GLYCOSID TIM & PHƯƠNG PHÁP CHIẾT XUẤT GLYCOSID TIM

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM TP HCM BỘ MÔN CÔNG NGHỆ HÓA HỌC

ĐỀ TÀI: GLYCOSID TIM & PHƯƠNG PHÁP CHIẾT XUẤT GLYCOSID TIM GVHD: SVTH: 1 Trần Quang Sang

14139175

2 Nguyễn Hải Đăng

14139038

3 Bùi Thị Thu 4 Trần Thị Trang

14139224

5 Đặng Ngọc Phi

14139149

6 Lâm Thị Kim Ngân

14139122

7 Lê Phúc

14139155

8 Phan Thị Nguyên

14139131

9 Phù Thị Linh

14139106

10 Nguyễn Thanh Phương

14139160

1

MỞ ĐẦU............................................................................................................................................................. 4 Chương 1 TỔNG QUAN VỀ GLYCOSID TIM ............................................................................................. 6 1. Định nghĩa Glycosid tim ............................................................................................................................. 6 1.1.Ðịnh nghĩa: ............................................................................................................................................ 6 1.2.Nguồn gốc: ............................................................................................................................................ 6 1.3.Cấu trúc hoá học, phân loại ................................................................................................................... 6 1.3.1.Phần không đường ......................................................................................................................... 6 1.3.2Phần đường: .................................................................................................................................... 7 1.4. Tính chất: ............................................................................................................................................. 8 1.5.Phân bố :................................................................................................................................................ 8 2.Định tính & Định lượng ................................................................................................................................... 9 2.1 Sơ đồ quy trình xác định Glycosid tổng quát:........................................................................................... 9 2.2 Thuyết minh quy trình xác định Glycosid tổng quát: ............................................................................. 10 2.3.Các thuốc thử định tính và định lượng:................................................................................................... 10 2.4. Các thuốc thử tác dụng lên phần đường:................................................................................................ 11 2.5. Các thuốc thử tác dụng lên phần aglycon: ............................................................................................. 12 2.5.1.Xác định phần steroid ...................................................................................................................... 12 2.5.2 Xác định phần vòng laclon............................................................................................................... 12 2.6. Sắc ký: .................................................................................................................................................... 14 3.Ứng dụng Glycosid Tim trong dược liệu ................................................................................................... 14 3.1.Thuốc loại glycosid (glycosid trợ tim) ................................................................................................ 14 3.2.Tác dụng của digitalis: Tác dụng trên tim........................................................................................... 14 3.3.Các tác dụng khác ............................................................................................................................... 15 3.4.Chế phẩm và liều lượng ...................................................................................................................... 15 3.4.1.Digitoxin ...................................................................................................................................... 15 3.4.2.Digoxin......................................................................................................................................... 15 Chương 2 CÁC PHƯƠNG PHÁP CHIẾT XUẤT ......................................................................................... 17 1 PHƯƠNG PHÁP CHIẾT XUẤT CHUNG: .......................................................................................... 17 1.1.1 Sơ đồ quy trình chiết tổng quát: ................................................................................................... 17 1.1.2 Thuyết minh quy trình: ................................................................................................................ 17 2. Phân loại các phương pháp chiết xuất................................................................................................... 18 3. Một số phương pháp chiết xuất ............................................................................................................. 20 3.1. Phương pháp chiết xuất gián đoạn ..................................................................................................... 20 3.1.1. Phương pháp ngâm ..................................................................................................................... 20 3.1.2. Phương pháp ngấm kiệt .............................................................................................................. 20 2

3.2. Phương pháp chiết xuất bán liên tục .................................................................................................. 21 3.3. Phương pháp chiết xuất liên tục ......................................................................................................... 21 Chương 3 : PHƯƠNG PHÁP CHIẾT XUẤT GLYCOSID TIM TỪ LÁ CÁC LOẠI CÂY ......................... 23 1. Cây Trúc Đào ............................................................................................................................................ 23 1.1 Giới thiệu đôi nét về cây trúc đào ....................................................................................................... 23 1.1.1 Trúc đào: ..................................................................................................................................... 23 1.1.2. Độc tính ....................................................................................................................................... 25 1.1.3.

Các triệu chứng ngộ độc ....................................................................................................... 25

1.2. Phương pháp chiết xuất glycoside tim trong lá trúc đào ................................................................... 26 1.2.1. Sơ đồ quy trình chiết tách ........................................................................................................... 26 ................................................................................................................................................................... 27 1.2.2. Thuyết minh quy trình................................................................................................................. 27 1.2.3. Tiến hành các phản ứng định tính ............................................................................................... 28 2. CÂY DƯƠNG ĐỊA HOÀNG ................................................................................................................... 30 2.1 Tổng quan về cây ................................................................................................................................ 30 2.2 Tác dụng dược lý ................................................................................................................................ 34 2.3 Công dụng ........................................................................................................................................... 36 2.

CÂY SỪNG TRÂU: ............................................................................................................................. 37 2.1 TỔNG QUAN VỀ CÂY: .................................................................................................................... 37

3.

CÂY THÔNG THIÊN: ......................................................................................................................... 39 3.1 Giới thiệu đôi nét về cây thông thiên .................................................................................................. 39 3.2.Chiết xuất: ........................................................................................................................................... 40 3.3. Tác dụng và công dụng ...................................................................................................................... 41

KẾT LUẬN ....................................................................................................................................................... 42

3

MỞ ĐẦU Hợp chất thiên nhiên (hay hợp chất tự nhiên) là các chất hóa học có nguồn gốc từ thiên nhiên hoặc được con người tách ra từ các loại động vật, thực vật trong tự nhiên có hoạt tính sinh học hoặc có tác dụng dược học dùng để làm thuốc. Ngành hóa học chuyên nghiên cứu để chiết tách và chuyển hóa các hợp chất tự nhiên gọi là ngành hóa học các hợp chất thiên nhiên (hay hóa học các hợp chất tự nhiên) Đây là môn khoa học có ý nghĩa quan trọng không chỉ trong ngành hóa học mà còn trong y học.Một trong số hợp chất thiên nhiên được biết đến rộng rãi trong y học là nhóm Glycosid tim là một chất có tác dụng đặc hiệu đối với bệnh tim.

Ngày nay với trình độ khoa học kỹ thuật tiên tiến ,việc chiếc xuất thành phần Glycosid tim ở một số bộ phận của cây (ví dụ ở lá cây trúc đào ,hành biển…) và đã thực hiện đại trà trong phòng thí nghiệm ,hay các trung tâm nghiên cứu dược liệu nhằm đáp ứng nhu cầu sản xuất thuốc chữa bệnh tim cho con người.

Nhằm hiện thực hóa giữa lý thuyết và thực hành nhóm em chọn đề tài “ Glycosid tim và chiết xuất Glycosid tim ‘’ để nghiên cứu ,tìm hiểu quy trình chiết tách ,định tính và định lượng Glycosid tim có trong mỗi loại cây.

4

1. Cách thức tiến hành đề tài,phương pháp nghiên cứu Việc tiến hành đề tài được tiến hành trong quá trình tìm hiểu kĩ các tài liệu Hợp chất thiên nhiên ,cơ sở lý thuyết của quá trình chiết tách ,dựa trên phương pháp luận sau : • Đầu tiên là tìm hiểu vế Hợp chất thiên nhiên Glycosid tim • Một số tính chất cơ bản của Glycosid tim • Tìm hiểu một số cây có chứa Glycosid tim và hàm lượng Glycosid tim chứa trong đó • Tìm hiểu các phương pháp chiết tách từ đó đưa ra phương pháp chiết tách glycoside tim cho phù hợp 2. Tầm quan trọng của việc tiến hành đề tài Đây là một đề tài hay và khó nhưng có ý nghĩa quan trọng ,giúp cho sinh viên có một cái nhìn tổng quan về các Hợp chất thiên nhiên ,cách chiết xuất các thành phần có trong Hợp chất thiên nhiên mà cụ thể ở đây là Glycosid tim trong lá trúc đào, cây dương địa hoàng, và sừng trâu ,cây thông thiên… .Từ chiết xuất ,sau đó định tính và định lượng nhằm tổng hợp ra thuốc trợ tim phục vụ trong y học ,dược liệu chữa bệnh tim cho con người.

5

ĐỀ TÀI: GLYCOSID TIM & PHƯƠNG PHÁP CHIẾT XUẤT GLYCOSID TIM Chương 1 TỔNG QUAN VỀ GLYCOSID TIM 1. Định nghĩa Glycosid tim 1.1.Ðịnh nghĩa: Glycosid tim là những glycosid steroid có tác dụng đặc biệt lên tim. ở liều điều trị thì có tác dụng cường tim, làm chậm và điều hoà nhịp tim. Nếu quá liều thì gây nôn làm chảy nước bọt, mờ mắt, ỉa chảy, yếu các cơ, loạn nhịp tim, giảm sức co bóp của tim và cuối cùng làm ngừng tim ở thời kỳ tâm thu trên tim ếch và tâm trương trên động vật máu nóng.Glycosid tim còn được gọi là glycosid digitalic vì glycosid của lá cây digitan (Digitalis) được dùng đầu tiên trên lâm sàng để chữa bệnh tim.

1.2.Nguồn gốc: Glycosid tim có trong hơn 45 loài thực vật chủ yếu thuộc các họ: Apocynaceae, Asclepiadaceae, Celastraceae (Dây gối) , Cruciferae, Euphorbiaceae, Fabaceae, Liliaceae,

Meliaceae,

Moraceae,

Ranulculaceae,

Scrophulariaceae,

Sterculiaceae, Tiliaceae (Ðay),.... và trong một số côn trùng, ở trong cây glycosid tim có ở các bộ phận: lá, hoa, vỏ thân, rễ, thân rễ, dò, nhựa mủ...

1.3.Cấu trúc hoá học, phân loại Glycosid tim cũng như các glycosid khác cấu trúc hoá học gồm hai phần: phần đường và phần không đường (aglycon).

1.3.1.Phần không đường Phần không đường có thể chia thành hai phần nhỏ: phần hydrocacbon và mạch nhánh là vòng lacton.

6

Phần

hydrocacbon:

là

dẫn

chất

của

10,13-dimetyl

xyclopentanopehydrophenantren (steroid)(10,13-dimethyl-hexadecahydro-1Hcyclopenta[a]phenanthrene). Ðính vào nhân này còn có các nhóm chức có chứa oxy.

Vòng lacton : Phần aglycon của glycosid tim ngoài khung hydrocacbon nói trên thì đặc biệt còn có một vòng lacton nối vào vị trí C-17 của khung. Vòng lacton này coi là mạch nhánh. Hầu hết các chất có tác dụng dược lý đều có vòng lacton hướng b. Dựa vào vòng lacton nối vào vị trí C-17 người ta chia glycosid tim thành hai nhóm: - Nếu vòng lacton có 4 cacbon có một nối đôi ở vị trí a-b. Những aglycon nào có vòng lacton này có 23 cacbon thì glycosid tim thuộc nhóm cardenolid - Nếu vòng lacton có 5 cacbon , có hai nối đôi -> aglycon có 24 cacbon >glycosid tim thuộc nhóm bufa dienolid.

1.3.2Phần đường: Phần đường nối vào OH ở C-3 của aglycon. Chođến nay người ta biết khoảng 40 loại đường khác nhau. Ngoài những đường thông thường như D-glucose, Lramnose, D-fucose, D-xylose có gặp trong những nhóm glycosid khác, còn lại là những đường gặp trong glycosid tim. Trong các đường này đáng chú ý là những đường 2,6-desoxy. Dưới đây là một số đường 2,6-desoxy hay gặp: Những đường này có các đặc tính sau: dễ bị thuỷ phân, cho phản ứng màu với thuốc thử Kele-Kiliani, thuốc thử Xanthydrol.

Mạch đường có thể là monosacarit hoặc oligosacarit. Gitoxin-xelobiozit có trong digitan tía có mạch đường với 5 đơn vị đường đơn: Gitoxin-xelobiozit = Gitoxygenin + (digitoxoza)3 + (glucose)2.

Ví dụ, một số genin Glycozit trợ tim thường gặp : 7

Hình 1.1 một số genin Glycozit trợ tim 1.4. Tính chất: - Các glycosid tim là những chất kết tinh, không màu, vị đắng, có năng suất quay cực, tan trong nước, cồn, không tan trong benzen,ete, - Các glycosid tim rất nhạy cảm với thay đổi pH môi trường., những glycosid tim có đường 2desoxy thì rất dễ thuỷ phân khi đun với acid vô cơ 0,05 N trong metonol 30 phút. trong khi những glycosid khác trong điều kiện đó không thuỷ phân được.

Trong môi trường kiềm các cacdenolid chuyển thành các dẫn chất iso và các dây nối este bị cắt ( nếu có) không hoạt tính. Glycosid dễ bị thuỷ phân bởi các enzim.Thường thì các enzim này có sẵn trong cây, có khả năng cắt bớt phần glucose để chuyển thành các glycosid thứ cấp. Ví dụ: digilanidaza trong lá digitan lông, digipuapidaza trong lá digitan tía, strophantobiaza trong hạt Strophanthus courmonti, xilarenaza trong Scilla maritima.

1.5.Phân bố : Glycosid tim phân bố hầu hết trong thực vật

8

Một số dược liệu chứa glycosid tim: Dương địa hoàng, Hành biển, Thông thiên, Trúc đào, Strophanthus, đay …

Glycosod tim có trong thân ,lá ,quả ,rể ,củ,cành ,vỏ hoặc toàn cây 2.Định tính & Định lượng 2.1 Sơ đồ quy trình xác định Glycosid tổng quát: Mẫu cây tán nhỏ

Ngâm trong cồn loãng

Dùng thuốc thử để phát hiện Glycosid tim

Lắc,thu kết tủa

Đun cách thuy,lọc dịch

Cho 10-20 giọt chì acetat vào dịch

Lắc,thu kết tủa

Cho NA2SO4 vào để loại acetat dư

Thu kết tủa cuối cùng

Cho NA2SO4 vào để loại acetat dư

9

2.2 Thuyết minh quy trình xác định Glycosid tổng quát: Các glycosid dễ bị phá hủy bởi các men đi kèm,có sẵn trong cây.Cho nên bao giờ cũng phải diệt men trong mẫu vật trước khi làm các phản ứng phát hiện Glycosid.Người ta thường diệt men ở nhiệt độ 70-80°C trong thời gian rất ngắn bằng cách đun cách thủy hoặc sây nóng.

Các glycosid có cấu tạo hóa học rất khác nhau nên chưa có thuốc thử chung cho tất cả mà chỉ có những phản ứng cho từng nhóm cấu tạo riêng.Sau đây là phương pháp để phát hiện Glycosid tim: Ngâm mẫu vật tán nhỏ trong cồn loãng.Đun cách thủy khoảng 30 phút.Lọc lấy dịch chiết.Cho vào ống nghiệm 5ml dịch chiết, thêm vào đó 10-15 giọt dung dịch chì acetat bão hòa, sẽ xuất hiện kết tủa (nếu chưa kết tủa thì tiếp tục cho thêm dung dịch chì acetat, lắc đều cho đến khi xuất hiện kết tủa).

Thêm 10-20 giọt dung dịch Na2SO4 bão hòa để loại chì acetat thừa.Lọc kết tủa.Dịch lọc cho vào 2 ống nghiệm,thử 2 phản ứng sau: Ống nghiệm 1: Thêm 3-5 giọt thuốc thử gồm 9 phần dung dịch trinitrophenol trong nước và một phần dung dịch NaOH 10%. Lắc đều 5- 10 phút hay đun cách thủy ở nhiệt độ 50°C. Glycosid tim sẽ cho màu đỏ cam. Ống nghiệm 2: Thêm 3-5 giọt thuốc thử gồm 1ml dung dịch acid 3-5 dinitrobenzoic trong cồn, thêm 3ml dung dịch NaOH 4% và 7ml nước.

Glycosid tim sẽ cho màu đỏ.

2.3.Các thuốc thử định tính và định lượng: Các thuốc thử để định tính cũng như định lượng chủ yếu dựa trên các thuốc thử tạo màu ở ánh sáng thường hoặc tạo huỳnh quang dưới ánh sáng cực tím.

Trước khi tiến hành các phản ứng, Chiết: - Loại tạp bằng ete dầu hoả hoặc benzen.

- Chiết bằng cồn.

- Pha loãng cồn và loại tạp bằng dung dịch chì acetat 15%, lọc.

10

- Chiết glycosid trong dịch lọc bằng cloroform hoặc hỗn hợp cloroform-etanol 4:1.

- Bốc hơi dịch chiết rồi hoà glycosid trong dung môi thích hợp để tiến hành các phản ứng.

Các thuốc thử có thể chia thành hai loại: loại thuốc thử phản ứng với phần đường 2-desoxy và loại thuốc thử phản ứng với aglycon.

2.4. Các thuốc thử tác dụng lên phần đường: 2.4.1. Thuốc thử Xanthydrol Thuốc thử này dương tính với các đường 2-desoxy và glycosid có đường này. Phản ứng cho màu đỏ mận rõ và ổn định.Phản ứng kém nhạy với đường 2-desoxy đã acetyl hoá và âm tính với đường 2-desoxy đã nối với glucose ở vị trí 4.Các đường 6-desoxy âm tính với thuốc thử này.Phản ứng có thể dùng để định tính và định lượng.

Thuốc thử gồm 10mg xanthydrol hoà tan trong 99 ml acid acetic đặc và thêm 1 ml HCl đặc, trộn đều.

Tiến hành phản ứng: Lấy khoảng 20-200 mg glycosid cho vào ống nghiệm khô, thêm 5 ml thuốc thử trộn đều, đậy nút bông, đặt trên nồi cách thuỷ sôi 3 phút sau đó làm lạnh bằng cách ngâm 5 phút vào nước đá và để ở nhiệt độ phòng 10 phút. Ðọc trên quang phổ kế ở bước sóng 550 nm.Ðể định tính không cần làm lạnh. phản ứng có thể tiến hành như sau: Hoà một it glycosid vào metanol, cho thêm vài giọt xanthydrol, đun trên nồi cách thuỷ cho khô cạn, hoà cặn vào acid acetic. Sau đó cho thêm acid chlohydric vào và đun sôi trên nồi cách thuỷ thì có màu đỏ thẫm.

2.4.2. Thuốc thử acid photphoric đặc Thuốc thử này dương tính với các đường 2-desoxy và glycosid có đường này. Phản ứng có thể dùng để định tính và định lượng.

11

2.4.3. Thuốc thử Kele-Kiliani thuốc thử pha thành hai dung dịch, dung dịch 1 gồm 100 ml acid acetic kết tinh được trộn với 1 ml dung dịch FeCl3 5%. Dung dịch 2 gồm 100 ml H2SO4 đậm đặc trộn với 1 ml dung dịch FeCl3 5%. Hoà tan 5 mg glycosid vào dung dịch 1 và chồng thêm dung dịch 2. Mặt ngăn cách có màu đỏ hoặc màu nâu đen và dần dần thì lớp trên có màu xanh từ dưới khuyếch tán lên.Ðộ nhạy của phản ứng kém thuốc thử xanthydrol.Màu không ổn định.

2.5. Các thuốc thử tác dụng lên phần aglycon: các thuốc thử này chia thành hai nhóm, nhóm phản ứng lên nhân steroid và nhóm phản ứng lên vòng laclon 2.5.1.Xác định phần steroid 2.5.1.1. Phản ứng Libermanm: Hoà một ít glycosid vào vài ml anhydrid acetic, rót cẩn thận dung dịch này lên thành mặt kính đồng hồ trong có chứa một ít H2SO4 đậm đặc. Lớp anhydrid acetic sẽ có màu xanh vàng sau thành xanh sáng.

Phản ứng Libermanm- Burchard: Phản ứng này không chỉ lên màu với glycosid tim mà còn lên màu với nhiều dẫn chất có nhân steroid khác .Hoà một ít glycosid vào vài giọt acid acetic, kết tinh được rồi trộn với hỗn hợp anhydrid acetic và acid sulfuric đặc. Sẽ có màu hồng chuyển sang xanh lá cây. Cơ chế của phản ứng là do sự khử nước của acid mạnh.

2.5.1.2. Thuốc thử acid photphoric Acid photphoric ngoài phản ứng với phần đường 2- desoxy (nt) còn tác dụng lên phần aglycon cho huỳnh quang.

2.5.1.3. Thuốc thử Tatgie gồm Acid photphoric, H2SO4 FeCl3 2.5.2 Xác định phần vòng laclon 2.5.2.1. Phản ứng Rozenhem: Hoà một ít glycosid vào chloroform, thêm dung dịch acid trichloacetic 90% sẽ xuất hiện màu hồng tím, rồi xanh biển.

12

Xác định phần lacton 5 cạnh chưa no.

Các glycosid và aglycon thuộc nhóm cacdenolid khi cho phản ứng với những dẫn chất nitro thơm ở môi trường kiềm thì tạo nên những sản phẩm màu đỏ đến tím. Phản ứng phụ thuộc vào nhóm metylen hoạt động của vòng butenolit. Một số hợp chất tự nhiên khác có phần cấu trúc tương tự ( b -thuyon, piperitenon, benzalaceton) cũng dương tính với thuốc thử này.

2.5.2.2. Phản ứng Baljiet. Cho glycosid tác dụng với dung dịch acid picric trong môi trường kiềm cho màu đỏ da cam do tạo phức Meisenhemer, màu tương đối bền nên được dùng để định tính và định lượng. Cơ chế của phản ứng do sự tạo thành phức: 2.5.2.3. Phản ứng Kedde: Thuốc thử là dung dịch 3,5-dinitrobenzoic acid 2% trong etanol. Chất thử được hoà tan trong etanol, thêm thuốc thử rồi thêm dung dịch xút, phản ứng có màu đỏ tía. Màu ổn định, có thể dùng để định lượng ( đọc ở bước sóng 540 nm.)

2.5.2.4.Phản ứng Raymond- Mactu: Thuốc thử là m.dinitrobenzen 1% trong cồn tuyệt đối, cũng thực hiện trong môi trường kiềm. Phản ứng có màu tím, có khi xanh, màu không bền.

Ngoài những thuốc thử nitro thơm nói trên người ta còn thấyd một số thuốc thử khác như 2,4 - dinitrophenylsunfon, 3,5 - dinitroanizol cũng cho màu với nhóm cacdenolid.

2.5.2.5. Phản ứng Legal: Cho glycosid tác dụng với dung dịch natri nitroprussiat trong môi trường kiềm sẽ xuất hiện màu đỏ, màu mất nhanh. Tiến hành phản ứng: Các chất thuộc nhóm cacdenolit khi hoà vào pyridin rồi thêm dung dịch natri nitroprussiat 0,3 - 0,5% sau đó thêm xút 10 -15% để đảm bảo kiềm thừa sẽ xuất hiện màu đỏ.

13

Các thuốc thử tác dụng lên vòng butenolid nói trên thì âm tính với các dẫn chất thuộc nhóm bufadienolid.Muốn phát hiên nhóm này có thể dùng thuốc thử SbCl3 trong chloroform, sẽ có màu tím sau khi đun nóng.Tốt nhất là dựa vào quang phổ tử ngoại.

2.6. Sắc ký: Ðể xác định , đối chiếu hoặc tách từng chất để nghiên cứu ta có thể tiến hành sắc ký giấy hoặc sắc ký lớp mỏng. Ðể hiện màu có thể dùng các thuốc thử đã nói ở phần trên thường dùng nhất là thuốc thử Keđe ( màu đỏ), thuốc thử Raymon-Mactu ( màu tím). Các dẫn chất có đường 2-desoxy thì dùng thuốc thử xanthydrol.

Phổ tử ngoại. Nhóm cacdenolid có đỉnh hấp thu cực đại trong vùng 215-218 nm và log e khoảng 4,1; nếu trong phân tử có thêm nhóm cacbonyl thì có đỉnh hoặc vai ở 272 - 305 nm, còn các chất bufadienolid thì có đỉnh hấp thu cực đại ở khoảng 300 nm, loge khoảng 3,7.

3.Ứng dụng Glycosid Tim trong dược liệu 3.1.Thuốc loại glycosid (glycosid trợ tim) Hiện chỉ còn digoxin và digitoxin được dùng ở lâm sàng. Digitoxin khác digoxin là không có OH ở C12 vì thế ít tan trong nước hơn.Các thuốc loại này đều có 3 đặc điểm chung: Tất cả đều có nguồn gốc từ thực vật: các loài Digitalis, Strophantus Cấu trúc hoá học gần giống nhau: đều có nhân steroid nối với vòng lacton không bão hòa ở C17, gọi là aglycon hoặc genin, có tác dụng chống suy tim. Vị trí C3 nối với một hoặc nhiều phân tử đường(ose), không có tác dụng dược lý nhưng ảnh hưởng đến dược động học của thuốc.

3.2.Tác dụng của digitalis: Tác dụng trên tim

14

Đây là tác dụng chủ yếu: digitalis làm tâm thu ngắn và mạnh, tâm trương dài ra, nhịp tim chậm lại. Nhờ đó, tim được nghỉ nhiều hơn, máu từ nhĩ vào thất ở thời kỳ tâm trương được nhiều hơn, cung lượng tim tăng và nhu cầu oxy giảm. Do đó bệnh nhân đỡ khó thở và nhịp hô hấp trở lại bình thường. Digitalis còn làm giảm dẫn truyền nội tại và tăng tính trợ của cơ tim nên nếu tim bị loạn nhịp, thuốc có thể làm đều nhịp trở lại.

3.3.Các tác dụng khác Trên thận: digitalis làm tăng thải nước và muối nên làm giảm phù do suy tim.Cơ chế của tác dụng này là: một mặt, digitalis làm tăng cung lượng tim, nên nước qua cầu thận cũng tăng; mặt khác, thuốc ức chế ATPase ở màng tế bào ống thận làm giảm tái hấp thu natri và nước.

-Trên cơ trơn: với liều độc, ATPase của “bơm” Na + - K+ bị ức chế, nồng độ Ca++ trong tế bào thành ruột tăng làm tăng co bóp cơ trơn dạ dày, ruột (nôn, đi lỏng), co thắt khí quản và tử cung (có thể gây xảy thai).

- Trên mô thần kinh: digitalis kích thích trực tiếp trung tâm nôn ở sàn não thất 4 và do phản xạ từ xoang cảnh, quai động mạch chủ 3.4.Chế phẩm và liều lượng 3.4.1.Digitoxin Nồng độ điều trị trong huyết tương là 10 - 25 ng/ mL, nồng độ độc là > 35 ng/ mL Liều điều trị: 0,05- 0,2 mg/ ngày.Chế phẩm: viên nén 0,05 và 0,1 mg.

3.4.2.Digoxin Nồng độ điều trị trong huyết tương là 0,5 - 1,5 ng/ mL, nồng độ độc là 0,2ng/ mL. Liều điều trị: 0,125- 0,5 mg/ ngày.Chế phẩm: viên nén 0,125- 0,250,5mg ống tiêm 0,1- 0,25 mg/ Ml. 15

16

Chương 2 CÁC PHƯƠNG PHÁP CHIẾT XUẤT 1 PHƯƠNG PHÁP CHIẾT XUẤT CHUNG: 1.1.1 Sơ đồ quy trình chiết tổng quát: Mẫu cây tán nhỏ

Diệt enzyme

Chiết bằng dung dịch cồn-nước

Loại bỏ tạp chất

Lọc lấy chất lỏng

Bốc hơi dịch lọc

Thu Glycosid dạng bột

1.1.2 Thuyết minh quy trình: 17

Khi lấy đc mẫu cây tán nhỏ,ta cần xử lí nguyên liệu.Trong Glycosid thường chứa enzyme có khả năng thủy phân cắt bớt phần đường của Glycosid để cho các hợp chất artefact.Sự thủy phân này xảy ra trong nguyên liệu sau khi thu hái.Do đó, việc ổn định nguyên liệu (tức duyệt enzyme để đảm bảo thành phần hóa học không thay đổi) trở thành một vấn đề quan trọng.Ở đây,ta dùng cồn để diệt enzyme.

Nguyên liệu sau khi xử lí thường phải loại chất béo,nhựa hoặc chất diệp lục.Qúa trình này cũng quan trọng và có ảnh hưởng đến hiệu suất Glycosid.Các nguyên liệu chứa một lượng lớn chất béo thường ngăn cản sự thấm các dung môi hòa tan Glycosid vào tế bào.Việc chiết nguyên liệu với các dung môi có độ phân cực thấp như ether dầu hỏa,benzen,…trước khi dùng các dung môi hòa tan Glycosid nhằm vào mục đích này. Để lấy Glycosid ra khỏi nguyên liệu cần chọn các dung môi thích hợp.Việc lựa chọn này dựa vào khả năng hòa tan của các Glycosid vào dung môi (như nước,cồn,..).Một số chất hòa tan trong CHCl3.Trong trường hợp chung nhất,ta sử dụng dung dịch cồn- nước (thích hợp nhất là dung dịch cồn-nước 70%).Về phương pháp này,do tính chất dễ thủy phân của Glycosid tim nên người ta sử dụng phương pháp tránh nhiệt độ.Ngâm lạnh và ngấm kiệt là những phương pháp thông dụng nhất.

Loại bỏ tạp chất:việc sử dụng hỗn hợp nước-cồn đã hạn chế được một số tạp chất.Tuy nhiên trong dịch chiết còn chứa nhiều chất không phải Glycosid tim.Các hợp chất đó là clorophin,tanin,phenol khác,…Để loại bỏ chúng ta cho kết tủa ,quấy dịch chiết với than hoạt tính,dung dịch chì acetat,hoặc kẽm oxyd,…

Lọc lấy chất lỏng, bốc hơi dịch lọc để thu được glycosid ở dạng bột.

2. Phân loại các phương pháp chiết xuất Có nhiều cách phân loại,dựa vào những yếu tố khác nhau 2.1.Dựa vào nhiệt độ có các phương pháp chiết sau : -Chiết nóng bằng soxhlet hoặc chiết hồi lưu -Chiết nguội

18

Hình 2.1 Chiết nóng bằng soxhlet 2.2.Dựa vào chế độ làm việc có các phương pháp sau: - Gián đoạn -Liên tục -Bán liên tục 2.3.Dựa vào áp suất làm việc có các phương pháp sau : -Áp suất thường (áp suất khí quyển) -Áp suất giảm (Áp suất chân không) -Áp suất cao (làm việc có áp lực)

19

2.4.Dựa vào chiều chuyển động tương hổ giữa hai pha -Ngược dòng -Xuôi dòng -Chéo dòng 2.5.Dựa vào trạng thái làm việc của hai pha,có các phương pháp -Ngâm -Ngấm kiệt 2.6.Dựa vào những biện pháp kỹ thuật đặc biệt Có thể rút ngắn thời gian chiết bằng các Phương pháp sau : -Phương pháp siêu âm - Phương pháp tạo dòng xoáy - Phương pháp mạch nhịp 3. Một số phương pháp chiết xuất 3.1. Phương pháp chiết xuất gián đoạn 3.1.1. Phương pháp ngâm Phương pháp ngâm là phương pháp đơn giản và đã có từ thời xưa Tiến hành: sau khi chuẩn bị nguyên liệu ,người ta đổ dung môi ngập dược liệu trong bình chiết xuất,sau một thời gian rút lấy dịch chiết(lọc hoặc gạn),có thể khuấy trộn để tăng cường hiệu quả chiết xuất Có nhiều cách ngâm: ngâm tĩnh hoặc ngâm động,ngâm nóng hoặc ngâm lạnh,ngâm một lần hay nhiều lần.

• Ưu điểm : là phương pháp đơn giản,thiết bị rẻ tiền • Nhược điểm :năng suất thấp ,thao tác thủ công,khó chiết hết dược liệu nếu chỉ chiết một lần 3.1.2. Phương pháp ngấm kiệt

20

Sau khi chuẩn bị nguyên liệu ,người ta đổ dung môi ngập dược liệu trong bình chiết xuất,sau một thời gian rút lấy dịch chiết(lọc hoặc gạn),rút nhỏ giọt dịch chiết ở phía dưới,đồng thời bổ sung dung môi,cho dung môi chảy chậm.Lớp dung môi ngập dược liệu khoảng 3-4 cm • Ưu điểm : dược liệu được chiết kiệt -Tiết kiệm được dung môi (tái ngấm kiệt) • Nhược điểm: -Năng suất thấp,còn thủ công -Tốn dung môi -Cách tiến hành phức tạp so với phương pháp ngâm 3.2. Phương pháp chiết xuất bán liên tục Phương pháp này có sử dụng một hệ thống thiết bị gồm nhiều bình chiết khác nhau,gồm một dãy 4-16 bình chiết mắc nối tiếp,ở đây quá trình được coi như ngược chiều tương đối vì thực tế dược liệu không chuyển động • Ưu điểm (so với Phương pháp chiết xuất gián đoạn) -Dịch chiết đậm -Dược liệu được chiết kiệt • Nhược điểm: -Hệ thống thiết bị cồng kềnh,tốn nhiều diện tích -Vận hành phức tạp,thao tác thủ công 3.3. Phương pháp chiết xuất liên tục Phương pháp này được thực hiện trong thiết bị làm việc liên tục,dược liệu và dung môi cho vào liên tục và ngược chiều nhau.

• Ưu điểm -Năng suất làm việc cao,tiết kiệm thời gian chiết -Hệ thống làm việc tự động -Dịch chiết đậm đặc và chiết kiệt -Dung môi ít tốn kém 21

• Nhược điểm: -Thiết bị kết cấu phức tạp,đắt tiền -Vận hành phức tạp.

22

Chương 3 : PHƯƠNG PHÁP CHIẾT XUẤT GLYCOSID TIM TỪ LÁ CÁC LOẠI CÂY 1. Cây Trúc Đào 1.1 Giới thiệu đôi nét về cây trúc đào 1.1.1 Trúc đào: Là một loài cây bụi hay cây gỗ nhỏ, thường xanh trong họ La bố ma (Apocynaceae). Nó là loài duy nhất hiện tại được phân loại trong chi Nerium.

Hình 3.1.Một bụi cây trúc đào tại thành phố Long Xuyên.Việt Nam Nó là loài cây bản địa của một khu vực rộng từ Morocco và Bồ Đào Nha kéo dài về phía đông tới khu vực Địa Trung Hải và miền nam châu Á.[1] Thông thường loài cây này mọc xung quanh các lòng suối khô. Nó cao tới 2–6 m, với các cành mọc gần như thẳng. Các lá mọc thành cặp hay trong các vòng xoắn gồm ba lá, các lá dầy và bóng như da, màu lục sẫm, hình mũi mác hẹp, dài khoảng 5–21 cm và rộng 1-3,5 cm, các mép lá nhẵn. Hoa mọc thành cụm ở đầu 23

mỗi cành; màu trắng, vàng hay hồng (tùy theo giống), đường kính 2,5–5 cm, tràng hoa 5 thùy với tua bao quanh ống tràng trung tâm của tràng hoa. Thông thường (nhưng không phải luôn luôn) thì hoa trúc đào có hương thơm. Quả là loại quả nang dài nhưng hẹp, kích thước dài 5–23 cm, nứt ra khi chín để giải phóng các hạt nhỏ phủ đầy lông tơ.

Nước chiết từ lá trúc đào được sử dụng để điều trị sung huyết, cũng như được sử dụng cục bộ để điều trị các rối loạn da[cần dẫn nguồn]. Lá trúc đào chứa hoạt chất chính là glycosid tim, có đến 17 glycosid tim khác nhau. hàm lượng glycosid tim toàn phần trong lá là 0,5%. Đáng chú ý là các glycosid: oleandrin, deacetyloleandrin, neriantin, adynerin.

Trong lá: acid ursolic, rutosid, nicotiflorin Vỏ cây: 4 glycosid tim, plumierid Hạt: 26 glycosid ❑ Tác dụng và công dụng.

Neriolin + các chế phẩm lá trúc đào, tác dụng như chế phẩm lá digital , tác dụng nhanh hơn, ít tích luỹ hơn.

Neriolin làm chậm nhịp tim kéo dài thời kỳ tâm trương =>đặc biệt có lợi đối với bệnh nhân hẹp van 2 lá vì kéo dài thời kỳ tâm trương giúp cho máu có đủ thời giờ xuống tâm thất trái qua lỗ van 2 lá bị hẹp =>lượng máuphóng vào đại tuần hoàn trong mỗi chu chuyển tim lớnhơn =>nâng cao hiệu suất của tim.

Tác dụng lên tim rất nhanh: chỉ sau vài giờ có trườnghợp sau 15-20 phút, bệnh nhân bớt khó thở.

Neriolin thải trừ nhanh.

Tác dụng thông tiểu giảm hiện tượng phù=> 24

Thuốc chữa bệnh tim dùng tròng trường hợp suy tim,khó thở, phù do bệnh tim.

1.1.2. Độc tính Trúc đào là một trong những loài thực vật có độc tính cao nhất và chứa nhiều hợp chất có độc, nhiều hợp chất trong số này có thể gây tử vong ở người, đặc biệt là trẻ em. Độc tính của trúc đào được coi là cực kỳ cao và đã có nhiều thông báo cho thấy trong một số trường hợp chỉ cần một lượng nhỏ cũng đã đủ gây hậu quả tử vong hay cận kề tử vong (Goetz 1998). Đáng kể nhất trong số các chất độc này là oleandrin và neriin, đều là cácglicozit tim mạch (Goetz 1998). Chúng có mặt trong toàn bộ các bộ phận của loài cây này, nhưng chủ yếu tập trung trong nhựa cây. Người ta cũng cho rằng trúc đào còn có thể chứa nhiều hợp chất chưa rõ hay chưa được nghiên cứu khác và chúng có các tác động còn nguy hiểm hơn (Inchem, 2005). Vỏ cây trúc đào chứa rosagenin, có các tác động tương tự như strychnin.Toàn bộ cây này, bao gồm cả nhựa cây màu trắng sữa là rất độc và bất kỳ bộ phận nào đều có thể gây ra các phản ứng có hại cho sức khỏe.

1.1.3. Các triệu chứng ngộ độc

Hình 3.2.Oleandrin, một trong những chất độc có trong trúc đào Ăn phải trúc đào có thể gây ra các triệu chứng đối với cả đường ruột và tim mạch. Các triệu chứng đường tiêu hóa có thể bao gồm buồn nôn và nôn mửa, tiết nhiều nước bọt, các tổn thương vùng bụng, tiêu chảy có thể lẫn hay không lẫn máu, và đặc biệt ở ngựa là đau bụng (Inchem 2005). Các triệu chứng đường 25

tim mạch bao gồm loạn nhịp tim, đôi khi với đặc trưng là đầu tiên nhịp nhanh sau đó chậm dưới mức bình thường. Tim có thể đập thất thường và không có dấu hiệp của nhịp cụ thể. Các trường hợp nghiêm trọng hơn có thể dẫn tới nhợt nhạt da và lạnh do tuần hoàn máu kém hay không ổn định .Các tác động do ngộ độc loài cây này cũng có thể tác động tới hệ thần kinh trung ương. Các triệu chứng này có thể bao gồm thờ thẫn, run rẩy chân tay và các cơ, tai biến ngập máu, xẹp và thậm chí là hôn mê và có thể dẫn tới tử vong Nhựa trúc đào có thể gây tấy rát da, sưng, tấy rát mắt nghiêm trọng và các phản ứng dị ứng đặc trưng của viêm da.

1.2. Phương pháp chiết xuất glycoside tim trong lá trúc đào 1.2.1. Sơ đồ quy trình chiết tách

26

10 g lá trúc đào,tán nhỏ

Bình nón 250 ml

Thêm 100 ml cồn 25% Ngâm trong 24 h

Gạn dịch chiết vào bình 100 ml

Thêm 3ml chì acetat 30%

khuấy đều

Lọc

Chiết bằng cloroform 2 lần ,mỗi lần 8 ml

Loại nước bằng natrisulfat khan

Dịch chiết

1

2

1.2.2. Thuyết minh quy trình

3

4

Tiến hành các phản ứng định tính .định lượng

5

6

27

Cân khoảng 10g lá Trúc đào khô đã tán nhỏ cho vào một bình nón dung tích 250ml. Thêm 100ml cồn 25% rồi ngâm trong 24 giờ. Gạn dịch chiết vào cốc có mỏ dung tích 100ml. Thêm vào dịch chiết 3ml chì acetat 30%, khuấy đều. Lọc qua giấy lọc gấp nếp vào một cốc có mỏ dung tích 100ml. Nhỏ vài giọt dịch lọc đầu tiên vào một ống nghiệm, thêm một giọt chì acetat. Nếu xuất hiện tủa thì ngừng lọc, thêm khoảng 1ml chì acetat 30% vào dịch chiết, khuấy đều, lọc lại và tiếp tục thử đến khi dịch lọc không còn tủa với chì acetat.

Chuyển toàn bộ dịch lọc vào một bình gạn dung tích 100ml. Chiết glycosid tim bằng cách lắc với cloroform 2 lần, mỗi lần 8ml. Gạn lớp cloroform vào một cốc có mỏ đã được sấy khô. Gộp các dịch chiết chloroform và loại nước bằng natrisulfat khan.

Chia đều dịch chiết vào 6 ống nghiệm nhỏ đã được sấy khô. Đặt các ống nghiệm lên giá và bốc hơi trên nồi cách thủy đến khô. Cắn thu được đem tiến hành làm các phản ứng định tính và sắc ký lớp mỏng.

1.2.3. Tiến hành các phản ứng định tính 2.3.1.Phản ứng Liberman Cho vào ống nghiệm có chứa cắn glycosid tim 1ml anhydrid acetic, lắc đều cho tan hết cắn. Nghiêng ống 450. Cho từ từ theo thành ống 0,5ml acid sulfuric đặc, tránh xáo trộn chất lỏng trong ống. Ở mặt tiếp xúc giữa hai lớp chất lỏng sẽ xuất hiện một vòng màu tím đỏ. Lớp chất lỏng phía dưới có màu hồng, lớp trên có màu xanh lá.

2.3.2.Phản ứng Baljet Pha thuốc thử Baljet: Cho vào ống nghiệm to 1 phần dung dịch acid picric 1% và 9 phần dung dịch NaOH 10%. Lắc đều.

Cho vào ống nghiệm có chứa cắn glycosid tim 0,5ml ethanol 90%. Lắc đều cho tan hết cắn. Nhỏ từng giọt thuốc thử Baljet mới pha cho đến khi xuất hiện màu 28

đỏ da cam. So sánh màu sắc với ống chứng là ống không có cắn glycosid tim thấy ống thử có màu đỏ cam đậm hơn ống chứng.

2.3.3.Phản ứng Legal Cho vào ống nghiệm có chứa cắn glycosid tim 0,5ml ethanol 90%. Lắc đều cho tan hết cắn. Nhỏ 1 giọt thuốc thử Natri nitroprussiat 0,5% và 2 giọt dung dịch NaOH 10%. Lắc đều sẽ xuất hiện màu đỏ cam.

So sánh màu sắc với ống chứng là ống không có cắn glycosid tim thấy ống thử có màu đỏ cam đậm hơn ống chứng.

Chú ý: Các phản ứng của vòng lacton cho màu sắc không bền nên cần quan sát màu ngay sau khi nhỏ thuốc thử 2.3.4.Phản ứng Keller-Kiliani Cho vào ống nghiệm chứa cắn glycosid tim 0,5ml ethanol 90%. Lắc đều cho tan hết cắn. Thêm vài giọt dung dịch sắt (III) clorid 5% pha trong acid acetic.

Lắc đều. Nghiêng ống 450. Cho từ từ theo thành ống 0,5ml acid sulphuric đặc, tránh xáo trộn chất lỏng trong ống. Ở mặt tiếp xúc giữa 2 lớp chất lỏng sẽ xuất hiện 1 vòng màu tím đỏ.

Lắc nhẹ, lớp chất lỏng phía trên sẽ có màu xanh lá.

2.3.5.Phản ứng Xanthydrol Cho vào ống nghiệm chứa cắn glycosid tim 0,5 ml thuốc thử Xanthydrol. Ðun ống nghiệm trong nồi cách thuỷ sôi 3 phút, sẽ xuất hiện màu đỏ.

2.3.6. Sắc ký lớp mỏng Dịch chấm sắc ký: Cho vào ống nghiệm có chứa cắn glycosid tim ở trên 2 giọt CHCl3 - EtOH (1 : 1), lắc nhẹ để hòa tan cắn được dịch chấm sắc ký.

Lấy 1mg tinh thể Neriolin chuẩn hòa tan trong 0,5ml CHCl3 - EtOH (1 : 1), lắc nhẹ được dung dịch Neriolin chuẩn để chấm sắc ký.

29

Bản mỏng sắc ký: Bản mỏng tráng sẵn silicagel GF254 (Merck), hoạt hóa ở 1100C trong 1 giờ, bảo quản trong bình hút ẩm để chấm sắc ký.

Dùng mao quản chấm riêng biệt dịch chấm sắc ký và dung dịch Neriolin chuẩn lên bản mỏng silicagel kích thước 2 x 10cm.

Hệ dung môi khai triển: CHCl3 - n-BuOH (9 : 0,5) Bình sắc ký đã được bão hòa dung môi khai triển.

Sau khi khai triển sắc ký, quan sát các vết bằng đèn tử ngoại ở bước sóng 254nm và 366nm, sau đó phun thuốc thử vanilin 1%/ H2SO4.

Kết quả: Sắc ký đồ dịch chiết cắn glycosid tim từ lá Trúc đào phải có vết tương ứng với vết Neriolin chuẩn với Rf = 0,75, có màu xanh đen ở bước sóng 254nm 2. CÂY DƯƠNG ĐỊA HOÀNG 2.1 Tổng quan về cây Tên khoa học Digitalis purpurea L. Tên nước ngoài: Purple foxglove (Anh); digitale pourpre, digitale pourprée, doigtier de Notre-Dame, gant de Notre-Dame (Pháp).

Họ: Hoa mõm chó (Scrophulariaceae).

Mô tả Cây thảo lớn, sống hai năm, cao 0,5-l,5m. Thân nhẵn, màu đỏ tía nhạt. Lá mọc so le, tập hợp thành hình hoa thị ở sát mặt đất, có cuống mập, dải và màu đỏ nhạt, phiến nguyên, gốc gần bằng hoặc hơi thuôn, đầu nhọn, lá gần cụm hoa nhỏ dần, không cuống hoặc cuống rất ngắn, mép có răng tròn nhỏ, mặt dưới màu trắng nhạt.

Cụm hoa mọc trên một cuống dài xuất phát từ giữa túm lá; hoa nhiều màu đỏ tía, mọc thõng xuống; lá bắc nhọn; đài hoa có 5 răng rời nhau; tràng hợp hình phễu chia 2 môi, lốm đốm trắng ở mặt trong môi dưới; nhị 4, trong đó, 2 cái lớn hơn; bầu có 2 ô chứa nhiều noãn. Quả nang, hình trứng, màu nâu, đầu có mũi nhon, khi chín mở ra thành 2 mảnh; hạt nhỏ rất nhiều, màu nâu sáng, hơi sần sùi.

30

Loài dương địa hoàng hoa trắng (Digitalis lanata L.) cũng được dùng.

Dương địa hoàng và tác dụng chữa bệnh của nó Phân bố, sinh thái Digitalis L gồm một số loài phân bố chủ yếu ở vùng ôn đới ấm của châu Âu và châu Á. Có 2 loài là dương địa hoàng hoa tím (D.purpurea) và dương địa hoàng hoa trắng (D. lanata) được trồng phổ biến ở Pháp, Italia, Tây Ban Nha, một số nước Đông Âu và Liên Xô trước đây. Dương địa hoàng dược Viện Dược liệu nhập vào Việt Nam từ cuối những năm 60. Cây trồng thử nghiệm ở Sa Pa, Tam Đảo, Trại thuốc Văn Điển (Hà Nội) và Đà Lạt (1978-1980) đều sinh trưởng phát triển tốt. Đó là loài cây ưa khí hậu ẩm, mát với điều kiện phát triển thích 31

hợp từ 15 đến 20° c. Về mùa đông cây có hiện tượng tàn lụi; sinh trưởng mạnh nhất vào tháng 3-6. Cây trồng ở Sa Pa ra hoa quả nhiều. Hạt giống gieo trồng được. Ở Việt Nam, hiện nay chỉ có Trại thuốc Sa Pa (Viện Dược liệu) còn giữ được giống của cả hai loài dương địa hoàng. Số cá thể của loài hoa trắng còn rất ít, cần chú ý bảo tồn. Cách trồng Dương địa hoàng có nguồn gốc ôn đới. Ở đồng bằng và vùng trung du Bắc Bộ, có thể gieo trồng vào mùa đông,- thu hoạch vào đầu mùa hè. Ở miền núi cao, lạnh, cây được trồng vào mùa xuân và thu hoach vào đầu thu.

Dương địa hoàng được nhân giống bằng hạt. Cây trồng ở đồng bằng và trung du không thu được hạt vì tháng 6-7, thường có mưa to, nhiệt độ cao, cây không thể tiếp tục sinh trưởng được. Ở những nơi mát như Sa Pa, Tam Đảo, cây cho hạt bình thường.

Hạt có thể gieo thẳng (3-4 hạt cho một hốc, về sau tỉa bớt, chỉ giữ lại một cây khoẻ nhất), hoặc gieo trong vườn ươm. Cách này thường được áp dụng hơn vì tiết kiệm công chăm sóc và tận dụng đất đai. Khi cây con có 4 lá thật, đánh đi trồng. Thời vụ gieo hạt ở đồng bằng và trung du Bắc Bộ từ 10/10 đến 15/11, ở miền núi vào tháng 2-3. Đất trồng cần chọn đất thịt nhẹ, đất pha cát, cao ráo, thoát nước, không bị úng ngập dù chỉ 1-2 ngày. Đất được cày bừa nhỏ, để ải, lên thành luống cao 20cm, rộng 0,8-l,2m. Phân lót trung bình dùng 20 tấn phân chuồng ủ với 400kg lân cho một hecta. Có thể trộn thêm ít vôi bột. Phân được bón theo rạch, cách nhau 30cm. Sau đó, chọn ngày có mưa hoặc râm mát đánh cây con ra trồng với khoảng cách 30.20cm. Trồng xong cần tưới ngay và giữ ẩm thường xuyên cho tới khi cây bén rễ. Trong 30 ngày đầu, chú ý làm cỏ. Sau đó, cứ một tháng làm cỏ xới xáo một lần kết hợp vói bón thúc. Một vụ bón thúc 3-4 lần, mỗi lần dùng 54kg/ha urê pha loãng để tưới.

Dương địa hoàng hay bị sâu xám, rệp hại lá, bệnh thối gốc, héo cây. Thường xuyên kiểm tra phát hiện và có biện pháp phòng trừ.

Lá thu hoạch một lúc vào tháng 6-7. Chọn ngày nắng, cắt lá về, băm nhỏ, ủ men thuỷ phân rồi sấy khô ở 50-60° c. Lá không xử lý kịp thời sẽ không có giá trị. Năng suất trung bình đạt 2,5-2,7 tấn/ha.

Bộ phận dùng 32

Lá dương địa hoàng được đùng làm nguyên liệu chiết xuất các glycosid chữa tim.

Thành phần hoá học Các glycosid tim: Lá dương địa hoàng có khoảng 20 glucosid cường tim mà phần genin của chúng thuộc 3 nhóm : gitoxigenin (1), gitaloxigenin (2) và đigitoxigenin (3). Trong đó, glycosid chủ yếu là purpurea glycosid A với tỷ lệ 52,6mg%, purpurea glucosid B 50,7mg% và glucogitaloxin 108,6mg%. Đó là những glycosiđ sơ cấp. Dưới tác dụng của enzym digipurpidase có trong cây, các glycosid sơ cấp bị cắt glucose cuối mạch, với purpurea glycosid A cho digitoxin (còn gọi là digitoxosid hoặc digitalin kết tinh). Digitalin khó tan trong nước, hơi tan trong cloroform, tan trong cồn và kết tinh trong cồn loãng dưới dạng vi tinh thổ trắng, vị rất đắng [a]D20 = +16,5 đến + 18,5 (2% trong cloroform). Digitalin được ghi vào dược điển của nhiều nước.

Với purpurea glycosid B, glucose bị cắt cho gitoxin, còn glucogitaloxin cho gitaloxin.

Các glycosid có phần aglycon là digitoxigenin gồm: • Purpurea glycosid A (desacetyl diginalid A) C47H740l8 glycosid: digitoxigenin + 3mol D.digitoxose + Imol glucose • Orodosid H C30H46O8 glycosid: digitoxigenin + D.digitalose • Digitoxin (digitalin nativelle) C41H64013 glycosid : digitoxigenin + 3mol digitoxose * Các glycosid có phần aglycon là gitoxigenin gồm : • Purpurea glycosid B (desacetyl diginalid B) C47H74O19 glycosid : gitoxigenin + 3mol digitoxose + lmol glusose • Gitorin C29H440l0, glycosid : gitoxigenin + lmol glucose • Strospesid (Desgluco - digitalinum verum C36H46O9 glycosid : gitoxigenin + D digitalose • Digitalinum verum : C36H56014 glycosid : gitoxigenin + D. digitalose + glucose

33

• Gitoxin : (Anhydrogitalin kraft, bigitalin) C41H64014 glycosid : gitoxigenin + 3mol D. digitoxose Các glycosid có genin là gitaloxigenin • Verodoxin (16 formyl strospesid) C31H46O10 glycosid : gitaloxigcnin + D. digitalose • Gitaloxin (16 formyl gitoxin) glycosid: gitaloxigenin + 3 mol D.digitoxose • Glucogitaloxin (16 formyl purpurea glycosid B) glycosid : gitaloxin + glucose Hạt dương địa hoàng chứa khoảng 30 loại glycosid cường tim với hàm lượng chừng 0,5% gồm digitalinum verum hàm lượng khoảng 0,2% glucoverodoxin (verodoxin + glucose).

Các thành phần khác: - Saponosid: Gồm những glycosid có khung steroid, chủ yếu có trong hạt, một lượng nhỏ trong lá. Các chất saponosid làm cho những cardenolid trong dược liệu dễ hoà tan và dễ hấp thu trong cơ thể.

Saponosid quan trọng nhất là digitonin (digitonosid) được Schemieđeberg phân lập năm 1875. Hai saponosid khác là tigonin (tigonosid) và gitonin (gitonosid).

Digitonin kết tủa gần như hoàn toàn với cholesterol nên được ứng dụng để định lượng cholesterol trong sinh hoá và các sterol khác trong thực vật - Digitanol - glycosid : là những steroid phần aglycon có 21 carbon. Các glycosid này chưa thấy có tác dụng gì quan trọng. Chất chính là diginin khi thuv phân cho diginigenin và phần đường là diginose nối vào OIH ở C3, đigifolein có aglycon là digiíogenin có thêm OH (P) ở C2 Ngoài ra trong lá còn có 10 dẫn chất anthraquinon, chủ yếu là digitolutein (1 methoxy - 2 hydroxy 3 methyl anthraquinon); các dẫn chất flavonoid gồm digitoflavonoid (7ß glycosid của 5.7.3'4' tetrahydroxy flavon) và digicitrin (5.3' dihydroxy 3.6.7.8.4'.5' hexamethoxy ílavon); papalosid = luteolin + glucose; các acid hữu cơ như cafeic, formic, acetic, sucinic, lactic, citric; các acid béo như myristic, palmitic, cerotic, oleic, linoleic, linolenic, melisyl alcol; các sterol: sitosterol và các acid amin : cholin, acetylcholin.

2.2 Tác dụng dược lý 34

Các glycosid của dương địa hoàng có những tác dụng sau : Tăng cường sức co bóp cơ tim: Tác dụng này thể hiện rõ trên động vật thí nghiệm cũng như trên người bệnh, trên tim cô lập cũng như trên tim tại chỗ, có tính đặc hiệu cao và tác dụng trực tiếp trên cơ tim. Tác dụng còn thể hiện đối với tim bình thường cũng như trường hợp suy tim. Đối với tim bình thường, các glycosid cường tim trong khi tăng cường sức co bóp cơ tim đồng thời cũng gây co bóp các mạch máu ngoại vi, làm tăng trở kháng ngoại vi, lượng máu trở về tim giảm, cho nên lượng máu do tim đẩy ra khi co bóp không được tăng cường.

Còn trong trưòng hợp suy tim, trên cơ sở sức co bóp của cơ tim bị suy yếu , tác dụng tăng cường sức co bóp của thuốc thông qua các bộ phận cảm nhận về áp lực ở xoang động mạch cổ và cung động mạch chủ gây nên các phản xạ điều tiết, làm giảm hoạt động hệ thần kinh giao cảm, gây giãn mạch ngoại vi, trở kháng ngoại vị giảm, lượng máu trở về tim tăng, do đó lượng máu do tim đẩy ra được gia tăng. Ngoài tác dụng tăng cường sức co bóp cơ tim, các glycosid cường tim còn có tác dụng kéo dài một cách tương đối thời gian tim nghỉ và làm giảm lượng tiêu hao oxygen của tim bị suy yếu, do đó là thuốc thích hợp để điều trị suy tim.

Làm giảm nhịp đập của tim: Trong trường hợp suy tim, lượng máu do tim đẩy ra khi co bóp giảm, gây nên các phản xạ điều tiết làm cho nhịp tim tăng nhanh.

Glycosid cường tim tăng cường sức co bóp cơ tim dẫn đến lượng máu do tim đẩy ra tăng, nên không còn phản xạ tăng nhanh nhịp tim nữa.

Tác dụng ức chế dẫn truyền: Glycosid cường tim có tác dụng kéo dài thời gian trơ của hệ thống dẫn truyền và ức chế sự dẫn truyền nhĩ-thất. Dùng với liều điều trị thông thường, glycosid cường tim chỉ hơi kéo dài tốc độ dẫn truyền và không ảnh hưởng đến nhịp đập bình thường của tim, còn với liều ngộ độc tốc độ dẫn truyền bị kéo đài rõ rệt, gây nên blốc nhĩ-thất. Tác dụng ức chế dẫn truyền và kéo dài thời gian của hệ thống dẫn truyền rất có lợi cho việc điều trị rung nhĩ. Ảnh hưởng đối với tâm đồ: Những biến đổi của sóng T xuất hiện sớm nhất, đoạn ST thường hạ thấp, sóng T trở thành 2 pha hoặc đảo ngược. Sự thay đổi của sóng T là dấu hiệu để theo dõi tác dụng của glycosid cường tim đối với chuyển hoá cơ tim, những biến đổi này sẽ biến mất sau khi ngừng thuốc 2-3 tuần lễ. Phức bộ sóng QRS và khoảng Q-T rút ngắn; khoảng P- p tăng biểu thị nhịp tim giảm. Khoảng P-R hoặc P-Q tăng biểu thị dẫn truyền bị kéo dài.

35

Chuyển hoá của thuốc trong cơ thể, sau khi uống, các glycosid cường tim được hấp thu chủ yếu qua đường tiêu hoá, digitoxin được hấp thu hoàn toàn và ổn định, còn tình trạng hấp thu của gitaloxin không ổn định, trong cơ thể dễ chuyển thành gitoxin mà gitoxin thì hầu như không bị hấp thu. Sau khi được hấp thu vào máu, glycosid cường tim kết hợp với protein huyết thanh ở mức độ nhất định, digitoxin kết hợp với lượng lớn nhất. Quá trình thanh thải của digitoxin chủ yếu là qua chuyển hoá ở gan. Một số chất cảm ứng men gan như phenobarital, thiopentan có tác dụng thúc đẩy quá trình chuyển hoá của thuốc, do đó dẫn đến hiện tượng làm giảm nồng độ digitoxin trong máu. Digitoxin bằng đường uống tác dụng xuất hiện rõ sau khi dùng thuốc 2 giờ và đạt đỉnh cao sau 8-12 giờ. Độc tính cấp: Digitoxin trên chuột lang, bằng đường uống có LD50= 60mg/kg, còn trên mèo cũng bằng đưòng uống LD50 của digitoxin là 0,18mg/kg. Gitoxin - trên chuột nhắt trắng, bằng đường tiêm phúc mạc có LD50 = 6,4mg/kg, còn trên chuột cống trắng LD50 là 21,0mg/kg.

2.3 Công dụng Chữa suy tim - Dùng bột lá, viên digitalis hoặc dung dịch tiêm digitoxin.

Viên digitaliy. 2-3 ngày đầu mỗi ngày 0,05-0,2g, sau đó dùng liều duy trì mỗi ngày 0,07-0,lg. Liều tối đa dùng cho 1 lần 0,4g và cho 1 ngày l,0g.

Dung dich tiêm digitoxin (lml có 0,2mg digitoxin- 0,2%), mỗi lần tiêm 0,25lml. Ở Việt Nam, từ lá cây dương địa hoàng, Viện Dược liệu đã nghiên cứu sản xuất một hỗn hợp các glycosid, đặt tên là ditozid.

Qua nghiên cứu trong phòng thí nghiệm cũng như điều trị thử nghiệm trên lâm sàng đã đi đến một số kết luận sau: ditozid cũng như một số glucosid cường tim khác, có tác dụng điển hình đối với hoạt động của tim. Trên tâm nhĩ cô lập chuột lang cũng như tim ếch cô lập, ditozid với nồng dộ thấp tăng sức co bóp và trương lực cơ tim, đồng thời có tác dụng hồi phục sức co bóp của tim đã bị suy yếu, còn với nồng độ cao thì xuất hiện những rối loạn nhịp tim. Ditozid có hoạt tính sinh vật tương đối cao, bằng 75% hoạt tính sinh vật của digitoxin, một đơn vị mèo của của ditozid là 1,046 ± 0,014mg/kg thể trọng. Ditozid được hấp thu hoàn toàn qua đường tiêu hoá. Do đó có thể dùng thuốc qua đường uống.

Ditozid có độ tích luỹ nhất định, nhưng thấp hơn digitoxin.

Ditozid được sử dụng điều trị thử nghiêm trên lâm sàng tại Bệnh viện Bạch Mai cho 35 bệnh nhân. Kết quả 2 bệnh nhân có biến chứng nhồi máu phổi phải 36

ngừng thuốc, còn lại trong số 33 bệnh nhân có hiệu quả, trong đó có 22 bệnh nhân đạt hiệu quả cao, 6 bệnh nhân đạt hiệu quả vừa, 5 bệnh nhân đạt hiệu quả ít và không có trường hợp nào bệnh nặng thêm. Như vậy, sau khi dùng ditozid tỷ lệ bệnh nhân đạt hiệu quả cao và vừa chiếm 84%. Để đạt được kết quả trên, đối với bệnh nhân suy tim độ 2 và độ 3 đã sử dụng một tổng liều ditozid là 5,4 ± 2,6mg với số ngày điều tri là 6 ±2 ngày, còn với suy tim độ 4 đã sử dụng một tổng liều là 9,6 ± 3,6mg với số ngày điều trị là 12 ± 3 ngày.

3. CÂY SỪNG TRÂU: 3.1 TỔNG QUAN VỀ CÂY: Tên khoa học: Strophanthus caudatus (Linnaeus) Kurz; thuộc họ Trúc đào (Apocynaceae).

Tên đồng nghĩa: Echites caudata Linnaeus, Mant. Pl. 52. 1767; Nerium caudatum (Linnaeus) Lamarck.

37

Tên khác: Dây vòi voi, Thuốc bắn đuôi, Sừng trâu hoa đỏ, Sừng bò.

Bộ phận dùng: Hạt và nhựa (Latex et Semen Strophanthi Caudati).

Phân bố và thu hái: Cây phân bố ở độ cao từ 500-900 m so với mực nước biển. Cây mọc hoang ở nhiều địa phương nước ta. Trên thế giới cây phân bố ở các nước Cambodia, India, Indonesia, Lào, Malaysia, Myanmar, Philippines, Singapore, Thailand.

Thu hái: Thu lấy nhựa cây quanh năm.

Mô tả: Cây đứng hay dây leo có mủ trong. Thân tròn có nhiều lỗ bì. Lá to, thuôn ngọn giáo hay thuôn bầu dục, có mũi hay gần nhọn ở đỉnh, thành góc ở gốc, hơi dai, dài 12-32cm, rộng 4-7cm. Hoa đỏ, thành xim ở ngọn, dài 4-5cm. Lá đài nhọn, cánh hoa dài. Quả đại 2, rất to dài 18-22cm, rộng 2,5cm ở gốc. Hạt nhiều, dài 1,75cm, rộng 6mm, có lông mào dài 3,5cm màu trắng.

3.2.Thành phần hóa học: Sừng trâu hoa đỏ chưa được nghiên cứu nên chỉ mới xác định trong hạt có các glycoside tim. Glycoside tim thuộc nhóm cardenolid, saponin, hạt chứa chất béo.

3.3.Tính vị, tác dụng: Dịch chiết glycoside tim Sừng trâu có tác dụng cường tim, lợi niệu, tiêu thũng.

3.4.Công dụng, cách dùng: Hạt là nguyên liệu chế strophathin pha thuốc tiêm trị bệnh tim. Nhựa có độc, thường dùng trộn lẫn với nhựa cây Sui (Antiaris toxicaria Lesch.) để tẩm mũi tên làm thuốc săn bắn. Khi chế xong, pha thêm dịch lá thuốc lá để làm mềm.

Nhựa có thể làm thuốc hạ nhiệt.

Chú ý: 38

Toàn cây Sừng trâu có nhiều nhựa mủ, rất độc, khi vào mắt có thể bị mù, cần cẩn thận khi tiếp xúc với cây này.

4. CÂY THÔNG THIÊN: 4.1 Giới thiệu đôi nét về cây thông thiên 3.1.1.Tên cây : Thông thiên, cây đầu tây.

Mô tả : Cây nhỏ, cao 2 - 3m. Cành mang nhiều vết sẹo do lá rụng để lại. Lá mọc so le, hình mác hẹp, gân chính rõ.Hoa to, màu vàng tươi mọc thành xim gồm 2 - 3 cái ở kẽ lá gần ngọn.Quả hạch, có cạnh nhẵn.Hạt màu nâu.Toàn cây có nhựa mủ trắng.

Hình 4.1. Cây thông thiên Phân bố : Cây nhập trồng làm cảnh ở khắp nơi.

Bộ phận dùng : Hạt. Thu hái quả khi chín. Phơi khô.Khi dùng, đập vỡ vỏ, lấy nhân.

Thành phần hóa học : Hạt thông thiên chứa các glucosid trợ tim như theventin (A, B) 2`-O-acetyl cerberosid, neriifolin, cerberin, peruvosid, theveneriin, acid peruvosidic.

39

Công dụng : Thuốc trợ tim, chữa suy tim. Dùng hoạt chất thevetin chiết từ hạt dưới dạng dung dịch 1o/oo để uống, ngày 1 - 2ml, hoặc dạng ống tiêm 2ml = 1mg, ngày 1 - 2 ống.Hạt giã nát còn dùng làm thuốc trừ sâu.Thuốc rất độc 3.1.2. Thành phần hoá học Hạt Thông thiên chứa các glycosid tim khi thuỷ phân cho phần aglycon là cannogenin, cannogenol, digitoxigenin, acid cannogenic: - Thevetin A: Cannogenin + L-thevetose + D-glucose + D-glucose - Peruvosid: Cannogenin + L-thevetose -Acetyl peruvosid: Cannogenin + acetyl L-thevetose -Theveneriin: Cannogenol + L-thevetose - Thevetin B: digitoxigenin + L- thevetose + D-glucose + D-glucose - Acetyl thevetin B: digitoxigenin + acetyl L-thevetose + (glucose)2 -Thevebiosid: digitoxingenin + L- thevetose + D glucose - Neriifolin: Digitoxingenin + L-thevetose - Acetyl? neriifolin: Digitoxingenin + acetyl L-thevetose -Thevefolin: có thể là uzarigenin + L-thevetose (uzarigenin khác digitoxingenin do cấu hành ở C5) - Perusitin: acid cannogenic + L-thevetose Thevetin là tên gọi của hai chất thevetin A và thevetin B. Hai chất này có độ chảy gần giống nhau (190 - 1950C) và đồng kết tinh.

Trong hạt lượng neriifolin chiếm nhiều nhất có thể đến 6 - 8%. Hạt còn chứa 1 flavonoid là 5 methylether apigenin và 1 iridoid glucosid là thevesid.

Thevetosid là hỗn hợp của 3 glucosid tim chiết từ hạt Thông thiên gồm peruvosid, neriifolin và cerberin. Ngoài ra còn 2 chất glucosid khác chưa xác định được tên.

4.2.Chiết xuất: hạt được loại chất béo bằng ether dầu hỏa rồi chiết bằng methanol nóng. Bốc hơi dung môi, cắn còn lại được hòa tan bằng butanol. Lắc dung dịch butanol

40

với nước, thevetin (thevetin A và B) là những thành phần cực nhiều hơn sẽ tan trong nước. Bốc hơi nước, thevetin sẽ kết tinh nhưng còn lẫn tạp chất cần tinh chế lại, hiệu suất khoảng 1%.

4.3. Tác dụng và công dụng Những chế phẩm từ Thông thiên đều có tác dụng điển hình của một thuốc cường tim như tăng cường sức co bóp cơ tim. Với liều điều trị, thuốc làm chậm nhịp tim, còn với liều lớn lại gây ngộ độc, làm nhịp tim đập nhanh, rối loạn nhịp và cuối cùng ngừng đập ở thời kỳ tâm thu. Tác dụng cường tim của các chế phẩm từ Thông thiên xuất hiện nhanh, thời gian duy trì tác dụng ngắn, hấp thu tốt qua đường tiêu hoá, độ tích luỹ trong cơ thể thấp. Do đó, các chế phẩm này được dùng điều trị dài ngày mà không có hiện tượng ngộ độc do tích luỹ.

Hiệu lực của các chế phẩm từ Thông thiên cũng như các thuốc cường tim khác thường được biểu thị bằng đơn vị mèo, ếch, bồ câu hoặc chuột lang.

41

KẾT LUẬN Dựa vào kỹ thuật tách chiết với sự có mặt chloroform ta thu được cắn glycosid tim ,sau đó tiến hành các phản ứng định tính định lượng trước khi sắc ký bản mỏng bằng silicagel . Để thu được dịch chiết có hiệu suất cao ,đòi hỏi kỹ thuật viên thao tác cẩn thận và chính xác,quá trình lọc phải thực hiện nhiều lần để lấy toàn bộ dịch chiết.

Trong khuôn khổ đề tài đã cho,em đã hoàn thành “ tìm hiểu các phương pháp chiết xuất glycosid tim ở lá cây trúc đào và hạt cây thông thiên…” ,đây là hai loại cây điển hình chứa họ glycosid tim,ngoài các loại cây này,còn có rất nhiều cây khác chứa họ glycosid tim và các phương pháp chiết xuất cũng tương tự ,tuy nhiên cần chú ý đến hệ dung môi dung để tách sao cho quá trình tách được hiệu quả,thu được hiệu suất cao.

42

TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Giáo trình Hợp chất thiên nhiên-TS.Nguyễn Văn Bời-ĐHCN.TPHCM 2. Giáo trình chuyên đề Hợp chất thiên nhiên – thầy Lê Văn Đăng – ĐHSP.TPHCM 3. http://www.hopchatthiennhien.wordpress.com/ 4. http://www.duoclieu.org/ 5. http://www. duoclieu.net/ 6. www.vinabook.com 7.Chemistry of Natural Compounds -www.springer.com

43