượng cá thể của loài bị giảm xuống dưới kích thước

Ơ

tối thiểu của quần thể dẫn đến giảm khả năng chống chịu, giảm khả năng tìm kiếm bạn

H

tình, giao phối cận huyết .... dẫn đến giảm sức sống, giảm khả

N

năng sinh sản. Số lượng cá thể giảm quá mức khiến các yếu tố ngẫu nhiên làm giảm sự đa dạng di truyền của quần thể, tăng nguy cơ cận huyết làm cho quần thể tiếp tục suy

Y

giảm và rơi vào vòng xoáy tuyệt chủng .

U

Biện pháp:

M

nhiều càng tốt.

Q

- Bảo vệ nơi ở , khoanh vùng nuôi và bảo vệ làm t ăng nhanh số lượng cá thể càng - Bổ sung nguồn gen bằng cách trao đổi cá thể hoặc nhập thêm các cá thể từ các quần

KÈ

thể khác nếu có.

Câu 3.

ẠY

Chúng ta cần làm gì để có thể khai thác tài nguyên thiên nhiên vừa thoả mãn các nhu

D

cầu hiện tại của con người, vừa đảm bảo duy trì lâu dài các tài nguyên cho thế hệ mai sau?

Hướng dẫn trả lời.

Các biện pháp khai thác hợp lí tài nguyên thiên nhiên vừa thoả mãn các nhu cầu hiện tại của con người, vừa đảm bảo duy trì lâu dài các tài nguyên cho thế hệ mai sau: Tránh bỏ hoang và lãng phí đất, tránh làm cho đất bị thoái hoá. Cần thực hiện các biện pháp chống xói mòn, khô hạn, ngập úng, nhiễm mặn, ….đồng thời nâng cao độ

50 màu mỡ cho đất.

Ngăn chặn nạn phá rừng, nhất là rừng nguyên sinh, đầu nguồn. Tích cực trồng rừng để cung cấp đủ gỗ, củi cho sinh hoạt và phát triển công nghiệp. Vận động dân tộc thiểu số định canh, định cư, không đốt rừng làm rẫy. Xây dựng các khu bảo tồn thiên

IC IA L

nhiên, góp phần bảo vệ đa dạng sinh học, hạn chế sự thay đổi khí hậu, chống xói mòn, hạn hán, lũ lụt…

Tích cực bảo vệ rừng và sử dụng tiết kiệm nguồn nước để duy trì các quá trình sinh thái bền vững, tạo điều kiện thuận lợi cho tuần hoàn nước trên Trái Đất.

FF

Khai thác ở mức độ vừa phải và đúng kĩ thuật tài nguyên biển, đảm bảo cho các loài sinh vật có thể tiếp tục sinh sản và phát triển. Khai thác cần kết hợp với bảo vệ

O

nguồn sống cho các loài sinh vật biển.

Có biện pháp bảo vệ các loài sinh vật có nguy cơ tuyệt chủng, xây dựng khu bảo

N

tồn thiên nhiên tạo môi trường sống cho nhiều loài động vật.

Ơ

Câu 4.

H

Đa dạng sinh học là gì? Nêu ba nguy cơ chính mà hoạt động của con người hiện nay

N

có thể trực tiếp gây nên sự suy thoái đa dạng sinh học.

Hướng dẫn trả lời:

Y

Đa dạng sinh học gồm đa dạng di truyền, đa dạng loài và đa dạng hệ sinh thái.

U

Ba nguy cơ chính mà các hoạt động của con người có thể trực tiếp gây nên sự suy

Q

thoái đa dạng sinh học gồm có:

M

Phá hủy môi trường sống. Ví dụ như phá rừng làm rẫy, chuyển đổi các hệ sinh thái tự nhiên thành hệ sinh thái nông nghiệp, đô thị hóa, gây ra các vụ cháy rừng …

KÈ

làm thu hẹp, thậm chí phá hủy môi trường sống của nhiều loài sinh vật trong tự nhiên.

Di chuyển các loài sinh vật. Việc con người săn bắt và vận chuyển các loài sinh vật

ẠY

rời xa khu phân bố tự nhiên của chúng dẫn đến việc chúng không còn được kiểm

D

soát bởi các thiên địch hoặc các vật bắt mồi tự nhiên của chúng, phá vỡ các lưới thức ăn tự nhiên, phá vỡ các mối tương tác giữa các loài trong các quần xã …; điều này làm giảm kích thước các quần thể của các loài khác trong tự nhiên do kết quả của các hoạt động cạnh tranh hoặc do quan hệ vật ăn thịt – con mồi, v.v Khai thác quá mức tài nguyên sinh vật. Việc khai thác quá mức nhiều loài sinh vật phục vụ nhu cầu của con người làm suy giảm các quần thể động vật và thực vật, thậm chí đẩy chúng đến nguy cơ tuyệt chủng hoặc bị tuyệt chủng hoàn toàn.

51 Câu 5.

Tại sao lượng chất dinh dưỡng trong rừng mưa nhiệt đới lại phụ thuộc nhiều vào mức độ chặt phá rừng?

Các khu bảo tồn khoanh vùng tạo động lực kinh tế như thế nào cho công tác bảo

IC IA L

tồn lâu dài các vùng được bảo vệ?

Hướng dẫn trả lời:

Phần lớn chất dinh duỡng trong rừng mưa nhiệt đới đuợc giữ trong cây, việc loại

bỏ cây do chặt phá rừng sẽ nhanh chóng loại bỏ bớt chất dinh duỡng từ hệ sinh thái này.

FF

Nguồn dinh duỡng có trong đất cũng nhanh chóng bị mang tới các dòng suối và mạch nuớc ngầm bởi các cơn mưa.

O

Các vùng bảo tồn có thể cung cấp thuờng xuyên các sản phẩm của rừn g, nuớc,

N

thủy điện, tạo điều kiện cho giáo dục, và nguồn thu từ du lịch sinh thái.

Câu 6.

Ơ

Giả sử một nhà thiết kế định phá hoại một mảnh rừng là hành lang giữa hai công viên.

H

Để bù lại, nhà thết kế này định thêm một vùng rừng với cùng diện tích vào một trong

Hướng dẫn trả lời:

Y

nào để giữ lại hành lang đó?

N

hai công viên. Là một nhà sinh thái học chuyên nghiệp, bạn có thể tranh luận như thế

U

Những hành lang của môi truờng sống có thể giúp tăng tốc độ di cư hoặc phát tán

Q

của các sinh vật giữa các vùng sống và như vậy sẽ tạo nên dòng gene giữa các vùng.

M

Điều này sẽ giúp ngăn chặn việc giảm sức sống do giao phối cận huyết.

Hành lang này cũng làm giảm sự tuơng tác giữa sinh vật và con nguời khi sinh vật

KÈ

phát tán, trong truờng hợp liên quan đến các thú ăn thịt lớn, ví dụ như gấu hoặc các loài trong họ Mèo thì việc làm giảm mối tuơng tác này là rất cần thiết.

ẠY

Câu 7.

D

Nếu trong thế kỉ này nhiệt độ trên trái đất tăng lên trung bình là 4 oC, hãy dự đoán

khu hệ sinh vật nào sẽ có khả năng thay thế vị trí đồng rêu đới lạnh? Giải thích.

Hướng dẫn trả lời.

Rừng cây lá kim phía bắc có thể thay thế khu sinh học đồng rêu đới lạnh dọc theo vùng bao giữa các hệ sinh thái này. Vì rừng cây lá kim phương bắc nằm từ đồng rêu đới lạnh tới bắc Mĩ, Bắc Âu, và Châu Á và dải nhiệt độ của rừng cây lá kim phương Bắc chỉ cao hơn nhiệt độ của đồng rêu một ít.

52 Câu 8.

Việc phát triển dân số hợp lí của mỗi quốc gia có ý nghĩa gì?

Hướng dẫn trả lời.

Phát triển dân số hợp lí của mỗi quốc gia có ý nghĩa: Góp phần làm giảm sức ép lên khai thác hợp lí tài nguyên và môi trường theo hướng bền vững.

Câu 9.

Phân biệt tài nguyên tái sinh với tài nguyên không tái sinh .

IC IA L

môi trường và các loại tài nguyên, là cơ sở để thực hiện các kế hoạch bảo vệ, cải tạo và

FF

Cho các loại tài nguyên: đất, nước, rừng, than đá, dầu lửa, khí đốt, năng lượng ánh sáng, năng lượng gió, năng lượng thủy triều, năng lượng nhiệt từ lòng đất, khoáng

O

sản. Hãy xếp chúng vào các nhóm: tài nguyên không tái sinh, tài nguyên tái sinh và tài nguyên năng lượng vĩnh cửu.

N

Hướng dẫn trả lời.

Ơ

a) - Tài nguyên tái sinh: là những dạng tài nguyên khi sử dụng hợp lí sẽ có điều kiện

H

phát triển phục hồi.

N

- Tài nguyên không tái sinh: là những tài nguyên sau một thời gian sử dụng sẽ bị cạn kiệt.

Y

- Tài nguyên tái sinh: đất, nước, rừng.

U

Tài nguyên không tái sinh: than đá, dầu lửa, khí đốt, khoáng sản.

Q

Tài nguyên năng lượng vĩnh cửu: năng lượng ánh sáng, năng lượng gió, năng

M

lượng thủy triều, năng lượng nhiệt từ lòng đất.

Câu 10.

KÈ

Gỗ Đinh hương là một loại tài nguyên quý hiếm. Bằng kiến thức sinh học, em hãy

đề xuất các biện pháp tái sinh loại tài nguyên này.

ẠY

Gợi ý:

D

Các biện pháp bảo tồn: khoanh vùng khu bảo tồn; …

Các biện pháp phục hồi: nhân giống vô tính; …

53

Thực nghiệm sư phạm: 3.1. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Trong đề tài nghiên cứu của mình, tôi đã tiến hành thực nghiệm với hai nội dung như sau:

IC IA L

Trao đổi, khảo sát, tổng hợp ý kiến các đồng nghiệp ở một số trường chuyên như: Chuyên Hà Tĩnh, Chuyên Nghệ An, Chuyên Phú Yên.

Tiến hành kiểm tra, đánh giá kết quả học sinh đội tuyển học sinh giỏi quốc gia

trong 4 khóa liên tục gần đây, trong đó 2 khóa đầu tiên không được sử dụng kiến thức

FF

phát triển kiến thức sinh học 9 phần sinh thái học làm kiến thức nền, 2 khóa thứ 3 và thứ 4 sử dụng kiến thức phát triển kiến thức sinh học 9 phần sinh thái học làm kiến thức

O

nền để tiếp cận, nghiên cứu chuyên đề chuyên sâu. Mỗi khóa kiểm tra khảo sát 3 bài với 3.2. Kết quả thực nghiệm sư phạm

N

mức độ yêu cầu tương đương.

Ơ

Các ý kiến của các đồng nghiệp đều cho rằng đề tài có tính thiết thực và khoa học

H

cao, ứng dụng tốt cho công tác bồi dưỡng học sinh giỏi.

N

Trong quá trình thực nghiệm sư phạm, kết hợp với kết quả bài làm của học sinh

Y

và quan sát trong khi tổ chức dạy học, tôi thấy rằng:

Khóa thứ 1

Khóa thứ 2

Khóa thứ 3

Khóa thứ 4

Q

U

Về kết quả đạt được của các bài kiểm tra thể hiện ở bảng sau: (8 học sinh)

(10 học sinh)

(10 học sinh)

(6 học sinh) Số lượng bài

KÈ

M

Kết quả

Số Tỉ lệ lượng % bài

Tỉ lệ %

Số lượng bài

Số Tỉ lệ lượng % bài

Tỉ lệ %

Đạt yêu

D

ẠY

cầu cao Đạt yêu cầu Chưa đạt yêu cầu

3

16,7

6

25,0

12

40,0

18

60,0

6

33,4

7

29,2

13

43,3

10

32,3

9

49,9

11

50.0

5

16,7

2

6,7

Qua bảng số liệu trên, ta có thể thấy sau khi tiến hành thực nghiệm (khóa thứ 3 và thứ 4), chất lượng học tập của học sinh được nâng lên rõ rệt. Cụ thể số học sinh

54 hoàn thành tốt bài kiểm tra tăng lên, số học sinh đạt yêu cầu tăng lên, số học sinh chưa đạt yêu cầu giảm rõ rệt. Điều đó cho thấy đề tài bước đầu mang tính khả thi. Ở các khóa trước khi chưa tiến hành ứng dụng kiến thức phát triển kiến thức sinh học 9 phần sinh thái học làm kiến thức nền, học sinh gặp nhiều khó khăn trong việc

IC IA L

tiếp cận, lĩnh hội kiến thức chuyên sâu theo yêu cầu của các chuyên đề ôn luyện bồi dưỡng học sinh giỏi, nên hiệu quả lĩnh hội kiến thức thể hiện trong các bài kiểm tra

không cao. Trong các khóa được ứng dụng kiến thức phát triển kiến thức sinh học 9 phần sinh thái học làm kiến thức nền, học sinh đã tiếp cận, lĩnh hội kiến thức chuyên sâu

FF

một cách hệ thống, có nền tảng, nên hiệu quả lĩnh hội kiến thức thể hiện trong các bài

D

ẠY

KÈ

M

Q

U

Y

N

H

Ơ

N

O

kiểm tra cao hơn nhiều.

55

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ Kết luận: Việc nghiên cứu, phát triển và ứng dụng kiến thức sinh học 9 phần Sinh thái học cho thấy tính khả thi trong việc bồi dưỡng học sinh thi tuyển sinh vào trườngTHPT chuyên sâu, đáp ứng kì thi học sinh giỏi quốc gia môn sinh học 12.

IC IA L

chuyên và tạo nền tảng kiến thức Sinh thái học tốt cho học sinh để tiếp tục nghiên cứu Qua quá trình nghiên cứu, thực nghiệm, tôi đã xây dựng được hệ thống kiến

thức trọng tâm và chuyên sâu, các câu hỏi ôn tập cơ bả n và nâng cao trên cơ sở kiến chuyên và thi học sinh giỏi quốc gia môn sinh học 12.

FF

thức sinh học 9 phần Sinh thái học để bồi dưỡng học sinh thi tuyển sinh vào trườngTHPT

O

Đề tài này có giá trị tốt cho các em học sinh lớp 9 ôn luyện để thi tuyển sinh vào

N

khối chuyên sinh trường THPT chuyên cũng như các em học sinh lớp 10, 11 tham gia

Ơ

đội tuyển thi học sinh giỏi quốc gia.

Hiện đề tài đã được nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội thẩm định, biên soạn

H

và sẽ được phát hành trên toàn quốc vào tháng 4 năm 2 014.

N

Kiến nghị :

Y

Phát triển kiến thức sinh học 9 phần Sinh thái học nói riêng, chương trình sinh

U

học 9 nói chung để bồi dưỡng học sinh giỏi là điều rất quan trọng đối với các em học

Q

sinh. Bởi nó là kiến thức nền phù hợp để giúp các em học sinh tiếp cận, nghiên cứu hiệu quả các chuyên đề chuyên sâu đảm bảo nguyên tắc hệ thống và đảm bảo tính kế thừa.

M

Vì vậy cần tăng cường công tác nghiên cứu, phát triển kiến thức trọng tâm và chuyên

KÈ

sâu cũng như hệ thống các câu hỏi ôn tập cơ bản và nâng cao của chương tr ình sinh học 9.

ẠY

Cần có các chủ trương, chính sách tích cực hơn nữa trong việc khuyến khích

công tác nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực giáo dục, đồng thời cần có các diễn đàn để

D

giao lưu học hỏi, trao đổi kinh nghiệm trong công tác nghiên cứu khoa học cũng như trong công tác giảng dạy, đặc biệt là công tác bồi dưỡng học sinh giỏi.

Dù rất tâm huyết và dành nhiều thời gian để biên soạn, song do những hạn chế khách quan và chủ quan nên đề tài không tránh khỏi những thiếu sót nhất định, tác giả rất mong nhận được các ý kiến góp ý của các đồng nghiệp để đề tài được hoàn chỉnh hơn.

Xin chân thành cám ơn!

56 TÀI LIỆU THAM KHẢO Đinh Quang Báo, Nguyễn Đức Thành (2000) – Lí luận dạy học sinh học. Nxb Giáo dục, Hà Nội.

IC IA L

Hồ Ngọc Đại (1983) – Tâm lí dạy học. Nxb Giáo dục, Hà Nội.

Trần Bá Hoành (1994) – Kĩ thuật dạy học sinh học (Tài liệu BDTX chu kì 1995 – 1996 giáo viên THPT). Nxb Giáo dục, Hà Nội.

Trần Bá Hoành (2000) – Phát triển các phương pháp dạy học tích cực trong bộ môn sinh

FF

học (Sách bồi dưỡng thường xuyên chu kì 1007 - 2000). Nxb Giáo dục, Hà Nội.

Sách giáo khoa Sinh học 9, Sách giáo viên sinh học 9 – Nxb Giáo dục.

O

Mai Sỹ Tuấn, Cù Huy Quảng – Tài liệu giáo khoa chuyên sinh học THPT sinh thái học. Nxb Giáo dục, Hà Nội.

N

Vũ Trung Tạng - Bồi dưỡng học sinh giỏi sinh học THPT sinh thái học . Nxb Giáo

Ơ

dục, Hà Nội.

H

Campbell – Reece – Sinh học. Nxb Giáo dục, Hà Nội.

N

Các đề thi học sinh giỏi Quốc gia, chọn học sinh thi học sinh giỏi Quốc tế và thi

D

ẠY

KÈ

M

Q

U

Y

tuyển sinh vào trường THPT chuyên.