Nghiên cứu thử nghiệm khả năng xử lý ô nhiễm dioxin trong đất của cỏ vetiver tại sân bay Biên Hòa

BỘ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGHIÊN CỨU THỬ NGHIỆM KHẢ NĂNG XỬ LÝ Ô NHIỄM DIOXIN TRONG ĐẤT CỦA CỎ VETIVER TẠI SÂN BAY BIÊN HÒA CHUYÊN NGÀNH: KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG

HOÀNG LÊ LỘC

HÀ NỘI, NĂM 2019

Hà Nội - Năm 20..

BỘ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI

LUẬN VĂN THẠC SĨ NGHIÊN CỨU THỬ NGHIỆM KHẢ NĂNG XỬ LÝ Ô NHIỄM DIOXIN TRONG ĐẤT CỦA CỎ VETIVER TẠI SÂN BAY BIÊN HÒA

HOÀNG LÊ LỘC

CHUYÊN NGÀNH: KHOA HỌC MÔI TRƢỜNG MÃ SỐ: 8440301 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. TS. NGÔ THỊ THÚY HƢỜNG 2. TS. NGUYỄN THỊ PHƢƠNG MAI

HÀ NỘI, NĂM 2019

CÔNG TRÌNH ĐƯỢC HOÀN THÀNH TẠI TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƢỜNG HÀ NỘI

Cán bộ hướng dẫn 1: TS. Ngô Thị Thúy Hƣờng

Cán bộ hướng dẫn 2: TS. Nguyễn Thị Phƣơng Mai

Cán bộ chấm phản biện 1: TS. Hoàng Anh Lê

Cán bộ chấm phản biện 2: TS. Nguyễn Hùng Minh

Luận văn thạc sĩ được bảo vệ tại: HỘI ĐỒNG CHẤM LUẬN VĂN THẠC SĨ TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG HÀ NỘI Ngày 16 tháng 4 năm 2019

i

LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi được sự hướng dẫn khoa học của TS. Ngô Thị Thúy Hường và TS. Nguyễn Thị Phương Mai. Các nội dung nghiên cứu, kết quả trong luận văn này là trung thực và chưa công bố dưới bất kỳ hình thức nào trước đây. Những số liệu trong các bảng biểu phục vụ cho việc phân tích, nhận xét, đánh giá được chính tác giả thu thập từ các nguồn khác nhau có ghi rõ trong phần tài liệu tham khảo.

Ngoài ra, trong luận văn còn sử dụng một số nhận xét, đánh giá cũng như số liệu của các tác giả khác, cơ quan tổ chức khác đều có trích dẫn và chú thích nguồn gốc và có danh mục tổng hợp các tài liệu tham khảo.

Nếu phát hiện có bất kỳ sự gian lận nào tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về nội dung luận văn của mình, Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội không liên quan đến những vi phạm tác quyền, bản quyền do tôi gây ra trong quá trình thực hiện (nếu có).

Hà Nội, ngày 20 tháng 04 năm 2019 Học viên thực hiện

Hoàng Lê Lộc

ii

LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến TS. Ngô Thị Thúy Hường và TS. Nguyễn Thị Phương Mai, những người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian qua.

Trong quá trình học tập và thực hiện đề tài nghiên cứu, tôi nhận được sự giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi của các thầy cô từ Trường Đại học Tài nguyên Môi trường Hà Nội và các cán bộ đang công tác tại Trung tâm Karst và Di sản Địa chất, Lãnh đạo và cán bộ, viên chức Viện Khoa học Địa Chất và Khoáng Sản.

Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến Ban chủ nhiệm đề tài cấp bộ mã số TNMT.04.66 và Dự án nghiên cứu Khoa học thuộc PEER Cycle 6, USAID, Mỹ (AID-OAA-A-11-00012; 2018-2020) do TS. Ngô Thị Thúy Hường làm chủ nhiệm đã cho phép sử dụng nguồn số liệu của đề tài và hỗ trợ kinh phí để hoàn thành công trình này.

Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến cơ quan, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã động viên, tạo mọi điều kiện học tập và nghiên cứu trong suốt thời gian qua.

Hà Nội, ngày 20 tháng 04 năm 2019 Học viên thực hiện

Hoàng Lê Lộc

iii

MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN..................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................................... ii MỤC LỤC ............................................................................................................................... iii DANH MỤC BẢNG .............................................................................................................. vi DANH MỤC HÌNH .............................................................................................................. vii MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu .......................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................3 3. Nội dung nghiên cứu ...............................................................................................3 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ....................................... 4 1.1. Dioxin và những tác hại của dioxin .....................................................................4 1.1.1. Dioxin và sự hình thành của chúng ...................................................................4 1.1.2. Đặc điểm tính chất của dioxin và tồn lưu của chúng trong môi trường............4 1.2. Hiện trạng ô nhiễm dioxin....................................................................................8 1.2.1. Hiện trạng ô nhiễm dioxin trên thế giới ............................................................8 1.2.2. Hiện trạng ô nhiễm dioxin ở Việt Nam .............................................................9 1.3. Tổng quan về cây cỏ Vetiver .............................................................................20 1.3.1. Một số đặc điểm của cỏ Vetiver ......................................................................20 1.3.2. Tình hình nghiên cứu ứng dụng cỏ Vetiver trong xử lý ô nhiễm môi trường .....22 CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG, ĐỊA ĐIỂM VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU... 26 2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................26 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu......................................................................................26 2.1.2. Phạm vi nghiên cứu .........................................................................................26 2.2. Thời gian nghiên cứu .........................................................................................27 2.3. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................28 2.3.1. Phương pháp tổng hợp và kế thừa...................................................................28 2.3.2. Phương pháp bố trí thí nghiệm ........................................................................28 2.2.2. Phương pháp lấy và gia công mẫu ngoài thực địa ..........................................29 2.2.3. Phương pháp phân tích mẫu dioxin/furan .......................................................31

iv

2.2.4. Phương pháp phân tích xử lý số liệu ...............................................................34 CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ..................................... 36 3.1. Khả năng sinh trưởng và thích nghi của cây cỏ Vetiver trên đất ô nhiễm chất độc hóa học dioxin ....................................................................................................36 3.2. Biến động hàm lượng dioxin trong mẫu cỏ và đất .............................................39 3.2.1. Hàm lượng các chất dioxin/furan trong mẫu khảo sát ....................................39 3.2.2. Biến động hàm lượng các chất dioxin/furan trong cỏ Vetiver ........................40 3.2.3. Biến động hàm lượng các chất dioxin/furan trong đất ....................................46 3.3. Tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và hàm lượng dioxin tích lũy trong cây cỏ Vetiver ..................................................................................................49 3.3.1. Tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và hàm lượng dioxin tích lũy trong rễ cỏ..................................................................................................................49 3.3.2. Tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và hàm lượng dioxin tích lũy trong chồi cỏ ..............................................................................................................50 3.4. Đánh giá khả năng xử lý dioxin trong đất của cỏ Vetiver .................................52 3.5. Ước tính thời gian xử lý ô nhiễm dioxin trong đất thí nghiệm của cỏ Vetiver .........53 3.5.1. Ước tính thời gian xử lý hàm lượng dioxin tại lô 1 ........................................53 3.5.2. Ước tính thời gian xử lý hàm lượng dioxin tại lô 2 ........................................54 3.5.3. Ước tính thời gian xử lý hàm lượng dioxin tại lô 3 ........................................55 3.6. Đề xuất phương pháp sử dụng cỏ Vetiver trong giảm thiểu ô nhiễm dioxin .........55 3.6.1. Quy trình chăm sóc cỏ Vetiver .......................................................................56 3.6.2. Quy trình ghi sổ nhật ký chăm sóc cỏ .............................................................58 3.6.3. Quy trình đánh giá kết quả ..............................................................................60 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ............................................................................................ 61 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................................... 63

v

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT 2,3,7,8-TCDD

2,3,7,8-Tetrachlorodibenzodioxin

2,4,5-T

2,4,5-Trichlorophenoxyacetic acid

2,4-D

2,4-Dichlorophenoxyacetic acid

CDD/F

Chlorinated Dibenzo-p-Dioxin

DECOM1

Chế phẩm kích thích sự phát triển của vi sinh vật, bao gồm các muối dinh dưỡng vô cơ và mùn hữu cơ

HpCDD

Heptachlorodibenzo-p-dioxin

IARC

International agency for research on cancer

OCDD

Octa-Chlorinated Dibenzo-p-Dioxin

PCBs

Polychlorinated biphenyls

PCDD/F

Polychlorinated dibenzo-p-dioxins/dibenzofurans

TEQ

Toxic Equivalent: Chỉ số độ độc tương đương

UNEP

United Nations Environment Programme: Chương trình môi trường Liên Hiệp Quốc

US AID

United States Agency for International Development: Cơ quan Phát triển Quốc tế Hoa Kỳ

VSV

Vi sinh vật

WHO

World Health Organization: Tổ chức y tế thế giới

vi

DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Số lượng các chất diệt cỏ được sử dụng trong chiến tranh ở Việt Nam ...10 Bảng 1.2. Tổng hợp các kết quả nghiên cứu từ năm 2000 của Bộ Quốc phòng, Văn phòng 33 và Ban 10-80 .............................................................................................18 Bảng 2.1. Tọa độ các điểm mốc khu vực thí nghiệm ................................................ 26 Bảng 3.1. Hàm lượng dioxin/furan (pg WHO-TEQ/g trọng lượng khô) trong đất trước khi trồng cỏ (mẫu trắng) .................................................................................. 39 Bảng 3.2. Hàm lượng dioxin/furan (ppt TEQ) trong mẫu rễ qua các đợt .................41 Bảng 3.3. Hàm lượng dioxin/furan (ppt TEQ) trong mẫu chồi qua các đợt .............44 Bảng 3.4. Hàm lượng dioxin /furan (ppt TEQ) trong mẫu đất qua các đợt ..............46 Bảng 3.5. Mẫu nhật ký tưới nước và bón phân .........................................................58 Bảng 3.6. Mẫu nhật ký sinh trưởng cỏ ......................................................................59

vii

DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Cấu tạo nguyên tử chung của dioxin và furan ............................................6 Hình 1.2. Mặt bằng tổng thể sân bay Đà Nẵng .........................................................12 Hình 1.3. Mặt bằng tổng thể sân bay Phù Cát...........................................................14 Hình 1.4. Mặt bằng tổng thể sân bay Biên Hòa .......................................................16 Hình 1.5. Cỏ Vetiver loài Chrysopogon zizanioides (L.) Nash ................................21 Hình 2.1. Khu vực khảo sát và tiến hành thí nghiệm được lựa chọn……………… 27 Hình 2.2. Cày xới, đảo trộn và san đất ......................................................................28 Hình 2.3. Sơ đồ lấy mẫu đất và mẫu sinh phẩm .......................................................30 Hình 2.4. Quy trình phân tích dioxin và furan (PCDD/Fs) trong mẫu rắn. ..............34 Hình 3.1. Sinh trưởng của cỏ (chiều cao thân) theo thời gian……………………. 36 Hình 3.2. Cỏ Vetiver ra hoa đồng loạt ......................................................................37 Hình 3.3. Cỏ Vetiver sau 48 tháng trồng ..................................................................38 Hình 3.4. Hàm lượng dioxin/furan (ppt TEQ) trong mẫu rễ cỏ qua các đợt. ...........42 Hình 3.5. Hàm lượng dioxin/furan (ppt TEQ) trong mẫu chồi cỏ qua các đợt .........45 Hình 3.6. Hàm lượng dioxin/furan (ppt TEQ) trong mẫu đất qua các đợt. ..............48 Hình 3.7. Sự tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong rễ cỏ Vetiver của lô 1. ............................................................................................................................49 Hình 3.8. Sự tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong rễ cỏ Vetiver của lô 2. ............................................................................................................................50 Hình 3.9. Sự tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong chồi cỏ Vetiver của lô 1. .....................................................................................................................51 Hình 3.10. Sự tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong chồi cỏ Vetiver của lô 2. .....................................................................................................................51 Hình 3.11. Hàm lượng dioxin thay đổi theo thời gian tại lô 1. .................................54 Hình 3.12. Hàm lượng dioxin thay đổi theo thời gian tại lô 2 ..................................54

1

MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Chiến tranh đã kết thúc hơn 40 năm nhưng những hậu quả để lại cho đến hiện nay vẫn rất nặng nề. Một trong những hậu quả đó là vấn đề ảnh hưởng của dioxin có trong hóa chất diệt cỏ mà quân đội Mỹ sử dụng trong chiến tranh. Cuộc chiến tranh hóa chất đó đã, đang và sẽ tiếp tục gây tác động đặc biệt nghiêm trọng đối với môi trường và con người ở Việt Nam. Vào những năm 1961–1972, Việt Nam là một trong những khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề nhất bởi ô nhiễm dioxin do việc sử dụng rộng rãi "chất độc màu da cam" (CĐMDC) làm thuốc diệt cỏ trong những năm chiến tranh với 76,9 triệu lít được rải xuống 2,6 triệu ha lãnh thổ miền Nam, Việt Nam (Văn phòng 33, 2013). Uớc tính có khoảng 170 kg TCDD, là chất độc nhất trong nhóm các chất dioxin, đã được phun rải, theo Stellman và cs. (2003) con số đó là khoảng 366 kg TCDD khiến cho Việt Nam trở thành khu vực bị ô nhiễm TCDD nghiêm trọng nhất thế giới, đặc biệt nặng nhất là những khu căn cứ không quân cũ như sân bay Biên Hoà, Đà Nẵng, Phù Cát, , v.v. Các chất này tiếp tục lan rộng khắp nơi theo nhiều con đường, gây ra những vấn đề sức khỏe vô cùng nghiêm trọng. Sự tồn lưu dioxin trong môi trường đã và đang gây ra những tổn thương lâu dài cho hàng triệu người dân Việt Nam. Phơi nhiễm chất độc da cam/dioxin không chỉ ảnh hưởng tới sức khỏe của người bị phơi nhiễm, gây ra các loại bệnh như: ung thư, suy giảm miễn dịch, tai biến sinh sản, dị tật bẩm sinh v.v., mà còn ảnh hưởng tới cả thế hệ sau (Văn phòng Ban chỉ đạo 33, 2013).

Gần đây, chính phủ Mỹ và Việt Nam đã cùng nhau có nhiều nỗ lực để khắc phục và làm sạch các vùng bị nhiễm độc dioxin. Có rất nhiều phương pháp khác nhau để xử lý dioxin như công nghệ chôn lấp tích cực, nghiền bi, công nghệ khắc phục bằng vi sinh vật và công nghệ giải hấp nhiệt trong mố (GEF/ UNDP, 2013).

Tuy nhiên, những công nghệ tiên tiến này có giá thành rất cao và chỉ phù hợp trong xử lý các điểm nóng với hàm lượng dioxin cao. Do vậy, việc nghiên cứu tìm ra công nghệ xử lý bằng thực vật để làm giảm nhẹ cũng như khắc phục ô nhiễm dioxin và các chất độc hóa học trong đất ở mức độ trung bình và thấp là rất cần thiết. Hiện nay, phương pháp sử dụng thực vật là phương pháp đang được nhiều nhà khoa học quan tâm bởi hiệu quả kinh tế cao và thân thiện với môi trường; ngoài ra, thực vật

2

còn có khả nặng xử lý đất ô nhiễm kim loại nặng (KLN). Với những dặc điểm sinh lý và hình thái đặc biệt, cỏ vetiver (Chrysopogon zizanioides (L.) Nash) có thể đáp ứng được các yêu cầu đó. Ở Việt Nam hiện nay, cỏ Vetiver đã được trồng thử nghiệm tại nhiều tỉnh thành trong cả nước với các mục đích khác nhau như: chống xói mòn, sạt lở, xử lý nước thải từ các trại chăn nuôi, phòng chống và giảm thiểu thiên tai ở miền Trung... (Paul Truong, Trần Tân Văn và cs, 2008). Với những tính năng vượt trội, cỏ vetiver còn được ứng dụng để xử lý đất và nước ô nhiễm hữu cơ, kim loại nặng và chất diệt cỏ, thuốc trừ sâu, v.v., nhưng cho đến thời điểm tiến hành nghiên cứu này chưa có nghiên cứu chính thức nào về việc sử dụng cỏ Vetiver để giảm nhẹ cũng như khắc phục ô nhiễm dioxin và các chất độc hóa học trong đất ở mức độ trung bình và thấp.

Sân bay Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai là nơi trung chuyển, lưu trữ và sử dụng chất diệt cỏ của Mỹ với số lượng lên tới 98.000 thùng chất da cam, 45.000 thùng chất trắng và 16.300 thùng chất xanh (205 lít/thùng) (Văn phòng Ban chỉ đạo 33, 2010). Trong đó hơn 11.000 thùng chất diệt cỏ đã được vận chuyển từ Biên Hòa trong chiến dịch Pacer Ivy vào năm 1970. Thêm vào đó, quanh sân bay có một số ao, hồ thoát nước khi mưa, điều này càng tạo điều kiện cho dioxin ngấm sâu và lan tỏa khi có mưa. Đây là những lý do khiến Sân bay Biên Hòa trở thành nơi là khu vực bị nhiễm dioxin nặng nhất, lâu nhất và lớn nhất không chỉ ở Việt Nam mà còn cả trên thế giới.

Xuất phát từ những lý do trên, tôi lựa chọn đề tài: “Nghiên cứu thử nghiệm khả năng xử lý ô nhiễm dioxin trong đất của cỏ vetiver tại sân bay Biên Hòa” để thực hiện. Luận văn sử dụng một phần số liệu từ Dự án nghiên cứu Khoa học thuộc PEER Cycle 6, USAID, Mỹ (AID-OAA-A-11-00012; 2018-2020) do TS. Ngô Thị Thúy Hường làm chủ nhiệm.

Nhằm có được bức tranh toàn cảnh và đánh giá được khả năng xử lý ô nhiễm dioxin trong đất của cỏ vetiver tại sân bay Biên Hòa sau khoảng 4 năm trồng cỏ, luận văn đã kế thừa sử dụng số liệu về hàm lượng dioxin trong mẫu cỏ và đất của 3 đợt lấy mẫu trước đó: Đợt 1 (tháng 5/2015), Đợt 2 (tháng 10/2015), Đợt 3 (tháng 5/2016), đồng thời tiếp tục lấy mẫu Đợt 4 (tháng 10/2018), từ đó có thể so sánh cũng như đánh giá được sự thay đổi của hàm lượng dioxin trong mẫu đất và cỏ sau

3

4 năm trồng. Ngoài ra, để có thể đánh giá được khả năng sinh trưởng và thích nghi cây cỏ vetiver trên đất ô nhiễm chất độc hóa học dioxin sau 4 năm, luận văn đã kế thừa số liệu sinh trưởng về chiều cao của cỏ từ lúc bắt đầu trồng đến lúc cỏ được 18 tháng và tiếp tục thu thập số liệu ngoài thực địa khi cỏ trồng đạt 41 và 48 tháng (tháng 3 và tháng 10/2018), từ đó có thể đưa ra được những nhận xét đánh giá toàn diện hơn và có giá trị hơn về mặt khoa học.

Nghiên cứu này là một phần của đề tài được tài trợ bởi Dự án PEER Cycle

6, USAID, Mỹ (AID-OAA-A-11-00012; 2018-2020). Xin được cảm ơn USAID và Dự án PEER Cycle 6 đã tạo điều kiện về kinh phí giúp đỡ chúng tôi thực hiện nghiên cứu này.

2. Mục tiêu nghiên cứu - Đánh giá được khả năng xử lý ô nhiễm dioxin trong đất của cỏ Vetiver tại sân bay Biên Hòa.

3. Nội dung nghiên cứu Nội dung 1: Thu thập, nghiên cứu đánh giá kết quả đã có về sử dụng cỏ vetiver trong xử lý đất ô nhiễm dioxin và các tài liệu liên quan - Thu thập, tổng hợp và nghiên cứu các số liệu từ Đề tài trước Nội dung 2: Đánh giá khả năng thích nghi của cỏ vetiver trong môi trường đất nhiễm dioxin tại sân bay Biên Hòa - Phân tích sự sinh trưởng và phát triển của cỏ vetiver trong các lô thí nghiệm - Đánh giá được khả năng thích nghi của cỏ vetiver trong môi trường nhiễm dioxin.

Nội dung 3: Đánh giá khả năng xử lý ô nhiễm dioxin trong đất của cỏ vetiver tại sân bay Biên Hòa - Đánh giá được hàm lượng dioxin trong đất của cỏ vetiver qua các đợt lấy mẫu thí nghiệm và xác định được mối tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất với hàm lượng dioxin trong cỏ.

- Đề xuất một số biện pháp giảm thiểu ô nhiễm dioxin bằng cỏ vetiver.

4

CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Dioxin và những tác hại của dioxin 1.1.1. Dioxin và sự hình thành của chúng Dioxin là tên gọi chung cho hàng trăm các hợp chất hóa học có cùng cấu trúc hóa học tồn tại bền vững trong môi trường. Dioxin có 75 đồng phân PCDDs (polychlorinated dibenzo para dioxin) và 135 đồng phân PCDFs (polychlorinated dibenzofurans) với độc tính khác nhau. Theo Công ước Stockhoml năm 1972, dioxin còn bao gồm nhóm các PCBs (polychlorinated biphenyls), là các chất tương tự dioxine, bao gồm 419 chất hóa học nhưng trong đó chỉ có khoảng 29 chất đặc biệt nguy hiểm. Trong số các hợp chất dioxin, TCDD (2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-pdioxin) là nhóm độc nhất (WHO, 2007).

Dioxin chủ yếu sinh ra từ quá trình sản xuất công nghiệp có sự liên quan đến clo như luyện kim, tẩy trắng bột giấy, đốt rác, sản xuất hóa chất, thuốc diệt cỏ và thuốc trừ sâu. Ngoài ra, dioxin có thể được hình thành từ các quá trình tự nhiên như núi lửa, cháy rừng (Fiedler, 2003).

Tiếp xúc với dioxin ở nồng độ cao có thể gây tổn thương da và thay đổi chức năng gan ở người. Tiếp xúc trong thời gian dài gây nên các thay đổi đối với hệ thống miễn dịch, hệ thần kinh, các hệ thống của tuyến nội tiết và ảnh hưởng tới hệ thống cũng như chức năng sinh sản, lâu dài có thể gây thiểu năng trí tuệ ở thế hệ tiếp theo (WHO, 2007).

Từ năm 1961 - 1972, quân đội Mỹ đã thực hiện chiến dịch phun rải chất da cam với thành phần độc hại chủ yếu là dioxin ở miền Nam Việt Nam với mục đích chính là “khai quang”, tức là làm trống đồng cỏ, rừng cây để quân đội Việt Nam không có nơi để ngụy trang, và không quân Mỹ có thể bỏ bom cắt tuyến đường Trường Sơn.

1.1.2. Đặc điểm tính chất của dioxin và tồn lưu của chúng trong môi trường * Đặc điểm tính chất hóa lý của dioxin

5

Dioxin là chất rắn, bền vững trong môi trường, ít bị phân hủy do các yếu tố bên ngoài như độ ẩm, nhiệt độ và các hóa chất, không bị axit mạnh hay kiềm mạnh phân hủy. Dioxin có độ bền nhiệt rất cao chỉ bị phân hủy hoàn toàn ở nhiệt độ trên 1200oC. Dioxin rất ít bay hơi ở to thường tan tốt trong các dung môi ko phân cực như n - hexane, tan rất ít trong dung môi phân cực như acetone và hầu như ko tan trong nước (khoảng ~ 0.2 microgam/l nước)... Dioxin là các hợp chất hữu cơ không mùi, không màu, chứa cacbon, hidro, oxi và clorin.

Dioxin thuộc vào một trong 12 nhóm chất hữu cơ khó phân huỷ (Persistent Organic Pollutants) và được gọi tắt POPs theo công ước Stockholm (UNEP, 2001) phải được loại bỏ hoàn toàn khỏi môi trường sống. Các chất này gồm: Policlobiphenyl (PCB); Policlodibenzeo-p-dioxin (PCDD); Policlodibenzofuran (PCDF); Aldrin; Dieldrin; Diclodiphenyltricloetan (DDT); Endrin; Clordan; Hexaclobenzen; Mirex; Toxaphen; Heptaclo Trong 12 nhóm chất POPs, với tên chung là “dioxin” và các chất tương tự dioxin, thường được hiểu là các chất Policlodibenzo-p-dioxin (PCDD) và Polyclodibenzofuran (PCDF), polyclobiphenyl (PCB). Trừ PCDD và PCDF là nhóm các chất không chủ định sản xuất, các chất còn lại được sản xuất để sử dụng trong hoạt động kinh tế. PCB được sử dụng trong chế tạo dầu biến thế, tụ điện lỏng, làm chất hoá dẻo, v.v. Các chất chứa clo được sản xuất làm thuốc trừ sâu, trừ muỗi, trừ côn trùng có hại v.v.

Các đồng phân của dioxin và furan: a) Polyclodibenzo-p-dioxin có 75 chất gọi là đồng phân, phụ thuộc vào số lượng nguyên tố clo trong phân tử được chia ra tám nhóm đồng phân (isomer). b) Polyclodibenzofuran có 135 chất gọi là đồng phân, tương tự như PCDD, PCDF được chia ra tám nhóm đồng phân.

6

10

9

O

8

7

O

6

5

Cl x

1

4

9

2

8

3

7

Cl y

Polyclodibenzo-p-dioxin (PCDD)

1 2 3

Cl m 6

O 5

4

Cln

Polyclodibenzofuran (PCDF)

Hình 1.1. Cấu tạo nguyên tử chung của dioxin và furan (Nguồn: Tác giả tổng hợp) Dioxin còn bao gồm cả nhóm các PCBs (polychlorinated biphenyls), là các chất tương tự dioxin, bao gồm 419 chất hóa học trong đó có 29 chất đặc biệt nguy hiểm. x các chất thuộc nhóm dioxin, tiêu biểu và độc hại nhất là 2,3,7,8tetrachlorodibenzo para dioxin (TCDD) (Ủy ban Quốc gia Điều tra Hậu quả các Chất hóa học Dùng trong Chiến tranh Việt Nam, 2002). Đặc tính ái mỡ (lipophilic) và kị nước (hydrophobic) của dioxin liên quan chặt chẽ với độ bền vững của chúng trong cơ thể sống cũng như trong tự nhiên và sự phân bố của chúng trong các cơ quan của cơ thể.

Hệ số phân bố của 2,3,7,8-TCDD đã được xác định trong các thành phần của cơ thể lần lượt là: mô mỡ 300; da 30; gan 25; sữa mẹ 13; thành ruột 10; máu 10; thận 7; bắp thịt 4; mật 0,5; nước tiểu 0,00005. Vì vậy, khi nghiên cứu đánh giá độ tồn lưu của dioxin trong cơ thể người, thường lấy mỡ, máu và sữa mẹ là các mô chứa nhiều sữa nhất nên tại đây dioxin có khả năng bị hòa tan cao nhất. Trong sữa mẹ có khoảng 3-4% mỡ, còn trong máu khoảng 0,3 - 0,7% (Fiedler và cs., 2003). * Sự tồn tại, phân bố và lan truyền của dioxin trong môi trường Các hợp chất dioxin khi tồn tại trong môi trường, chúng dễ dàng luân chuyển giữa không khí, đất và nước. Dioxin phát tán vào không khí có thể được vận chuyển đi rất xa nguồn thải, do đó chúng có thể được tìm thấy ở nhiều nơi trên thế giới.

Trong môi trường nước, dioxin được gắn vào các hạt rắn lơ lửng và lắng đọng xuống trầm tích, nơi chúng được vận chuyển xa hơn hoặc bị hấp thụ bởi cá và các sinh vật thủy sinh khác. Với đặc tính là các chất hữu cơ bền vững và khó phân hủy, ít hoà tan trong nước nên dioxin tích tụ lâu dài trong đất và trầm tích, đặc biệt là tích tụ, lan truyền trong chuỗi thức ăn, từ các loài thực vật đến động vật thủy sinh và một số mắt xích thức ăn khác, cuối cùng là con người (WHO, 2007). Do tính

7

chất dễ tan trong các mô mỡ cho nên khi xâm nhập vào cơ thể bằng con đường tiêu hóa và hô hấp, dioxin dễ dàng thấm qua màng ruột và phổi vào hệ tuần hoàn. Đã có những nghiên cứu trên động vật chứng minh PCDDs/PCDFs và PCBs có liên quan đến đột biến gen và gây ung thư. Thời gian bán huỷ là một thông số quan trọng để đánh giá độ bền vững của dioxin trong các đối tượng khác nhau. Thời gian bán hủy (T/2) của dioxin cao hơn nhiều so với các hợp chất hữu cơ khác, T/2 có thể biến động khác nhau tùy theo môi trường và điều kiện cụ thể. Trong cơ thể sinh vật thời gian bán phân hủy là từ 7-12 năm, đối với cơ thể người, thời gian bán phân hủy của 2,3,7,8-TCDD là 8,5 năm (Michalek và cs., 1996).

Thời gian bán huỷ là một thông số quan trọng để đánh giá độ bền vững của dioxin trong các đối tượng khác nhau.

Có nhiều tài liệu nêu ra các số liệu về thời gian bán huỷ (T1/2) của dioxin trong một số đối tượng như sau : Trong đất

: >10 năm

Chuột

: 15-30 ngày

Trên bền mặt đất

: 1-3 năm

Chuột lang

: 30-90 ngày

Cặn đáy

: đến 2 năm

Khỉ

: 455 ngày

Nước

: 1-2 năm

Người

: 5-7 năm

Thời gian bán huỷ của dioxin là 9-12 năm chỉ ở trên lớp đất bề mặt 0,1cm, ở các lớp đất sâu hơn là 25-100 năm. Theo Hsieh và cs (1994) thời gian bán huỷ của dioxin trong đất là 4.720 ngày (~13 năm), hexaclobenze là 1.530 ngày (4,2 năm), PCBs là 940 ngày (2,6 năm), PAHs là 570 ngày (1,6 năm), pentaclophenol 100 ngày. Trong cặn đáy dioxin có thể tồn tại hàng trăm năm (Gough và cs., 1986).

Theo tài liệu này thời gian bán hủy đồng phân của PCDD và PCDF trong cặn đáy như sau: Nhóm đồng phân

PCDF

PCDD

Tetra

79 năm

102 năm

Penta

59 năm

153 năm

Hexa

54 năm

173 năm

Hepta

32 năm

128 năm

Octa

29 năm

139 năm

8

Các số liệu này cho thấy độ bền vững của PCDD và PCDF trong trầm tích là rất khác nhau và có thể xếp theo thứ tự: PCDD > PCDF Đối với PCDF:

Tetra > Penta > Hexa > Hepta > Octa

Đối với PCDD:

Hexa > Penta > Octa > Hepta > Tetra

Như vậy, dioxin rất khó bị phân hủy, nó tồn tại bền vững và lâu dài trong môi trường đất.

1.2. Hiện trạng ô nhiễm dioxin 1.2.1. Hiện trạng ô nhiễm dioxin trên thế giới Dioxin đã từng được phát hiện có lẫn trong một số chất diệt cỏ với hàm lượng thấp ở New Zealand, Australia, Mỹ v.v. vào những năm 1950-1960. Con người đã nhận thức được tính chất nguy hiểm và cấm sử dụng ngay sau đó nhưng vẫn gây ra hậu quả vô cùng lớn.

Vào những năm 1860-1865, những trầm tích từ hồ Green-New York có hàm lượng của Chlorinated Dibenzo-p-Dioxin (CDD) toàn phần 7 ppt; 98% CDD được phát hiện là OCDD. Hàm lượng CDD tăng mạnh sau năm 1923 và tiếp tục tăng cho đến năm 1984 với hàm lượng cực đại trên 900 ppt với 75% là Octa-Chlorinated Dibenzo-p-Dioxin (OCDD) (Rubey W và nnk, 1985).

Năm 1986, theo Czuczawa và Hites những mẫu chất lắng bề mặt được lấy từ sông và Vịnh Saginaw, từ phía nam hồ Huron cho thấy trong tất cả các mẫu trầm tích đều có CDD, kể cả những mẫu trầm tích ở vị trí sâu nhất. Phần lớn CDD tìm thấy trong các mẫu thử là do con người gây nên. Do ở gần các khu đô thị những mẫu cặn lắng thu được có hàm lượng cao nhất và nơi thấp nhất ở trung tâm mặt hồ.

Nhiều tác giả cho rằng sự tích tụ của CDD trong môi trường liên quan đến các hoạt động công nghiệp. CDD có trong tất cả các chất lắng bề mặt lấy từ những hồ lớn.

OCDD chiếm ưu thế ở những hàm lượng trong khoảng từ 560 đến 4.800 ppt.

9

Trong một nghiên cứu trước đó, kết quả của những mẫu thử cặn lắng thu thập từ 5 bến cảng ở lưu vực phía Tây hồ Ontario gần cửa sông Niagara phát hiện có 2,3,7,8- TCDD (Onuska và nnk, 1983). Có hai bến trong những bến trên có trầm tích chứa hàm lượng 2,3,7,8-TCDD có thể đo lường được với hàm lượng cao nhất của 2,3,7,8-TCDD tìm thấy ở độ sâu 3–5cm là 13 ppt, ở độ sâu 3cm là hàm lượng 4ppt và ở độ sâu 13–14cm là 3ppt. Những bến còn lại có hàm lượng của 2,3,7,8TCDD trong các mẫu lắng cặn thấp dưới mức giới hạn có thể phát hiện (0,1 ppt) (Onuska và nnk, 1983).

Trong một nghiên cứu khác, các hàm lượng trong đất của 2,3,7,8-TCDD đã được đo trong các vùng công nghiệp của một nhóm các bang vùng Trung Tây và vùng Trung Atlantic (Illinois, Michigan, New York, Pennsylvania, Tennessee, Virginia và West Virginia) (Nestrick và nnk, 1986). Kết quả cho thấy hàm lượng 2,3,7,8-TCDD trong đất nhỏ hơn 1,01 ppb (dao động từ không phát hiện được đến 9,4 ppt). Nguyên nhân chính dẫn đến sự xuất hiện của 2,3,7,8-TCDD trong đất ngoại ô ở Hoa Kỳ là do nguồn cháy cục bộ của các lò đốt công nghiệp và rác thải thành phố.

Năm 1985, tại bang Missouri, đã tiến hành phân tích các mẫu đất về sự ô nhiễm 2,3,7,8-TCDD. Kết quả cho thấy hàm lượng 2,3,7,8-TCDD trong các mẫu đất trong khoảng từ 30 đến 1750 ppb. Ở một nơi ô nhiễm nặng khác là Times Beach, MO hàm lượng ô nhiễm nặng từ 4.4 đến 317 ppb (Tiernan và nnk, 1985).

Trong nghiên cứu của Hoffman và cs. (1986) lấy các mẫu đất từ công viên Quail Run Mobile Home ở Gray Summit, MO (mẫu thử đơn) được tìm thấy ở một vị trí có hàm lượng ô nhiễm cực đại của 2,3,7,8-TCDD là 2.200 ppb; tuy nhiên trong các mẫu đất hỗn hợp thì hàm lượng lại thay đổi từ 39 đến 100 ppb.

1.2.2. Hiện trạng ô nhiễm dioxin ở Việt Nam Ở Việt Nam, ô nhiễm dioxin chủ yếu là do hậu quả của chất độc hóa học dùng trong chiến tranh. Trong thời gian chiến tranh ở Việt Nam, chất diệt cỏ/dioxin

10

được quân đội Mỹ sử dụng ở miền Nam Việt Nam bắt đầu từ ngày 10/8/1961 và kết thúc vào ngày 31/10/1971.

Các chất diệt cỏ đã sử dụng ở Việt Nam gồm nhiều loại như 2,4-D; 2,4,5-T, Picloram, Dimetylaxenic axit. Trong đó chủ yếu là chất 2,3,7,8 TCDD. Chúng tồn tại dưới 3 dạng hợp chất màu chính: - Da cam (hỗn hợp của 2,4-D và 2,4,5-T (chứa tạp chất 2,3,7,8-TCDD (dioxin) và/hoặc các đồng phân của nó); - Trắng (hỗn hợp của 2,4-D và Picloram); - Xanh (Dimetylaxenic axit hay Cacodylic chứa As).

Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng Việt Nam là một trong số những nước bị ảnh hưởng nặng nề bởi chất độc da cam/dioxin (Westing, 1984; Gough, 1986, Cecil, 1986). Tài liệu thống kê về chiến dịch Ranch Hand còn cho thấy cụ thể hơn, từ tháng 8/1965 - tháng 2/1971, quân đội Mỹ đã thực hiện 6.542 chuyến bay rải chất diệt cỏ xuống 32/46 tỉnh thuộc miền Nam Việt Nam. Ước tính tổng lượng dioxin được sử dụng trong chiến tranh ít nhất là 366 kg.

Theo đánh giá của các tác giả khác nhau thì khối lượng các chất diệt cỏ sử dụng ở Việt Nam cũng khác nhau: Bảng 1.1. Số lƣợng các chất diệt cỏ đƣợc sử dụng trong chiến tranh ở Việt Nam Các chất Tài liệu

Chất da

Chất

Chất

cam

trắng

xanh

tím, hồng, xanh lá

Tổng Cộng

mạ Westing (1976)

44.373.000 19.835.000 8.182.000

-

72.390.000

Stellman (2003)

49.268.937 20.556.525 4.714.381 2.387.936

76.954.806

Young (2009)

43.332.640 21.798.400 6.100.640 2.944.240

74.175.920

Nguồn: [32], [37], [39]

11

Theo bảng này số liệu của Westing (1984) không bao gồm các chất tím, hồng và xanh mạ là những chất có hàm lượng dioxin rất cao (chất da cam, chất trắng, chất xanh). Theo Young (2009), thì con số 74.175.920 lít là tổng số chất diệt cỏ Mỹ đưa vào Việt Nam. Theo số liệu của Stellman (2003) thì số lượng tổng các chất diệt cỏ là 76.954.806 lít (~77 triệu) các chất, tương đương với 95.112.688 kg (~ 95 triệu kg), trong đó có 67% các chất chứa dioxin, mà chủ yếu là chất da cam với khối lượng 49.27 triệu lít, tương đương 63 triệu kg.

Theo báo cáo gần đây nhất của Văn phòng 33 (2010), diện tích được phun rải lên tới 2,63 triệu ha, chiếm 15,2% diện tích toàn miền Nam Việt Nam. Nếu chỉ tính riêng các chất có hoạt chất 2,4,5-T (chất da cam), thì diện tích bị phun rải theo Stellman và cộng sự là 1,68 triệu ha, chiếm 9,7 % diện tích toàn miền Nam. Theo các số liệu chính thức của Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ đã công bố, từ ngày 13/01/1962 đến 30/6/1971 mật độ phun rải chất diệt cỏ ở Việt Nam gấp 17 lần liều lượng được Bộ Tư lệnh Lục quân Mỹ khuyến cáo sử dụng năm 1967 (2,2 kg/ha). Với mật độ này thì các chất diệt cỏ trở thành những chất độc hóa học có tính hủy diệt.

TCDD (tetrachlorodibenzodioxin, aka dioxin) trong chất da cam là chất độc nhất trong nhóm các chất dioxin, có thể gây ra những vấn đề nghiêm trong cho môi trường và sức khỏe con người. Ước tính có khoảng 170 kg TCDD đã được phun rải, trong khi đó theo Stellman và cs (2003) con số đó là khoảng 366 kg TCDD và vẫn chưa kể đến các nguồn chất diệt cỏ khác đã được phun rải (VPBCĐ33 - Bộ TN&MT, 2010) đã được rải xuống miền Nam, Việt Nam. Theo nghiên cứu của (Nguyễn Tiến Dũng, 2005) với việc sử dụng chất độc hóa học phun rải ở các khu vực nằm trên đầu nguồn của nhiều con sông lớn như sông Bến Hải, sông Cửu Long, sông Hương, sông Hàn, sông Đồng Nai, sông Bé, sông Vàm Cỏ, chất độc đã được lan truyền gần như toàn bộ diện tích đất đai miền Nam Việt Nam do tác động của bão lũ và các yếu tố tự nhiên-xã hội khác. Việc rải chất độc hóa học trong một khoảng thời gian dài với hàm lượng cao gấp khoảng 2830 lần cho phép để diệt cỏ có thể dẫn đến một loạt những hậu quả không mong

12

muốn: làm chết cây cối, gây ô nhiễm môi trường cũng như hệ sinh thái và nguy hiểm cho sức khỏe con người. a) Mức độ ô nhiễm dioxin ở sân bay Đà Nẵng Sân bay Đà Nẵng nằm trong tọa độ 160 vĩ độ Bắc và 108015’ kinh độ Đông, thuộc phường Thạc Gián, quận Thanh Khê, thành phố Đà Nẵng. Mặt bằng tổng mặt bằng của sân bay Đà Nẵng được thể hiện qua hình sau:

Hình 1.2. Mặt bằng tổng thể sân bay Đà Nẵng (Nguồn: Tác giả tổng hợp) Sân bay Đà Nẵng được Quân đội Mỹ sử dụng làm bãi tồn trữ chất độc hóa học cho chiến dịch “Ranch Hand” từ tháng 5/1964 đến 7/1/1971. Trong thời gian đó, tại sân bay đã chứa và sử dụng: 52.700 thùng chất da cam, 29.000 thùng chất trắng và 5.000 thùng chất xanh. Từ ngày 17/4/1970 đến 31/3/1972, sân bay Đà Nẵng còn phục vụ cho chiến dịch thu hồi (Pacer Ivy) nhằm xóa hết dấu vết của chất độc hóa học/dioxin. Kết quả thu hồi được 8.200 thùng chất da cam và vỏ thùng đưa về Mỹ (Số liệu do Bộ Quốc Phòng Mỹ cung cấp).

Kết quả các nghiên cứu của Trung tâm Tư vấn Việt - Nga, Văn phòng Ban Chỉ đạo 33; Ban 10-80 phối hợp với công ty tư vấn Hatfield thực hiện từ năm 1997

13

đến năm 2012 Văn phòng 33/Hatfield/UNDP/Ban 10-80 (Hatfield/Ban 10-80 (1998, 2000, 2003, 2006, 2007, 2011) tại khu vực sân bay Đà Nẵng như sau: Khu kho chứa, khu rửa và khu nạp nồng độ TEQ lớn nhất trong đất được ghi nhận vào năm 2006 là 365.000 ppt trong các mẫu lấy tại khu trộn và nạp cũ, nồng độ này vượt giá trị giới hạn cao nhất (1.000 ppt) 365 lần. Ba mẫu phân tích có nồng độ TCDD > 100.000 ppt và 17 trong số 23 mẫu đất (74%) lấy tại sân bay có nồng độ > 1000 ppt.

Nồng độ TCDD đo được trong tháng 1 năm 2009 lấy tại trung tâm và phía nam sân bay Đà Nẵng thấp hơn đáng kể so với các mẫu lấy tại phía bắc; trừ trường hợp ở khu kho chứa Pacer Ivy (PISA). Nồng độ TCDD cao chỉ bắt gặp ở một mẫu đất lấy tại vị trí gần khu vực PISA (20.600 ppt; 65% TCDD), và trong một mẫu cá (25,4 ppt TEQ) lấy tại hồ D phía nam sân bay vào năm 2009.

Tại khu nhiễm sân bay Đà Nẵng, dioxin đã thấm sâu vào đất đến 150 cm: lớp đất 120-150 cm, có nồng độ TEQ là 952 ppt (n=5).

Theo hướng lan tỏa, dioxin tích tụ trong hồ Sen, trong bùn, động vật, thực vật thủy sinh: trong 3 hồ: hồ Sen A bị ô nhiễm dioxin nặng cần có biện pháp xử lý. Hồ B và hồ C: trong các mẫu bùn và cá nồng độ dioxin không cao, dưới 100 ppt TEQ. Khu vực ngoài sân bay theo hướng lan tỏa: Đất khu dân cư, bùn trong các hồ Xuân Hà, hồ 29-3, sông Hàn, sông Cẩm Lệ, sông Phú Lộc có nồng độ dioxin thấp, dưới mức cho phép. Động vật, thực vật thủy sinh trong hồ Sen A có hàm lượng dioxin cao, trên ngưỡng cho phép, cần xử lý và không được sử dụng làm thực phẩm và thức ăn cho chăn nuôi.

Kết quả khảo sát mới nhất vào tháng 1 năm 2010 cho thấy mức độ ô nhiễm dioxin trong đất tại các khu kho chứa, trộn và nạp; và trầm tích trong các khu kênh rạch vẫn cao. Đặc biệt, là dioxin được tìm thấy trong nước ngầm với nồng độ khoảng 0,86 ppt TEQ, chúng tỏ dioxin đã có khả năng ngấm sâu vào các mạch nước ngầm.

14

b) Mức độ ô nhiễm dioxin tại sân bay Phù Cát Sân bay Phù Cát thuộc địa phận tỉnh Bình Định, nằm trong tọa độ 13057’48” vĩ độ Bắc, 109003’57” kinh độ Đông với vị trí địa lý như sau: -

Phía bắc giáp xã Cáp Tân

-

Phía Nam - xã Nhơn Thành

-

Phía Đông giáp quốc lộ 1A

-

Phía Tây giáp xã An Nhơn, cáchTrung tâm thành phố Quy Nhơn khoảng 28 km về phía Tây Bắc.

Hình 1.3. Mặt bằng tổng thể sân bay Phù Cát (Nguồn: Tác giả tổng hợp) Theo tài liệu do Bộ Quốc phòng Mỹ cung cấp, sân bay Phù Cát phục vụ cho chiến dịch “Ranch Hand” từ tháng 6 năm 1968 đến tháng 5 năm 1970. Lượng hóa chất tập trung tại sân bay Phù Cát gồm: chất da cam 17.000 thùng, chất trắng 9.000 thùng và chất xanh 2.900 thùng. Chính vì vậy, Trong sân bay Phù Cát đã hình thành

15

khu nhiễm chất da cam/dioxin: khu chứa, nạp, khu rửa phương tiện sau phun rải.

Sau một thời gian dài, chất da cam/dioxin đã thấm sâu vào đất.

Theo Văn phòng 33/Hatfield/UNDP/Ban 10-80 (Hatfield/Ban 10-80 (1998, 2000, 2003, 2006, 2007) mức độ ô nhiễm dioxin tại khu vực sân bay Phù Cát như sau: Nồng độ dioxin tại khu vực kho chứa vẫn còn rất cao (tới 236.000 pg/g TCDD) và nồng độ này tương đương với kết quả tìm thấy tại Biên Hòa và Đà Nẵng.

Cần xử lý lâu dài và liên tục đất tại khu vực này để làm giảm sự phơi nhiễm dioxin tiềm tàng cho các công nhân làm việc trong sân bay và cộng đồng dân cư sống ở gần khu sân bay.

Trong khu vực nạp và rửa, nồng độ dioxin thấp hơn rất nhiều và có lẽ không có nguy cơ lớn đối với sức khỏe con người và môi trường. Tương tự như vậy mẫu tại bể sa lắng và các hồ A, B và C có nồng độ dioxin thấp. Do đó, không đòi hỏi cần khảo sát tiếp theo cũng như các biện pháp làm giảm ô nhiễm.

Các mẫu lấy tại các khu vực do Bộ Quốc phòng Mỹ giới thiệu (khu vực góc Đông Nam của sân bay), tuy nhiên các mẫu này đều có nồng độ dioxin thấp và tỷ lệ TCDD trên tổng TEQ nhỏ (dưới 50%). Kết quả cho thấy khu vực này có lẽ không bị sử dụng nhiều chất độc da cam trong thời gian chiến tranh, mà có thể đã được sử dụng để làm văn phòng, doanh trại quân đội và các mục đích giải trí. Đến năm 2011, trong khuôn khổ Dự án “Xử lý ô nhiễm môi trường tại những điểm nóng ô nhiễm nặng dioxin tại Việt Nam”, từ nguồn kinh phí Quỹ Môi trường toàn cầu (GEF) tài trợ thông qua Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP), Văn phòng Ban Chỉ đạo 33 (Chủ dự án) năm 2011-2012 đã tiến hành chôn lấp, cô lập 7.500 m3 đất và trầm tích nhiễm dioxin trên diện tích 2,06 ha. c) Mức độ ô nhiễm dioxin tại Sân bay Biên Hòa Sân bay Biên Hòa thuộc địa phận tỉnh Đồng Nai, có tọa độ: 105o58’30” vĩ Bắc và 106o49’10” kinh Đông, phía Tây cách sông Đồng Nai khoảng 700 m. Sân

16

bay là căn cứ không quân và là sân bay quân sự lớn nhất Việt Nam nằm ở thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai, cách thành phố Hồ Chí Minh khoảng 30 km.

Sân bay Biên Hòa là một căn cứ chính của chiến dịch Ranch Hand. Các nghiên cứu trước đây cho thấy mức độ ô nhiễm dioxin tại sân bay Biên Hòa rất cao (Dự án Z1, Bộ Quốc Phòng, Công ty Hatfield và Ban 10-80, 2007).

Hình 1.4. Mặt bằng tổng thể sân bay Biên Hòa (Nguồn: Tác giả tổng hợp) Các khu ô nhiễm trong sân bay quân sự Biên Hòa bao gồm Khu vực Pacer Ivy (Góc phía Tây sân bay); Khu vực Tây Nam (Góc Tây Nam sân bay); Khu Nam Z1 (bao gồm bãi chôn lấp Z1 và vùng xung quanh); Các hồ bên trong và bên ngoài sân bay được xem là các nguồn ô nhiễm thứ cấp. Đã có khoảng hơn 98.000 thùng phi (loại 205 lít) chất da cam, 45.000 thùng chất trắng và 16.000 thùng chất xanh đã được lưu trữ và sử dụng tại sân bay Biên Hòa (Bộ Quốc phòng Mỹ, 2007). Trong đó hơn 11.000 thùng chất diệt cỏ đã được vận chuyển từ Biên Hòa trong chiến dịch Pacer Ivy vào năm 1970. Thêm vào đó, quanh sân bay có một số ao, hồ thoát nước khi mưa. Kết quả nghiên cứu cho thấy

17

đất vùng sân bay thuộc loại đất chua, bạc màu, độ pH của đất phổ biến ở mức 4,5 – 5,5. Độ mùn thấp phổ biến ở 1–2%, thành phần cát chiếm tỷ trọng lớn (Lê Văn Hồng và cs., 1998) . Điều này càng tạo điều kiện cho dioxin ngấm sâu và lan tỏa khi có mưa.

Theo kết quả nghiên cứu do Bộ Quốc Phòng và chương trình 33 thực hiện trong khuôn khổ của Dự án Z1 cho thấy hàm lượng dioxin trong đất và trầm tích của khu vực Z1 là rất cao, với hàm lượng cao nhất là 410.000 ppt TEQ trong đất và 5470 ppt (theo trọng lượng khô) trong trầm tích. Vào năm 2004-2005, tại hồ Cổng 2 hàm lượng cao nhất trong mẫu trầm tích thu được là 508 ppt TEQ. Trong kết quả khảo sát vào tháng 1 năm 2008, tại khu Z1 tình trạng ô nhiễm dioxin vẫn còn rất cao với hàm lượng cao nhất là 262.000 ppt TEQ. Các khu vực phía Tây Nam sân bay và khu vực xung quanh Z1 hàm lượng dioxin trong nhiều mẫu đều vượt quá 1000 ppt TEQ. Kết quả tương tự được khảo sát tại vùng đất thấp ở cuối dốc của khu Z1 nơi có hệ thống kênh rạch thoát nước, ao hồ với hàm lượng ô nhiễm dioxin cao. Để có thể xác định chính xác thể tích đất và trầm tích cần được xử lý cần có thêm các chương trình khảo sát lấy mẫu và phân tích mẫu. Hàm lượng dioxin tại khu vực Pacer Ivy phía Tây sân bay là tương đối cao, cho thấy có thể khu vực này đã được quân đội Mỹ sử dụng để phun thuốc diệt cỏ trong chiến tranh. Hiện tại số lượng mẫu thu được tại khu vực này còn hạn chế. Do diện tích khu vực rất lớn vào khoảng 150.000m2 hơn nữa còn có khả năng lan tỏa dioxin cao nên cần tiếp tục khảo sát, lấy mẫu thu thập thông tin đề đưa ra những biện pháp giảm thiểu.

18

Bảng 1.2. Tổng hợp các kết quả nghiên cứu từ năm 2000 của Bộ Quốc phòng, Văn phòng 33 và Ban 10-80 Tên dự án Dự án Z1 & Chương trình 33; 2000, 2001

Công ty Hatfield & Ban 1080, 200405 Công ty Hatfield & Văn

Vị trí

Loại mẫu

Khu vực Z1

Đất Trầm tích

Số mẫu (n) 50 3

Trầm tích

6

339 ppt

236 – 508 ppt

Đất

12

137 ppt

nd – 412 ppt

Trầm tích

2

52 ppt

44 – 50 ppt

Đất Trầm tích Đất

8 9 7

83 ppt 107 ppt 50 ppt

5 – 256 ppt 59 – 210 ppt 26 – 108 ppt

Trầm tích

7

88 ppt

17 – 149 ppt

Trầm tích

-

-

36 – 833 ppt

-

-

nd - 425 ppt

Hồ Cổng 2 Khu ruộng gần hồ Cổng 2 Hồ Biên Hùng Khu ruộng phường Quang Vinh Hồ phía Nam và hồ Biên Hùng

Nồng độ trung bình (tổng TEQ) 18750 ppt 2990 ppt

Khoảng nồng độ (tổng TEQ) nd – 410000 ppt 1380 – 5470 ppt

Đất

Khu Z1

Đất

8

115390 ppt

109 – 262000 ppt

Góc Tây Nam

Đất

16

4617 ppt

4.12 – 65500ppt

19

Tên dự án phòng 33, tháng 1 năm 2008

Vị trí Khu vực Pacer Ivy (Góc Tây Nam của đường bay) Vành đai khu Z1 Ao hồ xung quang khu Z1

Đất

Số mẫu (n) 11

Nồng độ trung bình (tổng TEQ) 2583 ppt

80,3 – 22800 ppt

Trầm tích

4

2835 ppt

1090 – 5970 ppt

Đất Trầm tích

30 1

1119 ppt 413 ppt

6,15 – 13300 ppt

Trầm tích

5

966 ppt

20,9 – 2240 ppt

Loại mẫu

Khoảng nồng độ (tổng TEQ)

Nguồn: Báo cáo tổng kết về tình hình ô nhiễm dioxin tại 3 điểm nóng (sân bay Biên Hòa, Đà Nẵng và Phù Cát), 2010 – Văn phòng 33 Theo các kết quả nghiên cứu từ trước đến nay do Việt Nam và quốc tế phối hợp thực hiện đã xác định các sân bay quân sự Đà Nẵng, Phù Cát và Biên Hòa là ba điểm nóng ô nhiễm nặng dioxin trong đất, trầm tích, động vật thủy sinh, chủ yếu là TCDD có nguồn gốc từ chiến tranh ở Việt Nam vốn được quân đội Mỹ sử dụng làm kho chứa, tập kết chất da cam/dioxin trước khi đi phun rải. Hai điểm nóng sân bay Đà Nẵng hiện đang được Bộ Quốc phòng Việt Nam phối hợp với Cơ quan phát triển Quốc tế Hoa Kỳ (USAID) bằng ngân sách của Chính phủ Mỹ thực hiện; sân bay Phù Cát đã được xử lý trong năm 2012 bằng tài trợ của Quĩ Môi trường toàn cầu thông qua Chương trình Phát triển Liên Hợp quốc tại Việt Nam (gọi tắt là Dự án GEF/UNDP Dioxin). Riêng đối với sân bay Biên Hòa, do qui mô và tính chất ô nhiễm phức tạp và không đồng nhất. Vì vậy, đến nay vẫn chưa có biện pháp cụ thể xử lý đất nhiễm dioxin tại sân bay Biên Hòa.

20

1.3. Tổng quan về cây cỏ Vetiver 1.3.1. Một số đặc điểm của cỏ Vetiver Nguồn gốc Theo Paul Trương (1999), có hai loài cỏ Vetiver được trồng để bảo vệ đất là Vetiveria zizanioides và Vetiveria nigritana. Tuy nhiên, loài V. zizanioides phân bố trong vùng có khí hậu ẩm, trong khi loài V. nigritana hiện diện ở những vùng có khí hậu khô hơn (Chomchalow, 2006). Hai kiểu gen của loài Vetiveria zizanioides và Vetiveria nigritana đã và đang được sử dụng: (i) Kiểu gen Bắc Ấn Độ: là loại cỏ hoang dại và được gieo trồng bằng hạt. (ii) Kiểu gen Nam Ấn Độ: là loài cỏ có khả năng tạo màu mỡ cho đất thấp và là loài bất thụ. Ở Việt Nam, Vetiver được gọi là cỏ Hương bài hoặc cỏ Hương lau, có tên khoa học là Chrysopogon zizanioides L. Dựa trên hình dạng cây, hoa và đặc biệt là mùi thơm đặc trưng của bộ rễ, cỏ đã được đặt tên theo địa phương bao gồm ba giống như sau: (i) Giống Đồng Nai có hoa tím, hạt lép không nảy mầm, rễ có mùi thơm đặc trưng của cỏ Vetiver. (ii) Giống Bình Phước có hoa tím, hạt lép không nảy mầm, hình dạng giống như Đồng Nai nhưng rễ không có mùi thơm. (iii) Giống Daklak có hoa tím, hạt lép không nảy mầm và rễ có mùi thơm đặc trưng như giống Đồng Nai (Lê Việt Dũng, 2016). Đặc điểm hình thái Về mặt hình thái, cỏ Vetiver rất giống như một bụi sả to, thân xếp vào nhau tạo thành khóm dày đặc, vững chắc, chiều cao có thể tới 3-4 m. Từ gốc rễ mọc ra nhiều chồi ở các hướng, phần trên không phân nhánh, phần dưới đẻ nhánh rất mạnh.

Thân lá mọc thẳng đứng, cứng, chịu được điều kiện ngập lũ cao trung bình 1 - 1,5 m, khó phân biệt được thân và lá, phiến lá tương đối cứng, lá dài từ 40 - 90 cm, rộng 4 10 mm, lá nhẵn, mép lá nhám (Mekonnen, 2000). Các chồi non phát triển từ phần cổ rễ nằm dưới mặt đất và khi bị đất lấp, rễ mới có thể mọc ra từ những đoạn thân trên (Paul Trương và cs., 2008).

Rễ cỏ dạng chùm, rất đồ sộ, sau hai năm trồng rễ có thể cắm sâu 3 - 4 m rộng 2,5 m trên đất tốt. Rễ cỏ Vetiver khi trồng gần nhau sẽ đan xen vào nhau tạo thành

21

bức tường sinh học vô cùng hiệu quả trong việc ngăn cản sự dịch chuyển đất, lan tỏa các chất ô nhiễm môi trường.

Hình 1.5. Cỏ Vetiver loài Chrysopogon zizanioides (L.) Nash (Nguồn: Tác giả tổng hợp) Đặc điểm sinh thái Cỏ Vetiver mọc tốt ở đất cát sâu, cỏ còn mọc trên đá vụn, đất cạn và cả đất trũng ngập nước. Chúng mọc tốt nhất ở chỗ đất trống và thoát nước tốt. Cỏ Vetiver chịu được những biến đổi lớn về khí hậu như hạn hán, ngập úng và khoảng dao động nhiệt độ rất rộng, từ -22oC đến 55oC. Đặc biệt, cỏ Vetiver có khả năng chống chịu rất cao đối với các kim loại nặng, các loại thuốc trừ sâu và diệt cỏ, vv. (Paul Trương và cs, 2008). Cỏ Vetiver là loài có khả năng thích nghi với nhiều vùng sinh thái khác nhau. Phát triển được ở những vùng đất tương đối khắc nghiệt tạo điều kiện cho sự phát huy tối đa những đặc tính ưu việt của nó.

22

1.3.2. Tình hình nghiên cứu ứng dụng cỏ Vetiver trong xử lý ô nhiễm môi trường Với những ưu việt về đặc tính hình thái, sinh thái, nhiều nghiên cứu về cỏ Vetiver đã được thực hiện trong công tác phòng chống thiên tai, xói lở và xử lý ô nhiễm môi trường.

Xử lý ô nhiễm nước Với những đặc điểm nổi bật trên, cỏ Vetiver đã được nhiều công trình nghiên cứu từ các quốc gia Trung Quốc, Thái Lan, Úc hay Việt Nam sử dụng trong việc xử lý ô nhiễm môi trường nước như: xử lý nước thải sinh hoạt, nước thải công nghiệp, nước thải rỉ rác.v.v. …Ngoài khả năng hấp thụ làm giảm hàm lượng một số chất ô nhiễm trong nước thải, cỏ Vetiver còn có khả năng giảm lượng nước thải ra môi trường. Ở Việt Nam, Dương Thành Lam và cs (2014) đã trồng thử nghiệm cỏ Vetiver để xử lý nước thải sinh hoạt của khu ký túc xá An Giang, tại trường Đại học Nông Lâm. Sau một thời gian hàm lượng E.coli và Coliform giảm từ 80-90%, trị số BOD giảm 70 - 90%, trị số COD giảm 40-60%, N- NH4 khử từ 80 - 95%, PPO4 hòa tan 14 - 70%; hạn chế được hiện tượng phú dưỡng hóa. Kết quả trên cho thấy cỏ Vetiver có khả năng xử lý ô nhiễm nước thải rất hiệu quả (Dương Thanh Lam, 2014).

Trong một nghiên cứu khác, ứng dụng cỏ Vetiver trong xử lý nước thải từ nhà máy chế biến lương thực đã được tiến hành nghiên cứu bởi Smeal và cs (2003).

Hiệu quả cho thấy rất cao, khối lượng nước thải xử lý được lên tới 1,4 triệu lít nước thải/ngày. Ở Úc và Trung Quốc, cỏ Vetiver đã được trồng thử nghiệm trên các bãi rác, sau đó sẽ sử dụng luôn nước thải thấm rỉ rác để tưới, kết quả thu được rất khả quan cỏ Vetiver phát triển rất tốt. Với 4 triệu lít nước thải rỉ rác mỗi tháng trong mùa hè và 2 triệu lít mỗi tháng trong mùa đông thì chỉ cần 3.5 ha cỏ Vetiver để xử lý (Percy và Trương, 2005).

23

Xử lý ô nhiễm kim loại nặng trong đất Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa nhất về góc độ bảo vệ môi trường của cỏ Vetiver là xác định được các ngưỡng chịu đựng của cỏ Vetiver đối với các điều kiện đất xấu và nhiễm các kim loại nặng. Kết quả đó đã mở ra một hướng ứng dụng cỏ Vetiver nhằm cải tạo và phục hồi đất bị ô nhiễm.

Theo nghiên cứu của Truong P. N. V (2004) thì ngưỡng chịu kim loại nặng của cỏ Vetiver ở trong đất và trong cây cao hơn nhiều so với những loài thực vật khác. Chẳng hạn, đối với nguyên tố Cd, ngưỡng độc của cỏ Vetiver từ 45 - 48 mg/kg, đối với các loài thực vật khác chỉ từ 5 – 20 mg/kg. Cỏ Vetiver cũng có thể chịu đựng được hàm lượng Pb trong đất lớn hơn 1500 mg/kg và hàm lượng kim loại này trong cây ở mức trên 78 mg/kg. Cũng trong nghiên cứu này, Truong cho rằng sự phân bố kim loại nặng trong cỏ Vetiver có thể chia làm 3 nhóm: - Rất ít As, Cd, Cr và Hg do rễ hấp thụ được chuyển lên thân lá (1 - 5%).

- Một lượng vừa phải Cu, Pb, Ni và Se do rễ hấp thụ được chuyển lên thân lá (16 - 33%).

- Zn được phân bố đồng đều ở thân, lá và rễ (40%).

Năm 1998, Paul Truong và Baker đã thử nghiệm trồng cỏ Vetiver ở vùng đất nhiễm Mn, độ pH của đất 3.3 và hàm lượng Mn trong cỏ tới 890mg/kg. Sau một thời gian cho kết quả chứng minh rằng cỏ Vetiver có thể sinh trưởng, phát triển bình thường ở đất nhiễm Mn với hàm lượng có thể thu hồi được đến 578 mg/kg.

Tại Australia, để phục hồi đất tại các mỏ than cũ người ta đã sử dụng 5 loài thực vật làm thí nghiệm, đó là cỏ Vetiver (Chrysopogon zizanioides L), Xạ tử biển (Sporobolus virginicus), cây sậy (Phragmites australis), cây cỏ nến (Typha domingensis) và loài Sarcocornia spp. Đất ở khu vực này có hàm lượng Na và độ mặn cao, N và P cực thấp, hàm lượng sunfua hòa tan, Mg, Ca, Cu, Zn, Mg và Fe rất cao. Kết quả thí nghiệm cho thấy, sau 210 ngày trồng, chỉ có cỏ Vetiver và cây

24

marine couch còn sống sót. Khi có che phủ và bón phân đã làm tăng khả năng sinh trưởng của cỏ Vetiver và đạt 2 tấn/ha. (Truong P. N. V, 1996).

Theo kết quả nghiên cứu của Nguyễn Tiến Cư và các cộng sự thuộc Viện Công nghệ Môi trường (Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam) năm 2008, trồng cỏ Chrysopogon zizanioides trên đất ô nhiễm Pb với hàm lượng Pb từ 1400,50 ppm đến 2530,00 ppm trong đất, cỏ Vetiver vẫn phát triển tốt sau 90 ngày. Hàm lượng Pb tích luỹ trong rễ đạt từ 509,42 ppm đến 2311,53 ppm và có một phần nhỏ Pb được vận chuyển lên thân cỏ (từ 2,73 ppm đến 40,24 ppm).

Kết quả nghiên cứu của Võ Văn Minh, 2010 chỉ ra rằng cỏ Vetiver có khả năng sinh trưởng và phát triển tốt dưới ảnh hưởng của hàm lượng Cr từ 150-200 ppm. Sau 7 ngày xử lý hàm lượng Cr còn lại trong đất là 37,8 - 45,7%.

Xử lý ô nhiễm dioxin Dioxin là hợp chất hữu cơ tồn lưu độc hại kéo dài nhiều thập kỷ, khó phân hủy, không thoái hóa dễ dàng và có tác động mạnh mẽ tới sức khỏe con người, đặc biệt gây nên nhiều bệnh tật nguy hiểm như ung thư, các bệnh bẩm sinh, các bệnh do rối loạn chuyển hóa... Không chỉ là tác nhân gây ung thư, dioxin còn gây suy giảm miễn dịch, tai biến sinh sản, dị tật bẩm sinh, thiểu năng trí tuệ. Cho đến nay, Việt Nam là một trong số các nước trên thế giới bị ảnh hưởng dioxin nặng nề nhất. Có rất nhiều phương pháp khác nhau để xử lý dioxin như công nghệ chôn lấp tích cực, nghiền bi, công nghệ khắc phục bằng vi sinh vật và công nghệ giải hấp nhiệt trong mố (GEF/ UNDP, 2013). Tuy nhiên, những công nghệ tiên tiến này có giá thành rất cao và chỉ phù hợp trong xử lý các điểm nóng với hàm lượng dioxin cao. Hiện nay phương pháp sử dụng thực vật là phương pháp đang được nhiều nhà khoa học quan tâm hiện nay bởi hiệu quả kinh tế và thân thiện với môi trường.

Với những đặc trưng về hình thái và sinh lý kỳ diệu, đặc biệt là khả năng thích nghi với các điều kiện đất xấu và kim loại nặng cỏ Vetiver phát triển được ở những vùng đất tương đối khắc nghiệt tạo điều kiện cho sự phát huy tối đa những đặc tính ưu việt của nó. Cỏ Vetiver có thể được ứng dụng trong nhiều mục đích

25

như: chống sạt lở các công trình giao thông, xây dựng; giảm nhẹ thiên tai, bảo vệ cơ sở hạ tầng.., đặc biệt là cỏ Vetiver được sử dụng trong việc xử lý ô nhiễm đất, xử lý nước thải và bảo vệ môi trường. Tuy nhiên hiện nay chưa có nghiên cứu ứng dụng nào trong việc sử dụng cỏ Vetiver để xử lý dioxin tại Việt Nam và trên thế giới.

26

CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG, ĐỊA ĐIỂM VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu - Thực vật sử dụng nghiên cứu là cỏ Vetiver loài Chrysopogon zizanioides (L.) Nash - Đất ô nhiễm dioxin tại sân bay Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai. 2.1.2. Phạm vi nghiên cứu  Phạm vi về không gian: Khu vực nghiên cứu là các lô thí nghiệm của Đề tài “Nghiên cứu khả năng giảm nhẹ ô nhiễm chất độc hóa học/dioxin của cỏ Vetiver - Áp dụng thử nghiệm tại sân bay Biên Hòa”, có diện tích 300m2, nằm cuối đường băng phía Tây Nam, trong khu vực Pacer Ivy, sân bay Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai, được giới hạn bởi các tọa độ khép góc trong bảng 2.1.

Bảng 2.1. Tọa độ các điểm mốc khu vực thí nghiệm TT

Điểm mốc

Kinh độ Đông

Vĩ độ Bắc

1

A

106048’19.60”

10058’10.39”

2

B

106048’19.30”

10058’10.38”

3

C

106048’19.20”

10058’10.30”

4

D

106048’19.55”

10058’10.30”

27

Hình 2.1. Khu vực khảo sát và tiến hành thí nghiệm đƣợc lựa chọn (Nguồn: Tác giả tổng hợp)  Phạm vi về nội dung: Nghiên cứu thử nghiệm khả năng xử lý, giảm nhẹ ô nhiễm dioxin trong đất của cỏ vetiver loài Chrysopogon zizanioides (L.) Nash nằm cuối đường băng phía Tây Nam, trong khu vực Pacer Ivy tại sân bay Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai. 2.2. Thời gian nghiên cứu Thí nghiệm được tiến hành từ tháng 01/2018 đến tháng 03/2019 tại sân bay Biên Hòa. Trong quá trình thực hiện đề tài, tiến hành thực địa 2 đợt tại địa điểm nghiên cứu, cụ thể: - Đợt 1: Từ ngày 01/03/2018 đến ngày 07/03/2018

28

- Đợt 2: Từ ngày 05/10/2018 đến ngày 11/10/2018 Tháng 10 năm 2018 đến tháng 3 năm 2019, xử lý số liệu, viết báo cáo và bảo vệ luận văn.

2.3. Phƣơng pháp nghiên cứu 2.3.1. Phương pháp tổng hợp và kế thừa - Thu thập tài liệu đã có liên quan đến các phương pháp và nội dung nghiên cứu của đề tài; - Phân tích, lựa chọn các phương pháp nghiên cứu phù hợp; - Phân tích, tổng hợp các kết quả nghiên cứu, các tư liệu liên quan đến nội dung của đề tài.

2.3.2. Phương pháp bố trí thí nghiệm Sử dụng máy xúc để cày xới khu vực nghiên cứu với diện tích 300 m2 lên khoảng 60 cm và trộn đảo trộn nhằm đảm bảo hàm lượng dioxin tương đối đồng đều trên các lô thí nghiệm. Nhặt cỏ dại và đá sỏi rồi san phẳng lại lô thí nghiệm trước khi tiến hành lấy mẫu ban đầu (hình 2.2).

Hình 2.2. Cày xới, đảo trộn và san đất (Nguồn: Tác giả tổng hợp)

29

Để đảm bảo việc đánh giá tính hiệu quả của cỏ Vetiver trong việc giảm thiểu ô nhiễm chất độc hóa học/dioxin, Đề tài đã thiết kế, chia khu vực nghiên cứu thành 03 lô thí nghiệm sau khi loại bỏ cỏ dại, đá sỏi, cày xới và trộn đều, mỗi một lô có diện tích khoảng 100 m2.

Lô 1: Trồng cỏ Vetiver có bón chế phẩm sinh học DECOM1 Lô 2: Trồng cỏ Vetiver không bón chế phẩm sinh học DECOM1 Lô 3: Đất trống (lô đối chứng).

Quan trắc sinh trường cỏ Khả năng sinh trưởng và thích nghi của cây cỏ sẽ được theo dõi định kỳ 1 tháng 1 lần: đếm nhánh và đo chiều cao trên 30 điểm mỗi lô thí nghiệm.

2.2.2. Phương pháp lấy và gia công mẫu ngoài thực địa  Phƣơng pháp lấy mẫu đất *Lấy mẫu đất: - Lấy 10 mẫu thành phần (10 lỗ khoan) hợp lại thành một mẫu trình tự tuân theo các bước trong quy trình chuẩn (hình 2.3).

- Sau mỗi mẫu, tất cả dụng cụ lấy mẫu bao gồm lưỡi khoan, khay và thìa lấy mẫu đều được rửa 3 lần bằng nước cất, tiếp đó rửa 3 lần bằng acetone và cuối cùng rửa 3 lần bằng n-hexane.

- Số lượng mẫu phân tích: lấy 3 mẫu, mỗi lô 1 mẫu

30

Hình 2.3. Sơ đồ lấy mẫu đất và mẫu sinh phẩm *Gia công mẫu đất tại hiện trường: - Đồng nhất các mẫu thành phần bằng cách nghiền nhỏ đất và sàng qua sàng có kích cỡ mắt 2 mm.

- Sau khi đất mịn, mẫu đất được rải đều trên khay đựng, chia thành 30 ô (6*5), lần lượt dùng thìa xúc đất từng ô cho vào lọ hoặc túi nilong zipper, mỗi mẫu khoảng 0,5 - 1 kg đất/mẫu - Sau khi lấy, mẫu được trữ lạnh trong thùng đựng và vận chuyển về phòng thí nghiệm.

Phƣơng pháp lấy mẫu sinh phẩm - Tương tự như mẫu đất, mỗi lô thí nghiệm lấy 3 mẫu chồi và 3 mẫu rễ, mỗi mẫu bao gồm 10 mẫu thành phần hợp lại thành 1 mẫu. *Lấy mẫu chồi: - Cắt chồi non của cỏ Vetiver ở từng lô trồng cỏ tại các vị trí đã thiết kế sẵn, giống với vị trí lấy mẫu đất.

- Khối lượng chồi của mỗi mẫu khoảng 0,5 – 1 kg được lấy từ 10 vị trí khác nhau hợp lại thành 1 mẫu; mỗi lô trồng cỏ lấy 3 mẫu.

31

- Sau khi cắt, chồi được sàng lọc lại để loại bỏ những lá không đạt tiêu chuẩn, chồi được cắt thành từng đoạn dài khoảng 5 - 7 cm, sau đó rửa sạch bằng nước, tráng bằng nước cất, aceton và hexan, để ráo nước trước khi cho vào túi zip.

- Mẫu được bảo quản lạnh và vận chuyển về phòng thí nghiệm để gia công và phân tích.

- Số lượng mẫu phân tích: lấy 3 mẫu, mỗi lô 1 mẫu *Lấy mẫu rễ: - Dùng cuốc, xẻng và các dụng cụ chuyên dụng khác như bay, kéo để đào và lấy mẫu rễ ở vị trí lấy mẫu đã được thiết kế và định sẵn.

- Khối lượng rễ của mỗi mẫu khoảng 0,41 – 0,63 kg được lấy từ 10 vị trí khác nhau hợp lại thành 1 mẫu; mỗi lô trồng cỏ lấy 3 mẫu.

- Rễ sau đó được rửa sạch bằng nước máy, tráng rửa bằng nước cất, aceton và hexan, sau đó để ráo nước rồi cho vào túi zip.

- Mẫu được bảo quản lạnh và vận chuyển về phòng thí nghiệm để phân tích.

- Số lượng mẫu phân tích: lấy 3 mẫu, mỗi lô 1 mẫu.

2.2.3. Phương pháp phân tích mẫu dioxin/furan Mẫu được xử lý và phân tích 17 đồng phân của dioxin và furan theo khuyến cáo của Tổ chức y tế thế giới (WHO, 2005) tại phòng thí nghiệm dioxin thuộc Trung tâm Quan trắc Môi trường, Tổng cục Môi trường. Quy trình chuẩn bị và phân tích dioxin tuân theo phương pháp tiêu chuẩn của US EPA và UNEP (US EPA, 1994; UNEP, 2007a). Kết quả sau đó được chuyển thành hàm lượng độc tương đương (TEQ) trên đơn vị trọng lượng khô (đất) và tươi (rễ, chồi), sử dụng hệ số đương lượng độc (TEF) của WHO (2005). Phương pháp 1613B của US EPA nhằm xác định dioxin và furan chứa bốn đến tám clo bằng cách pha loãng đồng vị sắc kí khí phân giải cao ghép nối khối phổ phân giải cao (HRGC/ HRMS) được điều

32

chỉnh để phù hợp với các trang thiết bị tiên tiến có sẵn và đã được kiểm chứng trước khi đưa vào sử dụng.

Xử lý mẫu Xử lý mẫu bao gồm 3 bước chính là chiết mẫu, làm giàu và làm sạch mẫu.

Mẫu sau khi được làm khô và nghiền đến kích thước phù hợp sẽ được chiết Soxhlet với dung môi hoặc phân hủy bằng HCI và chiết lỏng - rắn. Trước khi chiết, bổ sung dung dịch chuẩn đánh dấu vào mẫu để đánh giá hiệu suất thu hồi của quá trình chiết. Sau khi chiết, thêm vào dịch chiết dung dịch chuẩn làm sạch 37Cl4 - 2,3,7,8 TCDD để đánh giá hiệu quả của quá trình làm sạch. Quá trình làm sạch mẫu có thể bao gồm việc xử lý mẫu bằng axit, bazơ, muối, silicagel, nhôm oxit và than hoạt tính.

Phân tích trên máy sắc ký khối phổ (GC-MS) Sau khi làm sạch, cô cạn dịch chiết cho đến gần khô. Cho vào dịch chiết chất nội chuẩn trước khi phân tích trên GC, một thể tích dịch chiết nhất định sẽ được bơm vào máy sắc ký khí. Các chất phân tích sẽ được tách và phát hiện bằng thiết bị sắc kí khí - khối phổ. Hai mảnh ion m/z sẽ được ghi cho mỗi chất phân tích.

Các PCDD/PCDF được nhận biết bằng cách so sánh thời gian lưu trong sắc kí khí và tỷ số cường độ ion của hai m/z chính xác có thời gian lưu tương ứng của chất chuẩn kiểm tra và tỷ số cường độ ion của hai m/z chính xác thu được hay dựa trên lý thuyết của các chất chuẩn kiểm tra. Các đồng phân hoặc đồng loại không có clo thế ở vị trí 2,3,7,8 được nhận biết khi thời gian lưu và tỷ số cường độ ion trùng với các giới hạn được định rõ từ trước. Đặc trưng đồng loại cho 2,3,7,8 TCDD và 2,3,7,8 -TCDF sẽ được xác định khi sử dụng cột GC, có thể tách được những đồng loại này ra khỏi các đồng phân tetra khác.

Tính toán kết quả Phân tích định lượng được thực hiện bằng cách sử dụng các diện tích pic của sắc đồ dòng ion chọn lọc (SICP) theo một trong 3 cách sau:

33

- Đối với 15 PCDD/PCDF có clo thế ở vị trí 2,3,7,8 có chất chuẩn đánh dấu tương ứng, hệ thống GC/MS được hiệu chuẩn, nồng độ của mỗi hợp chất được xác định bằng cách sử dụng pha loãng đồng vị.

- Đối với 1,2,3,7,8,9 - HxCDD, OCDF và các hợp chất đánh dấu, hệ thống GC/MS được hiệu chuẩn, nồng độ của mỗi hợp chất được xác định bằng cách sử dụng nội chuẩn.

- Đối với đồng phân không có clo thế ở vị trí 2,3,7,8 và tất cả đồng phân có cùng mức clo hóa (ví dụ tổng TCDD), nồng độ được xác định bằng sử dụng hệ số đáp ứng từ đường chuẩn các PCDD/PCDF có cùng mức clo hóa.

Chất lượng của phân tích được đảm bảo thông qua hiệu chuẩn và thử nghiệm tái lập của quá trình chiết, làm sạch và hệ thống GC/MS.

34

Mẫu khô (2g mẫu đã đồng nhất) Chất nội chuẩn 13

C-PCDD/Fs

Chiết lỏng chịu áp – PLE (hoặc chiết Soxhlet) Bay hơi dung môi (cô cạn dịch chiết)

Hệ thống làm sạch FMS

Dd chuẩn sạch Cột silica gel đa tầng

Cột Alumina

Than hoạt tính

Chuẩn thu hồi 13

C-PCDD/Fs Cô cạn mẫu (thổi khí nitơ làm bay hơi dung môi)

HRGC/HRMS (MS độ phân giải > 10.000) Hình 2.4. Quy trình phân tích dioxin và furan (PCDD/Fs) trong mẫu rắn.

2.2.4. Phương pháp phân tích xử lý số liệu Các giá trị trung bình và độ lệch chuẩn được tính toán bằng phần mềm Microsoft Excel 2010. Sự khác biệt về hàm lượng dioxin trong đất, trong các mô thực vật giữa các đợt thí nghiệm và giữa các lô thí nghiệm; khác biệt về hàm lượng dioxin giữa các mô rễ, chồi cỏ được đánh giá bằng cách phân tích phương sai một

35

nhân tố (ANOVA) và khi có sự sai khác, chương trình so sánh nhiều biến StudentNewman-Keuls sẽ được sử dụng để kiểm định sự khác biệt có ý nghĩa hay không.

Các phân tích này được tiến hành trên phần mềm thống kê chuyên dụng GraphPad InStat.

Tương quan giữa các biến số (hàm lượng dioxin trong các mô với hàm lượng dioxin trong đất) được phân tích bằng chương trình thống kê nonparametric Spearman’s rank correlation test (p < 0,05). Nếu các biến tương quan có ý nghĩa thì sau đó sẽ được phân tích bằng hồi quy đơn. Ý nghĩa thống kê được ấn định tại p < 0,05. Phân tích trên phần mềm GraphPad InStat.

36

CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 3.1. Khả năng sinh trƣởng và thích nghi của cây cỏ Vetiver trên đất ô nhiễm chất độc hóa học dioxin

Hình 3.1. Sinh trƣởng của cỏ (chiều cao thân) theo thời gian Hầu hết cỏ được trồng có tỉ lệ sống rất cao, đạt khoảng 96%, sự sinh trưởng của cỏ được theo dõi thường xuyên 2 tuần đo một lần đối với cả 2 lô thí nghiệm (Hình 3.1).

Theo kết quả nghiên cứu của Ngô Thị Thúy Hường, 2016 trong 2 tháng đầu của thí nghiệm, cỏ Vetiver ở cả hai lô có sự tăng mạnh mẽ về chiều cao một cách đáng kể. Trong tháng đầu tiên, cây bắt đầu bám rễ, sinh trưởng về chiều cao còn rất chậm nên chúng ta không quan sát được quá nhiều sự khác biệt so với lúc ban đầu.

Sau 1 tháng, chiều cao cây gấp khoảng 1,6 lần so với ban đầu tuy nhiên sang tháng thứ 2 chiều cao cây đã tăng trưởng mạnh mẽ gấp 2,4 lần, tăng gấp đôi từ 42,9 cm

37

lên 104,7 cm ở lô 1 (có bón chế phẩm sinh học DECOM1) và từ 40 cm lên 97,5 cm ở lô 2. Điều này chứng tỏ rằng cây có khả năng sinh trưởng tốt trong môi trường đất nghèo dinh dưỡng và nhiễm độc.

Những tháng tiếp theo, cỏ tiếp tục tăng trưởng về chiều cao, tuy nhiên sự tăng trưởng chậm hơn so với thời gian đầu. Cụ thể là từ tháng thứ 2 tới tháng thứ 4 cỏ Vetiver có tốc độ sinh trưởng chậm và gần như không sai khác nhau nhiều trong cả hai lô. Tới tháng thứ 5 cây tiếp tục sinh trưởng và đạt chiều cao tối đa vào tháng thứ 8, chiều cao cây vào thời gian này xấp xỉ khoảng 200 cm gấp 8 lần so với giai đoạn đầu. Đặc biệt, vào tháng thứ 5, cỏ Vetiver đã ra hoa ở một số khóm và đến tháng thứ 7 và 8 (Hình 3.2) cỏ mới ra hoa đồng loạt và sau thời gian này là thời kỳ cỏ dừng sinh trưởng với sự xuất hiện của các lá vàng úa.

Hình 3.2. Cỏ Vetiver ra hoa đồng loạt (Nguồn: Ngô Thị Thúy Hường, 2016) Từ tháng thứ 8 đến tháng thứ 14, chiều cao của cỏ không thay đổi nhiều. Điều này hoàn toàn đồng nhất với các mô tả về sự sinh trưởng và phát triển bình thường của cỏ Vetiver theo GS. Paul Trương và cs trước đó vào năm 2008. Tuy nhiên, đến tháng thứ 15 (tháng 2/2016) đã xảy ra sự cố cháy cỏ không mong muốn và vào cuối tháng 1/2016 cỏ lại bắt đầu mọc lại và chiều cao giảm nhiều so với những tháng trước đó. Kể từ tháng 2/2016, cỏ lại bắt đầu chu kỳ sinh trưởng mới và

38

chiều cao tăng dần lên cho đến tháng thứ 18 (tháng 5/2016) thì đạt chiều cao xấp xỉ lúc 6 tháng (tháng 5/2015).

Hình 3.3. Cỏ Vetiver sau 48 tháng trồng (Nguồn: Tác giả tổng hợp) Theo kết quả tổng hợp từ Lê Anh Phương và Hoàng Lê Lộc, đến đợt khảo sát lấy mẫu lần thứ 4 vào tháng 10 năm 2018 theo số liệu khảo sát được cỏ có chiểu cao ổn định xấp xỉ khoảng 220 cm và đang bước vào thời kỳ dừng sinh trưởng có một số lá vàng úa xuất hiện, cỏ chuẩn bị chuyển giao từ chu kỳ sinh trưởng cũ sang chu kỳ sinh trưởng mới trong thời gian sắp tới (Hình 3.3).

Như vậy, có thể khẳng định cỏ Vetiver thích nghi hoàn toàn với khí hậu của khu vực sân bay Biên Hòa, có thể sinh trưởng và phát triển bình thường trên đất nhiễm dioxin và các chất độc hóa học khác ở mức độ vừa và nhẹ khi được trồng và chăm sóc đúng quy trình. (Các số liệu sinh trưởng về chiều cao, về số nhánh trong khóm và chu vi khóm cỏ Vetiver được thể hiện chi tiết hơn trong Luận văn Lê Anh Phương, 2019)

39

3.2. Biến động hàm lƣợng dioxin trong mẫu cỏ và đất 3.2.1. Hàm lượng các chất dioxin/furan trong mẫu khảo sát Kết quả phân tích dioxin trong mẫu khảo sát (mẫu đất trước khi trồng cỏ) có sự phân bố không đồng đều khoảng 89% (8 trong 9 mẫu) có hàm lượng dioxin vượt quá 1.000 ppt TEQ (Giới hạn định lượng của dioxin trong đất cần khoanh vùng và xử lý theo TCVN 8183: 2009) (Bảng 3.1).

Bảng 3.1. Hàm lƣợng dioxin/furan (pg WHO-TEQ/g trọng lƣợng khô) trong đất trƣớc khi trồng cỏ (mẫu trắng) Kí hiệu mẫu

2,3,7,8-TCDD

TEQwho

%TCDD

MT1

1,221

1,235

98,9

MT2

1,143

1,169

97,7

MT3

686

695

98,7

Trung bình lô 1

1,017

1,033

98,5

MT4

1,059

1,072

98,8

MT5

2,782

2,796

99,5

MT6

1,618

1,626

99,5

Trung bình lô 2

1,819

1,831

99,3

MT7

4,414

4,425

99,7

MT8

2,815

2,832

99,4

MT9

1,624

1,632

99,5

Trung bình lô 3

2,950

2,961

99,6

Nguồn: Báo cáo tổng kết đề tài “Nghiên cứu khả năng giảm nhẹ ô nhiễm chất độc hóa học/dioxin của cỏ Vetiver – Áp dụng thử nghiệm tại sân bay Biên Hòa”

40

Hàm lượng dioxin trong mẫu khảo sát ban đầu của lô 1 và lô 2 có xu hướng thấp và ít biến động hơn lô 3 nên được chọn cho việc trồng cỏ thí nghiệm (Lô 1: nghiệm thức 1, cỏ có bổ sung chế phẩm DECOM1; Lô 2: nghiệm thức 2, cỏ không bổ sung DECOM1), còn lô 3 không trồng cỏ làm đối chứng. Tuy nhiên, hàm lượng này chỉ mang tính tham khảo và phục vụ cho việc xác định địa điểm thí nghiệm ban đầu trước khi tiến hành trồng cỏ. Vì vậy việc nghiên cứu khả năng xử lý dioxin trong đất của cỏ Vetiver sẽ dựa trên việc so sánh kết quả phân tích dioxin của các đợt thu mẫu kiểm tra định kỳ sau khi trồng cỏ 6 tháng, 11 tháng, 18 tháng và 48 tháng (đợt 1, đợt 2, đợt 3 và đợt 4).

3.2.2. Biến động hàm lượng các chất dioxin/furan trong cỏ Vetiver  Biến động hàm lượng các chất dioxin/furan trong rễ cỏ Vetiver Qua kết quả phân tích dioxin trong mẫu rễ của cỏ Vetiver ban đầu thu được trong Bảng 3.2, có thể khẳng định rằng hàm lượng dioxin trong mẫu rễ cỏ ban đầu rất thấp và không phải có nguồn gốc từ chất độc hóa học màu da cam do quân đội Mỹ rải xuống. Tuy nhiên trải qua 6 tháng (đợt 1) được trồng trên đất bị nhiễm chất độc da cam, hàm lượng dioxin trong mẫu rễ của cỏ tăng khá nhanh. Đồng loại độc 2, 3, 7, 8-TCDD ở cả 2 lô cỏ đều lên tới 99%, từ đó có thể thấy dioxin trong rễ cỏ ở thời điểm này có nguồn gốc từ chất độc màu da cam, tức là cỏ đã hấp thụ dioxin từ đất ô nhiễm vào rễ cỏ.

41

Bảng 3.2. Hàm lƣợng dioxin/furan (ppt TEQ) trong mẫu rễ qua các đợt Thời gian

Mẫu

2,3,7,8TCDD

TEQwho

%TCDD

0,83

9,58

Mẫu KS

Nguồn Báo cáo

TB MT

0,08

(T11/2014)

tổng kết đề tài “Nghiên

Đợt 1 (T5/2015)

TB lô 1

431

435

99,1

TB lô 2

964

972

99,1

cứu khả năng giảm nhẹ ô nhiễm

Đợt 2

TB lô 1

226

229

98,9

(T10/2015)

TB lô 2

647

652

99,2

chất độc hóa học/dioxin của cỏ Vetiver – Áp

Đợt 3

TB lô 1

314

319

98,6

nghiệm tại

(T5/2016)

Đợt 4 (T10/2018)

dụng thử

TB lô 2

1082

1091

99,1

TB lô 1

99

100

98,8

sân bay Biên Hòa” Tổng hợp kết quả phân

TB lô 2

128

130

98,5

tích 2019

Theo kết quả nghiên cứu của Ngô Thị Thúy Hường, 2016, hàm lượng dioxin trong mẫu rễ sau khi trồng cỏ 11 tháng (đợt 2) thấp hơn khá nhiều so với sau khi trồng cỏ 6 tháng (đợt 1). Ở đợt 2, mặc dù hàm lượng dioxin trong rễ cỏ của lô 2 cao hơn lô 1 nhưng mức độ giảm của hàm lượng dioxin ở lô 1 là 1,9 lần giảm mạnh hơn so với lô 2 là 1,5 lần, điều này có ý nghĩa về mặt thống kê (p < 0,05). Điều này có thể lý giải là do sự hoạt động của VSV trong quyển rễ tại lô 1 (có bón DECOM1) làm cho hàm lượng dioxin trong mẫu rễ giảm mạnh hơn so với lô 2, dẫn đến kết quả

42

là hàm lượng dioxin hấp thụ vào rễ cỏ ở lô 1 thấp hơn và giảm mạnh hơn lô 2.

Ngoài vai trò của VSV, có thể do chu kỳ sinh trưởng của cây cỏ và đặc biệt là do cơ chế sinh hóa của cỏ Vetiver trong việc chống lại sự nhiễm độc của dioxin. Một phần dioxin được hấp thụ trong rễ có thể bị đào thải, một phần được vận chuyển lên chồi, lá và một phần có thể được chuyển hóa thành các chất ít độc hơn trong quá trình trao đổi chất của cây cỏ. Sang đến đợt thu mẫu thứ 3 hàm lượng dioxin trong rễ lại tăng lên một lượng đáng kể và không có sự sai khác giữa mẫu rễ ở đợt 1 và đợt 3 (p > 0,05). Điều này có thể lý giải là do cỏ Vetiver là cây vùng nhiệt đới, chính vì vậy vào mùa mưa, cây sinh trưởng phát triển mạnh nhất, khả năng tích lũy dioxin trong cây cũng tốt nhất trong giai đoạn sinh trưởng tích cực này.

Hình 3.4. Hàm lƣợng dioxin/furan (ppt TEQ) trong mẫu rễ cỏ qua các đợt Kết quả phân tích mẫu của đợt 4 vào tháng 10 năm 2018 cho thấy hàm lượng dioxin trong mẫu rễ cỏ sau khi trồng khoảng 4 năm thấp hơn khá nhiều so với 3 đợt còn lại (Hình 3.4; Bảng 3.2). Nhìn chung sau một khoảng thời gian khá dài từ tháng 11/2014 đến tháng 10/2018, hàm lượng dioxin trong mẫu rễ cỏ giảm khoảng 77% ở lô 1 và 88% ở lô 2 so với lần lấy mẫu ban đầu (p < 0,05). Điều này cũng có thể giải

43

thích khi cây bắt đầu trồng trong môi trường ô nhiễm, thực vật hấp thu nhiều các chất ô nhiễm từ môi trường đất và sau đó dần dần mới bắt đầu có những cơ chế thích nghi và thải độc, giúp cho cây dần thích ứng trong môi trường ô nhiễm này.

Vào giai đoạn sau, sinh trưởng của cây bắt đầu chậm lại cùng với đó là khả năng thích nghi và thải độc của cây hoàn thiện hơn, chính điều này làm cho hàm lượng dioxin trong rễ cỏ giảm đi một cách rõ rệt.

Chúng ta có thể nhận thấy rõ ràng rằng, hàm lượng dioxin trong rễ cỏ lô 2 luôn cao hơn lô 1 (Bảng 3.2). Điều này có thể lý giải bởi việc bổ sung chế phẩm DECOM1 nhằm kích thích và gia tăng sự tăng trưởng của hệ vi khuẩn bản địa tại vùng quyển rễ, từ đó góp phần làm gia tăng sự hoạt động của các VSV trong quyển rễ tại lô 1 mạnh mẽ hơn lô 2 và chính sự hoạt động này đã góp phần phân hủy dioxin trong đất vùng quyển rễ, do đó rễ hấp thụ ít dioxin hơn.

Tóm lại, qua kết quả thu được có thể bước đầu kết luận cây cỏ Vetiver có khả năng hấp thụ dioxin vào bộ rễ khổng lồ của nó và lượng dioxin hấp thụ có thể sẽ được chuyển hóa thành các chất ít độc hơn trong quá trình trao đổi chất của cây cỏ.

Tuy nhiên, để có thể luận giải tốt hơn, các nghiên cứu khác, chuyên sâu hơn cần được tiến hành.

44

 Biến động hàm lượng các chất dioxin/furan trong chồi cỏ Vetiver Bảng 3.3. Hàm lƣợng dioxin/furan (ppt TEQ) trong mẫu chồi qua các đợt Thời gian

Mẫu

2,3,7,8TCDD

TEQwho

%TCDD

Mẫu KS

TB MT

-

0,164

-

(T11/2014) Đợt 1

TB lô 1

20,77

26,22

86,2

(T5/2015)

TB lô 2

45,99

228

40,4

Đợt 2

TB lô 1

2,87

2,91

98,6

(T10/2015)

TB lô 2

5,73

6,34

92,7

Đợt 3

TB lô 1

3,34

3,36

99,2

(T5/2016)

TB lô 2

6,29

6,31

99,6

Đợt 4

TB lô 1

1,08

1,08

100

(T10/2018)

TB lô 2

1,36

1,36

100

Nguồn

Báo cáo tổng kết đề tài “Nghiên cứu khả năng giảm nhẹ ô nhiễm chất độc hóa học/dioxin của cỏ Vetiver – Áp dụng thử nghiệm tại sân bay Biên Hòa” [5]

Tổng hợp kết quả phân tích 2019

Kết quả phân tích mẫu trắng trong bảng 3.3 cho thấy hầu như không tìm thấy dioxin trong chồi cỏ trước khi trồng và nếu có thì dioxin đó cũng không phải có nguồn gốc từ chất da cam (chỉ chiếm 30,7 % TCDD). Qua kết quả phân tích hàm lượng dioxin trong mẫu chồi cũng cho thấy có sự di chuyển của chất độc dioxin từ rễ lên chồi được thể hiện qua Bảng 3.3. Tuy nhiên, có thể thấy hàm lượng dioxin trong mẫu chồi thấp hơn rất nhiều so với trong mẫu rễ, cũng giống như hàm lượng dioxin trong mẫu rễ sau 6 tháng trồng cỏ, hàm lượng dioxin trong mẫu chồi tăng lên ở cả 2 lô (Bảng 3.3, Hình 3.5). Khi so sánh giữa hai lô cỏ, lô 1 được cung cấp chế phẩm DECOM1, có hàm lượng dioxin trong chồi cỏ thấp hơn so với lô 2 (lô 2 gấp 8,7 lần so với lô 1). Điều này có thể được lý giải là do sự hoạt động của các VSV

45

trong quyển rễ ở lô 1 nhiều hơn ở lô 2 dẫn đến hàm lượng dioxin trong rễ cỏ ở lô 1 thấp hơn và kết quả là hàm lượng dioxin trong chồi cỏ ở lô 1 cũng thấp hơn.

Hình 3.5. Hàm lƣợng dioxin/furan (ppt TEQ) trong mẫu chồi cỏ qua các đợt Đến đợt 2, sau 11 tháng, hàm lượng dioxin trong chồi cỏ giảm mạnh ở cả 2 lô, giảm tới 89% ở lô 1 và 97% ở lô 2 so với đợt 1. Điều này hoàn toàn phù hợp và tỉ lệ thuận với kết quả phân tích hàm lượng dioxin trong mẫu rễ sau 11 tháng. Sang đợt thu mẫu thứ 3, hàm lượng dioxin trong mẫu chồi có sự tăng trở lại do đến mùa hè cỏ lại bắt đầu chu kỳ sinh trưởng mới; tuy nhiên sự tăng lên này không sai khác về mặt thống kê so với đợt lấy mẫu trước đó (p > 0,05) vì sau 1 năm trồng, cỏ Vetiver đã có những cơ chế giải độc hiệu quả. Sau 4 năm, tới đợt 4 cho thấy hàm lượng dioxin trong mẫu chồi giảm đi một lượng rõ rệt so với ban đầu 96% ở lô 1 và 99% ở lô 2. Ở cả 2 lô hàm lượng dioxin đều giảm chỉ còn 1,08 và 1,36 ppt TEQ. Có thể lý giải hiện tượng dioxin trong chồi giảm mạnh vào cuối năm dựa trên chu kỳ sinh trưởng của cỏ, sự phân giải dioxin do quang hóa và cả lý thuyết độc học của thực vật. Cây cỏ hấp thu mạnh các chất độc trong giai đoạn sinh trưởng mạnh nhất của chúng và sau đó tốc độ hấp thụ giảm dần, đồng thời quá trình thải độc và chuyển hóa bắt đầu tăng nhanh, trong đó có quá trình quang hóa, để cây cỏ có thể thích nghi được với môi trường đất nhiễm độc. Đặc biệt, ở cả lô 1 và lô 2, % TCDD đều đạt mức tối đa là khoảng 100%. Nhìn chung, có thể thấy rằng theo thời gian, tỷ lệ TCDD ngày càng tăng lên và tiệm cận giá trị 100% sau 4 năm trồng cỏ. Điều này

46

có thể thấy trong 17 chất đồng loại độc của dioxin, các chất ít độc và ít bền vững hơn TCDD dần bị phân giải, do vậy, hàm lượng TCDD càng ngày càng trở nên chi phối tuyệt đối trong nhóm 17 chất đồng loại độc được phân tích.

Tóm lại, với các kết quả đã thu được và các luận giải ở trên, bước đầu có thể khẳng định cỏ Vetiver có khả năng hấp thụ dioxin vào trong rễ và chồi của chúng và cường độ hấp thụ phụ thuộc vào chu kỳ sinh trưởng của cỏ, hấp thụ mạnh trong giai đoạn sinh trưởng tích cực, và khả năng biến đổi để thích nghi với môi trường nhiễm độc dioxin của cỏ Vetiver.

3.2.3. Biến động hàm lượng các chất dioxin/furan trong đất Bảng 3.4. Hàm lƣợng dioxin /furan (ppt TEQ) trong mẫu đất qua các đợt Thời gian

Đợt 1

Mẫu

2,3,7,8TCDD

TEQwho

%TCDD

TB lô 1

1794

1840

97,5

TB lô 2

3086

3119

98,9

TB lô 3

4164

4213

98,9

TB lô 1

1095

1118

97,9

TB lô 2

2578

2616

98,6

TB lô 3

3466

3501

99,0

TB lô 1

1106

1138

97,2

TB lô 2

2343

2383

98,4

TB lô 3

4829

4873

99,1

TB lô 1

805

830

97,0

TB lô 2

1550

1592

97,4

TB lô 3

4840

4881

99,2

(T5/2015)

Đợt 2 (T10/2015)

Đợt 3 (T5/2016)

Đợt 4 (T10/2018)

Nguồn

Báo cáo tổng kết đề tài “Nghiên cứu khả năng giảm nhẹ ô nhiễm chất độc hóa học/dioxin của cỏ Vetiver – Áp dụng thử nghiệm tại sân bay Biên Hòa” [4]

Tổng hợp kết quả phân tích 2019

Hàm lượng dioxin trong đất qua các đợt thu mẫu được tổng hợp trong Bảng 3.4. Qua kết quả thu được chúng ta có thể thấy hàm lượng dioxin trong mẫu đất giảm dần sau 4 năm từ đợt 1 cho đến đợt 4. Hàm lượng dioxin giảm mạnh nhất là từ đợt 1 sang tới đợt 2. Lô 1 giảm gần 40% còn ở lô 2 và lô đối chứng giảm khoảng 17%. Sang đến đợt thu mẫu thứ 3, hàm lượng dioxin trong các mẫu đất không còn

47

giảm nhanh như trước và có dấu hiệu chững lại. Thể hiện rõ điều đó nhất là ở lô 1 khi hàm lượng dioxin gần như không giảm, lô 2 vẫn tiếp tục giảm khoảng 9%. Kể từ đợt 1 tới đợt 3 (18 tháng) thì lô 1 (giảm khoảng 38% so với đợt 1) có hàm lượng dioxin giảm nhiều hơn so với lô 2 (khoảng 24% so với đợt 1). Có thể lý giải được điều này là do lô 1 được bổ sung chế phẩm DECOM1 kích thích sự tăng trưởng của VSV nhằm mục đích tăng hiệu quả xử lý dioxin của cỏ Vetiver. Tuy nhiên, khi xét về giá trị giảm tuyệt đối thi lô 2 lại giảm nhiều hơn lô 1 (736 ppt TEQ so với 702 ppt TEQ) điều này có thể lý giải là do hàm lượng dioxin ban đầu ở lô 2 cao hơn 1,7 lần so với lô 1. Ở lô đối chứng hàm lượng dioxin không có quá nhiều thay đổi so với ban đầu (p > 0,05).

Sang đến đợt thu mẫu thứ 4, sau khi tiến hành thu mẫu để kiểm tra sự biến động của hàm lượng dioxin trong cỏ sau 18 tháng, mẫu lại được lấy sau đó 20 tháng, chúng ta thấy hàm lượng dioxin trong mẫu đất vẫn tiếp tục giảm đều. (Bảng 3.4, Hình 3.6) Lô 1 giảm khoảng 27%, ít hơn so với ở lô 2 lên tới gần 34% so với đợt lấy mẫu lần 3 (p < 0,05). Giá trị giảm tuyệt đối của lô 1 cũng thấp hơn so với lô 2 (308 ppt TEQ so với 791 ppt TEQ) tính từ sau lần lấy mẫu trước đó. Ở lô đối chứng (lô 3), hàm lượng dioxin hầu như không có biến động nhiều, không thấy sai khác so với đợt 3 và ban đầu (p > 0,05). Qua kết quả trên có thể thấy mặc dù được bổ sung chế phẩm DECOM1 nhưng sau 18 tháng và 48 tháng trồng, tỷ lệ giảm của dioxin trong đất ở lô 1 nhiều hơn so với ở lô 2 nhưng giá trị giảm tuyệt đối của lô 1 lại thấp hơn lô 2 (1527 ppt TEQ tại lô 2 so với 1010 ppt TEQ tại lô 1). Điều này cho thấy khi cỏ Vetiver được bổ sung với chế phẩm DECOM1 nhìn chung có xu hướng giảm nhanh hơn nhưng chưa thật sự vượt trội so với cỏ không có bổ sung chế phẩm.

48

Hình 3.6. Hàm lƣợng dioxin/furan (ppt TEQ) trong mẫu đất qua các đợt Nhìn chung, qua 4 đợt lấy mẫu với thời gian khoảng 4 năm (T11/2014 – T10/2018) chúng ta có thể thấy hàm lượng dioxin trong đất giảm nhanh ở đợt 1 – đợt 2, chững lại ở đợt 2 – đợt 3 và tiếp tục giảm từ đợt 3 – đợt 4 (Hình 3.6). Có thể lý giải là vì dựa trên chu kỳ sinh trưởng của cây cỏ Vetiver hấp thụ mạnh các chất độc trong giai đoạn sinh trưởng tích cực từ đợt 1- đợt 2 và đợt 3 – đợt 4 và sau đó tốc độ hấp thụ giảm dần và gần như chững lại ở đợt 2 – đợt 3. Ngoài ra, dựa trên lý thuyết độc học của thực vật, sau khi hấp thụ các chất độc đến một mức nhất định thì quá trình thải độc và chuyển hóa bắt đầu tăng nhanh bao gồm cả quá trình quang hóa để cây cỏ có thể thích nghi được với môi trường đất nhiễm độc. Hàm lượng dioxin trong mẫu đất sau 48 tháng ở lô 1 có bổ sung chế phẩm DECOM1 giảm nhanh hơn khoảng 55%, lô 2 giảm ít hơn, gần 50%, còn ở lô đối chứng hầu như hàm lượng dioxin không đổi (p > 0,05). Tuy nhiên, tổng giá trị giảm tuyệt đối của lô 2 lại cao hơn lô 1, tương ứng với lượng giảm 1527 ppt TEQ sau gần 4 năm tại lô 2 so với lượng giảm 1010 ppt TEQ tại lô 1 cũng sau 4 năm. Như vậy, với lô bón DECOM1 lượng vi sinh vật tổng số có thể tăng cao hơn các lô khác và có thể là nguyên nhân chính khiến hàm lượng dioxin trong lô này giảm nhanh hơn so với các lô khác.

49

3.3. Tƣơng quan giữa hàm lƣợng dioxin trong đất và hàm lƣợng dioxin tích lũy trong cây cỏ Vetiver 3.3.1. Tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và hàm lượng dioxin tích lũy trong rễ cỏ Sử dụng phần mềm thống kê GraphPad InStat để kiểm định mối tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong rễ có thấy có mối tương quan chặt chẽ giữa hàm lượng dioxin trong đất và hàm lượng dioxin trong rễ cỏ Vetiver ở lô 1 và lô 2 (Hình 3.7 và 3.8). Tại lô 1, biểu hiện mối tương quan chặt chẽ giữa hàm lượng dioxin trong đất với hàm lượng dioxin tích lũy trong rễ cỏ (p < 0,05), với hệ số tương quan R = 0,82, thể hiện sự ảnh hưởng quan trọng của hàm lượng dioxin trong đất đối với sự hấp thụ vào trong rễ cỏ Vetiver.

Hình 3.7. Sự tƣơng quan giữa hàm lƣợng dioxin trong đất và trong rễ cỏ Vetiver của lô 1 Tương tự như lô 1, trong lô 2 cũng quan sát được mối tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất với hàm lượng dioxin tích lũy trong rễ cỏ (p < 0,05) với hệ số tương quan R = 0,69, hơi thấp hơn so với lô 1. Điều này có thể lý giải là do lô bón DECOM1 lượng vi sinh vật tổng số tăng cao hơn (Ngô Thi Thúy Hường, 2016) và đây có thể là nguyên nhân chính khiến hàm lượng dioxin trong lô này giảm

50

nhanh hơn so với lô khác tương ứng với hệ số tương quan cũng cao hơn. Như vậy đối với đất được bổ sung chế phẩm DECOM1 đã hỗ trợ sự tăng trưởng của khu hệ vi sinh vật bản địa trong quyển rễ đã góp phần hỗ trợ cho cây cỏ Vetiver trong việc làm giảm hàm lượng dioxin trong đất.

Hình 3.8. Sự tƣơng quan giữa hàm lƣợng dioxin trong đất và trong rễ cỏ Vetiver của lô 2 Qua kết quả phân tích tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong rễ cỏ ở cả 2 lô thí nghiệm cho thấy có mối quan hệ chặt chẽ giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong rễ, hay nói cách khách, hàm lượng dioxin trong rễ cỏ phản ánh mức độ ô nhiễm của dioxin trong môi trường đất tại đó. Kết quả này, cùng với sự giảm hàm lượng dioxin trong đất tại các lô thí nghiệm một lần nữa chứng minh rằng cỏ Vetiver có khả năng làm giảm nhẹ ô nhiễm dioxin trong đất.

3.3.2. Tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và hàm lượng dioxin tích lũy trong chồi cỏ Khi xét mối tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong chồi cỏ, chúng ta cũng quan sát được mối tương quan này ở cả lô 1 và lô 2 (p < 0,05) (Hình 3.9 và 3.10). Tại lô 1 được bón chế phẩm DECOM1, tìm thấy mối tương quan rất chặt chẽ giữa hàm lượng dioxin trong đất với hàm lượng dioxin trong chồi cỏ (p < 0,05), với hệ số tương quan khá cao R = 0,86 (Hình 3.9).

51

Hình 3.9. Sự tƣơng quan giữa hàm lƣợng dioxin trong đất và trong chồi cỏ Vetiver của lô 1 Tại lô 2, đất không được bổ sung chế phẩm DECOM1, cũng tìm thấy mối tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong chồi cỏ Vetiver (p < 0,05) với hệ số tương quan R = 0,68 (Hình 3.10).

Hình 3.10. Sự tƣơng quan giữa hàm lƣợng dioxin trong đất và trong chồi cỏ Vetiver của lô 2

52

Nhìn chung, cả 2 lô thí nghiệm đều cho thấy có mối tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong chồi cỏ. Tuy nhiên, ở lô 1 do được bón chế phẩm DECOM 1 đã hỗ trợ sự tăng trưởng của khu hệ VSV trong quyển rễ, từ đó là sự hấp thụ dioxin vào rễ cỏ và sự vận chuyển lên chồi cỏ. Tiếp sau đó, dioxin có thể được chuyển hóa thành các chất ít độc hơn trong quá trình trao đổi chất của cây cỏ và nhờ hoạt động của các vi sinh vật.

Như vậy, tại lô 1 do được bổ sung thêm DECOM1, nên có mối tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong cỏ Vetiver chặt chẽ hơn, mối tương quan xuất hiện cả ở rễ và chồi cỏ. Trong khi ở lô 2, mối tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và hàm lượng dioxin trong rễ và chồi cỏ được thể hiện ở mức tương quan yếu hơn, tuy nhiên vẫn có ý nghĩa về mặt thống kê.

Từ những kết quả trên có thể rút ra kết luận, có mối tương quan chặt chẽ giữa hàm lượng dioxin trong đất và hàm lượng dioxin trong rễ và chồi cỏ Vetiver. Nói cách khác, kết quả này cho thấy chúng ta hoàn toàn có thể sử dụng cỏ Vetiver để làm giảm nhẹ ô nhiễm dioxin trong đất tại khu vực sân bay Biên Hòa nói riêng và khu vực ô nhiễm dioxin khác nói chung.

3.4. Đánh giá khả năng xử lý dioxin trong đất của cỏ Vetiver Tổng hợp các kết quả phân tích về hàm lượng dioxin trong mẫu rễ, chồi cỏ và mẫu đất đã trình bày ở trên chúng ta có thể nhận thấy dioxin/furan đã được hấp thụ vào rễ và vận chuyển lên chồi cỏ Vetiver. Vì vậy, dựa vào các kết quả thu được có thể khẳng định cây cỏ Vetiver có khả năng hấp thụ dioxin vào bộ rễ khổng lồ của nó và lượng dioxin hấp thụ có thể sẽ được chuyển hóa thành các chất ít độc hơn trong quá trình trao đổi chất của cây cỏ. Sau khi hấp thụ dioxin vào trong rễ, chất độc dioxin được di chuyển lên chồi của chúng, cường độ hấp thụ phụ thuộc vào chu kỳ sinh trưởng của cỏ, hấp thụ mạnh trong giai đoạn sinh trưởng tích cực, và khả năng thích ứng của cây cỏ đối với môi trường nhiễm độc dioxin.

Hơn nữa, vai trò của VSV trong quyển rễ cũng được khẳng định một cách rõ rệt khi mức độ giảm dioxin trong các lô trồng cỏ mạnh hơn lô không trồng cỏ; đặc

53

biệt lô có bón chế phẩm DECOM1 có tỷ lệ dioxin trong đất giảm nhanh hơn lô trồng cỏ không bón chế phẩm (55%, tương đương khoảng 1010 ppt TEQ ở lô 1 so với 50% 1527 ppt TEQ ở lô 2, sau khoảng 4 năm). Mặt khác, việc tìm thấy mối tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và hàm lượng dioxin trong rễ cây và chồi cây cỏ Vetiver (p < 0,05) cũng cho thấy hàm lượng dioxin trong đất có tính chất quyết định đến hàm lượng dioxin được hấp thụ vào rễ và chồi cỏ hay nói cách khác, hàm lượng dioxin trong rễ và chồi cỏ có thể phản ánh mực độ ô nhiễm dioxin trong môi trường đất tại đó. Như vậy, từ kết quả này, cùng với sự giảm hàm lượng dioxin trong đất tại các lô thí nghiệm có thể bước đầu khẳng định rằng cỏ Vetiver có thể làm giảm hàm lượng dioxin trong đất ô nhiễm. Khi cỏ Vetiver được kết hợp với chế phẩm DECOM1 nhìn chung có xu hướng giảm nhanh hơn nhưng chưa thật sự vượt trội.

Từ đó có thể đưa ra câu trả lời rằng: Cỏ Vetiver có khả năng làm giảm nhẹ ô nhiễm dioxin trong đất, và khi có kết hợp với chế phẩm DECOM 1 thì tính hiệu quả có xu hướng tăng cao và ổn định hơn. Tuy nhiên, để có thể luận giải có ý nghĩa thuyết phục hơn về khả năng làm giảm nhẹ ô nhiễm dioxin của cỏ Vetiver khi được bón chế phẩm DECOM1 trong quá trình trồng và chăm sóc thì cần sự đầu tư nhiều thời gian nghiên cứu hơn, cũng như có các nghiên cứu khác chuyên sâu hơn về cơ chế hấp thụ và hơn hết là sự tham gia của các nhà khoa học.

3.5. Ƣớc tính thời gian xử lý ô nhiễm dioxin trong đất thí nghiệm của cỏ Vetiver 3.5.1. Ước tính thời gian xử lý hàm lượng dioxin tại lô 1 Sau thời gian khoảng 4 năm, hàm lượng dioxin ở lô 1 (có bón chế phẩm DECOM1) giảm xuống tương ứng 55% so với hàm lượng dioxin tại lần lấy mẫu thứ nhất (đợt 1). Ước tính, để hàm lượng dioxin ban đầu 1840 ppt giảm xuống mức độ an toàn (<150 ppt) cần khoảng 75 tháng trồng cỏ (giá trị được tính theo phương trình tương quan: y = - 18,226x + 1514 với R = 0,78) (Hình 3.11).

54

Hình 3.11. Hàm lƣợng dioxin thay đổi theo thời gian tại lô 1 3.5.2. Ước tính thời gian xử lý hàm lượng dioxin tại lô 2 Nhìn chung, sau khoảng thời gian gần 4 năm trồng cỏ Vetiver, hàm lượng dioxin ở lô 2 (không bón chế phẩm DECOM1) giảm xuống khoảng 50% so với hàm lượng dioxin tại đợt 1. Ước tính, để hàm lượng dioxin ban đầu 3119 ppt giảm xuống mức độ an toàn (<150 ppt) cần khoảng 83 tháng trồng cỏ (giá trị được tính theo phương trình tương quan: y = - 33,715x + 2950,1 với R = 0,97) (Hình 3.12).

Hình 3.12. Hàm lƣợng dioxin thay đổi theo thời gian tại lô 2

55

3.5.3. Ước tính thời gian xử lý hàm lượng dioxin tại lô 3 Tại Lô 3 không trồng cỏ Vetiver (lô đối chứng) hầu như không quan sát thấy sự thay đổi của hàm lượng dioxin sau 4 năm. Do đó không thể ước tính được thời gian hàm lượng dioxin ở lô 3 giảm xuống mức độ an toàn (<150 ppt), vì không tìm thấy sự tương quan giữa sự biến động của hàm lượng dioxin trong đất theo thời gian (p>0,05).

Như vậy, dựa vào kết quả biến động của hàm lượng dioxin trong đất sau 4 năm trồng cỏ, chúng ta có thể dự đoán được, để hàm lượng dioxin trong đất giảm xuống mức độ an toàn (<150 ppt) đối với lô 1, ước tính cần khoảng 75 tháng ( 3,1 năm nữa) ít hơn so với lô 2, ước tính cần khoảng 83 tháng ( 3,5 năm nữa). Điều này có thể lý giải là do ban đầu hàm lượng dioxin trong đất ở lô 1 là thấp hơn so với lô 2 (1840 ppt so với 3119 ppt), cùng với việc lô 1 được bón chế phẩm DECOM1 đã phần nào kích thích sự tăng trưởng của VSV làm tăng hiệu quả xử lý dioxin của cỏ Vetiver. Bước đầu có thể kết luận rằng, phương pháp sử dụng cỏ Vetiver trong giảm thiểu dioxin trong đất đã đem lại những kết quả rất khả quan, cụ thể là trong khoảng thời gian không quá dài và thực sự có thể thúc đẩy quá trình phân giải dioxin trong đất làm cho hàm lượng dioxin trong đất giảm đi nhiều sau thời gian trồng cỏ.

3.6. Đề xuất phƣơng pháp sử dụng cỏ Vetiver trong giảm thiểu ô nhiễm dioxin Cỏ Vetiver có thể phát triển tốt trên đất bị nhiễm độc dioxin. Cỏ ra hoa bắt đầu vào tháng thứ 5 và ra hoa đồng loạt sau 7 - 8 tháng thí nghiệm, đó là một dấu hiệu cho thấy cỏ Vetiver thích nghi và phát triển tốt trên đất bị nhiễm dioxin. Việc bổ sung thêm chế phẩm DECOM1 làm tăng cường hơn nữa tiềm năng cải tạo đất của cỏ Vetiver, đặc biệt là hàm lượng hữu cơ trong đất và tốc độ sinh trưởng của cỏ Vetiver. Ngoài ra, khả năng giảm thiểu ô nhiễm của cỏ Vetiver cũng đã được kiểm chứng. Trong ba lô thí nghiệm, tại nhóm 1 được bổ sung DECOM1 cho thấy khả năng giảm dioxin trong đất là cao nhất, sau 4 năm trồng cỏ dioxin trong đất giảm còn 55%, đến nhóm 2 giảm còn 50%, và không giảm tại nhóm 3 do không trồng cỏ.

56

Như vậy hoàn toàn có thể sử dụng cỏ Vetiver trong cải tạo đất ô nhiễm, giảm thiểu ô nhiễm dioxin trong đất tại khu vực sân bay Biên Hòa trên diện rộng và khu vực ô nhiễm dioxin khác với quy mô lớn hơn.

Từ những đặc tính ưu việt nêu trên của cây cỏ Vetiver, nghiên cứu đưa ra đề xuất phương pháp sử dụng cỏ Vetiver trong giảm thiểu ô nhiễm dioxin trong môi trường đất, cụ thể như sau: 3.6.1. Quy trình chăm sóc cỏ Vetiver a) Quy trình tưới nước Cũng giống như các loại thực vật khác, nước là yếu tố không thể thiếu trong quá trình sinh trưởng và phát triển. Tuy nhiên, tùy từng điều kiện khí hậu, loại đất và loại thực vật khác nhau, Quy trình tưới nước cũng có sự thay đổi linh động nhất định. Đối với cỏ Vetiver, đây là loại cây có khả năng chịu được điều kiện khô cằn. Tuy nhiên, trong thời gian đầu khi mới trồng cần đảm bảo đủ nước để rễ cây bám đất, thúc đẩy quá trình thích nghi và sinh trưởng trong môi trường mới. Khi cây đã phát triển ổn định, nước chỉ cần được cung cấp từ tự nhiên (mưa, nước ngầm qua thẩm thấu) thì cây vẫn có khả năng sinh trưởng và phát triển. Tuy nhiên, với mục đích trồng cỏ để xử lý ô nhiễm dioxin, cây cỏ cần phải được phát triển trong điều kiện tốt nhất để tăng cường khả năng hấp thụ và chuyển hóa dioxin có trong đất. Chính vì vậy, quá trình tưới nước vẫn cần được duy trì nhưng với tần suất thấp hơn giai đoạn đầu. Tần suất tưới nước cụ thể trong từng giai đoạn phát triển của cỏ như sau:  Giai đoạn đầu (3 tháng kể từ khi trồng cỏ): Tưới 2 lần/ngày (sáng và đầu giờ chiều).  Giai đoạn sau (từ tháng thứ 3 trở đi): Tưới 1 lần/ngày (vào buổi sáng). Tuy nhiên, với những vùng đất có khí hậu nắng nóng, đất khô cằn thì có thể vẫn duy trì tưới 2 lần/ngày.

57

Đối với những ngày mưa với lưu lượng đảm bảo đủ làm ẩm đất thì có thể không cần tưới nước cho khu vực trồng cỏ Vetiver.

Yêu cầu đạt được khi tưới nước: Nước được tưới đều trên toàn khu vực trồng cỏ, tại vị trí sát các khóm cỏ có thể bổ sung thêm nước. Khi tưới xong, đảm bảo bề mặt đất có độ ẩm nhất định, về mặt cảm quản cho thấy đất phải hơi mềm. Đối với vùng đất khô cằn, nắng nóng thì lượng nước tưới nhiều hơn do nước thẩm thấu vào đất và bay hơi ở những khu vực này khá cao. b) Kỹ thuật tưới nước Ngày nay, với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, phương pháp tưới nước cũng có nhiều thay đổi, máy móc và trang thiết bị dần dần thay thế sức người. Điều này vừa góp phần giảm công lao động, giảm chi phí và tăng hiệu quả công việc.

Dưới đây là một số kỹ thuật tưới nước có thể áp dụng đối với quá trình trồng cỏ Vetiver trong điều kiện đất bị ô nhiễm nhẹ dioxin.

- Tưới mặt: là quá trình phân phối nước bằng dòng chảy tràn trên bề mặt; - Tưới phun mưa: là phương pháp dùng hệ thống đường ống và bơm áp lực cung cấp nước tưới dạng phun mưa; - Vi tưới: là một loại tổng hợp, bao gồm các dạng tưới khác nhau được chia thành: tưới nhỏ giọt, tưới phun, tưới sủi bọt, tưới ngầm và một số dạng khác. c) Lựa chọn phương pháp tưới nước Có thể thấy, mỗi phương pháp tưới nước đều có những ưu nhược điểm riêng.

Chính vì vậy, việc lựa chọn áp dụng phương pháp nào cần có sự cân nhắc kỹ lưỡng.

Một số các yếu tố chính cần được xem xét tới trong quá trình lựa chọn phương pháp tưới nước bao gồm: - Thời gian trồng cỏ để xử lý vùng đát bị ô nhiễm nhẹ Dioxin; - Kinh phí thực hiện; - Điều kiện thời tiết trong khu vực

58

- Các nguồn nước mặt, nước ngầm có thể khai thác, mức độ khó dễ trong khai thác nước.

3.6.2. Quy trình ghi sổ nhật ký chăm sóc cỏ Ghi sổ nhật ký sẽ góp phần kiểm soát tốt hơn các hoạt động chăm sóc cũng như quá sinh trưởng của cỏ theo thời gian. Bên cạnh đó, đây cũng là cơ sở dữ liệu để làm căn cứ điều chỉnh kỹ thuật chăm sóc cho phù hợp với tình hình thực tế, bởi sự phát triển của cỏ không có một quy luật cố định mà phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác như: thời tiết, chất đất, cây giống,… a) Nhật ký tưới nước và bón phân Tưới nước và bón phân được xem là các bước thiết yếu nhất trong thời kỳ đầu trồng cỏ, giúp cây thích nghi và phát triển với môi trường mới. Ghi nhật ký hàng ngày không những nhằm mục đích theo dõi một cách có hệ thống mà còn góp phần giúp cán bộ chăm sóc có trách nhiệm hơn trong việc thực hiện nhiệm vụ được giao. Dưới đây là mẫu nhật ký tưới nước và bón phân đối với quá trình trồng cỏ Vetiver trong điều kiện môi trường đất bị ô nhiễm nhẹ dioxin: Bảng 3.5. Mẫu nhật ký tƣới nƣớc và bón phân Ngày/tháng/năm

Thời gian

Thời gian

tƣới

bón phân

Ngƣời ghi nhật ký

Ghi chú

b) Nhật ký sinh trưởng cỏ Theo dõi sinh trưởng một cách liên tục sẽ góp phần đánh giá được khả năng thích nghi và phát triển của cỏ Vetiver, quá trình ghi nhật ký cần thực hiện theo mẫu biểu bảng thức sau:

59

Bảng 3.6. Mẫu nhật ký sinh trƣởng cỏ Giờ/ngày

Lô

Mẫu

Chiều cao (cm)

Số nhánh/ khóm

Chu vi khóm (cm)

Ghi chú

c) Nhật ký ghi sự cố khi trồng và chăm sóc cỏ Vetiver Khi xảy ra các sự cố trong quá trình trồng và chăm sóc cỏ, cần tổng hợp thông tin và ghi vào trong sổ nhật ký với các nội dung chính như sau: * Thời điểm xảy ra sự cố Ghi chính xác ngày giờ xảy ra sự cố (ít nhất là chính xác đến từng giờ) * Nội dung sự cố Mô tả cụ thể các nội dung của sự cố như: sự cố gì, mức độ thiệt hại như thế nào để có biện pháp khắc phục phù hợp nhất. * Nguyên nhân xảy ra sự cố Xác định rõ nguyên nhân xảy ra sự cố để có biện pháp phòng ngừa về sau.

Trong trường hợp không xác định được ngay, cần khoanh vùng một số nguyên nhân, sau đó sàng lọc để tìm ra nguyên nhân trực tiếp và gián tiếp. * Biện pháp khắc phục sự cố Dựa vào mức độ ảnh hưởng, mức độ thiệt hại của từng sự cố, sẽ đưa ra phương án khắc phục cụ thể. Trong một số trường hợp cần thiết, phương án khắc phục sự cố cần được xây dựng dựa trên việc phối hợp của nhiều chuyên gia trong nhiều lĩnh vực khác nhau như sinh học, thổ nhưỡng, môi trường,… nhằm đưa ra được một giải pháp tối ưu nhất. * Biện pháp phòng ngừa sự cố

60

Dựa vào nguyên nhân gây ra sự cố để xây dựng biện pháp phòng ngừa. Bên cạnh đó, cũng cần phân tích, tổng hợp một số nguyên nhân khác cũng có thể dẫn tới sự cố nêu trên để đưa ra được một phương án phòng ngừa hiệu quả nhất.

3.6.3. Quy trình đánh giá kết quả Sau một thời gian triển khai trồng cũng như chăm sóc cỏ Vetiver, thiết yếu cần thực hiện một quy trình đánh giá tổng quát về các kết quả đã và chưa đạt được, từ đó đưa ra các bước điều chỉnh tiếp sau để cây cỏ phát triển tốt hơn. Quy trình đánh giá này sẽ phụ thuộc chủ yếu vào các kết quả được ghi trong sổ nhật ký cũng như kiểm tra thực tế tại thời điểm đánh giá. Các hạng mục đánh giá bao gồm:  Tổng hợp tần suất tưới nước và bón phân trong thời gian vừa qua: Tổng số lần đã tưới nước, Quang thời gian tưới nước trong ngày  Đánh giá tốc độ sinh trưởng của cây cỏ Vetiver: Tỷ lệ tăng trưởng về chiều cao, chu vi khóm, số nhánh/khóm qua thời gian  Tổng hợp các sự cố đã xảy ra (nếu có): Thời gian, nội dung sự cố, phương án khắc phục và hiệu quả đạt được sau khi khắc phục sự cố Đây sẽ là thông tin quan trọng để đưa ra những điều chỉnh (nếu cần) nhằm tăng cường khả năng sinh trưởng của cỏ Vetiver. Bên cạnh đó, đây còn là cơ sở dữ liệu cho các dự án trồng cỏ tiếp sau, nhằm đối chiếu, so sánh giữa tốc độ sinh trưởng hiện tại với các dự án trồng cỏ tương tự đã được triển khai từ trước. Tổng hòa tập số liệu này của nhiều dự án khác nhau có thể được sử dụng để xây dựng một tỷ lệ tăng trưởng bình quân cho cỏ Vetiver khi được trồng trong điều kiện đất bị ô nhiễm nhẹ dioxin.

61

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 1. KẾT LUẬN Từ kết quả nghiên cứu của đề tài, có thể rút ra một số kết luận như sau: - Cỏ Vetiver được trồng có tỉ lệ sống rất cao, đạt khoảng 96%. Theo số liệu quan trắc sinh trưởng của cỏ cho thấy thời kỳ cỏ phát triển nhất là sau 8 tháng trồng, ở thời điểm này cỏ có thể cao khoảng 2 m gấp 8 lần so với giai đoạn đầu và cỏ nở hoa đồng loạt. Sau giai đoạn này cỏ Vetiver bước vào giai đoạn dừng sinh trưởng, đó là chu kỳ sinh học bình thường của cỏ Vetiver trên các môi trường đất bình thường khác. Như vậy, có thể khẳng định cỏ Vetiver có thể sinh trưởng và phát triển ổn định trên đất bị nhiễm dioxin.

- Khả năng tích lũy dioxin trong cỏ Vetiver tăng nhanh trong giai đoạn 6 tháng đầu và giảm dần trong cả đợt thí nghiệm. Đặc biệt là ở mẫu rễ sau khoảng 4 năm hàm lượng dioxin giảm khoảng 77% ở lô 1 và 88% ở lô 2, thể hiện khả năng thích nghi và thải độc có hiệu quả của cỏ. Điều này chứng tỏ cỏ Vetiver có khả năng hấp thụ dioxin vào trong rễ và chồi của chúng với cường độ hấp thụ phụ thuộc vào chu kỳ sinh trưởng của cỏ, hấp thụ mạnh các chất độc trong giai đoạn sinh trưởng tích cực đợt 1 – đợt 2 và đợt 3 – đợt 4 sau đó tốc độ hấp thụ giảm dần ở đợt 2 – đợt 3 khi mà cỏ ở giai đoạn thoái trào phát triển. Một phần dioxin được hấp thụ trong rễ có thể bị đào thải, một phần được vận chuyển lên chồi và một phần có thể được chuyển hóa thành các chất ít độc hơn trong quá trình trao đổi chất của cây cỏ.

- Hàm lượng dioxin trong đất có trồng cỏ Vetiver giảm tuyến tính theo thời gian. Sau khoảng 4 năm trồng cỏ, hàm lượng dioxin trong đất ở lô 1 giảm 55%, lô 2 giảm ít hơn gần 50% và lô 3 là không đổi so với ban đầu. Như vậy, tại lô 1 được bổ sung chế phẩm DECOM 1 hàm lượng dioxin trong đất có xu hướng giảm tốt nhất, sau đó đến lô 2 và cuối cùng là lô đối chứng không trồng cỏ Vetiver (lô 3).

- Có mối tương quan chặt chẽ giữa hàm lượng dioxin trong đất với hàm lượng dioxin trong rễ (lô 1: R = 0,82; lô 2 R = 0,69) và chồi (lô 1: R = 0,86; lô 2 R = 0,68) của cây cỏ ở cả 2 lô thí nghiệm.. Như vậy, tại lô 1 do được bổ sung thêm

62

DECOM1 đã hỗ trợ sự tăng trưởng của khu hệ VSV bản địa trong quyển rễ, nên có mối tương quan giữa hàm lượng dioxin trong đất và trong cỏ Vetiver chặt chẽ hơn..

- Sau 4 năm trồng cỏ để hàm lượng dioxin trong đất giảm xuống mức độ an toàn (<150 ppt) đối với lô 1 ước tính cần khoảng 75 tháng ( 3,1 năm nữa) ít hơn so với lô 2 ước tính cần khoảng 83 tháng ( 3,5 năm nữa). Điều này chứng tỏ rằng, cỏ Vetiver có thể được sử dụng để xử lý ô nhiễm dioxin trong đất với thời gian không quá dài.

Như vậy có thể khẳng định rằng cỏ Vetiver có thể làm giảm nhẹ ô nhiễm dioxin trong đất mang lại lợi ích cả về mặt môi trường và kinh tế. Kết quả này mở ra một triển vọng về khả năng xử lý ô nhiễm dioxin bằng công nghệ đơn giản, chi phí thấp và thân thiện với môi trường tại sân bay Biên Hòa, Đồng Nai nói riêng và các điểm ô nhiễm dioxin tại Việt Nam nói chung.

2. KIẾN NGHỊ - Cần có nghiên cứu thêm về mức độ ô nhiễm dioxin và sự lan tỏa trong khu vực sân bay Biên Hòa, đặc biệt là khu vực ao hồ, sông ngòi, nơi tập chung dân cư từ đó đề xuất những phương pháp chống lan tỏa và giảm thiểu ô nhiễm phù hợp.

- Tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về tính hiệu quả của việc bổ sung chế phẩm DECOM1 đối với việc xử lý dioxin trong đất.

- Xây dựng quy trình trồng cỏ Vetiver trên diện tích rộng trong khu vực sân bay Biên Hòa và xa hơn là các điểm ô nhiễm dioxin tại Việt Nam.

63

TÀI LIỆU THAM KHẢO TIẾNG VIỆT 1. Dương Thành Lam, (2014). Nghiên cứu ứng dụng thử nghiệm thành công việc dùng cỏ Vetiver xử lý nước thải sinh hoạt. Trường Đại học Nông Lâm TP.HCM. 2. Hoàng Đình Cầu, (2000). Các hậu quả của chất diệt cỏ và phát quang trên thiên nhiên và con người. UB 10-80, Kỷ yếu công trình, Quyển II, phần một.

3. Lê Văn Hồng, Nguyễn Văn Minh, Trần Đông Sơ, Nguyễn Thanh Phong, Đậu Xuân Hoài, Nguyễn Đức Toàn (1998), Nghiên cứu giải pháp xử lý khu vực đất nhiễm chất độc dioxin, Bộ tư lệnh Hóa học/Bộ Quốc phòng.

4. Lê Việt Dũng, Trương Thị Bích Vân (2016), Cỏ Vetiver (Chrysopogon zizanioides) và các ứng dụng ở Việt Nam. NXB Đại học Cần Thơ.

5. Ngô Thị Thúy Hường, (2016). Nghiên cứu khả năng giảm nhẹ ô nhiễm chất độc hóa học/dioxin của cỏ Vetiver – Áp dụng thử nghiệm tại sân bay Biên Hòa. Báo cáo tổng kết đề tài. Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản.

6. Nguyễn Tiến Cư, Trần Văn Tựa, Đặng Đình Kim, Đỗ Tuấn Anh, Lê Thu Thủy (2008), Nghiên cứu khả năng tích lũy chì (Pb) trong đất ô nhiễm của cỏ Vetiver (Vetiveria zizanioides), Tạp chí Khoa học và Công nghệ (Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam), tập 46 (6a), tr. 21 - 26.

7. Nguyễn Tiến Dũng, (2005). Nghiên cứu xác định mức độ ô nhiễm Dioxin trong đất vùng nhiễm chất độc da cam/Dioxin, cụ thể tại khu vực Biên Hòa, từng bước xây dựng và đề xuất ngưỡng phục vụ cho giải pháp khắc phục.

Báo cáo tổng kết đề tài.

8. Paul Trương, (1999). Cỏ Vetiver hàng rào chống xói mòn. Hà Nội. trang 2-5 9. Paul Truong, Trần Tân Văn, Elise Pinners. Hướng dẫn kỹ thuật trồng cỏ Vetiver giảm nhẹ thiên tai, bảo vệ môi trường. Nhà Xuất bản Nông nghiệp,

64

Hà Nội, 2008. Sách đồng thời được Mạng lưới Cỏ Vetiver Quốc tế dịch sang 10 thứ tiếng Anh, Pháp, Italia, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Trung Quốc, Suwalli 10. UNEP (2001), Công Ước Stockholm về các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy (POP) 11. Ủy ban Quốc gia Điều tra Hậu quả các Chất hóa học Dùng trong Chiến tranh Việt Nam (2002), Chuyên khảo độc học về các Dibenzo-p-dioxin Clo hóa.

12. Văn phòng ban chỉ đao 33, Bộ Tài nguyên và Môi trường, (2010). Báo cáo tổng thể về tình hình ô nhiễm dioxin tại ba điểm nóng sân bay Biên Hòa, Đà Nằng và Phù Cát. Chủ biên Lê Kế Sơn.

13. Văn phòng Ban chỉ đạo 33, Viện Môi trường Nông nghiệp và Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (2009), Xây dựng hệ thống thông tin hỗ trợ lựa chọn điểm lấy mẫu.

14. Văn phòng ban chỉ đao 33, Bộ Tài nguyên và Môi trường, (2010). Báo cáo tổng thể về tình hình ô nhiễm dioxin tại ba điểm nóng sân bay Biên Hòa, Đà Nằng và Phù Cát. Chủ biên Lê Kế Sơn.

15. Võ Quý (CB) (2007), Chất độc hóa học do Mỹ sử dụng trong chiến tranh Việt Nam và vấn đề Môi trường. Bộ tài nguyên và Môi trường/Văn phòng ban chỉ đạo 33 16. Võ Quý và Võ Thanh Sơn, (2013). Chất độc hóa học do Mỹ sử dụng ở Nam Việt Nam và vấn đề môi trường. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 24tr.

TIẾNG ANH 17. Cecil, PF, (1986). Herbicidal warfare: The ranch hand project in Vietnam.

Praeger.

18. Chomchalow, N, (2000). Manual of the International Training Course on the Vetiver System. ORDPB. Bangkok Thailand. Page 37-38

65

19. Czuczwa, J. M., & Hites, R. A. (1986). Sources and fate of PCDD and PCDF. Chemosphere, 15(9), 1417-1420.

20. Fiedler, H., (2003). Dioxins and Furans (PCDD/PCDF). The Handbook of Environmental Chemistry Vol. 3, Part O: Persistent Organic Pollutants, ed.

by H. Fiedler. Springer-Verlag Berlin Heidelberg.

21. F.I. Onuska, R.J. Kominar, K. Terry, (1983). An Evaluation of Splitless and On-Column Injection Techniques for the Determination of Priority Micropollutants. Journal of Chromatographic Science, Volume 21, Issue 11, 1 November 1983, Pages 512â&#x20AC;&#x201C;518.

22. Gough, P. B., & Tunmer, W. E. (1986). Decoding, reading, and reading disability. Remedial and Special Education, 7, 6-10.

23. Hsieh, D.P.H (1994), McKone T.E, Chiao F, Currie R.C and Kleinschmidt L (1994). Final Draft Report: Intermidia transfer factors for contaminants found at hazardous waste sites. Prepared for the Office of Scientific Affairs, Department of Toxic Substances Control, California, USEPA. 24. Hoffman, C., Lau, I., & Johnson, D. R. (1986). The linguistic relativity of

person cognition. Journal of Personality and Social Psychology, 51, 1097-1105.

25. Michalek JE, Pirkle JL, Caudill SP, et al. (1996). Pharmacokinetics of TCDD in veterans of Operation Ranch Hand: 10-year follow-up. J Toxicol Environ Health 47: 209-220.

26. Mekonnen, A (2000), Handbook on Vetiver Grass Technology. From Propagation to Utilisation. Page: 1-23 27. Nestrick, T.J.; Lamparski, N.N.; Frawlay, N.N.; Hummel. R.A.; Kocker , C.W; Mahle, N.H.; McCoy, J.W.; Miller, D.L.; Peter, T.L.; Pillepich, J.L; Smith, W.E.; Tobey, S.W. (1986) Parspectives of a large scale

66

envinromental survey for chlorinated dioxins: overview and soil data, Chemosphere 15: 1453-1460 28. Paul Truong, and Baker, D. (1998). Vetiver grass system for environmental protection. Technical Bulletin N0. 1998/1. Pacific Rim Vetiver Network.

Office of the Royal Development Projects Board, Bangkok, Thailand.

29. Percy, I. and Truong, P. (2005). Landfill Leachate Disposal with Irrigated Vetiver Grass. Proc, Landfill 2005. National Conf on Landfill, Brisbane, Australia, Sept 2005.

30. Rubey W, Dellinger B. Hall DL, Mazer SL, (1985). High-Temperature Gasphase Formation and Destruction of Polychlorinated Dibenzofurans.

Chemosphere 14:1483-1494.

31. Smeal, C., Hackett, M. and Truong, P. (2003). Vetiver System for Industrial Wastewater Treatment in Queensland, Australia. Proc. Third International Vetiver Conference, Guangzhou, China, October 2003.

32. Stellman, J.M., Stellman, S.D., Christian, R., Weber, T. & Tomasallo, C., (2003). The extent and patterns of usage of Agent Orange and other herbicides in Vietnam. Nature 422, 681-687.

33. Tiernan TO, Taylor ML, Garrett JH, VanNess GF, Solch JG, Wagel DJ, Ferguson GL, Schecter A. (1985). Sources and fate of polychlorinated dibenzodioxins,

dibenzofurans

and

related

compounds

in

human

environments. Environ Health Perspect 59: 145-158.

34. Truong P. N. V. (1996), Vetiver grass for land rehabilitation, Proc. ICV-1: pp. 49 â&#x20AC;&#x201C; 56.

35. Truong P. N. V. (2004), Vetiver Grass Technology for mine tailings rehabilitation, Ground and Water Bioengineering for Erosion Control and Slope Stabilization, Science Publishers Inc. NH, USA. 36. UNDP-GEF, (2013). Project Implementation Report Consultant â&#x20AC;&#x201C; Climate Change Mitigation.

67

37. Westing, (1984). Herbicides in war: the Long-term Ecological and Human Consequences, pp.3-24. Taylor & Francis, London.

38. WHO, (2007). Dioxins and their effects on human health. Fact sheet Nď&#x201A;°225. http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs225/en/print.html.

39. Young, Alvin L (2009), The History, Use, Disposition and Environmental Fate of Agent Orange.