MỘT SỐ CHỦ ĐỂ TÍCH HỢP KIẾN THỨC VẬT LÍ – Y HỌC – SINH HỌC BẬC TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (HCMUE)

TÍCH HỢP KIẾN THỨC VẬT LÍ – Y HỌC – SINH HỌC

Ths Nguyễn Thanh Tú eBook Collection

MỘT SỐ CHỦ ĐỂ TÍCH HỢP KIẾN THỨC VẬT LÍ – Y HỌC – SINH HỌC BẬC TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CHỦ ĐỀ 1 SỰ VẬN ĐỘNG CỦA CƠ THỂ, CHỦ ĐỀ 2 HOẠT ĐỘNG HÔ HẤP, CHỦ ĐỀ 3 DÒNG ĐIỆN, CHỦ ĐỀ 4 PHÓNG XẠ VÀ UNG THƯ (HCMUE) WORD VERSION | 2021 EDITION ORDER NOW / CHUYỂN GIAO QUA EMAIL TAILIEUCHUANTHAMKHAO@GMAIL.COM

Tài liệu chuẩn tham khảo Phát triển kênh bởi Ths Nguyễn Thanh Tú Đơn vị tài trợ / phát hành / chia sẻ học thuật : Nguyen Thanh Tu Group Hỗ trợ trực tuyến Fb www.facebook.com/DayKemQuyNhon Mobi/Zalo 0905779594

23

Chương 2. MỘT SỐ CHỦ ĐỂ TÍCH HỢP KIẾN THỨC VẬT LÍ – Y HỌC – SINH HỌC BẬC TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 2.1 CHỦ ĐỀ 1: SỰ VẬN ĐỘNG CỦA CƠ THỂ 2.1.1 HỆ VẬN ĐỘNG Hệ vận động là một trong các hệ cấu tạo nên cơ thể con người, nó giúp cơ thể di chuyển tìm kiếm thức ăn cũng như bảo vệ cơ thể. Hệ vận động được cấu tạo bởi 2 hệ nhỏ hơn là hệ xương khớp và hệ cơ.

2.1.1.1

Hệ xương khớp

Bộ xương người chia làm 3 phần: -

Xương đầu: gồm các xương mặt và khối xương sọ.

-

Xương thân: gồm xương ức, xương sườn và xương sống.

-

Xương chi: gồm xương chi trên (tay) và xương chi dưới (chân) Cơ thể con người trưởng thành có 206 xương. Mỗi xương có kích thước, hình

dáng khác nhau. Có 4 loại xương: -

Xương dài: xương cánh tay, xương đùi, xương cẳng chân,..

-

Xương ngắn: xương đốt sống, xương cổ tay, xương cổ chân,..

-

Xương dẹt: xương bả vai, xương cánh chậu,..

-

Xương không đều: xương hàm, xương thái dương,…

Các xương kết nối với nhau bởi hệ thống dây chằn tạo thành các khớp.

Có 3 loai khớp:

-

Khớp động: khớp ở tay, chân,..

-

Khớp bán động: khớp ở các đốt sống,..

-

Khớp bất động: khớp ở họp sọ Trong đó khớp động là khớp giúp cho cơ thể cử động, di chuyển một cách linh

hoạt. Giữa các khớp có dịch khớp, ở đầu các xương khớp có lớp sụn bao bọc. Điều này làm giảm ma sát và tạo lớp đệm bảo vệ khi các khớp chuyển động.

24

Hᝇ tháť‘ng xĆ°ĆĄng kháť›p đưᝣc nuĂ´i dưᝥng báť&#x;i cĂĄc mấch mĂĄu, khĂ´ng táťą váş­n Ä‘áť™ng đưᝣc mĂ phải thĂ´ng qua hᝇ cĆĄ.

2.1.1.2

HĂŞĚŁ cĆĄ

CĆĄ coĚ 3 loấi: cĆĄ vân, cĆĄ trĆĄn vĂ cĆĄ tim.

Cƥ trƥn: tập hᝣp cåc cƥ trƥn bao quanh thà nh mấch måu, cåc cƥ quan n᝙i tấng

-

như dấ dà y, ru᝙t,..

-

Cƥ tim: cẼu tấo nên thà nh tim.

-

CĆĄ vân: bĂĄm vĂ o xĆ°ĆĄng giĂşp cho cĆĄ tháťƒ váş­n Ä‘áť™ng, di chuyáťƒn vĂ tháťąc hiᝇn cĂĄc thao tĂĄc kheĚ o leĚ o, tinh táşż. CĆĄ vân bĂĄm tráťąc tiáşżp vĂ o xĆ°ĆĄng hoạc bĂĄm vĂ o xĆ°ĆĄng thĂ´ng qua gân. Do Ä‘oĚ khi báť‹ táť•n thĆ°ĆĄng cĆĄ hoạc gân ảnh hĆ°áť&#x;ng Ä‘áşżn quĂĄ trĂŹnh váş­n Ä‘áť™ng cᝧa cĆĄ tháťƒ.

CĆĄ vân váş­n Ä‘áť™ng theo chᝧ yĚ cᝧa chĂşng ta, còn cĆĄ trĆĄn vĂ cĆĄ tim váş­n Ä‘áť™ng táťą

đ᝙ng do hᝇ thần kinh th᝹c vật chi phᝑi.

Hᝇ cĆĄ cĹŠng đưᝣc nuĂ´i dưᝥng báť&#x;i mấch mĂĄu, khi mấch mĂĄu báť‹ táť•n thĆ°ĆĄng dẍn Ä‘áşżn cĆĄ báť‹ teo, xĆĄ hoĚ a cĆĄ hoạc hoấi táť­ cĆĄ.

2.1.2 CĂ C Láť°C LIĂŠN QUAN Ä?áşžN Sáť° VẏN Ä?ỘNG 2.1.2.1

Trọng lực a. Trọng lực trong vật lí

Tráť?ng láťąc cᝧa máť™t váş­t lĂ láťąc hẼp dẍn giᝯa TrĂĄi Ä?Ẽt vĂ váş­t Ä‘oĚ . Ä?ạc Ä‘iáťƒm: -

Ä?iáťƒm đạt tấi tráť?ng tâm cᝧa váş­t.

-

Phưƥng: thẳng đᝊng

-

Chiᝠu: hư᝛ng từ trên xuᝑng (hư᝛ng và o tâm Tråi đẼt

-

Ä?áť™ láť›n: đ?‘ˇ = đ?’Žđ?’ˆ

Trong Ä‘Ăł:

25

đ?‘š: kháť‘i lưᝣng cᝧa váş­t (đ?‘˜đ?‘”) đ?‘”: gia táť‘c tráť?ng trĆ°áť?ng (đ?‘š/đ?‘ 2 ) ThĆ°áť?ng lẼy giĂĄ tráť‹ đ?‘” = 9.8đ?‘š/đ?‘ 2 b. TroĚŁng lĆ°ĚŁc trong cĆĄ thể CĆĄ tháťƒ con ngĆ°áť?i lĂ máť™t hᝇ phᝊc tấp váť›i nhiáť u báť™ pháş­n coĚ Ä‘áşˇc tĂ­nh cẼu tấo vĂ hoất Ä‘áť™ng khĂĄc nhau. Tráť?ng láťąc cᝧa cĆĄ tháťƒ coĚ Ä‘iáťƒm đạt tấi tráť?ng tâm cᝧa cĆĄ tháťƒ. Tuy nhiĂŞn, tráť?ng tâm cᝧa cĆĄ tháťƒ lấi thay Ä‘áť•i theo nhᝯng tĆ° tháşż (váť‹ trĂ­) khĂĄc nhau khi hoất Ä‘áť™ng nhĆ° đᝊng, náşąm, ngáť“i.

Khi đᝊng, cĆĄ tháťƒ ĂŠp lĂŞn bĂ n chân máť™t láťąc ⃗⃗⃗ đ?‘ƒâ€˛ coĚ Ä‘áť™ láť›n báşąng tráť?ng lưᝣng cᝧa ⃗ do mạt đẼt tĂĄc d᝼ng lĂŞn. Khi cĆĄ tháťƒ. Ä?áť“ng tháť?i bĂ n chân cĹŠng cháť‹u máť™t phản láťąc đ?‘ Ä‘oĚ , mấch mĂĄu áť&#x; bĂ n chân báť‹ ĂŠp lấi lĂ m cho mĂĄu hấn cháşż lĆ°u thĂ´ng. Náşżu đᝊng máť™t tháť?i gian lâu vĂ tĆ°Ě€ tĆ°Ě€ Ä‘áťƒ bĂ n chân khĂ´ng báť‹ ĂŠp lấi, mấch mĂĄu tráť&#x; lấi hĂŹnh dấng ban

⃗đ?‘ľ ⃗

⃗⃗⃗ đ?‘ˇâ€˛ HĂŹnh 2.1. CĂĄc láťąc tĂĄc d᝼ng lĂŞn bĂ n chân đầu vĂ mĂĄu lĆ°u thĂ´ng nhiáť u hĆĄn. Khi Ä‘oĚ chân ta sáş˝ cảm giĂĄc báť‹ tĂŞ cho Ä‘áşżn khi mĂĄu chảy áť•n Ä‘áť‹nh lấi.

TĆ°ĆĄng táťą, khi ngᝧ ta phải thay Ä‘áť•i tĆ° tháşż luân phiĂŞn, trĂĄnh Ä‘áťƒ ĂĄp láťąc cᝧa đầu hoạc thân lĂŞn tay vĂ chân trong tháť?i gian lâu. NhĆ° váş­y, mĂĄu sáş˝ lĆ°u thĂ´ng áť•n Ä‘áť‹nh hĆĄn.

Trong ăn uáť‘ng, viᝇc Ä‘Ć°a thᝊc ăn tĆ°Ě€ miᝇng xuáť‘ng bao táť­ dáť… dĂ ng cĹŠng lĂ nháť? tĂĄc d᝼ng cᝧa tráť?ng láťąc.

26

c. Kiến thức y khoa Nội dung được viết dựa vào tài liệu tham khảo [11], [22], [23], [29] Dưới tác dụng của trọng lực, một số bộ phận sẽ gây ra những áp lực khác nhau lên các bộ phận khác trong cơ thể. Điều này có thể làm kích thích hoạt động đồng thời gây nên những ảnh hưởng xấu đến hoạt động của các bộ phận khác trong cơ thể. Đặc biệt là ở tư thế khi ngủ, áp lực của các bộ phận lên nhau ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe của hệ tim mạch, hệ hô hấp,…

Giấc ngủ là một trong những điều quan trọng đối với sức khỏe. Vì thế, nếu có tư thế ngủ phù hợp sẽ rất tốt đối với sức khỏe và ngược lại, nếu tư thế ngủ không phù hợp sẽ trở thành nhân tố đe dọa đến sức khỏe của chúng ta.

-

Ở tư thế nằm sấp: vùng bụng, ngực, dây chằn ở chân sẽ chịu tác dụng của toàn bộ áp lực từ cơ thể. Vùng ngực bị đè nén gây ảnh hưởng xấu đến hoạt động của phổi, tuần hoàn máu và hoạt động của tim. Các cơ quan nội tạng ở vùng bụng cũng bị cản trở hoạt động. Ở vùng mặt, da cũng chịu tác dụng của lực gây nên những nếp nhăn. Vùng xương cổ bị vặn sang một bên trong thời gian lâu cũng gây nên các bệnh về đốt sống cổ.

-

Ở tư thế nằm ngửa: cột sống sẽ chịu tác dụng của trọng lực toàn bộ cơ thể, gây ảnh hưởng đến cột sống. Ở tư thế này, ta có thói quen đặt tay lên ngực. Điều này sẽ khiến cho hoạt động của tim bị cản trở.

-

Ở tư thế nằm nghiêng: Đây là tư thế giúp cho cơ thể có được chế độ nghỉ ngơi tốt nhất. Ở tư thế này, tim và phổi không bị chèn ép nhiều nên chúng hoạt động rất thuận lợi. Đồng thời tư thế nằm nghiêng cũng làm giảm áp lực lên xương sống. Để giúp máu lưu thông lên não tốt hơn, ta nên đặt chiếc gối dưới đầu gối. Dưới

tác dụng của trọng lực, máu sẽ dễ dàng lưu thông về phía não hơn. Để có giấc ngủ tốt cho cơ thể, ta nên thay đổi tư thế ngủ luân phiên nhằm giảm áp lực lên một cơ quan hay bộ phận của cơ thể trong thời gian dài.

27

2.1.2.2

Lực đàn hồi của lò xo. Lực co rút của cƥ a. Lực đàn hồi của lò xo

Láťąc Ä‘Ă n háť“i cᝧa lò xo xuẼt hiᝇn áť&#x; cả hai đầu cᝧa lò xo vĂ tĂĄc d᝼ng vĂ o váş­t tiáşżp xĂşc hay gắn váť›i nĂł lĂ m nĂł báť‹ biáşżn dấng. Khi lò xo báť‹ dĂŁn, láťąc Ä‘Ă n háť“i cᝧa lò xo hĆ°áť›ng vĂ o trong, khi lò xo báť‹ nĂŠn, láťąc Ä‘Ă n háť“i cᝧa lò xo hĆ°áť›ng ra ngoĂ i. Ä?iĚŁnh luât Hooke: Trong giáť›i hấn Ä‘Ă n háť“i, láťąc Ä‘Ă n háť“i cᝧa lò xo tᝉ lᝇ thuáş­n váť›i Ä‘áť™ biáşżn dấng cᝧa lò xo. đ?‘­Ä‘đ?’‰ = đ?’Œ|∆đ?’?| Trong Ä‘Ăł: đ?‘˜: Ä‘áť™ cᝊng cᝧa lò xo (đ?‘ /đ?‘š) |∆đ?‘™| = |đ?‘™ − đ?‘™0 | Ä‘áť™ biáşżn dấng cᝧa lò xo (đ?‘š) đ??šÄ‘â„Ž : láťąc Ä‘Ă n háť“i cᝧa lò xo (đ?‘ ) b. LĆ°ĚŁc co rĂşt của cĆĄ ď ś Ä?ÄƒĚŁc tĂ­nh của cĆĄ [4] TĂ­nh co thắt: lĂ khả năng cĆĄ co ngắn lấi khi nĂł nháş­n đᝧ kĂ­ch thĂ­ch. Chiáť u dĂ i cĆĄ khi co lấi khoảng 50% − 70% chiáť u dĂ i khi cĆĄ nghᝉ.

TĂ­nh kĂŠo dĂŁn: giáť‘ng váť›i lò xo, cĆĄ dĂŁn ra khi coĚ ngoấi láťąc tĂĄc d᝼ng hoạc báť‹ tĂĄc d᝼ng cᝧa cĂĄc cĆĄ quan khĂĄc. Mᝊc Ä‘áť™ kĂŠo dĂŁn cᝧa cĆĄ ph᝼ thuáť™c vĂ o cĂĄc mĂ´ liĂŞn káşżt vĂ mĂ´ bĂŞn trong cĆĄ.

TĂ­nh Ä‘Ă n háť“i cᝧa cĆĄ: lĂ khả năng sᝣi cĆĄ tráť&#x; váť chiáť u dĂ i áť&#x; trấng thĂĄi nghᝉ khi khĂ´ng còn báť‹ keĚ o dĂŁn. TĂ­nh Ä‘Ă n háť“i cᝧa cĆĄ ph᝼ thuáť™c chᝧ yáşżu vĂ o cĂĄc mĂ´ liĂŞn káşżt trong cĆĄ hĆĄn lĂ bản chẼt cᝧa sᝣi cĆĄ. TĂ­nh Ä‘Ă n háť“i tấo nĂŞn láťąc co rĂşt cᝧa cĆĄ. ď ś LĆ°ĚŁc co rĂşt của cĆĄ [4] Sáťą co dĂŁn coĚ Ä‘iáť u kiᝇn cᝧa cĆĄ lĂ m thay Ä‘áť•i chiáť u dĂ i cᝧa noĚ lĂ m phĂĄt sinh ra láťąc khĂĄ mấnh. Trong cĆĄ tháťƒ chiáť u dĂ i cᝧa cĆĄ chᝉ coĚ tháťƒ biáşżn Ä‘áť•i tĆ°Ě€ giĂĄ tráť‹ đ?‘™0 lĂşc nghᝉ

28

ngĆĄi Ä‘áşżn giĂĄ tráť‹ đ?‘™đ?‘šđ?‘–đ?‘› khi co rĂşt. KhĂĄc váť›i láťąc Ä‘Ă n háť“i cᝧa lò xo, láťąc co rĂşt cᝧa cĆĄ đưᝣc xĂĄc Ä‘áť‹nh báť&#x;i cĂ´ng thᝊc: đ??… đ?’? − đ?’?đ?’Žđ?’Šđ?’? ) đ?‘­ = đ?‘­đ?&#x;Ž đ??œđ??¨đ??Ź ( . đ?&#x;? đ?’?đ?&#x;Ž − đ?’?đ?’Žđ?’Šđ?’?

Trong Ä‘Ăł: đ??š0 : láťąc tĂĄc d᝼ng lĂŞn cĆĄ (N) đ??š: láťąc co rĂşt cᝧa cĆĄ (N) đ?‘™: chiáť u dĂ i cĆĄ áť&#x; tháť?i Ä‘iáťƒm co cĆĄ (m) đ?‘™0 : chiáť u dĂ i cĆĄ lĂşc nghᝉ ngĆĄi (m) đ?‘™đ?‘šđ?‘–đ?‘› : chiáť u dĂ i cĆĄ khi co rĂşt (m) Luyᝇn táş­p tháťƒ thao hay táş­p Gym, giĂşp cĆĄ tháťƒ sản sinh nhiáť u cĆĄ hĆĄn vĂ giĂşp cĆĄ săn chắc. VĂŹ váş­y, váť›i ngĆ°áť?i cĂł sáť‘ lưᝣng cĆĄ nhiáť u, khi váş­n Ä‘áť™ng sáş˝ cảm thẼy Ă­t mᝇt hĆĄn ngĆ°áť?i cĂł sáť‘ lưᝣng cĆĄ Ă­t. Trung bĂŹnh 1 đ?‘šđ?‘š2 cĆĄ khi co rĂşt sinh ra 1 láťąc khoảng 0.3 đ?‘ , khi Ä‘oĚ cĆĄ tháťƒ sáş˝ táť‘n Ă­t cĂ´ng hĆĄn Ä‘áťƒ tháťąc hiᝇn cĂ´ng viᝇc [2].

2.1.2.3

LĆ°ĚŁc ma sĂĄt

a. Trong vật lĂ­ Trong chuyáťƒn Ä‘áť™ng cᝧa cĂĄc váş­t thĆ°áť?ng xuẼt hiᝇn 3 loấi láťąc ma sĂĄt: ma sĂĄt trưᝣt, ma sĂĄt lăn vĂ ma sĂĄt nghᝉ. ď ś LĆ°ĚŁc ma saĚ t trĆ°ĆĄĚŁt XuẼt hiᝇn khi máť™t váş­t trưᝣt lĂŞn báť mạt tiáşżp xĂşc váť›i váş­t khĂĄc. VĂ­ d᝼ nhĆ° keĚ o cĂĄi bĂ n trĂŞn mạt sĂ n nhĂ ,‌ Ä?ạc Ä‘iáťƒm: -

XuẼt hiᝇn áť&#x; mạt tiáşżp xĂşc cᝧa máť™t váş­t Ä‘ang trưᝣt trĂŞn máť™t báť mạt.

-

CoĚ hĆ°áť›ng ngưᝣc váť›i hĆ°áť›ng cᝧa váş­n táť‘c.

-

CoĚ Ä‘áť™ láť›n tᝉ lᝇ váť›i ĂĄp láťąc.

29

đ?‘­đ?’Žđ?’”đ?’• = đ?? đ?’• đ?‘ľ Trong Ä‘Ăł: đ?œ‡đ?‘Ą : hᝇ sáť‘ ma sĂĄt trưᝣt (ph᝼ thuáť™c vĂ o váş­t liᝇu vĂ tĂ­nh trấng cᝧa hai mạt tiáşżp xĂşc. đ?‘ : ĂĄp láťąc lĂŞn mạt tiáşżp xĂşc (N) đ??šđ?‘šđ?‘ đ?‘Ą : láťąc ma sĂĄt trưᝣt (N) ď ś LĆ°ĚŁc ma saĚ t lăn XuẼt hiᝇn khi máť™t váş­t lăn trĂŞn báť mạt cᝧa váş­t khĂĄc. VĂ­ d᝼ nhĆ° bĂĄnh xe lăn trĂŞn Ä‘Ć°áť?ng,.. Ä?ạc Ä‘iáťƒm: -

XuẼt hiᝇn áť&#x; cháť— tiáşżp xĂşc cᝧa váş­t váť›i báť mạt tiáşżp xĂşc cᝧa váş­t váť›i báť mạt mĂ váş­t lăn trĂŞn Ä‘oĚ Ä‘áťƒ cản tráť&#x; chuyáťƒn Ä‘áť™ng lăn.

-

Láťąc ma sĂĄt lăn rẼt nhỏ so váť›i láťąc ma sĂĄt trưᝣt.

ď ś LĆ°ĚŁc ma saĚ t nghỉ XuẼt hiᝇn khi coĚ ngoấi láťąc tĂĄc d᝼ng lĂ m cho váş­t coĚ xu hĆ°áť›ng chuyáťƒn Ä‘áť™ng nhĆ°ng chĆ°a đᝧ Ä‘áťƒ thắng láťąc ma sĂĄt Ä‘áťƒ chuyáťƒn Ä‘áť™ng đưᝣc. Ä?ạc Ä‘iáťƒm: -

XuẼt hiᝇn áť&#x; mạt tiáşżp xĂşc cᝧa váş­t váť›i báť mạt Ä‘áťƒ giᝯ cho váş­t đᝊng yĂŞn trĂŞn báť mạt Ä‘oĚ khi báť‹ máť™t ngoấi láťąc tĂĄc d᝼ng song song váť›i mạt tiáşżp xĂşc.

-

CoĚ Ä‘áť™ láť›n cáťąc đấi, láťąc ma sĂĄt nghᝉ cáťąc đấi láť›n hĆĄn láťąc ma sĂĄt trưᝣt.

b. LĆ°ĚŁc ma saĚ t trong cĆĄ thể Láťąc ma sĂĄt trong cĆĄ tháťƒ xuẼt hiᝇn áť&#x; cĂĄc kháť›p xĆ°ĆĄng (kháť›p gáť‘i, kháť›p khuᝡu tay,‌) khi váş­n Ä‘áť™ng. NgoĂ i ra còn cĂł ma sĂĄt giᝯa mĂĄu chảy váť›i thĂ nh mấch, gáť?i lĂ ma sĂĄt nháť›t.

30

Ta thẼy trĂŞn bĂ n tay hay bĂ n chân coĚ rẼt nhiáť u vân tay, Ä‘iáť u Ä‘oĚ lĂ m tăng Ä‘áť™ nhĂĄm cho bĂ n tay vĂ chân ďƒ tăng hᝇ sáť‘ ma sĂĄt ďƒ láťąc ma sĂĄt nghᝉ tăng. Ä?iáť u nĂ y giĂşp ta dáť… dĂ ng cầm, nắm cĂĄc váş­t mĂ khĂ´ng báť‹ trưᝣt.

BĂŞn cấnh tăng ma sĂĄt coĚ lᝣi, cĆĄ tháťƒ cĹŠng coĚ cĆĄ cháşż giảm ma sĂĄt cĂł hấi. Ma sĂĄt cĂł hấi xuẼt hiᝇn áť&#x; cĂĄc kháť›p. VĂŹ tháşż, cĂĄc dáť‹ch kháť›p cĂł tĂĄc d᝼ng lĂ m giảm ma sĂĄt cĂł hấi trong cĆĄ tháťƒ.

2.1.3 CHUYáť‚N Ä?ỘNG QUAY CᝌA CĆ THáť‚ 2.1.3.1

Quy tÄƒĚ c momen lĆ°ĚŁc trong Vật lyĚ

a. Momen của lĆ°ĚŁc Ä‘Ă´Ě i vĆĄĚ i mĂ´ĚŁt truĚŁc quay Momen cᝧa láťąc đ??š Ä‘áť‘i váť›i tr᝼c quay là đấi lưᝣng đạc trĆ°ng cho tĂĄc d᝼ng lĂ m quay cᝧa láťąc quanh tr᝼c Ẽy và đưᝣc Ä‘o báşąng tĂ­ch Ä‘áť™ láť›n cᝧa láťąc váť›i cĂĄnh tay đòn. đ?‘´ = đ?‘­. đ?’… Trong Ä‘Ăł: đ?‘€: momen cᝧa láťąc (đ?‘ . đ?‘š) đ??š: láťąc (đ?‘ ) đ?‘‘: cĂĄnh tay đòn (đ?‘š) b. Ä?iĂŞĚ€u kiĂŞĚŁn cân bÄƒĚ€ng của mĂ´ĚŁt vật rÄƒĚ n coĚ truĚŁc quay cĂ´Ě Ä‘iĚŁnh (quy tÄƒĚ c momen) Muáť‘n cho máť™t váş­t rắn coĚ tr᝼c quay cáť‘ Ä‘áť‹nh cân báşąng thĂŹ táť•ng momen cᝧa cĂĄc láťąc coĚ khuynh hĆ°áť›ng lĂ m váş­t quay theo chiáť u kim Ä‘áť“ng háť“ báşąng táť•ng momen cᝧa cĂĄc láťąc coĚ khuynh hĆ°áť›ng lĂ m váş­t quay theo ngưᝣc chiáť u kim Ä‘áť“ng háť“.

Náşżu ta quy Ć°áť›c momen láťąc lĂ m váş­t quay ngưᝣc chiáť u kim Ä‘áť“ng háť“ coĚ giĂĄ tráť‹ dĆ°ĆĄng, cĂšng chiáť u kim Ä‘áť“ng háť“ coĚ giĂĄ tráť‹ âm, thĂŹ ta coĚ tháťƒ viáşżt Ä‘iáť u kiᝇn trĂŞn dĆ°áť›i dấng đấi sáť‘ sau đây: đ?‘´đ?&#x;? + đ?‘´đ?&#x;? + â‹Ż = đ?&#x;Ž

31

�1 , �2 ‌ là momen cᝧa tẼt cả cåc l᝹c đạt lên vật.

2.1.3.2

Chuyển Ä‘Ă´ĚŁng quay vaĚ€ Ä‘iĂŞĚ€u kiĂŞĚŁn cân bÄƒĚ€ng của cĆĄ thể

a. NguyĂŞn tÄƒĚ c CĆĄ tháťƒ chĂşng ta coĚ rẼt nhiáť u xĆ°ĆĄng đưᝣc náť‘i váť›i nhau thĂ´ng qua cĂĄc kháť›p. Máť—i kháť›p xĆ°ĆĄng coĚ vai trò nhĆ° tr᝼c quay cáť‘ Ä‘áť‹nh, vĂŹ tháşż máť™t sáť‘ loấi xĆ°ĆĄng (báť™ pháş­n) cᝧa cĆĄ tháťƒ coĚ tháťƒ chuyáťƒn Ä‘áť™ng quay quanh kháť›p. Chuyáťƒn Ä‘áť™ng cᝧa quay cĆĄ tháťƒ hoất Ä‘áť™ng chᝧ yáşżu theo nguyĂŞn tắc đòn bẩy. Trong Ä‘oĚ láťąc phĂĄt Ä‘áť™ng lĂ láťąc cᝧa cĆĄ sinh ra, láťąc cản lĂ tráť?ng láťąc cᝧa phần cĆĄ tháťƒ báť‹ quay, Ä‘iáťƒm táťąa lĂ cĂĄc kháť›p xĆ°ĆĄng.

Khi cĂĄc báť™ pháş­n cᝧa cĆĄ tháťƒ cân báşąng, tᝊc là đòn bẩy cân báşąng. Khi Ä‘oĚ ta coĚ Ä‘iáť u kiᝇn cân báşąng: đ?‘´ đ?‘ˇ = đ?‘´đ?‘­ đ?‘ƒ. đ?‘‘đ?‘ƒ = đ??š. đ?‘‘đ??š đ?‘‘đ?‘ƒ đ??š = đ?‘‘đ??š đ?‘ƒ Trong Ä‘Ăł: đ?‘‘đ?‘ƒ , đ?‘‘đ??š : cĂĄnh tay đòn tĆ°Ě€ giĂĄ cᝧa đ?‘ƒâƒ—, đ??š Ä‘áşżn tr᝼c quay cᝧa kháť›p xĆ°ĆĄng đ??š: láťąc cᝧa cĆĄ bắp (đ?‘ ) đ?‘ƒ: tráť?ng láťąc cᝧa phần cĆĄ tháťƒ báť‹ quay (đ?‘ ) b. CĂĄc daĚŁng chuyển Ä‘Ă´ĚŁng quay của cĆĄ thể [4] ď ś DaĚŁng 1: Ä‘iểm tĆ°ĚŁa nÄƒĚ€m giĆ°Ěƒa Ä‘iểm Ä‘ÄƒĚŁt của lĆ°ĚŁc cản vĂ lĆ°ĚŁc phaĚ t Ä‘Ă´ĚŁng Ä?ầu cᝧa chĂşng ta cĂł tháťƒ quay Ä‘iáťƒm táťąa - Ä‘iáťƒm náşąm áť&#x; trong kháť›p chẩm Ä‘áť™i (gần Ä‘áť‘t sáť‘ng cáť• thᝊ nhẼt). Ä?ầu đưᝣc giᝯ cân báşąng nháť? vĂ o láťąc phĂĄt Ä‘áť™ng – láťąc cᝧa cĆĄ gĂĄy. Momen cᝧa láťąc cĆĄ gĂĄy cân báşąng váť›i momen do tráť?ng láťąc cᝧa đầu (cĂł khuynh hĆ°áť›ng g᝼c váť phĂ­a trĆ°áť›c).

32

T

T

⃗đ?‘ˇ ⃗

⃗⃗ đ?‘ˇ

⃗ đ?‘­

⃗ đ?‘­

HĂŹnh 2.2.Biáťƒu diáť…n Ä‘iáťƒm táťąa náşąm giᝯa láťąc phĂĄt Ä‘áť™ng vĂ láťąc cản ď ś DaĚŁng 2: Ä‘iểm Ä‘ÄƒĚŁt của lĆ°ĚŁc cản nÄƒĚ€m giĆ°Ěƒa Ä‘iểm tĆ°ĚŁa vaĚ€ Ä‘iểm Ä‘ÄƒĚŁt của lĆ°ĚŁc phaĚ t Ä‘Ă´ĚŁng TrĆ°áť?ng hᝣp chĂşng ta đᝊng máť™t chân vĂ nhoĚ n goĚ t chân lĂ vĂ­ d᝼ cᝧa loấi nĂ y.

Khi Ẽy Ä‘iáťƒm táťąa là đầu mĂşt cᝧa xĆ°ĆĄng bĂ n chân, láťąc cản P lĂ tráť?ng láťąc cᝧa cĆĄ tháťƒ tĂĄc d᝼ng qua cĂĄc xĆ°ĆĄng cáşłng chân và đạt áť&#x; phĂ­a trĆ°áť›c láťąc phĂĄt Ä‘áť™ng; láťąc phĂĄt Ä‘áť™ng lĂ do cĂĄc cĆĄ deĚ p vĂ cĆĄ sinh Ä‘Ă´i tấo ra, đạt áť&#x; Ä‘iáťƒm mĂ gân Achiles bĂĄm vĂ o xĆ°ĆĄng goĚ t.

⃗đ?‘­

⃗đ?‘­

T ⃗⃗ đ?‘ˇ

⃗đ?‘ˇ ⃗ T

HĂŹnh 2.3.Biáťƒu diáť…n Ä‘iáťƒm đạt cᝧa láťąc cản náşąm giᝯa Ä‘iáťƒm táťąa vĂ Ä‘iáťƒm đạt cᝧa láťąc phĂĄt Ä‘áť™ng

33

ď ś DaĚŁng 3: Ä‘iểm Ä‘ÄƒĚŁt của lĆ°ĚŁc phaĚ t Ä‘Ă´ĚŁng ƥ̉ giĆ°Ěƒa Ä‘iểm tĆ°ĚŁa vaĚ€ Ä‘iểm Ä‘ÄƒĚŁt của lĆ°ĚŁc cản Loấi đòn bẩy nĂ y khĂĄ pháť• biáşżn trong cĆĄ tháťƒ, vĂ­ d᝼ nhĆ° trĆ°áť?ng hᝣp gẼp cáşłng tay vĂ o cĂĄnh tay. Ä?iáťƒm táťąa lĂ máť™t Ä‘iáťƒm trong kháť›p khuᝡu, láťąc phĂĄt Ä‘áť™ng lĂ láťąc cĆĄ bắp bĂĄm vĂ o xĆ°ĆĄng cᝧa cáşłng tay, láťąc cản P lĂ tráť?ng láťąc cᝧa cáşłng tay, bĂ n tay vĂ váş­t nạng áť&#x; bĂ n tay. ⃗đ?‘­

⃗đ?‘­

T

T ⃗đ?‘ˇ ⃗

⃗⃗ đ?‘ˇ

HĂŹnh 2.4.Biáťƒu diáť…n Ä‘iáťƒm đạt cᝧa láťąc phĂĄt Ä‘áť™ng náşąm giᝯa Ä‘iáťƒm táťąa vĂ Ä‘iáťƒm đạt cᝧa cản 2.1.4 CĂ”NG 2.1.4.1

Trong vật lí

đ??šđ?‘›

đ??š đ?œś đ?‘€

đ??šđ?‘

đ?‘

HĂŹnh 2.5.Biáťƒu diáť…n láťąc đ??š tĂĄc d᝼ng lĂŞn váş­t, lĂ m dáť‹ch chuyáťƒn váş­t máť™t Ä‘oấn MN CĂ´ng tháťąc hiᝇn báť&#x;i máť™t láťąc khĂ´ng Ä‘áť•i là đấi lưᝣng Ä‘o báşąng tĂ­ch Ä‘áť™ láť›n hĂŹnh chiáşżu cᝧa láťąc trĂŞn phĆ°ĆĄng chuyáťƒn Ä‘áť™ng vĂ quĂŁng Ä‘Ć°áť?ng váş­t dáť‹ch chuyáťƒn . đ?‘¨ = đ?‘­đ?’” đ??œđ??¨đ??Ź đ?œś 2.1.4.2

Trong cƥ thể

a. CĂ´ng sinh ra trong hĂ´ hĂ˘Ě p [4]

34

CĂ´ng sinh ra khi hĂ´ hẼp lĂ cĂ´ng đưᝣc tháťąc hiᝇn báť&#x;i cĂĄc cĆĄ hĂ´ hẼp Ä‘áťƒ thắng tẼt cả cĂĄc láťąc cản khi thĂ´ng khĂ­. Khi hĂ­t vĂ o vĂ tháť&#x; ra, khĂ´ng khĂ­ đưᝣc Ä‘Ć°a vĂ o pháť•i và đẩy ra liĂŞn t᝼c. áťž hᝇ hĂ´ hẼp, cĂ´ng đưᝣc tĂ­nh báşąng tĂ­ch sáť‘ cᝧa ĂĄp suẼt vĂ giĂĄ tráť‹ cᝧa tháťƒ tĂ­ch thay Ä‘áť•i tĆ°ĆĄng ᝊng. VĂŹ ĂĄp suẼt khĂ­ trong hᝇ hĂ´ hẼp lĂ máť™t đấi lưᝣng biáşżn Ä‘áť•i nĂŞn viᝇc xĂĄc Ä‘áť‹nh cĂ´ng A tĂ­nh dĆ°áť›i dấng tĂ­ch phân. đ?‘˝đ?&#x;?

đ?‘¨ = âˆŤ đ?’‘đ?’…đ?‘˝ đ?‘˝đ?&#x;?

Trong Ä‘Ăł: đ?‘?: ĂĄp suẼt cᝧa khĂ­ đ?‘‘đ?‘‰: giĂĄ tráť‹ thay Ä‘áť•i tháťƒ tĂ­ch tĆ°Ě€ đ?‘‰1 Ä‘áşżn đ?‘‰2 Trong tháťąc táşż, cĂ´ng hĂ´ hẼp đưᝣc xĂĄc Ä‘áť‹nh nháť? vĂ o pháşż dung káşż. Káşżt quả Ä‘o đưᝣc cĂ´ng hĂ´ hẼp khoảng 1-2 J/phĂşt. b. CĂ´ng do tim sinh ra [4] Tim hoất Ä‘áť™ng nhĆ° máť™t mĂĄy bĆĄm liĂŞn t᝼c Ä‘áťƒ đẩy mĂĄu vĂ o mấch vĂ Ä‘i Ä‘áşżn cĂĄc cĆĄ quan trong cĆĄ tháťƒ. CĂ´ng do tim sinh ra ph᝼ thuáť™c vĂ o ĂĄp suẼt mĂĄu trong cĂĄc tâm thẼt, tâm nhÄŠ vĂ tháťƒ tĂ­ch cᝧa tâm thẼt hay nhÄŠ trong máť™t chu kĂŹ co boĚ p cᝧa tim, đưᝣc xĂĄc Ä‘áť‹nh dĆ°áť›i dấng tĂ­ch phân: đ?‘˝đ?&#x;?

đ?‘¨ = âˆŤ đ?’‘đ?’…đ?‘˝ đ?‘˝đ?&#x;?

Trong Ä‘Ăł: đ?‘?: ĂĄp suẼt mĂĄu trong tim đ?‘‘đ?‘‰: giĂĄ tráť‹ thay Ä‘áť•i tháťƒ tĂ­ch cᝧa tim tĆ°Ě€ đ?‘‰1 Ä‘áşżn đ?‘‰2 TĂ­nh toĂĄn ta đưᝣc cĂ´ng cĆĄ háť?c cᝧa tim khoảng 1,3-1,4 W trong 1 phĂşt.

NgĆ°áť?i ta tháťąc hiᝇn Ä‘o cĂ´ng cᝧa tim hay pháť•i Ä‘áťƒ xĂĄc Ä‘áť‹nh trấng thĂĄi hoất Ä‘áť™ng cᝧa chĂşng. TĆ°Ě€ Ä‘oĚ coĚ tháťƒ chuẩn Ä‘oĂĄn đưᝣc cĂĄc bᝇnh váť tim vĂ pháť•i.

35

c. CĂ´ng do cĆĄ sinh ra CĂ´ng cĆĄ háť?c khi cĆĄ co đưᝣc xĂĄc Ä‘áť‹nh theo cĂ´ng thᝊc: đ?‘¨ = đ?‘­âˆ†đ?’?

Trong Ä‘Ăł: đ??š: láťąc do cĆĄ tấo ra (đ?‘ ) ∆đ?‘™: Ä‘áť™ co rĂşt cᝧa cĆĄ (đ?‘š) Ta biáşżt ráşąng, cĆĄ tháťąc hiᝇn cĂ´ng lĂ do nháş­n năng lưᝣng hoĚ a háť?c tĆ°Ě€ viᝇc táť•ng hᝣp ATP tĆ°Ě€ nguáť“n thᝊc ăn. Tuy nhiĂŞn nguáť“n năng lưᝣng Ä‘oĚ 1 phần dĂšng Ä‘áťƒ duy trĂŹ sáťą căng tháşłng cᝧa cĆĄ vĂ máť™t phần chuyáťƒn sang nhiᝇt năng. TĆ°Ě€ Ä‘oĚ ta coĚ tháťƒ tĂ­nh đưᝣc hiᝇu suẼt cĂ´ng cᝧa cĆĄ [4]. đ?‘Ż=

đ?‘¨đ?&#x;Ž đ?‘¨đ?’Žđ?’‚đ?’™

Trong Ä‘Ăł: đ??´0 : cĂ´ng tháťąc táşż mĂ cĆĄ tháťąc hiᝇn đ??´đ?‘šđ?‘Žđ?‘Ľ : cĂ´ng cĆĄ phải tháťąc hiᝇn ᝊng váť›i năng lưᝣng Ä‘ĂŁ tiĂŞu th᝼ Ä?áť‘i váť›i tĆ°Ě€ng cĆĄ riĂŞng láş˝, hiᝇu suẼt nĂ y chᝉ đất khoảng 20 Ä‘áşżn 40%. Tuy nhiĂŞn, do sáťą pháť‘i hᝣp nhiáť u cĆĄ trong tĆ°Ě€ng nhoĚ m nĂŞn hiᝇu suẼt cĂ´ng cĆĄ háť?c coĚ tháťƒ láť›n hĆĄn.

Th᝹c nghiᝇm chᝊng tỏ công suẼt công cƥ h�c thay đ᝕i theo s᝹ luyᝇn tập cƥ, tu᝕i và gi᝛i tính [4].

2.1.5 VẏN Ä?ỘNG CĆ THáť‚ Hᝇ cĆĄ xĆ°ĆĄng kháť›p giᝯ vai trò quan tráť?ng trong quĂĄ trĂŹnh váş­n Ä‘áť™ng. CĂĄc cĆĄ, xĆ°ĆĄng vĂ láť›p s᝼n luĂ´n thay Ä‘áť•i nháť? vĂ o quĂĄ trĂŹnh tĂĄi tấo. Tuy nhiĂŞn, khả năng tĂĄi tấo nĂ y giảm theo tuáť•i tĂĄc. BĂŞn cấnh Ä‘oĚ , váş­n Ä‘áť™ng cĆĄ tháťƒ cĹŠng goĚ p phần giĂşp cho hᝇ cĆĄ xĆ°ĆĄng kháť›p đưᝣc chắc khỏe vĂ mang lấi nhiáť u lᝣi Ă­ch cho cĆĄ tháťƒ.

2.1.5.1

Lƥ̣i ích của vận động

N᝙i dung đưᝣc viết d᝹a và o tà i liᝇu tham khảo [9], [21], [33]

36

Vận động giảm trình trạng béo phì: khi vận động, cơ thể tiêu thụ năng lượng và đốt cháy lượng chất béo, lượng đường dư thừa trong cơ thể.

Vận động ngăn ngừa bệnh tật như: Bệnh tim, cao huyết áp: khi vận động lượng máu được lưu thông dễ dàng, hoạt

-

động co bóp của tim được ổn định hơn.

Bệnh tiểu đường, cao cholesterol: vận động giúp cơ thể đốt cháy lượng đường

-

và cholesterol dư thừa.

Bệnh viêm khớp: vận động làm cho hệ thống xương khớp hoạt động linh hoạt,

-

các cơ được săn chắc và dẻo dai.

Vận động giúp ta giảm căng thẳng, buồn phiền: khi vận động, cơ thể tiết ra

-

các chất kích thích làm ta cảm thấy vui vẻ, yêu đời hơn.

2.1.5.2

Vận động đúng cách

Cơ thể muốn khỏe mạnh thì chúng ta cần phải vận động thường xuyên và quá trình này nên trở thành thói quen trong cuộc sống hằng ngày. Muốn có được điều đó chúng ta cần [21]: Đặt ra mục tiêu: khởi đầu là các mục tiêu khiêm nhường và thực tế rồi dần dần

-

đặt mục tiêu xa hơn. Như vậy sẽ tránh được tình trạng bỏ cuộc. Ví dụ như đi bộ 10 phút một ngày, mỗi tuần đi 3 ngày. Sau đó nâng lên dần dần mục tiêu ban đầu.

Lựa chọn hình thức vận động mà ta thích thú: chơi cầu lông, đi bộ, khiêu

-

vũ,….. Vận động không phải là những việc khổ sai, buồn tẻ.

Biến vận động trở thành thói quen hằng ngày: cố gắng dành thời gian và vận

-

động bất cứ khi nào có thể.

Một số môn luyện tập mang lại sức khỏe tốt như: tập Yoga, Gym,….

2.1.5.3

Lưu ý khi vận động

Nội dung được viết dự vào tài liệu tham khảo [25], [33] Luyện tập thể dục thể thao là cách thức vận động tốt cho sức khỏe. Tùy vào tình trạng sức khỏe của mỗi người, ta cần có chế độ luyện tập hợp lí.

37

KhĂ´ng nĂŞn táş­p tháťƒ d᝼c khi Ä‘oĚ i, Ä‘iáť u nĂ y khiáşżn chĂşng ta dáť… báť‹ chĂłng mạt, hoa mắt. ta cĂł tháťƒ ăn nheĚŁ, trĂĄnh ăn quĂĄ no vĂŹ lưᝣng mĂĄu lĂşc nĂ y táş­p trung váť dấ dĂ y vĂ cĂĄc cĆĄ quan khĂĄc Ä‘áťƒ tháťąc hiᝇn chᝊc năng tiĂŞu hoĚ a. Náşżu táş­p trong lĂşc nĂ y sáş˝ gây nĂŞn tĂŹnh trấng đầy hĆĄi, khoĚ tiĂŞu, Ä‘au b᝼ng và ảnh hĆ°áť&#x;ng xẼu Ä‘áşżn dấ dĂ y vĂŹ mĂĄu phải lĆ°u thĂ´ng Ä‘áşżn cĂĄc cĆĄ quan váş­n Ä‘áť™ng, cĆĄ quan tiĂŞu hoĚ a tháťąc hiᝇn keĚ m Ä‘i. NhĆ° váş­y chĂşng ta nĂŞn táş­p tháťƒ d᝼c sau khi ăn 2 tiáşżng Ä‘áť“ng háť“ Ä‘áťƒ đảm bảo cho sᝊc khỏe.

TrĆ°áť›c khi táş­p, ta cần kháť&#x;i Ä‘áť™ng tĆ°Ě€ tĆ°Ě€ vĂ vĆ°Ě€a sᝊc Ä‘áťƒ cĆĄ tháťƒ dần thĂ­ch nghi vĂ mang lấi hiᝇu quả trong suáť‘t quĂĄ trĂŹnh luyᝇn táş­p. Náşżu khĂ´ng kháť&#x;i Ä‘áť™ng cĂł tháťƒ gây nĂŞn máť™t sáť‘ ảnh hĆ°áť&#x;ng xẼu Ä‘áşżn xĆ°ĆĄng kháť›p hay tim mấch.

TrĆ°áť›c khi táş­p, trong quĂĄ trĂŹnh táş­p vĂ sau quĂĄ trĂŹnh táş­p cần báť• sung nĆ°áť›c tĆ°Ě€ tĆ°Ě€ và đầy đᝧ Ä‘áťƒ cĆĄ tháťƒ hẼp thu táť‘t.

Sau khi táş­p xong, chĂşng ta khĂ´ng nĂŞn ăn uáť‘ng ngay mĂ nĂŞn cháť? khoảng 30 phĂşt.

Chúng ta cần kiên trÏ luyᝇn tập m᝗i ngà y, trånh dᝓn luyᝇn tập và o m᝙t ngà y.

NhĆ° váş­y sáş˝ gây quĂĄ tải cho cĆĄ tháťƒ.

BĂŞn cấnh cháşż Ä‘áť™ váş­n Ä‘áť™ng hᝣp lĂ­, chĂşng ta cần cĂł cháşż Ä‘áť™ dinh dưᝥng phĂš hᝣp váť›i cĆĄ tháťƒ.

2.2 CHᝌ Ä?ᝀ 2: HOAĚŁT Ä?ỘNG HĂ” HẤP 2.2.1 Hᝆ HĂ” HẤP 2.2.1.1

KhĂĄi quĂĄt vĂŞĚ€ hĂ´ hĂ˘Ě p

HĂ´ hẼp lĂ quĂĄ trĂŹnh khĂ´ng ngĆ°Ě€ng cung cẼp khĂ­ đ?‘‚2 cho cĂĄc táşż bĂ o cᝧa cĆĄ tháťƒ vĂ loấi khĂ­ đ??śđ?‘‚2 do cĂĄc táşż bĂ o thải ra khỏi cĆĄ tháťƒ.

Hô hẼp gᝓm 3 giai đoấn chᝧ yếu: -

Sáťą tháť&#x;: trao Ä‘áť•i khĂ­ áť&#x; pháť•i váť›i mĂ´i trĆ°áť?ng

-

Sáťą trao Ä‘áť•i khĂ­ áť&#x; pháť•i: đ??śđ?‘‚2 tĆ°Ě€ mĂĄu vĂ o táşż bĂ o pháť•i, đ?‘‚2 tĆ°Ě€ táşż bĂ o pháť•i vĂ o mĂĄu.

-

Sáťą trao Ä‘áť•i khĂ­ áť&#x; táşż bĂ o: đ?‘‚2 tĆ°Ě€ mĂĄu vĂ o táşż bĂ o, đ??śđ?‘‚2 tĆ°Ě€ táşż bĂ o vĂ o mĂĄu.

38

Ă? nghÄŠa cᝧa hĂ´ hẼp: cung cẼp đ?‘‚2 cho hoất Ä‘áť™ng sáť‘ng cᝧa táşż bĂ o vĂ cĆĄ tháťƒ; thải khĂ­ đ??śđ?‘‚2 ra khỏi cĆĄ tháťƒ đảm bảo cho hoất Ä‘áť™ng sáť‘ng trong cĆĄ tháťƒ đưᝣc bĂŹnh thĆ°áť?ng.

2.2.1.2

CaĚ c cĆĄ quan trong hĂŞĚŁ hĂ´ hĂ˘Ě p

CaĚ c cĆĄ quan

Ä?ÄƒĚŁc Ä‘iểm cĂ˘Ě u taĚŁo

MĹŠi

-

CĂł nhiáť u lĂ´ng mĹŠi

-

Có l᝛p niêm mấc tiết chẼt

ChĆ°Ě c năng

nhầy

Háť?ng

-

Có l᝛p mao mấch dà y đạc

-

CĂł tuyáşżn amidan

-

CĂł nắp thanh quản cĂł tháťƒ cáť­ Ä‘áť™ng Ä‘áťƒ Ä‘áş­y kĂ­n Ä‘Ć°áť?ng hĂ´

Thanh quản Ä?Ć°ĆĄĚ€ng

hẼp

dĂ˘Ěƒn khĂ­

-

CẼu tấo báť&#x;i 15-20 vòng s᝼n khuyáşżt xáşżp cháť“ng lĂŞn nhau

Khí quản

-

Có l᝛p niêm mấc tiết chẼt

Dẍn khí ra và o, là m Ẽm, là m ẩm không

khĂ­

vĂ o

ph᝕i và bảo vᝇ ph᝕i

nhầy váť›i nhiáť u lĂ´ng rung chuyáťƒn Ä‘áť™ng liĂŞn t᝼c Pháşż quản

Pháşż quản chĂ­nh cẼu tấo báť&#x;i cĂĄc s᝼n, phần pháşż quản tiáşżp xĂşc váť›i pháşż nang lĂ cĂĄc cĆĄ

LĂĄ

mà ng, l᝛p ngoà i dính v᝛i

pháť•i

lᝓng ng᝹c, l᝛p trong dính v᝛i

phải có 3 2 lå phổi

thĂšy,

lĂĄ

pháť•i trĂĄi cĂł 2 thĂšy

Bao ngoà i 2 ph᝕i có 2 l᝛p

ph᝕i, giᝯa 2 l᝛p có chẼt dᝋch.

-

Ä?ĆĄn váť‹ cẼu tấo cᝧa pháť•i lĂ cĂĄc pháşż nang táş­p hᝣp thĂ nh tĆ°Ě€ng c᝼m và đưᝣc bao báť&#x;i mấng lĆ°áť›i mao mấch dĂ y đạc.

LĂ nĆĄi trao Ä‘áť•i khĂ­ giᝯa cĆĄ tháťƒ váť›i mĂ´i trĆ°áť?ng ngoĂ i.

39

2.2.2 HOAĚŁT Ä?ỘNG TRAO Ä?áť”I KHĂ?

2.2.2.1

QuaĚ triĚ€nh Ä‘áşłng nhiĂŞĚŁt. Ä?iĚŁnh luật Boyle – Mariotte

QuĂĄ tĂŹnh biáşżn Ä‘áť•i trấng thĂĄi cᝧa máť™t lưᝣng khĂ­ xĂĄc Ä‘áť‹nh khi nhiᝇt Ä‘áť™ đưᝣc giᝯ khĂ´ng Ä‘áť•i gáť?i lĂ quĂĄ trĂŹnh Ä‘áşłng nhiᝇt. Ä?áť‹nh luáş­t Boyle – Mariotte: trong quĂĄ trĂŹnh Ä‘áşłng nhiᝇt cᝧa máť™t lưᝣng khĂ­ nhẼt Ä‘áť‹nh, ĂĄp suẼt tᝉ lᝇ ngháť‹ch váť›i tháťƒ tĂ­ch. đ?’‘đ?&#x;? đ?‘˝đ?&#x;? = đ?’‘đ?&#x;? đ?‘˝đ?&#x;?

2.2.2.2

CĆĄ chĂŞĚ khuĂŞĚ ch tĂĄn

ChẼt khĂ­ khuáşżch tĂĄn tĆ°Ě€ nĆĄi coĚ náť“ng Ä‘áť™ cao (ĂĄp suẼt cao) Ä‘áşżn nĆĄi coĚ náť“ng Ä‘áť™ thẼp (ĂĄp suẼt thẼp).

2.2.2.3

CĆĄ chĂŞĚ hĂ­t thƥ̉ vaĚ€ trao đổi khĂ­

a. CĆĄ chĂŞĚ hĂ­t thƥ̉ CĂĄc chẼt khĂ­ mĂ cĆĄ tháťƒ hĂ­t vĂ o hay tháť&#x; ra (đ?‘‚2 , đ??śđ?‘‚2 , đ?‘ 2 , . . ) lĂ cĂĄc khĂ­ tháťąc. áťž nhiᝇt Ä‘áť™ vĂ ĂĄp suẼt thĂ´ng thĆ°áť?ng, ta cĂł tháťƒ xem cĂĄc chẼt khĂ­ trĂŞn lĂ khĂ­ lĂ­ tĆ°áť&#x;ng. NhĆ° váş­y, chĂşng cĹŠng tuân theo gần Ä‘Ăşng cĂĄc Ä‘áť‹nh luáş­t váť chẼt khĂ­ lĂ­ tĆ°áť&#x;ng.

XeĚ t lưᝣng khĂ­ bĂŞn trong pháť•i, xem nhĆ° nhiᝇt Ä‘áť™ khĂ­ khĂ´ng Ä‘áť•i, nĂŞn ta cĂł tháťƒ ĂĄp d᝼ng gần Ä‘Ăşng Ä‘áť‹nh luáş­t Boyle – Mariotte.

Khi ta hĂ­t vĂ o, cĆĄ hoĂ nh vĂ cĆĄ liĂŞn sĆ°áť?n co lấi nĂŞn tháťƒ tĂ­ch láť“ng ngáťąc đưᝣc máť&#x; ráť™ng. Nháť? cĂł láť›p mĂ ng pháť•i dĂ­nh váť›i láť“ng ngáťąc nĂŞn tháťƒ tĂ­ch pháť•i tăng lĂŞn theo dẍn Ä‘áşżn tháťƒ tĂ­ch lưᝣng khĂ­ trong pháť•i cĹŠng tăng Theo Ä‘áť‹nh luáş­t Boyle – Mariotte, tháťƒ tĂ­ch khĂ­ tăng nĂŞn ĂĄp suẼt khĂ­ lĂşc nĂ y giảm xuáť‘ng thẼp hĆĄn so váť›i ĂĄp suẼt khĂ­ áť&#x; mĂ´i trĆ°áť?ng bĂŞn ngoĂ i. Theo cĆĄ cháşż khuáşżch tĂĄn,

40

khĂ­ sáş˝ di chuyáťƒn tĆ°Ě€ nĆĄi coĚ ĂĄp suẼt cao (khĂ­ bĂŞn ngoĂ i) vĂ o nĆĄi coĚ ĂĄp suẼt thẼp (khĂ­ bĂŞn trong pháť•i). VĂŹ váş­y, cĆĄ tháťƒ sáş˝ tiáşżp nháş­n lưᝣng khĂ­ vĂ o pháť•i.

TĆ°ĆĄng táťą nhĆ° váş­y, khi tháť&#x; ra, cĆĄ hoĂ nh vĂ cĆĄ liĂŞn sĆ°áť?n dĂŁn ra lĂ m tháťƒ tĂ­ch láť“ng ngáťąc giảm nĂŞn tháťƒ tĂ­ch lưᝣng khĂ­ trong pháť•i giảm vĂ ĂĄp suẼt khĂ­ lĂşc nĂ y tăng lĂŞn. KhĂ­ bĂŞn ngoĂ i cĂł ĂĄp suẼt nhỏ hĆĄn nĂŞn lưᝣng khĂ­ sáş˝ di chuyáťƒn ra bĂŞn ngoĂ i.

HĂŹnh 2.6.Sáťą thay Ä‘áť•i tháťƒ tĂ­ch cᝧa pháť•i khi hĂ­t tháť&#x; b. CĆĄ chĂŞĚ trao đổi khĂ­ ď ś Trao đổi khĂ­ ƥ̉ phổi Tấi pháť•i diáť…n ra sáťą trao Ä‘áť•i khĂ­ giᝯa cĂĄc pháşż nang vĂ cĂĄc mao mấch mĂĄu. Khi hĂ­t vĂ o, lưᝣng khĂ­ đ?‘‚2 sáş˝ Ä‘i vĂ o cĂĄc pháşż nang, náť“ng Ä‘áť™ khĂ­ đ?‘‚2 áť&#x; pháşż nang cao còn náť“ng Ä‘áť™ đ??śđ?‘‚2 thẼp. Tấi cĂĄc mao mấch mĂĄu, náť“ng Ä‘áť™ đ??śđ?‘‚2 cao, náť“ng Ä‘áť™ đ?‘‚2 thẼp. Do Ä‘oĚ , khĂ­ đ?‘‚2 sáş˝ di chuyáťƒn vĂ o mao mấch, Ä‘áť“ng tháť?i đ??śđ?‘‚2 sáş˝ di chuyáťƒn ra cĂĄc pháşż nang. ď ś Trao đổi khĂ­ ƥ̉ tĂŞĚ bĂ o Tấi táşż bĂ o diáť…n ra sáťą trao Ä‘áť•i khĂ­ giᝯa cĂĄc mao mấch mĂĄu vĂ cĂĄc táşż bĂ o. CĂĄc mao mấch mĂĄu sau khi trao Ä‘áť•i khĂ­ váť›i cĂĄc pháşż nang sáş˝ cĂł náť“ng Ä‘áť™ đ?‘‚2 cao vĂ đ??śđ?‘‚2 thẼp.

Tấi cĂĄc táşż bĂ o thĂŹ ngưᝣc lấi, náť“ng Ä‘áť™ đ??śđ?‘‚2 cao vĂ đ?‘‚2 thẼp. Khi Ä‘oĚ , khĂ­ đ?‘‚2 tĆ°Ě€ mao mấch sáş˝ di chuyáťƒn vĂ o trong táşż bĂ o, cung cẼp cho hoất Ä‘áť™ng sáť‘ng cᝧa cĆĄ tháťƒ, Ä‘áť“ng tháť?i thải ra lưᝣng đ??śđ?‘‚2 ra mao mấch.

41

Vậy KhĂ­ đ?‘‚2 đưᝣc di chuyáťƒn tĆ°Ě€: mĂ´i trĆ°áť?ng ďƒ hĂ­t vĂ oďƒ pháť•iďƒ pháşż nang ďƒ mao

-

mấch ďƒ táşż bĂ o ďƒ cĆĄ tháťƒ.

KhĂ­ đ??śđ?‘‚2 đưᝣc di chuyáťƒn tĆ°Ě€: Táşż bĂ o ďƒ mao mấch ďƒ pháşż nang ďƒ pháť•i ďƒ tháť&#x;

-

ra ďƒ mĂ´i trĆ°áť?ng.

B

A A: áťž phổi B: áťž tĂŞĚ bĂ o

HĂŹnh 2.7.Sáťą trao Ä‘áť•i khĂ­ áť&#x; pháť•i vĂ áť&#x; táşż bĂ o

2.2.3 KIẞN THᝨC Y KHOA 2.2.3.1

Bà i tập luyện hít thƥ̉

QuĂĄ trĂŹnh hĂ´ hẼp cᝧa cĆĄ tháťƒ cĂł tháťąc hiᝇn táť‘t hay khĂ´ng dáťąa vĂ o lưᝣng khĂ­ Ä‘i vĂ o cĆĄ tháťƒ. Ä?iáť u Ä‘oĚ ph᝼ thuáť™c vĂ o dung tĂ­ch pháť•i khi ta hĂ­t vĂ o hay tháť&#x; ra. Phần láť›n chĂşng ta Ă­t Ä‘áťƒ yĚ Ä‘áşżn nháť‹p tháť&#x; dẍn Ä‘áşżn thĂłi quen lĂ ta chᝉ sáť­ d᝼ng 1/3 dung tĂ­ch cᝧa pháť•i. ChĂ­nh vĂŹ tháşż lưᝣng đ?‘‚2 Ä‘i vĂ o cĆĄ tháťƒ lĂ Ă­t, khĂ´ng đᝧ Ä‘ĂĄp ᝊng cho cĆĄ tháťƒ dẍn Ä‘áşżn cĂĄc tĂŹnh trấng nhĆ° mᝇt mỏi, Ä‘au mỏi vai gĂĄy, hay ngĂĄp,‌Chᝧ yáşżu chĂşng ta thĆ°áť?ng báşąng ngáťąc, nĂŞn cĂĄc cĆĄ vĂšng vai sáş˝ cáť‘ gắng co lấi Ä‘áťƒ cĆĄ tháťƒ giĂşp ta tháť&#x; sâu hĆĄn vĂ lưᝣng khĂ­ vĂ o pháť•i sáş˝ nhiáť u hĆĄn dẍn Ä‘áşżn tĂŹnh trấng mỏi vĂšng vai gĂĄy [7].

NhĆ° váş­y, Ä‘áťƒ cung cẼp đầy đᝧ đ?‘‚2 cho cĆĄ tháťƒ vĂ cĆĄ tháťƒ khĂ´ng báť‹ mᝇt mỏi, chĂşng ta cần tháť&#x; Ä‘Ăşng cĂĄch. Do Ä‘oĚ , viᝇc luyᝇn táş­p tháť&#x; thĆ°áť?ng xuyĂŞn sáş˝ tấo nĂŞn thĂłi quen hĂ­t tháť&#x; cháş­m vĂ sâu hĆĄn.

42

Ä?ây lĂ bĂ i thĆĄ váť táş­p tháť&#x; cᝧa BĂĄc sÄŠ Nguyáť…n Khắc Viᝇn: [34] “ThĂłt b᝼ng tháť&#x; ra PhiĚ€nh b᝼ng tháť&#x; vĂ o Hai vai bẼt Ä‘áť™ng Chân tay thả lỏng ĂŠm, cháş­m, sâu, Ä‘áť u Táş­p trung theo doĚƒi Luáť“ng ra luáť“ng vĂ o BiĚ€nh thĆ°áť?ng qua muĚƒi Khi gẼp qua máť“m Ä?ᝊng ngáť“i hay náşąm áťž đâu cuĚƒng đưᝣc LuĚ c nĂ o cuĚƒng đưᝣc.â€?

CĂł nhiáť u bĂ i luyᝇn táş­p Ä‘áťƒ tăng dung tĂ­ch pháť•i. Máť™t cĂĄch Ä‘ĆĄn giản lĂ chĂşng ta cần luyᝇn táş­p hĂ­t tháť&#x; theo chᝉ dẍn dáťąa vĂ o bĂ i thĆĄ trĂŞn. Cần luyᝇn táş­p cĂĄch tháť&#x; nhĆ° trĂŞn vĂ dần dần biáşżn noĚ thĂ nh thoĚ i quen thĆ°áť?ng ngĂ y cua chĂşng ta.

2.2.3.2

MĂ´ĚŁt sĂ´Ě lĆ°u yĚ khi tham gia hoaĚŁt Ä‘Ă´ĚŁng dĆ°ĆĄĚ i nĆ°ĆĄĚ c

Khi lạn xuáť‘ng nĆ°áť›c, ĂĄp suẼt tĂĄc d᝼ng lĂŞn thĂ nh ngáťąc tăng dần theo Ä‘áť™ sâu. Náşżu tĆ°Ě€ Ä‘áť™ sâu Ä‘oĚ Ä‘áť™t ngáť™t ngoi lĂŞn cao, ĂĄp suẼt khi Ä‘oĚ sáş˝ giảm Ä‘áť™t ngáť™t. Ă p suẼt trong cĂĄc mấch mĂĄu khi Ä‘oĚ cĹŠng sáş˝ giảm Ä‘áť™t ngáť™t. Náşżu ta xem lưᝣng khĂ­ trong mấch mĂĄu (táť“n tấi dấng báť?t nhỏ) lĂ khĂ­ lĂ­ tĆ°áť&#x;ng vĂ ĂĄp d᝼ng Ä‘áť‹nh luáş­t Boyle – Mariotte cho lưᝣng khĂ­ Ä‘oĚ .

-

áťž trấng thĂĄi (1) dĆ°áť›i Ä‘áť™ sâu nĂ o Ä‘oĚ : ĂĄp suẼt khĂ­ đ?‘?1 , tháťƒ tĂ­ch báť?t khĂ­ đ?‘‰1 .

-

áťž trấng thĂĄi (2) khi ngoi lĂŞn cao: ĂĄp suẼt khĂ­ đ?‘?2 , tháťƒ tĂ­ch báť?t khĂ­ đ?‘‰2 .

Do đ?‘?1 > đ?‘?2 nĂŞn theo Ä‘áť‹nh luáş­t Boyle – Mariotte ďƒ đ?‘‰2 > đ?‘‰1.

43

Trấng thĂĄi (1), mĂĄu trong mấch xem nhĆ° liĂŞn t᝼c, do tháťƒ tĂ­ch cĂĄc báť?t khĂ­ rẼt nhỏ. Khi ta Ä‘áť™t ngáť™t giảm ĂĄp suẼt, khi Ä‘oĚ tháťƒ tĂ­ch cĂĄc báť?t khĂ­ tăng lĂŞn nhanh lĂ m cho mĂĄu trong mấch xuẼt hiᝇn cĂĄc báť?t khĂ­ cĂł tháťƒ tĂ­ch láť›n. Ä‘iáť u nĂ y lĂ m cản tráť&#x; sáťą lĆ°u thĂ´ng cᝧa mĂĄu, đạc biᝇt lĂ mĂĄu trong cĂĄc mao mấch áť&#x; tim, nĂŁo cĂł tháťƒ dẍn Ä‘áşżn tĂŹnh trấng tắc mấch mĂĄu gây nguy hiáťƒm cho sᝊc khỏe.

HĂŹnh 2.8.Báť?t khĂ­ trong mấch mĂĄu VĂŹ váş­y, Ä‘áťƒ đảm bảo an toĂ n cho sᝊc khỏe vĂ tĂ­n mấng khi tham gia cĂĄc hoất Ä‘áť™ng dĆ°áť›i nĆ°áť›c, chĂşng ta cần phải giảm ĂĄp suẼt tĆ°Ě€ tĆ°Ě€ báşąng cĂĄch ngoi lĂŞn dần dần hoạc dung cĂĄc trang ph᝼c, cĂĄc thiáşżt báť‹ háť• trᝣ.

2.2.4 KĨ NĂNG ᝨNG PHÓ V᝚I MỘT S� TAI NẠN 2.2.4.1

Tai naĚŁn do Ä‘uĂ´Ě i nĆ°ĆĄĚ c

Khi báť‹ Ä‘uáť‘i nĆ°áť›c, cĆĄ tháťƒ báť‹ chĂŹm trong nĆ°áť›c vĂ chĂşng ta sáş˝ cáť‘ ngoi lĂŞn Ä‘áťƒ tháť&#x;.

Khi tháť&#x; nhĆ° váş­y nĆ°áť›c vẍn vĂ o cĆĄ tháťƒ qua miᝇng. Thanh quản khi Ä‘oĚ sáş˝ co thắt lấi, ngăn chạn nĆ°áť›c vĂ o pháť•i. ChĂ­nh vĂŹ váş­y, ta sáş˝ khĂ´ng tháťƒ phĂĄt ra âm thanh Ä‘áťƒ kĂŞu sáťą giĂşp đᝥ.

QuĂĄ trĂŹnh tháť&#x; diáť…n ra khoĚ khăn, vĂŹ tháşż lưᝣng đ?‘‚2 vĂ o cĆĄ tháťƒ giảm xuáť‘ng, khĂ´ng đᝧ Ä‘áťƒ cung cẼp cho cĂĄc cĆĄ quan trong cĆĄ tháťƒ đạc biᝇt lĂ tim vĂ nĂŁo. TrĂŹnh trấng nĂ y

44

diáť…n ra trong tháť?i gian lâu sáş˝ dẍn Ä‘áşżn cĆĄ tháťƒ báť‹ ngẼt Ä‘i, thanh quản khi Ä‘oĚ khĂ´ng coĚ khả năng co thắt vĂ nĆ°áť›c sáş˝ trĂ n vĂ o pháť•i [14].

2.2.4.2

Tai naĚŁn do ngaĚŁt khĂłi

Trong cĂĄc Ä‘ĂĄm chĂĄy sản sinh ra máť™t lưᝣng láť›n cĂĄc loấi khĂ­ Ä‘áť™c Ä‘áť‘i váť›i cĆĄ tháťƒ nhĆ° đ??śđ?‘‚, đ??śđ?‘‚2 , đ??ťđ??śđ?‘™, đ??ť2 đ?‘†, đ?‘†đ?‘‚2 , cĂĄc oxit Nito,‌. Náť“ng Ä‘áť™ khĂ­ đ??śđ?‘‚2 cao lĂ m cho cĆĄ tháťƒ báť‹ ngất, khĂł tháť&#x;. CĂĄc loấi khĂ­ nhĆ° đ??ťđ??śđ?‘™, đ??ť2 đ?‘†, đ?‘†đ?‘‚2 gây bỏng hᝇ hĂ´ hẼp. NguyĂŞn nhân gây trong cĂĄc Ä‘ĂĄm chĂĄy chᝧ yáşżu lĂ do hĂ­t phải lưᝣng láť›n khĂ­ đ??śđ?‘‚. KhĂ­ đ??śđ?‘‚ lĂ khĂ­ Ä‘áť™c, khĂ´ng mĂ u, khĂ´ng mĂši, khĂ´ng váť‹. Khi vĂ o cĆĄ tháťƒ con ngĆ°áť?i, khĂ­ đ??śđ?‘‚, káşżt hᝣp váť›i hemoglobin trong mĂĄu tấo thĂ nh cacboxy hemoglobin (đ??ťđ?‘?đ??śđ?‘‚). ChẼt nĂ y ngăn chạn quĂĄ trĂŹnh giải phĂłng đ?‘‚2 trong táşż bĂ o,lĂ m giảm khả năng váş­n chuyáťƒn đ?‘‚2 trong mĂĄu, dẍn Ä‘áşżn tĂŹnh trấng thiáşżu đ?‘‚2 vĂ cĂł tháťƒ xảy ra tĂŹnh trấng tĂŞ liᝇt hᝇ thần kinh vĂ táť­ vong [26], [28]. ď ś KiĚƒ năng thoaĚ t kháť?i Ä‘aĚ m chaĚ y Náť™i dung đưᝣc viáşżt dáťąa vĂ o tĂ i liᝇu tham khảo [24], [26], [27] ďƒź BiĚ€nh tÄŠnh BĂŹnh tÄŠnh, nhanh nheĚŁn tháťąc hiᝇn Ä‘Ăşng phĆ°ĆĄng phĂĄp, kÄŠ năng thoĂĄt nấn Ä‘áťƒ xáť­ cĂĄc tĂŹnh huáť‘ng xảy ra. Cần xĂĄc Ä‘áť‹nh mĂŹnh Ä‘ang áť&#x; đâu, láť­a chĂĄy áť&#x; phĂ­a nĂ o, láť‘i thoĂĄt hiáťƒm gần nhẼt,‌ ďƒź XĂĄc Ä‘áť‹nh nguáť“n chĂĄy, Ä‘áť‹nh hĆ°áť›ng thoĂĄt hiáťƒm XĂĄc Ä‘áť‹nh váť‹ trĂ­, hĆ°áť›ng cᝧa nguáť“n láť­a, nguáť“n khoĚ i. Ä?áť‹nh hĆ°áť›ng di chuyáťƒn Ä‘áşżn cầu thang báť™ hoạc láť‘i thoĂĄt hiáťƒm gần nhẼt. Náşżu nguáť“n chĂĄy tĆ°Ě€ trĂŞn cao, cần di chuyáťƒn Ä‘áşżn láť‘i thoĂĄt hiáťƒm vĂ xuáť‘ng cĂĄc tầng phĂ­a dĆ°áť›i. Náşżu nguáť“n chĂĄy áť&#x; phĂ­a dĆ°áť›i, bấn Ä‘ang áť&#x; tầng dĆ°áť›i thẼp thĂŹ tĂŹm cĂĄch di chuyáťƒn xuáť‘ng vĂ thoĂĄt ra ngoĂ i. Náşżu láť­a chạn láť‘i xuáť‘ng, tĂŹm cĂĄch di chuyáťƒn ngưᝣc lĂŞn cĂĄc tầng thưᝣng Ä‘áťƒ thoĂĄt sang cĂĄc nhĂ lân cáş­n vĂ kĂŞu cᝊu tĆ°Ě€ bĂŞn ngoĂ i.

KhĂ´ng đưᝣc sáť­ d᝼ng thang mĂĄy, vĂŹ cĂł tháťƒ mẼt Ä‘iᝇn dẍn Ä‘áşżn báť‹ keĚŁt trong thang mĂĄy.

45

ďƒź Di chuyáťƒn DĂšng khăn, chăn, máť n thẼm nĆ°áť›c Ä‘áťƒ thoĂĄt ra ngoĂ i. Khi di chuyáťƒn cần cĂşi thẼp ngĆ°áť?i xuáť‘ng mạt sĂ n vĂŹ phĂ­a trĂŞn máş­t Ä‘áť™ khoĚ i Ä‘áť™c rẼt dĂ y, phĂ­a dĆ°áť›i lĂ nĆĄi coĚ nhiáť u đ?‘‚2 nhẼt. Ä?i men theo tĆ°áť?ng hoạc vin vĂ o lan can Ä‘áťƒ di chuyáťƒn.

Khi máť&#x; cáť­a phòng, cần kiáťƒm tra nhiᝇt Ä‘áť™ trĆ°áť›c khi máť&#x;. Ä?ạt mu bĂ n tay ĂĄp vĂ o tay cầm cᝧa cáť­a, khi máť&#x; cáť­a neĚ ngĆ°áť?i sang máť™t bĂŞn Ä‘áťƒ trĂĄnh láť­a tĂĄp vĂ o ngĆ°áť?i. Náşżu nhiᝇt Ä‘áť™ tay cầm cáť­a cao, thĂŹ bĂŞn ngoĂ i Ä‘ang chĂĄy láť›n, cần tĂŹm hĆ°áť›ng thoĂĄt khĂĄc.

TrĆ°áť?ng hᝣp, quần ĂĄo báť‹ chĂĄy, ta khĂ´ng đưᝣc chấy long mĂ cần náşąm xuáť‘ng, lăn vòng quanh Ä‘áťƒ dáş­p láť­a. ta cĂł tháťƒ lẼy ĂĄo khoĂĄc, chăn, máť n bao trĂšm ngáť?n láť­a Ä‘áťƒ ngăn cung cẼp đ?‘‚2 cho chĂşng. ďƒź ThoĂĄt ra ngoĂ i Náşżu áť&#x; cĂĄc tầng thẼp, ta cĂł tháťƒ dĂšng cĂĄc váş­t d᝼ng nhĆ° dây, máť n,..cáť™t lấi thĂ nh sᝣi dĂ i vĂ leo xuáť‘ng tĆ°Ě€ tĆ°Ě€. Thả cĂĄc váş­t d᝼ng nhĆ° nᝇm, gáť‘i,‌ Ä‘áťƒ ngĆ°áť?i bĂŞn ngoĂ i đᝥ bấn khi nhảy xuáť‘ng.

TrĆ°áť?ng hᝣp khĂ´ng tháťƒ thoĂĄt ra ngoĂ i, hĂŁy táş­p hᝣp máť?i ngĆ°áť?i lấi vĂ o máť™t phòng, nĂŞn cháť?n phòng cĂł cáť­a sáť•. DĂšng tẼt cả Ä‘áť“ dĂšng cĂł tháťƒ Ä‘áťƒ ngăn chạn khĂłi vĂ o trong phòng. Náşżu phòng cĂł cáť­a sáť•, nĂŞn đᝊng cấnh Ä‘oĚ Ä‘áťƒ hĂ­t tháť&#x; vĂ kĂŞu sáťą giĂşp đᝥ tĆ°Ě€ bĂŞn ngoĂ i.

2.2.4.3 SĆĄ cĂ˘Ě p cĆ°Ě u cho naĚŁn nhân Ä‘uĂ´Ě i nĆ°ĆĄĚ c vĂ ngaĚŁt khĂłi] Náť™i dung đưᝣc viáşżt dáťąa vĂ o tĂ i liᝇu tham khảo [12], [14], [15], [19 Khi Ä‘uáť‘i nĆ°áť›c vĂ ngất khĂłi, pháť•i lâm vĂ o tĂŹnh trấng ngất do thiáşżu đ?‘‚2 , dẍn Ä‘áşżn nấn nhân báť‹ ngĆ°Ě€ng tháť&#x; vĂ tim ngĆ°Ě€ng Ä‘áş­p. Ä?iáť u nĂ y dẍn Ä‘áşżn khả năng táť­ vong cao vĂ Ä‘áťƒ lấi di chᝊng táť•n thĆ°ĆĄng nĂŁo nạng náť . Nguy cĆĄ táť­ vong xảy ra trong vòng 8-10 phĂşt khi tim ngĆ°Ě€ng Ä‘áş­p. VĂŹ váş­y viᝇc háť“i ph᝼c tim vĂ pháť•i trong tháť?i gian nĂ y lĂ rẼt cần thiáşżt vĂ cẼp bĂĄch. CĂĄch sĆĄ cᝊu nấn nhân nhĆ° sau: ďƒź Ä?Ć°a nấn nhân Ä‘áşżn nĆĄi an toĂ n.

46

 Đánh giá tình hình: kiểm tra nạn nhân còn tỉnh hay không bằng cách đập hoặc lắc vai nạn nhân và gọi to hỏi người đó có ổn không. Nếu nạn nhân bất tỉnh cần gọi ngay cấp cứu và sơ cứu tại chổ.  Làm thông đường thở -

Đặt nạn nhân nằm ngửa trên mặt phẳng vững chắc. Quỳ xuống cạnh cổ và vai người bị nạn. Làm sạch miệng và cổ họng, lấy các dị vật, kéo lưỡi để không bít cuống họng.

-

Mở thông đường thở của nạn nhân bằng cách đặt lòng bàn tay lên tráng nạn nhân và đẩy nhẹ xuống. Sau đó dùng tay kia đẩy nhẹ cằm ra trước để mở thông đường thở.

-

Sau đó thực hiện kiểm tra nhịp thở bình thường gồm: Tìm cử động của ngực, nghe tiếng thở. Ghé má hoặc tai bạn lại gần để cảm nhận hơi thở của nạn nhân. Những người có tiếng thở hổn hển không đều là không bình thường.

-

Nếu nạn nhân thở không bình thường hoặc bạn không dám chắc, hãy bắt đầu hà hơi thổi ngạt. Thao tác này phải tiến hành nhanh, không quá 10 giây.

 Hà hơi thổi ngạt -

Kẹp chặt mũi nạn nhân để hà hơi thổi ngạt miệng-miệng và áp miệng bạn vào miệng nạn nhân.

-

Chuẩn bị thổi ngạt hai hơi. Thổi ngạt hơi thứ nhất - kéo dài một giây - và nhìn xem lồng ngực có nâng lên không. Nếu không, thổi ngạt hơi thứ hai.

Nếu lồng ngực không nâng lên, đẩy cằm ngửa lên trên lại và thổi ngạt lần thứ hai.

 Ép tim ngoài lồng ngực -

Thao tác ép tim ngoài lồng ngực để phục hồi tuần hoàn máu.

-

Đặt gốc cổ tay lên giữa ngực nạn nhân, giữa các xương sườn. Đặt tay kia lên trên tay này.

-

Dùng sức nặng của thân trên (chứ không phải chỉ của cánh tay) khi bạn ấn thẳng lồng ngực xuống khoảng 3, 5 - 5cm. Ấn mạnh và nhanh - ấn 2 lần mỗi giây, hoặc khoảng 100 lần/phút.

47

-

Sau khi ấn 30 cái, thì đẩy đầu ngửa ra sau và nâng cằm lên để mở đường thở. Chuẩn bị thổi ngạt hai hơi. Kẹp chặt mũi và thổi vào miệng nạn nhân trong 1 giây. Nếu lồng ngực phồng lên, thổi ngạt hơi thứ hai. Nếu lồng ngực không phồng lên, đẩy cằm ngửa lại và thổi ngạt lần thứ hai.

-

Nếu có thêm người, hãy đề nghị người đó thổi ngạt hai hơi sau khi bạn ấn ngực 30 cái.

 Tiếp tục hồi sức tim phổi cho đến khi có dấu hiệu cử động hoặc cho đến khi nhân viên y tế tiếp nhận nạn nhân.

2.3 CHỦ ĐỀ 3: DÒNG ĐIỆN 2.3.1 DÒNG ĐIỆN 2.3.1.1 Dòng điện trong các môi trường Dòng điện là dòng dịch chuyển có hướng của các hạt mang điện tích.

Dòng điện trong kim loại: là dòng chuyển dời có hướng của các electron tự do dưới tác dụng của điện trường.

Dòng điện trong chất điện phân: là dòng chuyển dời có hướng của các ion trong điện trường.

Dòng điện trong chất khí: là dòng chuyển dời có hướng của các electron và các ion trong điện trường.

Dòng điện trong chân không: là dòng chuyển dời có hướng của các electron.

Dòng điện trong chất bán dẫn: là dòng chuyển dời có hướng của các electron tự do và lỗ trống dưới tác dụng của điện trường.

2.3.1.2 Điện sinh học Nội dung được viết dựa vào tài liệu tham khảo [2], [4] a. Các loại điện thế sinh học  Điện thế nghỉ Điện thế nghỉ là dạng điện sinh học có ở tế bào khi đang ở trạng thái nghỉ ngơi, không bị kích thích. Điện thế nghỉ được tạo ra do sự chênh lệch về điện thế giữa hai

48

bĂŞn mĂ ng táşż bĂ o khi táşż bĂ o khĂ´ng báť‹ kĂ­ch thĂ­ch, phĂ­a trong mĂ ng táşż bĂ o tĂ­ch Ä‘iᝇn âm so váť›i phĂ­a ngoĂ i mĂ ng táşż bĂ o tĂ­ch Ä‘iᝇn dĆ°ĆĄng. ď ś Ä?iĂŞĚŁn thĂŞĚ hoaĚŁt Ä‘Ă´ĚŁng Ä?iᝇn tháşż hoất Ä‘áť™ng lĂ sáťą biáşżn Ä‘áť•i Ä‘iᝇn tháşż nghᝉ áť&#x; mĂ ng táşż bĂ o tĆ°Ě€ sáťą phân cáťąc sang sáťą mẼt phân cáťąc, đảo cáťąc vĂ tĂĄi phân cáťąc. Trong quĂĄ trĂŹnh nĂ y cĂł sáťą dáť‹ch chuyáťƒn qua lấi cᝧa cĂĄc ion ion đ??ž + , đ?‘ đ?‘Ž+ trĂŞn mĂ ng táşż bĂ o. Ä?iᝇn tháşż hoất Ä‘áť™ng đưᝣc biáťƒu hiᝇn ra bĂŞn ngoĂ i báşąng sáťą lan truyáť n xung thần kinh. TrĂŞn sᝣi thần kinh khĂ´ng cĂł bao myelin, xung thần kinh lan truyáť n liĂŞn t᝼c tĆ°Ě€ vĂšng nĂ y sang vĂšng khĂĄc káť bĂŞn. TrĂŞn sᝣi thần kinh cĂł bao myelin, xung thần kinh lan truyáť n theo kiáťƒu nhảy cĂłc tĆ°Ě€ eo Ranvie nĂ y sang eo Ranvie khĂĄc. Do dẍn truyáť n theo cĂĄch nĂ y nĂŞn táť‘c Ä‘áť™ lan truyáť n xung thần kinh trĂŞn sᝣi thần kinh cĂł bao myelin nhanh hĆĄn trĂŞn sᝣi thần kinh khĂ´ng cĂł bao myelin. b. CĆĄ chĂŞĚ taĚŁo ra dòng Ä‘iĂŞĚŁn sinh hoĚŁc áťž máť—i táşż bĂ o Ä‘áť u táť“n tấi sáťą chĂŞnh lᝇch Ä‘iᝇn tháşż áť&#x; 2 bĂŞn mĂ ng táşż bĂ o khi táşż bĂ o áť&#x; trấng thĂĄi nghᝉ hoạc báť‹ kĂ­ch thĂ­ch. NhĆ° váş­y, Ä‘áťƒ xuẼt hiᝇn dòng Ä‘iᝇn thĂŹ cĂĄc ion áť&#x; 2 bĂŞn mĂ ng phải di chuyáťƒn. Khả năng di chuyáťƒn nĂ y ph᝼ thuáť™c vĂ o tĂ­nh thẼm cᝧa mĂ ng táşż bĂ o. TĂ­nh thẼm cᝧa mĂ ng táşż bĂ o thay Ä‘áť•i ph᝼ thuáť™c vĂ o trấng thĂĄi cᝧa mĂ ng, vĂ­ d᝼ khi táşż bĂ o áť&#x; trấng thĂĄi hĆ°ng phẼn. Náşżu nhĆ° cĂĄc táşż bĂ o đưᝣc sắp xáşżp liáť n káť nhau máť™t cĂĄch cĂł tráş­t táťą thĂŹ cĆĄ tháťƒ cĂł tháťƒ tấo ra dòng Ä‘iᝇn khĂĄ láť›n. VĂ­ d᝼ nhĆ° áť&#x; loĂ i cĂĄ chĂŹnh, cĆĄ tháťƒ chĂşng cĂł tháťƒ tấo ra dòng Ä‘iᝇn váť›i hiᝇu Ä‘iᝇn tháşż 600V [31].

Máť—i cĆĄ tháťƒ cĂł hĂ ng tᝉ táşż bĂ o, máť—i táşż bĂ o giáť‘ng nhĆ° máť™t chiáşżc pin, nhĆ°ng nguáť“n Ä‘iᝇn nĂ y quĂĄ yáşżu nĂŞn con ngĆ°áť?i khĂ´ng báť‹ Ä‘iᝇn giáş­t. Ä?ạc biᝇt lĂ áť&#x; nĂŁo báť™, nĆĄi Ä‘iáť u khiáťƒn máť?i hoất Ä‘áť™ng cᝧa cĆĄ tháťƒ con ngĆ°áť?i váť›i sáť‘ lưᝣng táşż bĂ o nhiáť u vĂ táş­p trung hĆĄn cĂĄc báť™ pháş­n khĂĄc. c. TĂĄc duĚŁng của dòng Ä‘iĂŞĚŁn trong y hoĚŁc Náť™i dung đưᝣc viáşżt dáťąa vĂ o tĂ i liᝇu tham khảo [2], [4]

49

 Điện giải liệu pháp Cơ thể sinh vật là một môi trường chứa đầy các dung dịch điện ly, bao gồm các ion âm và ion dương. Khi cho dòng điện một chiều chạy qua dung dịch điện ly, bên trong dung dịch và tại các điện cực sẽ xuất hiện các phản ứng hóa học làm xuất hiện chất mới tại các điện cực đó. Tính chất này được ứng dụng vào phương pháp chữa bệnh có tên là điện giải liệu pháp. Người ta đặt các điện cực trực tiếp lên các vị trí cần điều trị, rồi thiết lập điện trường không đổi bằng cách chọn điện cực có tính chất hóa học khác nhau. Tại các vùng đặt các điện cực sẽ tạo ra các sản phẩm như axit, bazo hay các chất cần thiết cho quá trình điều trị.  Ion hóa liệu pháp Dưới tác dụng của điện trường tạo bởi 2 điện cực trái dấu, bên trong dung dịch sẽ xuất hiện các dòng ion chuyển dời về 2 phía điện cực. Trong đó, ion âm chuyển dời về cực dương và ion dương chuyển dời về cực âm. Dựa vào tính chất này, người ta có thể đưa các ion cần thiết vào cơ thể. Đây là ứng dụng được dùng trong phương pháp điện châm, thủy châm.  Gavany liệu pháp Dòng điện một chiều qua cơ thể sẽ gây ra các tác dụng sinh lí đặc hiệu như: làm giảm ngưỡng kích thích của sợi cơ vận động,.. có tác dụng làm giảm đau, gây giãn mạch ở phần cơ thể giữa 2 điện cực làm tăng cường dinh dưỡng ở vùng có dòng điện chạy qua.

2.3.2 DÒNG ĐIỆN VÀ CƠ THỂ 2.3.2.1 Điện trở của cơ thể con người Khi cơ thể chạm vào 2 cực của nguồn điện hay 2 điểm của mạch điện, cơ thể trở thành một bộ phận của mạch điện. Điện trở của cơ thể có thể chia làm 2 phần: điện trở lớp da (chỗ 2 điện cực đặt lên) và điện trở bên trong cơ thể. Điện trở của cơ thể không cố định mà thay đổi phụ thuộc vào các yếu tố như: tình trạng lớp sừng trên da, cường độ dòng điện đi qua, thời gian tiếp xúc, trạng thái bệnh lí của cơ thể. Khi da ướt hay có mồ hôi, điện trở sẽ giảm. Thời gian tác dụng lâu làm da bị nóng, ra mồ

50

hôi khi đó điện trở cơ thể cũng giảm. Với hiệu điện thế 10V thì điện trở của người khoảng 10000 Ω; hiệu điện thế 40V thì điện trở giảm xuống còn khoảng 2000 Ω. Da của mỗi cơ thể có điện trở khác nhau, vì vậy có người không bị giật khi tiếp xúc với dòng điện 300V trong khi đó người khác chạm vào dòng điện 220V là bị tử vong [37].

2.3.2.2 Đường đi của dòng điện qua cơ thể Nội dung được viết dựa vào tài liệu tham khảo [13], [37] Để đánh giá mức độ nguy hiểm của dòng điện qua cơ thể con người, thường dựa vào lượng dòng điện chạy qua tim. Đây là tác dụng nguy hiểm nhất làm tê liệt tuần hoàn dẫn đến chết người.

Kết quả nghiên cứu cho thấy mức độ nguy hiểm của các con đường dòng điện chạy qua cơ thể: -

Từ chân qua chân: 0,4%( kém nguy hiểm)

-

Từ tay qua tay: 3,3% ( nguy hiểm)

-

Từ tay trái qua chân: 3,7% ( nguy hiểm)

-

Từ tay phải qua chân: 6,7% ( nguy hiểm nhất) Từ đây nhận thấy rằng, tai nạn điện thường rơi vào trường hợp nguy hiểm nhất

vì số người đều thuận tay phải.

2.3.2.3 Những nguy hiểm do điện Nội dung được viết dựa vào tài liệu tham khảo [2], [13], [46] Dòng điện cũng như các yếu tố vật lí khác, nếu tác động với mức độ thích hợp sẽ cho kết quả tốt phù hợp với mục đích của con người. Tuy nhiên, trong trường hợp tác dộng lên cơ thể quá mức thì dòng điện trở thành mối nguy hiểm cho sức khỏe và tính mạn con người theo cơ chế sau: Do tác dụng nhiệt của dòng điện: Khi dòng điện chạy qua cơ thể  do hiệu ứng Jun  đoạn cơ thể có dòng điện chạy qua sẽ tỏa ra lượng nhiệt khá lớn gây bỏng cơ thể và các cơ quan bên trong như dây thần kinh, mạch máu, tim não. Mức độ bỏng

51

ph᝼ thuáť™c vĂ o Ä‘áť™ ẩm da, cĆ°áť?ng Ä‘áť™ dòng Ä‘iᝇn (0.1 đ??´/đ?‘?đ?‘š2 lĂ ngưᝥng gây bỏng) vĂ tháť?i gian.

Do tĂĄc duĚŁng kiĚ ch thiĚ ch cĆĄ vaĚ€ thần kinh: khi cĆ°áť?ng Ä‘áť™ dòng Ä‘iᝇn đᝧ láť›n thĂŹ cĆĄ vĂ thần kinh báť‹ kĂ­ch thĂ­ch mấnh vĂ liĂŞn t᝼c lĂ m cho Ă˝ thᝊc con ngĆ°áť?i khĂ´ng còn khả năng Ä‘iáť u khiáťƒn đưᝣc. VĂŹ tháşż, khi chấm tay vĂ o dòng Ä‘iᝇn, cĂĄc cĆĄ kheĚ p bao giáť? cĹŠng co mấnh hĆĄn cĂĄc cĆĄ duáť—i nĂŞn ngĆ°áť?i báť‹ tai nấn thĆ°áť?ng giᝯ chạt vĂ o váş­t dẍn Ä‘iᝇn, khĂ´ng táťą Ă˝ rĂşt tay ra mạc dĂš lĂşc đầu nĂŁo vẍn Ă˝ thᝊc ráşąng mĂŹnh Ä‘ang gạp nấn.

TĂĄc duĚŁng Ä‘iĂŞĚŁn phân: mĂĄu trong cĆĄ tháťƒ báť‹ phân hᝧy khiáşżn cĂĄc thĂ nh phần trong mĂĄu vĂ mĂ´ báť‹ phĂĄ hᝧy.

ThĂ´ng thĆ°áť?ng, Ä‘iᝇn giáş­t sáş˝ dẍn Ä‘áşżn 2 táť•n thĆ°ĆĄng lĂ bỏng và ảnh hĆ°áť&#x;ng Ä‘áşżn cĂĄc mĂ´ bĂŞn trong. Bỏng gáť“m cĂł bỏng nhiᝇt gây hoấi táť­ vĂ bỏng gây ráť‘i loấn cĂĄc cĆĄ quan trong cĆĄ tháťƒ, lĂ m xĂĄo tráť™n sinh lĂ˝, dẍn Ä‘áşżn nguy cĆĄ suy hĂ´ hẼp, suy tim, ngĆ°ng tháť&#x;.

TĂšy tĆ°Ě€ng mᝊc Ä‘áť™, nấn nhân cĂł tháťƒ ngẼt ráť“i tᝉnh lấi, cĹŠng coĚ tháťƒ ngẼt ráť“i sau Ä‘oĚ ngĆ°ng tim, ngĆ°ng tháť&#x;, náşżu khĂ´ng sĆĄ cᝊu káť‹p tháť?i dáť… dẍn Ä‘áşżn táť­ vong.

Máť‘i nguy hiáťƒm cᝧa Ä‘iᝇn giáş­t ph᝼ thuáť™c vĂ o mᝊc Ä‘iᝇn tháşż cᝧa dòng Ä‘iᝇn. Hiᝇu Ä‘iᝇn tháşż táť‘i Ä‘a mĂ cĆĄ tháťƒ con ngĆ°áť?i cháť‹u Ä‘áťąng đưᝣc lĂ 40V. CĆ°áť?ng Ä‘áť™ dòng Ä‘iᝇn nhỏ hĆĄn 10mA lĂ an toĂ n, láť›n hĆĄn 30mA cĂł khả năng gây nguy hiáťƒm cho con ngĆ°áť?i.

2.3.2.4 Quy trĂŹnh cĆ°Ě u ngĆ°ĆĄĚ€i biĚŁ Ä‘iĂŞĚŁn giật [38], [45] Náť™i dung đưᝣc viáşżt dáťąa vĂ o tĂ i liᝇu tham khảo [38], [45] Viᝇc lĂ m đầu tiĂŞn lĂ phải ngắt thiáşżt báť‹ Ä‘oĚ ng ngắt Ä‘iᝇn: cầu dao, phĂ­ch cắm, cầu chĂŹ,..

LĆ°u Ă˝ -

Nếu tr�i tᝑi thÏ phải chuẩn bᝋ nguᝓn ånh sång thay thế khi cắt nguᝓn điᝇn.

-

Náşżu ngĆ°áť?i báť‹ nấn áť&#x; trĂŞn cao thĂŹ phải chuẩn báť‹ Ä‘áťƒ hᝊng đᝥ khi ngĆ°áť?i Ä‘oĚ rĆĄi xuáť‘ng.

-

Náşżu khĂ´ng cắt đưᝣc nguáť“n Ä‘iᝇn cĂł tháťƒ sáť­ d᝼ng: ďƒź KĂŹm cĂĄch Ä‘iᝇn, bĂşa, rĂŹu, dao ... cĂĄn báşąng gáť— Ä‘áťƒ cắt, chạt đᝊt dây Ä‘iᝇn.

52

 Dùng vật cách điện (cây khô, sào nhựa…) tách dây điện ra khỏi người bị nạn (chú ý người cấp cứu phải đứng trên vật cách điện).  Túm vào quần, áo khô của người bị nạn để kéo người bị nạn ra khỏi nguồn điện (người cấp cứu phải đứng ở nơi khô ráo, trên vật cách điện, tay có găng tay cách điện hoặc quấn thêm vải khô, túi nilông và không được túm vào các bộ phận cơ thể người bị nạn).

Sau khi đã tách người bị nạn ra khỏi nguồn điện phải tuỳ vào các hiện tượng sau đây để xử lý thích hợp: -

Người bị nạn chưa mất trí giác  Để nạn nhân ra chỗ thoáng khí, yên tĩnh chăm sóc cho hồi tỉnh.  Sau đó mời y, bác sĩ hoặc đưa nạn nhân đến cơ sở y tế gần nhất để theo dõi, chăm sóc.

-

Người bị nạn đã mất trí giác:  Đặt nạn nhân nơi thoáng khí, yên tĩnh.  Nới rộng quần áo, thắt lưng, moi rớt rãi trong miệng người bị nạn ra.  Ma sát toàn thân người bị nạn cho nóng lên.  Mời y, bác sỹ đến hoặc đưa người bị nạn đến cơ sở y tế gần nhất để theo dõi chăm sóc.

-

Người bị nạn đã tắt thở  Đưa nạn nhân ra chỗ thoáng khí;  Nới rộng quần áo, thắt lưng, moi rớt rãi trong miệng người bị nạn ra. Nếu lưỡi thụt vào thì phải kéo ra.  Tiến hành làm hô hấp nhân tạo cho nạn nhân.

2.3.3 SÉT 2.3.3.1 Sự hình thành sét Nội dung được viết dựa vào tài liệu tham khảo [32], [35] Sét là những tia lửa điện khổng lồ xảy ra khi dòng điện truyền qua không khí.

53

Để hình thành sét thí không khí phải bị ion hóa để tạo ra các hạt tải điện và trở thành chất dẫn điện. Một số điều kiện để không khí bị ion hóa như hiện tượng đối lưu, độ ẩm không khí không ổn định, thời tiết giông bão với gió thổi hỗn loạn.

Khi trời giông bão, các điện tích ở đám mây tách thành 2 vùng: vùng phía trên tích điện dương, vùng chân đám mây tích điện âm. Sự chênh lệch điện tích có thể tạo ra sự phóng điện bên trong đám mây, giữa 2 đám mây tích điện trái dấu và giữa đám mây với mặt đất (tích điện dương).

Các điện tích âm từ đám mây di chuyển xuống đất, hình thành các tiên đạo bậc “Stepped Leader”. Trong khi đó, một luồng điện tích dương từ mặt đất (thường là các vật thể cao) di chuyển lên trên. Khi luồng điện tích này gặp “Stepped Leader” chúng tạo thành dòng điện lớn và sáng phóng lên. Đó là sét. Nó diễn ra rất nhanh khiến ta cảm giác như sét phóng từ đám mây xuống mặt đất.

Sét có nhiều màu sắc khác nhau. Màu cảu sét phụ thuộc vào khí quyển, vật liệu mà dòng điện chạy qua. Những tia sét cực mạnh tạo ra ánh sáng cực tím.

Sét đi theo con đường ngắn nhất, nên các vật thể cao sẽ dễ bị sét đánh trúng 2.3.3.2 Các con đường bị sét đánh Có khá nhiều cách để tia sét đánh trúng. Cơ bản thì có 5 cách sau [39]: Sét đánh thẳng: sét đánh trực tiếp từ đám mây xuống cơ thể. Đây là con đường ngắn nhất, nguy hiểm và gây nhiều tổn thương nhất.

Sét đánh tạt ngang: khi đứng cạnh 1 vật bị sét đánh, sét có thể phóng qua khoảng cách không khí và gây tổn thương cho người đứng sát vật đó.

Sét đánh do tiếp xúc: một vật bị sét đánh có thể lưu lại dòng điện cực mạnh trong nó một thời gian rồi mới mất. Nếu tiếp xúc trực tiếp với vật bị sét đánh đo ngay thì ta cũng có thể bị nguy hiểm. Điện thế bước: sét có thể lan truyền trên mặt đất. Nếu tiếp xúc với các điểm trên mặt đất thì ta cũng bị tổn thương.

54

Sét đánh qua đường dây cáp: các vật dụng như điện thoại, ti vi cũng là con đường sét đánh. Vì vậy, khi tiếp xúc với các vật dụng trên cũng có nguy cơ bị sét đánh.

2.3.3.3 Các trường hợp dễ bị sét đánh Lang thang ở nơi rộng rãi, quang đãng khi trời đổ mưa: khi đó chúng ta sẽ là vật thể cao nhất ở khu vực đó. Khi mặt đất nhận cảm ứng phát sinh dòng điện từ đám mây dông, khi đó các vật thể cao sẽ tích nhiều điện tích làm tăng khả năng hút các tia điện. Đứng trú dưới gốc cây to cũng gây nguy hiểm vì cây cao hút các tia điện và gây hại cho chúng ta [39].

Cầm ô hay các vật dụng bằng kim loại: sét là dòng điện cực mạnh. Kim loại lại là vật dẫn điện tốt, vì vậy cầm kim loại khi có sét sẽ gây tổn thương cho cơ thể. Ô cũng là vật thu sét, vì vậy không được cầm ô khi đi dưới trời mưa dông [39]. Đi bơi dưới song suối: nước cũng là môi trường dẫn điện tốt, vì vậy sét cũng gây ảnh hưởng đến cơ thể khi đi bơi [39].

Xem tivi, sử dụng điện thoại, đi tắm: sét cũng truyền qua các thiết bị điện và lan truyền đến cơ thể khi sử dụng các thiết bị đó. Khi tắm, môi trường xunh quanh vẫn có các vật bằng kim loại nên sét vẫn có thể truyền đến cơ thể [39].

2.3.3.4 Phòng chống sét đánh [10], [30] Nội dung được viết dựa vào tài liệu tham khảo [10], [30] Khi ở trong nhà nên đứng xa cửa sổ, cửa ra vào, các đồ dùng điện, tránh các chỗ ẩm ướt như buồng tắm, bể nước, vòi nước, không nên dùng điện thoại trừ trường hợp rất cần thiết.

Nên rút phích cắm các thiết bị điện trước lúc có giông gần xảy ra. Với các đường dây điện thoại hay dây điện vì nối với lưới bên ngoài nên rất có thể bị ảnh hưởng sét đánh lan truyền. Nên tránh xa các dây này và các vật dùng điện với khoảng cách ít nhất là 1m. Cần rút ăng ten ra khỏi ti vi khi có dông.

55

Nếu ở ngoài trời, tuyệt đối không dùng cây cối làm chỗ trú mưa, tránh các khu vực cao hơn xung quanh, tránh xa các vật dụng kim loại như xe đạp, máy, hàng rào sắt…

Nên tìm chỗ khô ráo, nếu xung quanh có cây cao hơn thì nên tìm chỗ thấp, tìm vị trí cây thấp. Không đứng thành nhóm người gần nhau.

Nếu như bạn cảm thấy tóc bị dựng lên thì điều đó có nghĩa là có thể bị sét đánh bất cứ lúc nào, lập tức cúi ngồi xuống và lấy tay che tai, không nằm xuống đất hay đặt tay lên đất.

Tư thế ngồi khi có sét đánh: Ngồi co người lại càng thấp càng tốt, nhưng tuyệt đối không nằm xuống sàn nhà.

Ngồi nhón chân, chạm 2 gót chân lại với nhau. Nếu sét đánh xuống đất rồi đi qua cơ thể thì tư thế ngồi này giúp cho điện đi vào chân này và thoát ra ở chân kia thay vì đi qua toàn bộ cơ thể.

Bịt 2 tai lại để giúp an toàn cho tai, tránh bị điếc khi sét đánh gần.

2.4 CHỦ ĐỀ 4: PHÓNG XẠ VÀ UNG THƯ 2.4.1 PHÓNG XẠ 2.4.1.1 Hiện tượng phóng xạ Phóng xạ là quá trình phân rã tự phát của một hạt nhân không bền vững. Quá trình phân rã này kèm theo sự tạo ra các hạt và có thể kèm theo sự phát ra các bức xạ điện từ.

Hạt nhân tự phân rã gọi là hạt nhân mẹ, hạt nhân được tạo thành sau phân rã gọi là hạt nhân con.

Quá trình phân rã phóng xạ chỉ do các nguyên nhân bên trong gây ra, hoàn toàn không chịu tác động của yếu tố bên ngoài.

56

2.4.1.2 CĂĄc daĚŁng phĂłng xaĚŁ a. PhĂłng xaĚŁ đ?œś Hất nhân meĚŁ X phân rĂŁ tấo thĂ nh hất nhân con Y, Ä‘áť“ng tháť?i phĂĄt ra tia phĂłng xấ đ?›ź. đ?‘¨ đ?’ đ?‘ż

→

đ?‘¨âˆ’đ?&#x;’ đ?’ −đ?&#x;?đ?’€

+ đ?&#x;’đ?&#x;?đ?‘Żđ?’†

b. PhĂłng xaĚŁ đ?œˇâˆ’ LĂ quĂĄ trĂŹnh phĂĄt ra tia đ?›˝ − , tia đ?›˝ − lĂ dòng cĂĄc electron. đ?‘¨ đ?’ đ?‘ż

→

đ?‘¨ đ?’ +đ?&#x;?đ?’€

+ −đ?&#x;?đ?&#x;Žđ?’†

c. PhĂłng xaĚŁ đ?œˇ+ LĂ quĂĄ trĂŹnh phĂĄt ra tia đ?›˝ + , tia đ?›˝ + lĂ dòng cĂĄc positron. Positron coĚ Ä‘iᝇn tĂ­ch +đ?‘’ vĂ kháť‘i lưᝣng báşąng kháť‘i lưᝣng cᝧa electron. đ?‘¨ đ?’ đ?‘ż

→

đ?‘¨ đ?’ −đ?&#x;?đ?’€

+ +đ?&#x;?đ?&#x;Žđ?’†

d. PhĂłng xaĚŁ đ?œ¸ Máť™t sáť‘ hất nhân con đưᝣc tấo ra sau quĂĄ trĂŹnh phĂłng xấ đ?›ź, đ?›˝+ , đ?›˝ − áť&#x; trấng thĂĄi kĂ­ch thĂ­ch. Khi Ä‘oĚ hất nhân con sáş˝ chuyáťƒn tĆ°Ě€ trấng thĂĄi kĂ­ch thĂ­ch váť trấng thĂĄi cĂł mᝊc năng lưᝣng thẼp hĆĄn Ä‘áť“ng tháť?i sáş˝ phĂĄt ra bᝊc xấ Ä‘iᝇn tĆ°Ě€ đ?›ž. đ?’€âˆ— → đ?’€ + đ?œ¸ Ä?a sáť‘ cĂĄc hất nhân đưᝣc tấo thĂ nh sau cĂĄc phân rĂŁ đ?›ź, đ?›˝ + , đ?›˝ − Ä‘áť u áť&#x; trấng thĂĄi kĂ­ch thĂ­ch. VĂŹ váş­y, hiᝇn tưᝣng phĂłng xấ xảy ra áť&#x; máť™t hất nhân thĂŹ hất nhân Ä‘oĚ coĚ tháťƒ báť‹ biáşżn Ä‘áť•i nhiáť u lần Ä‘áť“ng tháť?i sáş˝ phĂĄt ra nhiáť u loấi tia phĂłng xấ.

2.4.1.3 CĂĄc tia phĂłng xaĚŁ a. Tia đ?œś Tia đ?›ź lĂ cĂĄc hất nhân 42đ??ťđ?‘’ chuyáťƒn Ä‘áť™ng váť›i táť‘c Ä‘áť™ cᝥ 20000đ?‘˜đ?‘š/đ?‘ . Tia đ?›ź lĂ m ion hĂła mấnh cĂĄc nguyĂŞn táť­ trĂŞn Ä‘Ć°áť?ng Ä‘i cᝧa nĂł vĂ mẼt năng lưᝣng rẼt nhanh. QuĂŁng

57

Ä‘Ć°áť?ng Ä‘i đưᝣc táť‘i Ä‘a khoảng 8đ?‘?đ?‘š trong khĂ´ng khĂ­ vĂ trong váş­t rắn chĆ°Ě€ng vĂ i micromet. b. Tia đ?œˇ Tia đ?›˝ chuyáťƒn Ä‘áť™ng váť›i táť‘c Ä‘áť™ xẼp xᝉ táť‘c Ä‘áť™ ĂĄnh sĂĄng. Tia đ?›˝ cĹŠng lĂ m ion hoĚ a mĂ´i trĆ°áť?ng nhĆ°ng yáşżu hĆĄn tia đ?›ź vĂ Ä‘i đưᝣc vĂ i mĂŠt trong khĂ´ng khĂ­, vĂ i milimet trong kim loấi. c. Tia đ?œ¸ Tia đ?›ž lĂ song Ä‘iᝇn tĆ°Ě€ coĚ bĆ°áť›c sĂłng ngắn (dĆ°áť›i 10−11 đ?‘š) vĂ mang năng lưᝣng cao. VĂŹ váş­y tia đ?›ž cĂł khả năng xuyĂŞn thẼu láť›n hĆĄn tia đ?›ź, đ?›˝ (Ä‘i qua đưᝣc vĂ i mĂŠt trong betong vĂ vĂ i xentimet trong chĂŹ).

2.4.1.4 Ä?iĚŁnh luật phĂłng xaĚŁ Sáť‘ hất nhân phân rĂŁ cᝧa máť™t nguáť“n phĂłng xấ giảm theo quy luáş­t hĂ m sáť‘ mĹŠ đ?‘ľ = đ?‘ľđ?&#x;Ž đ?’†âˆ’đ??€đ?’• Trong Ä‘Ăł: đ?‘ : sáť‘ hất nhân tấi tháť?i Ä‘iáťƒm đ?‘Ą đ?‘ 0 : sáť‘ hất nhân ban đầu đ?œ†: háşąng sáť‘ phĂłng xấ (đạc trĆ°ng cho chẼt phĂłng xấ) đ?‘Ą: tháť?i gian phĂłng xấ Chu kĂŹ bĂĄn rĂŁ: lĂ tháť?i gian qua Ä‘oĚ sáť‘ lưᝣng hất nhân còn lấi 50%. đ?‘ť=

đ??Ľđ??§ đ?&#x;? đ??€

2.4.1.5 ᝨng duĚŁng của tia phĂłng xaĚŁ trong y hoĚŁc a. ᝨng duĚŁng của tia phĂłng xaĚŁ trong chuẊn Ä‘oaĚ n CĆĄ sáť&#x;: dáťąa trĂŞn cĆĄ sáť&#x; phĆ°ĆĄng phĂĄp nguyĂŞn táť­ Ä‘ĂĄnh dẼu vĂ sáťą hẼp th᝼ bᝊc xấ khĂĄc nhau giᝯa cĂĄc táşż bĂ o lĂ nh vĂ táşż bĂ o báť‹ bᝇnh.

58

ď ś PhĆ°ĆĄng phĂĄp nguyĂŞn táť­ Ä‘ĂĄnh dẼu Khi tráť™n lẍn cĂĄc hất nhân bĂŹnh thĆ°áť?ng khĂ´ng phĂłng xấ vĂ sản phẩm tấo ra cĂĄc hất nhân phĂłng xấ, hất nhân phĂłng xấ đưᝣc gáť?i lĂ nguyĂŞn táť­ Ä‘ĂĄnh dẼu.

VĂ­ d᝼: 4 2đ??ťđ?‘’

NguyĂŞn táť‘

30 15đ?‘ƒ

+ 27 13đ??´đ?‘™ →

30 15đ?‘ƒ

+ 10đ?‘›

là nguyên tᝑ phóng xấ phân rã tia � + .

PhĆ°ĆĄng phĂĄp nguyĂŞn táť­ Ä‘ĂĄnh dẼu giĂşp ta theo dĂľi sáťą thâm nháş­p vĂ di chuyáťƒn cᝧa cĂĄc nguyĂŞn táť‘ nhẼt Ä‘áť‹nh trong cĆĄ tháťƒ dáťąa vĂ o viᝇc nháş­n diᝇn cĂĄc nguyĂŞn táť­ Ä‘ĂĄnh Ä‘ĂĄnh dẼu. TĆ°Ě€ Ä‘oĚ ta coĚ tháťƒ biáşżt đưᝣc nhu cầu váť›i cĂĄc nguyĂŞn táť‘ khĂĄc nhau cᝧa cĆĄ tháťƒ, tĂŹnh trấng bᝇnh lĂ­ cĂĄc báť™ pháş­n,...

YĂŞu cầu: láťąa cháť?n cĂĄc Ä‘áť“ng váť‹ phĂłng xấ coĚ Ä‘áť™c tĂ­nh phĂłng xấ thẼp, dáť… thu nháş­n báşąng cĂĄc mĂĄy Ä‘o, chu kĂŹ bĂĄn rĂŁ khĂ´ng quĂĄ ngắn vĂ quĂĄ dĂ i, thải trĆ°Ě€ khỏi cĆĄ tháťƒ trong tháť?i gian khĂ´ng dĂ i.

VĂ­ d᝼: đ?‘ƒ 32 cĂł chu kĂŹ bĂĄn rĂŁ T= 14,5 ngĂ y, phĂĄt tia đ?›˝ coĚ năng lưᝣng 1.7 MeV, dĂšng trong chuẩn Ä‘oĂĄn vĂ Ä‘iáť u tráť‹ bᝇnh váť mĂĄu, Ä‘iáť u tráť‹ giảm Ä‘au do di căn ung thĆ° xĆ°ĆĄng,‌ đ??ź131 cĂł chu kĂŹ bĂĄn rĂŁ T= 8.05 ngĂ y, phĂĄt tia đ?›˝ coĚ năng lưᝣng 0.2 MeV vĂ tia đ?›ž coĚ năng lưᝣng 0,008; 0,282; 0,637 MeV, dĂšng Ä‘áťƒ chuẩn Ä‘oĂĄn chᝊc năng tuyáşżn giĂĄp, chᝊc năng tháş­n, hẼp th᝼ áť&#x; Ä‘Ć°áť?ng tiĂŞu hĂła,.. b. ᝨng duĚŁng tia phĂłng xaĚŁ trong Ä‘iĂŞĚ€u triĚŁ CĆĄ sáť&#x;: dáťąa vĂ o hiᝇu ᝊng sinh váş­t háť?c cᝧa bᝊc xấ ion hoĚ a trĂŞn cĆĄ tháťƒ sáť‘ng. Ä?áť™ nhấy cảm phĂłng xấ cᝧa cĂĄc loấi táşż bĂ o vĂ mĂ´ rẼt khĂĄc nhau, đạc biᝇt lĂ táşż bĂ o ung thĆ° rẼt nhấy cảm váť›i tia phĂłng xấ. Do váş­y, khi chiáşżu cĂšng máť™t liáť u bᝊc xấ thĂŹ táşż bĂ o ung thĆ° sáş˝ báť‹ tiĂŞu diᝇt còn cĂĄc táşż bĂ o khĂĄc Ă­t báť‹ ảnh hĆ°áť&#x;ng.

CĂĄc phĆ°ĆĄng phĂĄp Ä‘iáť u tráť‹:

59

ďƒź Ä?iĂŞĚ€u triĚŁ chiĂŞĚ u ngoĂ i Sáť­ d᝼ng mĂĄy phĂĄt tia phĂłng xấ vĂ mĂĄy gia táť‘c Ä‘áťƒ chiáşżu chĂšm tia phĂłng xấ vĂ o cĆĄ tháťƒ vĂ tiĂŞu diᝇt cĂĄc táť• chᝊc gây bᝇnh. M᝼c tiĂŞu lĂ phải Ä‘Ć°a máť™t liáť u xấ mấnh Ä‘áťƒ tiĂŞu diᝇt táşż bĂ o ung thĆ° mĂ khĂ´ng ảnh hĆ°áť&#x;ng Ä‘áşżn cĂĄc táşż bĂ o khĂĄc, do váş­y phải chiáşżu phân Ä‘oấn thĂ nh nhiáť u liáť u vĂ tĆ°Ě€ nhiáť u phĂ­a.

VĂ­ d᝼: sáť­ d᝼ng tĂĄc d᝼ng sinh háť?c cᝧa tia đ?›ž tĆ°Ě€ nguáť“n phĂłng xấ đ??śđ?‘œ 60 Ä‘áťƒ Ä‘iáť u tráť‹ ung thĆ° vòm háť?ng, ung thĆ° vĂş, ung thĆ° bang quang,.. ďƒź Ä?iĂŞĚ€u triĚŁ ĂĄp sĂĄt CĂĄc Ä‘áť“ng váť‹ phĂłng xấ đưᝣc tấo thĂ nh nguáť“n cĂł dấng kim, que, gắn vĂ o cĂĄc giĂĄ đᝥ, tẼm ĂĄp Ä‘áťƒ Ä‘Ć°a vĂ o cĂĄc háť‘c táťą nhiĂŞn, áť‘ng tiĂŞu hĂła, mấch mĂĄu hoạc ĂĄp sĂĄt trĂŞn vĂšng kháť‘i u Ä‘áťƒ chiáşżu xấ tráť‹ Ä‘iáť u tráť‹ VĂ­ d᝼: dĂšng Ä‘iáť u tráť‹ ĂĄp sĂĄt Ä‘áťƒ chᝯa cĂĄc bᝇnh ung thĆ° đạc biᝇt lĂ ung thĆ° áť&#x; cĂĄc hĂ´c táťą nhiĂŞn nhĆ° ung thĆ° tráťąc trĂ ng, ung thĆ° cáť• táť­ cung,.. ďƒź Ä?iĂŞĚ€u triĚŁ chiĂŞĚ u trong NguyĂŞn lĂ˝ dáťąa trĂŞn Ä‘áť‹nh Ä‘áť Henvesy: cĆĄ tháťƒ sáť‘ng khĂ´ng phân biᝇt cĂĄc Ä‘áť“ng váť‹ cᝧa cĂšng máť™t nguyĂŞn táť‘. Ä?iáť u Ä‘oĚ coĚ nghÄŠa lĂ khi Ä‘Ć°a vĂ o cĆĄ tháťƒ sáť‘ng cĂĄc Ä‘áť“ng váť‹ cᝧa cĂšng máť™t nguyĂŞn táť‘, thĂŹ chĂşng cĂšng tham gia vĂ o cĂĄc phản ᝊng sinh háť?c vĂ cháť‹u cĂšng chung máť™t sáť‘ pháş­n chuyáťƒn hĂła. VĂŹ váş­y, khi biáşżt máť™t nguyĂŞn táť‘ hĂła háť?c nĂ o Ä‘oĚ tham gia vĂ o quĂĄ trĂŹnh chuyáťƒn hĂła áť&#x; cĆĄ quan nĂ o Ä‘oĚ thĂŹ Ä‘áť“ng váť‹ phĂłng xấ cᝧa nguyĂŞn táť‘ Ä‘oĚ cĹŠng táş­p trung tấi cĆĄ quan Ä‘oĚ vĂ phĂĄt huy tĂĄc d᝼ng Ä‘iáť u tráť‹ bᝇnh.

VĂ­ d᝼: Ä?iáť u tráť‹ chiáşżu trong đưᝣc dĂšng trong Ä‘iáť u tráť‹ cĂĄc bᝇnh lĂ­ tuyáşżn giĂĄp. Do tuyáşżn giĂĄp rẼt hĂĄo Iot, nĂŞn khi bᝇnh nhân uáť‘ng Ä‘áť“ng váť‹ phĂłng xấ Iot, thuáť‘c sáş˝ táş­p trung tấi tuyáşżn giĂĄp vĂ tiĂŞu diᝇt táşż bĂ o gây bᝇnh. Ä?áť“ng váť‹ phĂłng xấ Iot phĂĄt bᝊc xấ đ?›˝ nĂŞn tĂĄc d᝼ng cĂł phấm vi tấi cháť— mĂ khĂ´ng ảnh hĆ°áť&#x;ng nhiáť u Ä‘áşżn cĂĄc cĆĄ quan khĂĄc. Ä?iáť u tráť‹ giảm Ä‘au do di căn ung thĆ° xĆ°ĆĄng báşąng đ?‘ƒ32 , đ?‘†đ?‘&#x; 89 , ..

60

Điều trị các bệnh về máu, khi đưa đồng vị phóng xạ vào máu thì tế bào bị bệnh sẽ bị tiêu diệt nhiều hơn và trước khi tế bòa lạnh bị tiêu diệt và tổn thương.

2.4.2 UNG THƯ 2.4.2.1 Ung thư Nội dung được viết dựa vào tài liệu tham khảo [42], [43],[44] Cơ thể chúng ta được cấu tạo bởi hơn tỉ tỉ tế bào. Các tế bào này liên tục phân chia tạo nên các tế bào mới, thay thế các tế bào chết đi một cách có trật tự. Tuy nhiên, quá trình sao chép này không phải luôn chính xác, sẽ có các tế bào được sinh ra không đúng với chức năng của nó. Các tế bào bị lỗi này sẽ được hệ miễn dịch trong cơ thể phát hiện và loại bỏ. Bên cạnh đó vẫn có một số tế bào không bị hệ miễn dịch loại bỏ mà chúng còn sinh sôi và phát triển mạnh hơn mà không có sự kiểm soát nào của cơ thể. Các tế bào này chỉ được sản sinh ra mà không tự hủy đi.Chúng tạo thành các khối u trong cơ thể. Với những khối u lành tính, ta có thể cắt bỏ, với những khối u ác tính, chúng lây lan và gây hại đến các cơ quan khác trong cơ thể, các khối u đó gọi là ung thư.

Các bộ phận, cơ quan trong cơ thể đều có thể bị ung thư như ung thư gan, phổi, xương, vú, máu,…

Các tế bào ung thư lan ra các bộ phận khác thông qua các mạch máu trong cơ thể gọi là ung thư di căn. Chúng sẽ bám vào các cơ quan nội tạng khác và hút các chất dinh dưỡng của cơ quan đó. Đặc biệt là gan và thận, chúng sẽ ngừng hoạt động và dần dần giết chết người bệnh. Di căn không làm thay đổi bản chất ung thư. Ví dụ, tế bào ung thư phổi di căn qua xương thì bản chất vẫn là tế bào ung thư phổi. Sự khác biệt giữa các loại ung thư là thời gian sinh trưởng, khả năng phát hiện và phương pháp điều trị với chúng sẽ khác nhau.

Lưu ý về ung thư:  Ung thư không phải là một loại bệnh mà là tổng hợp của nhiều loại bệnh.  Ung thư không làm ta chết đi mà di căn của ung thư ảnh hưởng đến các cơ quan khác làm ta chết.

61

 Các tế bào ung thư là khác nhau, mỗi cơ thể con người là khác nhau, nên ung thư đối với từng cơ thể là hoàn toàn khác nhau.  Khi đạt tới mốc giới hạn khoảng 1 tỉ tế bào thì ta mới có thể phát hiện được chúng.

2.4.2.2 Nguyên nhân gây ra ung thư Các nguyên nhân chính gây nên ung thư là do bất thường ở gen như di truyển hoặc do nhầm lẫn DNA hoặc do các chất gây ung thư như thuốc lá, chất phóng xạ, sinh vật, hóa chất [42].

Các nguyên nhân đó xuất hiện trong môi trường sống xung quanh, trong chế độ ăn uống hằng ngày và có thể do lão hó [42].

2.4.2.3 Điều trị ung thư Nội dung được viết dựa vào tài liệu tham khảo [40], [41], [42] Các liệu pháp điều trị ung thư được sử dụng tùy thuộc vào vị trí ung thư, mức độ, tình trạng sức khỏe và tuổi của người bệnh,,….Các liệu pháp điều trị có thể được sử dụng một mình hoặc kết hợp với nhau. Các loại điều trị phổ biến là phẩu thuật, hóa trị, xạ trị. a. Phẩu thuật Khi khối u phát triển chậm và xuất hiện tập trung ở một chổ thì dùng phẩu thuật để loại bỏ khối u đó. Điều đó không có nghĩa là tế bào ung thư bị tiêu diệt hoàn toàn, mà vẫn còn tế bào ung thư trong cơ thể mà ta không phát hiện được. Do đó sau khi phẩu thuật, ung thư có thể sẽ tái phát trở lại b. Xạ trị Khi khối u phát triển nhanh chóng và di căn sang các mô bên cạnh, ta sẽ dùng xạ trị hoặc kết hợp với các phương pháp khác. Xạ trị là dùng chùm tia phóng xạ có năng lượng cao để phá hủy cấu trúc AND của tế bào ung thư. Cũng giống với hóa trị, xạ trị cũng ảnh hưởng đến các mô và tế bào khỏe mạnh gây nên các tác dụng phụ như đau rát da,…

62

c. Hóa trị Khi ung thư đã di căn đến khắp nơi trong cơ thể, ví dụ như ung thư máu ta có dùng phương pháp hóa trị hoặc kết hợp với các phương pháp khác. Hóa trị là điều trị ung thư bằng thuốc có khả năng tiêu diệt tế bào ung thư. Tế bào ung thư phát triển rất nhanh, khi ta dùng hóa trị sẽ ngăn sự phát triển đó. Vì thế các tế bào phát triển nhanh chóng như tế bào tóc, tế bào ruột, tế bào da, tế bào máu. Vì vậy Phương pháp này gây nên các tác dụng phụ như rụng tóc, buồn nôn, da nổi mẩn ngứa, suy nhược cơ thể, giảm cân và gây nên đau đớn. d. Liệu pháp miễn dịch Liệu pháp miễn dịch sử dụng một số thành phần của hệ miễn dịch để phát hiện và tiêu diệt tế bào ung thư. Điều này được thực hiện bằng việc kích thích hệ miễn dịch làm việc chăm chỉ hơn để tấn công tế bào ung thư hoặc bổ sung các thành phần cho hệ miễn dịch của người bệnh. Trị liệu miễn dịch được áp dụng cho bệnh nhân ung thư thời kì 3, thời kì cuối. Tác dụng phụ của liệu pháp là các bệnh về tự miễn, như nổi mẫn trên người, đau khớp vì tế bào trên đường tấn công ung thư cũng tấn công các khớp của cơ thể. Tuy nhiên không ai cũng có tác dụng với liệu pháp này, vì do tế bào ung thư không có tác dụng với hệ miễn dịch của cơ thể hoặc do gen của bệnh nhân.

2.4.2.4 Ngăn ngừa nguy cơ bị ung thư Chúng ta không thể hoàn toàn ngăn ngừa ung thư mà chúng ta có thể giảm nguy cơ mắc phải ung thư như [42]:  Giảm hoặc không hút thuốc để giảm ung thư phổi, giảm uống rượu bia để giảm ung thư gan.  Giảm việc sử dụng các thực phẩm gây ung thư như: đồ ăn chiên xào, chứa chất bảo quản, bánh quy chứa nhiều chất béo,…  Uống nhiều nước, trung bình 2 lít mỗi ngày.  Tăng việc sử dụng thực phẩm giảm nguy cơ ung thư như các loại rau xanh, trái cây, củ hạt, tỏi, cà chua, nghệ, dầu mỡ của cá,…  Vận động, tập thể dục mỗi ngày.

63

 Có lối sống tinh thần lành mạnh, vui vẻ, lạc quan.  Kiểm tra sức khỏe định kì.

Lưu ý: chế độ dinh dưỡng tốt giúp giảm thiểu khả năng ung thư chứ không phải chữa khỏi hoàn toàn bệnh ung thư. Vì thế không có loại thực phẩm chức năng nào có thể chữa khỏi hoàn toàn ung thư mà không cần sự can thiệp của y khoa cả.