Đề Tài Tổ Chức Dạy Học Chủ Đề “Sinh Trưởng Và Phát Triển ở Động Vật” Cho Học Sinh ở Trường THPT

LUẬN VĂN LL & PP DẠY HỌC BỘ MÔN SINH HỌC

vectorstock.com/30118759

Ths Nguyễn Thanh Tú eBook Collection

Đề tài "Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn" Tác giả Nguyễn Thị Minh Nguyệt WORD VERSION | 2019 EDITION ORDER NOW / CHUYỂN GIAO QUA EMAIL TAILIEUCHUANTHAMKHAO@GMAIL.COM

Tài liệu chuẩn tham khảo Phát triển kênh bởi Ths Nguyễn Thanh Tú Đơn vị tài trợ / phát hành / chia sẻ học thuật : Nguyen Thanh Tu Group Hỗ trợ trực tuyến Fb www.facebook.com/DayKemQuyNhon Mobi/Zalo 0905779594

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ MINH NGUYỆT

TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN Ở ĐỘNG VẬT” CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG THPT NGÂN SƠN, TỈNH BẮC KẠN

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM

NGUYỄN THỊ MINH NGUYỆT

TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN Ở ĐỘNG VẬT” CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG THPT NGÂN SƠN, TỈNH BẮC KẠN Ngành: LL & PP dạy học bộ môn Sinh học Mã số: 8140111

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN PHÚC CHỈNH

THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CAM ĐOAN Luận văn Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn được thực hiện từ tháng 5 năm 2018 đến tháng 8 năm 2019.

Tôi xin cam đoan: Luận văn sử dụng các thông tin từ nhiều nguồn khác nhau, các thông tin đó đã được chọn lọc, phân tích, tổng hợp, xử lí và đưa vào luận văn đúng quy định.

Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực và chưa được công bố, sử dụng trong bất kì công trình nghiên cứu của tác giả nào khác./.

Thái Nguyên, ngày 15 tháng 11 năm 2019 Tác giả Nguyễn Thị Minh Nguyệt

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

LỜI CẢM ƠN Trước tiên tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến Ban Giám hiệu, Ban Chủ nhiệm khoa cùng tất cả các thầy cô khoa Sinh học, Trường Đại học sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành khóa học.

Tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Phúc Chỉnh đã trực tiếp hướng dẫn nhiệt tình, cẩn thận, đưa ra những định hướng quý báu để tôi hoàn thành luận văn.

Tôi xin gửi lời cảm ơn tới Ban giám hiệu, các thầy cô giáo bộ môn, giáo viên môn Sinh học cùng các em học sinh trường THPT Ngân Sơn, huyện Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn đã tạo điều kiện cho tôi trong quá trình thực nghiệm đề tài.

Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp luôn động viên và hỗ trợ trên mọi phương diện trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài.

Dù đã có nhiều cố gắng, song do điều kiện thời gian còn hạn chế nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong sự chỉ dẫn, đóng góp ý kiến của các nhà khoa học, các thầy cô giáo, bạn bè, đồng nghiệp để luận văn được hoàn thiện.

Tôi xin trân trọng cảm ơn./.

Thái Nguyên, tháng 11 năm 2019 Tác giả Nguyễn Thị Minh Nguyệt

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ...................................................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH ............................................................................... v MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................. 3 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu .......................................................................... 3 4. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 3 5. Nội dung nghiên cứu................................................................................................. 4 6. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 4 7. Những đóng góp mới của đề tài luận văn ................................................................. 4 8. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 5 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ...................................................... 6 1.1.

Tổng quan về dạy học theo chủ đề .................................................................. 6

1.1.1.

Trên thế giới..................................................................................................... 6

1.1.2.

Ở Việt Nam ...................................................................................................... 6

1.2.

Cơ sở lí luận ..................................................................................................... 7

1.2.1.

Khái niệm dạy học theo chủ đề ....................................................................... 7

1.2.2.

Dạy học theo chủ đề và dạy học truyền thống................................................. 8

1.2.3.

Mục tiêu của dạy học theo chủ đề ................................................................. 10

1.2.4.

Vai trò của GV trong dạy học theo chủ đề .................................................... 11

1.2.5.

Vai trò của HS trong dạy học theo chủ đề .................................................... 11

1.2.6.

Đặc điểm dạy học theo chủ đề ...................................................................... 12

1.2.7.

Các loại chủ đề dạy học ................................................................................. 13

1.2.8.

Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học theo chủ đề ............................... 14

1.2.9.

Phương tiện dạy học ..................................................................................... 15

1.2.10. Các bước chuẩn bị dạy học theo chủ đề ........................................................ 17 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

1.2.11. Tiến trình dạy học cụ thể cho chủ đề học tập ............................................... 19 1.2.12. Kiểm tra đánh giá........................................................................................... 21 1.2.13. Điều kiện tổ chức dạy học theo chủ đề .......................................................... 22 1.2.14. Ý nghĩa của dạy học theo chủ đề ................................................................... 23 1.2.15. Dạy học theo chủ đề và vấn đề phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh ............................................................................................ 23 1.3. Cơ sở thực tiễn ..................................................................................................... 24 Kết luận chương 1 ....................................................................................................... 31 Chương 2. TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN Ở ĐỘNG VẬT” CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NGÂN SƠN, TỈNH BẮC KẠN ............................... 32 2.1.

Cơ sở khoa học của dạy học theo chủ đề phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật bậc THPT ........................................................................................ 32

2.1.1.

Mục tiêu, chương trình, nội dung phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật - THPT ..................................................................................................... 32

2.1.2.

Dạy học Sinh học theo chủ đề là tất yếu và cần thiết .................................... 36

2.1.3.

Vận dụng ý tưởng thiết kế bộ câu hỏi định hướng vào dạy học theo chủ đề....... 38

2.2.

Quy trình thiết kế các chủ đề dạy học “sinh trưởng và phát triển ở động vật” .... 40

2.2.1.

Cấu trúc, nội dung từng bài trong phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” . 40

2.2.2.

Các mạch nội dung Chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ............ 41

2.3.

Tổ chức dạy học cụ thể .................................................................................. 42

2.3.1.

Nguyên tắc xây dựng chủ đề ......................................................................... 42

2.3.2.

Các bước cần thực hiện khi thiết kế dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển”......44

2.3.3.

Sử dụng phương pháp dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ....45

2.3.4.

Tiêu chuẩn đánh giá kết quả học tập ............................................................. 47

2.4.

Xây dựng một số giáo án dạy học theo chủ đề phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT ............................................................................... 48

2.4.1.

Các hình thức thiết kế chủ đề dạy học phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ........................................................................................................ 48

2.4.2.

Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” .................. 49

Kết luận chương 2 ....................................................................................................... 68

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................ 69 3.1.

Mục đích thực nghiệm sư phạm .................................................................... 69

3.2.

Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm.................................................................... 69

3.3.

Nội dung thực nghiệm sư phạm..................................................................... 69

3.4.

Tiến hành thực nghiệm sư phạm ................................................................... 69

3.5.

Phương pháp thực nghiệm sư phạm .............................................................. 72

3.6.

Kết quả thực nghiệm sư phạm ....................................................................... 75

3.6.1.

Kết quả định lượng ........................................................................................ 75

3.6.2.

Kết quả định tính ........................................................................................... 81

3.6.3.

Kết luận về kết quả thực nghiệm ................................................................... 81

Kết luận chương 3 ....................................................................................................... 83 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ........................................................................... 84 1. Kết luận ................................................................................................................... 84 2. Khuyến nghị ............................................................................................................ 84 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 86 PHỤ LỤC

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT

Chữ viết đầy đủ

TT

Chữ viết tắt

1

CHBH

Câu hỏi bài học

2

CHKQ

Câu hỏi khái quát

3

CHND

Câu hỏi nội dung

4

DHTCĐ

5

GV

Giáo viên

6

HS

Học sinh

7

NXB

Nhà xuất bản

8

PPDH

Phương pháp dạy học

9

PHT

Phiếu học tập

10

TN

Thực nghiệm

11

ĐC

Đối chứng

12

THCS

Trung học cơ sở

13

THPT

Trung học phổ thông

Dạy học theo chủ đề

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH Bảng: Bảng 1.1.

So sánh điểm khác biệt giữa dạy học truyền thống và dạy học theo chủ đề .......................................................................................................9

Bảng 1.2.

Thực trạng các phương pháp dạy học phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ....................................................................................25

Bảng 1.3.

Ý kiến của GV về thực trạng tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT ............................................................26

Bảng 1.4.

Ý kiến của GV THPT về vai trò, ý nghĩa tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”- THPT ........................................27

Bảng 1.5.

Ý kiến của GV về những khó khăn khi Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT .......................................28

Bảng 2.1.

Các nội dung, chương trình Phần Sinh học sinh trưởng và phát triển của động vật ...........................................................................................40

Bảng 3.1.

Tiêu chí đánh giá cho các mức điểm của bài kiểm tra ...........................73

Bảng 3.2.

Đặc điểm của các lớp diễn ra thực nghiệm ............................................75

Bảng 3.3.

Kết quả điều tra phiếu hỏi học sinh lớp đối chứng ................................ 76

Bảng 3.4.

Kết quả điều tra phiếu hỏi học sinh lớp thực nghiệm ............................77

Bảng 3.5.

Bảng phân bố tần số kết quả điểm lớp TN và ĐC .................................79

Bảng 3.6.

Bảng phân bố tần suất tích lũy điểm số bài kiểm tra .............................79

Bảng 3.7.

Bảng phân loại kết quả học tập của học sinh .........................................80

Hình: Hình 3.1.

Đồ thị biểu diễn phân bố tần số tích lũy kết quả bài kiểm tra ................. 79

Hình 3.2.

Đồ thị phân loại kết quả học tập của học sinh .......................................... 80

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Xuất phát từ nhiệm vụ đổi mới PPDH Ngày nay, cùng với sự phát triển vượt bậc của khoa học công nghệ, khối lượng tri thức của nhân loại tăng lên nhanh chóng chỉ trong một thời gian ngắn khiến cho các phương pháp dạy học truyền thống trở nên không còn hiệu quả và không đáp ứng được các nhu cầu của xã hội. Chính điều đó đã đặt ra cho nền giáo dục nước nhà yêu cầu cấp thiết phải có sự thay đổi sâu sắc và toàn diện, trong đó nâng cao chất lượng đào tạo là mục tiêu hàng đầu.

Trong rất nhiều các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng đào tạo thì giải pháp đổi mới phương pháp dạy học được xem là khâu vô cùng quan trọng hiện nay ở tất cả các cơ sở giáo dục. Luật Giáo dục 2005 khẳng định phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh. Thông báo kết luận số 242-TB/TW ngày 15/4/2009 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 2 (khóa VIII), phương hướng phát triển giáo dục và đào tạo đến năm 2020 cũng nêu rõ tiếp tục đổi mới phương pháp dạy và học, khắc phục cơ bản lối truyền thụ một chiều. Phát huy phương pháp dạy học tích cực, sáng tạo, hợp tác; giảm thời gian giảng lý thuyết tăng thời gian tự học, tự tìm hiểu cho học sinh, sinh viên; gắn bó chặt chẽ giữa học lý thuyết và thực hành, đào tạo gắn với nghiên cứu khoa học, sản xuất và đời sống. Như vậy, việc chuyển từ hình thức GV giữ vai trò trung tâm trong giờ học và có nhiệm vụ truyền đạt thông tin cho HS sang hình thức HS giữ vai trò trung tâm, thì GV tổ chức hoạt động nhận thức cho HS qua đó phát huy tính tích cực, độc lập và sáng tạo của HS. GV dạy HS cách học thông qua quá trình dạy, rèn luyện kĩ năng học tập cho HS nhằm phát huy tính tích cực nhận thức, rèn luyện phương pháp tự học, độc lập sáng tạo cho HS. Những định hướng trên đây đặt ra cho ngành giáo dục nói chung, giáo dục phổ thông nói riêng nhiệm vụ quan trọng về việc nghiên cứu đổi mới phương pháp dạy học nhằm nâng cao hơn nữa chất lượng dạy học.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

1.2. Xuất phát từ thực trạng hạn chế trong tổ chức dạy học ở Trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn Trước những yêu cầu mới của sự phát triển giáo dục trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, việc đổi mới phương pháp dạy học ở tỉnh Bắc Kạn nói chung, ở huyện Ngân Sơn nói riêng vẫn còn nhiều hạn chế. Với đặc điểm là vùng dân tộc thiểu số, vùng sâu vùng xa, điều kiện học tập còn nhiều thiếu thốn, phương pháp tổ chức học tập chưa thật sự phù hợp với đối tượng HS, do đó hiệu quả của việc dạy và học chưa cao. Bởi vậy, việc đổi mới phương pháp dạy học ở các cơ sở giáo dục là cần thiết. Việc tăng cường sử dụng các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học tích cực cho HS là quan trọng, và một trong số các biện pháp đó là biện pháp dạy học theo chủ đề, sẽ giúp nâng cao chất lượng dạy và học đồng thời góp phần đào tạo nguồn nhân lực phục vụ nhu cầu phát triển của địa phương.

1.3. Do yêu cầu nâng cao chất lượng dạy học sinh học nói chung, dạy học chủ đề sinh trưởng và phát triển ở động vật nói riêng Sinh học là một ngành khoa học tự nhiên nghiên cứu về giới tự nhiên hữu cơ.

Nhiệm vụ của nó là tìm hiểu đặc điểm cấu tạo và hoạt động của các cơ thể sống, giải thích bản chất của các hiện tượng sống, cơ chế của các quá trình diến ra trong các tổ chức sống, khám phá các qui luật phát sinh phát triển của sinh giới để không những giúp con người nhận thức đúng nguồn gốc tự nhiên của sự sống mà còn giúp con người vận dụng có hiệu quả các qui luật đó vào thực tiễn; điều khiển, cải biến sinh vật phục vụ cho mục đích của mình. Đối tượng của sinh học là sự sống, một dạng vật chất phức tạp, vì vậy việc tổ chức dạy học sinh học cho HS một cách hợp lí, khoa học, hiệu quả phù hợp với từng nội dung kiến thức là rất cần thiết.

Dạy học theo chủ đề là một mô hình mới cho hoạt động lớp học thay thế cho lớp học truyền thống (với đặc trưng là những bài học ngắn, cô lập, những hoạt động lớp học mà giáo viên giữ vai trò trung tâm) bằng việc chú trọng những nội dung học tập có tính tổng quát, liên quan đến nhiều lĩnh vực, với trung tâm tập trung vào học sinh và nội dung tích hợp với những vấn đề, những thực hành gắn liền với thực tiễn.

Với mô hình này, học sinh có nhiều cơ hội làm việc theo nhóm để giải quyết những vấn đề xác thực, có hệ thống và liên quan đến nhiều kiến thức khác nhau. Các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

em thu thập thông tin từ nhiều nguồn kiến thức. Hướng tới các mục tiêu: chiếm lĩnh nội dung kiến thức khoa học, hiểu biết tiến trình khoa học và rèn luyện các kĩ năng tiến trình khoa học như: quan sát, thu thập thông tin, dữ liệu; xử lý (so sánh, sắp xếp, phân loại, liên hệ… thông tin); suy luận, áp dụng thực tiễn. Đối với sinh học sinh trưởng phát triển là nội dung sinh học quan trọng mang tính trừu tượng, phản ảnh đặc tính sống ở các cấp độ tổ chức sống khác nhau. Có hoạt động sống này thì các hoạt động sống khác mới thực hiện được. Nghiên cứu chủ đề sinh trưởng và phát triển ở động vật cũng là một trong những chủ đề chính trong chương trình sinh học phổ thông, xác định được vấn đề cốt lõi của chủ đề và tổ chức học sinh học tập theo lôgic vận động và phát triển sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy học sinh học ở trường phổ thông hiện nay. Tuy nhiên điều này có thể sẽ gây khó khăn cho nhiều GV khi xây dựng kế hoạch dạy học và tổ chức các hoạt động\dạy học phù hợp dẫn tới chưa phát huy được tính sáng tạo của HS trong dạy học và giúp HS phát triển năng lực vận dụng kiến thức đã tiếp thu được trong quá trình học vào thực tiễn cuộc sống ở địa phương.

Xuất phát từ những cơ sở lý luận và thực tiễn trên, tôi chọn đề tài nghiên cứu: Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn.

2. Mục tiêu nghiên cứu Xây dựng chủ đề “sinh trưởng và phát triển ở dộng vật” và tổ chức dạy học chủ đề “sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho HS ở trường phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn”.

3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” và tổ chức dạy học cho HS ở trường phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn.

- Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học Sinh học ở lớp 11 (THPT).

4. Giả thuyết khoa học Nếu thiết kế được chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” và tổ chức dạy học một cách hợp lý thì sẽ phát triển được kĩ năng tìm hiểu hay nghiên cứu thế giới tự nhiên cho học sinh ở trường phổ thông, tỉnh Bắc Kạn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

5. Nội dung nghiên cứu - Hệ thống hóa cơ sở lí luận khoa học về dạy học theo chủ đề, phát triển năng lực cho HS trong dạy học.

- Đề xuất biện pháp tổ chức dạy học theo chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”, bậc THPT. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả của việc vận dụng dạy học chủ đề đến sự phát triển kĩ năng tri thức khoa học cho HS ở trường phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn.

6. Phương pháp nghiên cứu * Các phương pháp nghiên cứu lý thuyết - Nghiên cứu các văn bản có tính pháp lí của Đảng, Chính phủ, Bộ GD & ĐT về chiến lược phát triển, đổi mới giáo dục, chiến lược đổi mới PPDH. - Nghiên cứu cơ sở lí luận về PPDH Sinh học, việc xây dựng kế hoạch dạy học và tổ chức dạy học sinh học ở trường phổ thông.

- Nghiên cứu những tài liệu về dạy học chủ đề, phát triển năng lực.

- Nghiên cứu các tài liệu như: Chương trình giáo dục phổ thông môn Sinh học, chuẩn kiến thức kĩ năng môn Sinh học… làm cơ sở cho việc xây dựng kế hoạch dạy học và tổ chức dạy học sinh học ở trường phổ thông. * Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Điều tra thực trạng về vận dụng dạy học theo chủ đề, biện pháp phát triển kĩ năng tìm hiểu tri thức khoa học cho HS trung học phổ thông Bắc Kạn.

- Phương pháp hỏi ý kiến chuyên gia.

- Phương pháp thực nghiệm sư phạm tại trường trung học phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn. * Phương pháp phân tích số liệu thực nghiệm Sử dụng thống kê toán học và phần mềm M. Excel.

7. Những đóng góp mới của đề tài luận văn - Góp phần làm sáng tỏ lý thuyết dạy học theo chủ đề và phát triển kĩ năng tìm hiểu tri thức khoa học cho HS trung học phổ thông Bắc Kạn.

- Xác định cấu trúc nội dung của chủ đề sinh trưởng và phát triển ở động vật.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

- Xây dựng con đường có hiệu quả để hướng dẫn học sinh nghiên cứu chủ đề sinh trưởng và phát triển ở động vật.

- Xác định cấu trúc năng lực tìm hiểu tri thức khoa học.

- Xây dựng bảng tiêu chí và công cụ đánh giá kĩ năng tìm hiểu tri thức khoa học.

8. Giới hạn và phạm vi nghiên cứu - Giới hạn nghiên cứu: Đề tài chỉ tập trung xây dựng chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” và đề xuất kế hoạch tổ chức dạy học chủ đề.

- Phạm vi nghiên cứu: Thực nghiệm sư phạm được thực hiện ở trường trung học phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Tổng quan về dạy học theo chủ đề 1.1.1. Trên thế giới Dạy học theo chủ đề đã và đang được thực hiện ở nhiều quốc gia có nền giáo dục phát triển hàng đầu của thế giới với mức độ tích hợp khá đa dạng.

Số nước có môn Khoa học tự nhiên thay cho 3 môn học riêng rẽ là Vật lí, Hoá học và Sinh học chiếm tỉ lệ cao trong số các QG có nền GD phát triển như Anh, Australia, Hàn Quốc, Mỹ, New Zealand, Nhật Bản, Singapore, Thụy Sỹ,... Điều này cho thấy việc thiết kế dạy học theo chủ đề trong Chương trình GDPT của Việt Nam là phù hợp với xu thế hội nhập quốc tế.

Biên soạn nội dung dạy học dưới dạng các chủ đề mang tính khoa học tích hợp và có tính thực tiễn cao đã giúp người học hiểu thấu vấn đề và phát triển được những năng lực cần thiết như: năng lực nhận thức thế giới tự nhiên, năng lực khám phá thế giới tự nhiên và năng lực vận dụng kiến thức để cải tạo thế giới tự nhiên.

1.1.2. Ở Việt Nam Ở Việt Nam, trong những năm gần đây đã có nhiều nhà nghiên cứu, nhiều giáo viên phổ thông đã chú ý đến việc thiết kế các chủ đề liên môn và tổ chức dạy học cho học sinh các chủ đề này với những mục tiêu khác nhau. Bên cạnh các công trình của các nhà nghiên cứu, dạy học theo chủ đề nhằm nâng cao kết quả học tập của học sinh, hoặc để phát triển năng lực hợp tác, năng lực tự học,... Vấn đề xây dựng các chủ đề học tập liên môn đã thu hút được đông đảo các giáo viên đang trực tiếp giảng dạy các môn khoa học ở trường phổ thông và nó đã trở thành phong trào rộng khắp trong các nhà trường phổ thông của nước ta.

Theo Chương trình giáo dục phổ thông ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/ TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ GD&ĐT [1], sách giáo khoa môn Khoa học tự nhiên nói riêng và các môn học khác nói chung cũng đã được thống nhất biên soạn dưới dạng các chủ đề học tập.

Dạy học theo chủ đề có điều kiện để giáo viên thực hiện tư tưởng và nguyên tắc dạy học tiếp cận năng lực: dạy học vì quyền lợi và vì sự phát triển của học sinh.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Chính vì những lợi ích của dạy học theo chủ đề nên việc biên soạn sách giáo khoa, cấu trúc hóa nội dung dạy học dưới dạng các chủ đề và tổ chức dạy học theo chủ đề là vấn đề đã được khẳng định và trở nên rất cần thiết.

1.2. Cơ sở lí luận 1.2.1. Khái niệm dạy học theo chủ đề Dạy học theo chủ đề là sự kết hợp giữa mô hình dạy học truyền thống và mô hình dạy học hiện đại, nó là một trong nhiều chiến lược dạy học cụ thể hoá của mô hình dạy - tự học và quan điểm “lấy người học làm trung tâm”. GV không dạy học chỉ bằng cách truyền thụ tri thức mà chủ yếu là hướng dẫn HS tự lực tìm kiếm thông tin, sử dụng kiến thức vào giải quyết các nhiệm vụ có ý nghĩa thực tiễn.

Dạy học theo chủ đề là một trong các mô hình dạy học có khả năng đáp ứng được mục tiêu giáo dục của thời kì đổi mới. Mô hình dạy học mới này thay thế cho mô hình dạy học truyền thống bằng việc chú trọng những nội dung học tập có tính chất tổng quát, liên quan đến nhiều lĩnh vực, với trung tâm tập trung vào HS và nội dung được tích hợp thành những chủ đề mang tính thực tiễn.

Dạy học theo chủ đề ở cấp THPT là sự cố gắng tăng cường sự tích hợp kiến thức, làm cho kiến thức có mối liên hệ mạng lưới nhiều chiều, là sự tích hợp vào nội dung học những ứng dụng kỹ thuật và đời sống thông dụng làm cho nội dung học có ý nghĩa hơn, hấp dẫn hơn.

Thay cho việc dạy học đang được thực hiện theo từng bài/tiết trong sách giáo khoa như hiện nay, các tổ/nhóm chuyên môn căn cứ vào chương trình và sách giáo khoa hiện hành, lựa chọn nội dung để xây dựng các chủ đề dạy học phù hợp với việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực trong điều kiện thực tế của nhà trường.

Theo Xaviers Roegirs: “Khoa sư phạm dạy học theo chủ đề là một quan niệm về quá trình học tập, trong đó toàn thể các quá trình học tập góp phần hình thành ở HS những năng lực rõ ràng, có dự tính trước những điều cần thiết cho học sinh, nhằm phục vụ cho các quá trình học tập tương lai, hoặc nhằm hoà nhập HS vào cuộc sống lao động. Dạy học theo chủ đề làm cho quá trình học tập có ý nghĩa” (dẫn theo [11]).

Từ góc độ lí luận dạy học, theo Nguyễn Văn Khải: “Dạy học theo chủ đề tạo ra các tình huống liên kết tri thức các môn học, đó là cơ hội phát triển các năng lực Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

của học sinh. Khi xây dựng các tình huống vận dụng kiến thức, học sinh sẽ phát huy được năng lực tự lực, phát triển tư duy sáng tạo. Dạy học theo chủ đề các khoa học sẽ làm giảm trùng lặp nội dung dạy học các môn học, việc xây dựng chương trình các môn học theo hướng này có ý nghĩa quan trọng làm giảm tình trạng quá tải của nội dung học tập, đồng thời hiệu quả dạy học được nâng lên. Nhất là trong bối cảnh hiện nay, do đòi hỏi của xã hội, nhiều tri thức cần thiết mới đều muốn được đưa vào nhà trường” (dẫn theo [18]).

Dạy học theo chủ đề là hành động liên kết một cách hữu cơ, có hệ thống các đối tượng nghiên cứu, học tập của một vài lĩnh vực môn học khác nhau thành nội dung thống nhất, dựa trên cơ sở các mối liên hệ về lí luận và thực tiễn được đề cập trong các môn học đó nhằm hình thành ở HS các năng lực cần thiết. Định nghĩa về dạy học theo chủ đề trong dự thảo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể là định hướng dạy học giúp học sinh phát triển khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng,... thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau để giải quyết có hiệu quả các vấn đề trong học tập và trong cuộc sống, được thực hiện ngay trong quá trình lĩnh hội tri thức và rèn luyện kỹ năng; phát triển được những năng lực cần thiết, nhất là năng lực giải quyết vấn đề (xây dựng chủ đề thể hiện qua sự huy động, kết hợp, liên hệ các yếu tố có liên quan với nhau của nhiều lĩnh vực để giải quyết có hiệu quả một vấn đề và thường đạt được nhiều mục tiêu khác nhau).

Như vậy, có thể hiểu “dạy học theo chủ đề là hình thức tìm tòi khái niệm, tư tưởng, đơn vị kiến thức, nội dung bài học, chủ đề... có sự giao thoa, tương đồng lẫn nhau, dựa trên cơ sở các mối liên hệ về lí luận và thực tiễn dược đề cập đến trong các môn học hoặc trong các học phần của môn học đó (tức là con đường tích hợp từ những nội dung từ một số đơn vị, bài học, môn học có liên hệ với nhau) làm thành nội dung bài học trong một chủ đề có ý nghĩa hơn, thực tế hơn, nhờ đó học sinh có thể tự hoạt động nhiều hơn để tìm ra kiến thức và vận dụng vào thực tiễn”.

1.2.2. Dạy học theo chủ đề và dạy học truyền thống Điểm tương đồng: Dạy học theo chủ đề và dạy học truyền thống vẫn coi trọng việc lĩnh hội một nội dung kiến thức nền tảng, vì thế dạy học theo chủ đề là mô hình dạy học có thể vận dụng vào thực tiễn hiện nay dễ dàng hơn các mô hình khác. Điểm khác biệt:

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Bảng 1.1. So sánh điểm khác biệt giữa dạy học truyền thống và dạy học theo chủ đề Dạy học truyền thống

Dạy học theo chủ đề

1- Tiến trình học tập của HS do GV (SGK) 1- Các nhiệm vụ học tập được giao, HS áp đặt. (GV là trung tâm). quyết định chiến lược học tập với sự chủ động, hỗ trợ và hợp tác của GV. (HS là trung tâm).

2- Phù hợp với phong cách tư duy não trái: 2- Phù hợp với nhiều phong cách học khác logic, tuần tự, chặt chẽ. nhau do HS được quyết định một phần chiến lược học tập.

3- Nếu thành công có thể góp phần đạt đến 3- Hướng đến các mục tiêu: phát triển hiểu nhiều mục tiêu của môn học: chiếm lĩnh biết vượt khỏi khuôn khổ nội dung, hiểu biết kiến thức mới, bồi dưỡng phương thức tư tiến trình khoa học và rèn luyện các kỹ năng duy khoa học và phương pháp nhận thức tiến trình khoa học: quan sát, thu thập dữ khoa học. liệu, xử lý, suy luận và áp dụng thực tiễn.

4- Dạy theo một chủ đề thống nhất được tổ 4- Dạy theo từng bài theo một thời lượng cố chức lại theo hướng tích hợp từ một phần định dành cho từng bài. chương trình học.

5- Kiến thức thu được là các khái niệm trong 5- Kiến thức thu được chỉ có mối liên hệ mối liên hệ mạng lưới với nhau. tuyến tính một chiều theo sự thiết kế chương 6- Trình độ nhận thức có thể đạt được ở mức trình học. độ cao: phân tích, tổng hợp, đánh giá ngay 6- Trình độ nhận thức sau quá trình học tập trong quá trình thực hiện các nhiệm vụ học tập. thường phát triển tuần tự và thường chỉ dừng lại ở mức độ hiểu, biết và vận dụng.

7- Kết thúc một chủ đề, HS có một tổng thể 7- Kết thúc một chương, HS không có một kiến thức mới, tinh giản, chặt chẽ và khác tổng thể kiến thức mới mà có kiến thức từng với tổng thể nội dung trong sách giáo khoa. phần riêng biệt, hoặc có hệ thống kiến thức liên hệ tuyến tính theo trật tự các bài học.

8- Kiến thức gần gũi với thực tiễn mà HS 8- Kiến thức khá xa rời thực tiễn mà người đang sống hơn do yêu cầu cập nhật thông tin học đang sống do sự kém cập nhật của nội khi thực hiện chủ đề. dung trong SGK. 9- Hiểu biết có được sau quá trình học luôn 9- Kiến thức, kỹ năng sau khi học chỉ giới vượt ra ngoài khuôn khổ nội dung cần học do hạn trong chương trình, nội dung học. quá trình tìm kiếm và xử lý thông tin ngoài nguồn tài liệu chính thức của HS. 10- Đặt quan tâm và có thể hướng đến việc 10- Không thể đạt tới nhiều mục tiêu bồi dưỡng các kỹ năng sống: làm việc với nhân văn quan trọng: rèn luyện kỹ năng sống thông tin, giao tiếp, hợp tác… và làm việc, giao tiếp, hợp tác…

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

1.2.3. Mục tiêu của dạy học theo chủ đề [13], [6], [10] Dạy học theo chủ đề cũng như các mô hình dạy học tích cực khác đều nhằm đáp ứng những yêu cầu về đổi mới PPDH (phương pháp dạy học) và qua đó cũng thực hiện đầy đủ các mục tiêu giáo dục môn học trong giai đoạn hiện nay. Ngoài ra cũng như các chiến lược dạy học hiện đại khác, dạy học theo chủ đề còn đặt mối quan tâm nhiều hơn đến sự phát triển của HS có các phong cách học tập khác nhau, quan tâm đến sự chuẩn bị cho HS đương đầu một cách thành công với sự phát triển không ngừng của thực tiễn.

Do đó, dạy học chủ đề còn hướng đến các mục tiêu tích cực khác: - Phát triển hiểu biết về tiến trình khoa học và rèn luyện các kỹ năng của một tiến trình khoa học.

- Phát triển tư duy bậc cao, nhằm phát triển khả năng suy luận, tổ chức kiến thức và tiếp nhận thông tin một cách chọn lọc, có phê phán.

- Rèn luyện các kỹ năng sống và làm việc của con người trong thời đại ngày nay: giao tiếp, hợp tác, quản lí, tự quyết định, tự đánh giá, tự điều chỉnh,…

- Chú trọng mục tiêu phát triển nhân cách đa dạng của cá nhân hơn là việc đạt tới các mục tiêu chung, cứng nhắc, bắt buộc, khuôn mẫu, áp đặt.

Theo Xavier Roegier (dẫn theo [11]), nếu nhà trường chỉ quan tâm dạy cho học sinh các khái niệm một cách rời rạc thì nguy cơ sẽ hình thành ở học sinh các suy luận khép kín, sẽ hình thành những con người “mù chức năng”, những người đã lĩnh hội kiến thức nhưng không có khả năng sử dụng các kiến thức đó hằng ngày. Chính vì vậy mục tiêu của dạy học theo chủ đề đó là: Một là: Làm cho quá trình học tập có ý nghĩa bằng cách gắn học tập với cuộc sống hàng ngày, trong quan hệ với các tình huống cụ thể mà học sinh sẽ gặp sau này, hòa nhập thế giới học đường với thế giới cuộc sống.

Hai là: Phân biệt cái cốt yếu với cái ít quan trọng hơn cần tránh đặt tất cả các quá trình học tập ngang bằng nhau. Cái cốt yếu là những năng lực cơ bản cần cho học sinh vận dụng vào xử lí những tình huống có ý nghĩa trong cuộc sống hoặc đặt cơ sở không thể thiếu trong quá trình học tập tiếp theo.

Ba là: Xác lập mối liên hệ giữa các khái niệm đã học. Trong quá trình học tập, học sinh có thể lần lượt học những môn học khác nhau, những phần khác nhau trong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

mỗi môn học nhưng học sinh phải biểu đạt các khái niệm đã học trong những mối quan hệ hệ thống trong phạm vi từng môn học cũng như giữa các môn học khác nhau.

Thông tin càng đa dạng, phong phú thì tính hệ thống phải càng cao, có như vậy thì các em mới thực sự làm chủ được kiến thức và mới vận dụng được kiến thức đã học khi phải đương đầu với một tình huống thách thức, bất ngờ, chưa từng gặp.

Thứ tư: Góp phần giảm tải học tập cho học sinh. Dạy học theo chủ đề giúp phát triển các năng lực, đặc biệt là trí tưởng tượng khoa học và năng lực tư duy của HS, vì nó luôn tạo ra các tình huống để HS vận dụng kiến thức gần với cuộc sống. Nó cũng làm giảm sự trùng lặp các nội dung giữa các môn học, góp phần giảm tải nội dung học tập.

1.2.4. Vai trò của GV trong dạy học theo chủ đề Dạy: dạy cho mọi người biết cách tự học, tự nghiên cứu, tự đào tạo.

Trong dạy học theo chủ đề, GV tổ chức và hướng dẫn quá trình dạy - tự học.

Thầy không còn là nơi độc quyền cung cấp kiến thức cho người học mà thầy luôn tạo ra cơ hội cho phép người học tự do theo đuổi những tư tưởng, khái niệm, kỹ năng, dưới sự tư vấn của thầy và thầy là người luôn tin cậy và tôn trọng họ, dạy họ cách tìm ra chân lí.

Thầy không nhất thiết phải dạy toàn bộ nội dung trên lớp mà cố gắng khai thác tối đa kiến thức, kinh nghiệm, kỹ năng sẵn có của HS, giúp họ tự mình lĩnh hội kiến thức. Ngoài ra, GV trong chiến lược dạy học này không phải là người quyết định toàn bộ chiến lược học tập của HS, vì nhiều nhiệm vụ học tập được giao cho HS mà HS phải tự quyết định cách thức thực hiện nhiệm vụ đó.

Trong dạy học theo chủ đề, HS giữ vị trí trung tâm, nhưng không vì thế mà vai trò của GV bị giảm sút, nó chỉ thay đổi ý nghĩa: GV trở thành người cộng tác, tổ chức, hướng dẫn HS, là người trọng tài sáng suốt giúp HS xác định được chân lí, phát triển nhân cách và biết mình phải làm gì và tự giải quyết những vấn đề trong cuộc sống.

1.2.5. Vai trò của HS trong dạy học theo chủ đề [13], [6], [11] Người học là một chủ thể tích cực, chủ động tự mình tìm ra kiến thức bằng hành động của chính mình, tự thể hiện mình và hợp tác với các bạn, học bạn, học

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

thầy, học mọi người. Trong dạy học theo chủ đề cũng như các chiến lược dạy học tích cực khác, quan niệm “lấy người học làm trung tâm” không chỉ thể hiện ở chỗ họ được quan tâm, giúp đỡ, được tạo mọi điều kiện thuận lợi cho việc học tập, phát triển mà còn thể hiện ở chỗ: HS được quyết định một phần (hay toàn bộ) chiến lược học tập, đồng thời HS cũng phải chịu trách nhiệm một phần với kết quả học tập của mình (trách nhiệm với sự phát triển hiểu biết, phát triển của chính mình).

1.2.6. Đặc điểm dạy học theo chủ đề [13], [6], [11] Ở cấp THPT, môn Sinh học được chia thành các chủ đề lớn như: Trao đổi chất và chuyển hoá năng lượng ở sinh vật; Cảm ứng ở sinh vật; Sinh trưởng và phát triển ở sinh vật; Sinh sản ở sinh vật; Dinh dưỡng khoáng - tăng năng suất cây trồng và nông nghiệp sạch; Một số bệnh dịch ở người và cách phòng trừ; Vệ sinh an toàn thực phẩm; Sinh trưởng và phát triển ở động vật; Di truyền phân tử ; Di truyền nhiễm sắc thể; Di truyền gene ngoài nhân; Di truyền quần thể; Di truyền học người,… Trong đó nội dung được sắp xếp theo một trật tự tuyến tính đảm bảo những nguyên tắc chung: tính hệ thống, tính khoa học, tính sư phạm,… bỏ qua trật tự thời gian và tính cá nhân (tác giả) của kiến thức làm cho hiệu quả học tập cao hơn. Tuy nhiên, xu hướng tích hợp ngày càng cao làm cho chương trình, nội dung học và cách học của chúng ta ngày càng nặng tính lý thuyết, hàn lâm và xa rời thực tiễn mà người học đang sống, xa rời nhu cầu của đa số người học tạo nên áp lực ngày càng nặng nề, đồng thời nó còn tạo ra tiền đề vững chắc cho sự duy trì kiểu dạy học truyền thống đang ngày tiến triển theo hướng tiêu cực như hiện nay.

Dạy học theo chủ đề mang tính phức hợp. Nội dung tích hợp có sự kết hợp tri thức của nhiều lĩnh vực hoặc nhiều môn khác nhau nhằm giải quyết một vấn đề mang tính phức hợp. Dạy học theo chủ đề vượt lên trên các nội dung của môn học, thiết lập các mối quan hệ theo một logic nhất định những kiến thức, kỹ năng khác nhau để thực hiện một hoạt động phức hợp.

Dạy học theo chủ đề làm cho quá trình học tập mang tính mục đích rõ rệt.

Phân biệt cái cốt yếu với cái ít quan trọng hơn vì dạy học tích hợp phải lựa chọn kiến thức kĩ năng quan trọng và dành thời gian cùng các giải pháp hợp lý với quá trình học tập của học sinh.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Dạy học theo chủ đề là một trong những quan điểm giáo dục nhằm nâng cao năng lực của người học, không đặt ưu tiên truyền đạt kiến thức, thông tin đơn lẻ, mà phải hình thành ở học sinh năng lực tìm kiếm, quản lý, tổ chức sử dụng kiến thức để giải quyết vấn đề trong tình huống có ý nghĩa, giúp đào tạo những người có đầy đủ phẩm chất và năng lực để giải quyết các vấn đề của cuộc sống hiện tại.

Dạy học theo chủ đề còn là tư tưởng, lý thuyết giáo dục hướng vào sự phát triển toàn diện người học theo mục tiêu giáo dục.

1.2.7. Các loại chủ đề dạy học - Chủ đề đơn môn: Là các chủ đề được xây dựng bằng cách cấu trúc lại nội dung kiến thức theo môn học trên cơ sở nghiên cứu chương trình SGK hiện hành đảm bảo các yêu cầu về chuẩn kiến thức, kỹ năng, thái độ.

- Chủ đề liên môn: Bao gồm các nội dung dạy học gần giống nhau, có liên quan chặt chẽ với nhau (có thể đang trùng nhau) trong các môn học của chương trình hiện hành, biên soạn thành chủ đề liên môn.

Xét nội dung của chủ đề liên môn, điều kiện về đội ngũ giáo viên... để đưa chủ đề liên môn vào kế hoạch dạy học của một môn học nào đó do hiệu trưởng nhà trường quyết định (trên cơ sở trao đổi, thống nhất với giáo viên bộ môn liên quan, có sự tương trợ của nhóm/ tổ chuyên môn, Hội đồng bộ môn để không dạy lại nội dung trùng lặp đã tích họp trong chủ đề liên môn).

- Chủ đề tích hợp, liên môn: Có nội dung giáo dục liên quan đến các vấn đề thời sự của địa phương, đất nước. Ví dụ: Tích hợp môn Sinh học, Hóa học, Vật lý…

Bảo vệ và sử dụng hiệu quả các nguồn năng lượng, tài nguyên nước, tài nguyên khoáng sản; biển đổi khí hậu và phòng chống thiên tai; bảo vệ và phát triển bền vững môi trường sống; giới và bình đẳng giới; an toàn giao thông; sử dụng di sản văn hóa trong dạy học;... nhằm tăng cường năng lực thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn, giáo dục đạo đức và giá trị sống, rèn luyện kỹ năng sống, hiểu biết xã hội, thực hành pháp luật.

Các chủ đề tích hợp, liên môn này được bổ sung vào hoạt động giáo dục nào đó do hiệu trưởng nhà trường quyết định.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

1.2.8. Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học theo chủ đề Trong dạy học theo chủ đề nói chung, các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực được sử dụng là động lực thúc đẩy sự tìm tòi, khám phá, kích thích khả năng tư duy của học sinh. Để tổ chức các hoạt động nhận thức tích cực, thường sử dụng phương pháp dạy học giải quyết vấn đề và dạy học dự án. a. Dạy học giải quyết vấn đề Dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề là PPDH trong đó GV xây dựng các tình huống có vấn đề, điều khiển HS phát hiện vấn đề, hoạt động tự giác, chủ động, sáng tạo để giải quyết vấn đề và thông qua đó người học chiếm lĩnh tri thức, hình thành kĩ năng và đạt được các mục đích học tập khác.

Việc để HS phát hiện và giải quyết vấn đề đối với một bộ phận nội dung học tập, có thể có sự giúp đỡ của GV ở các mức độ khác nhau tùy vào sự phức tạp của vấn đề giúp HS được học không chỉ ở việc tìm ra kết quả mà điều quan trọng hơn cả là quá trình phát hiện và giải quyết vấn đề.

Trong dạy học, PPDH phát hiện và giải quyết vấn đề có khả năng được áp dụng rộng rãi trong dạy học nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS. b. Dạy học dự án Dạy học theo dự án là một hình thức tổ chức dạy học, trong đó người học thực hiện một nhiệm vụ học tập phức hợp, có sự kết hợp giữa lý thuyết và thực hành, tạo ra các sản phẩm. Nhiệm vụ này được người học thực hiện với tính tự lực cao trong toàn bộ quá trình học tập, từ việc xác định mục đích, lập kế hoạch, đến việc thực hiện dự án, kiểm tra, điều chỉnh, đánh giá quá trình và kết quả thực hiện.

Hoạt động nhóm là hình thức cơ bản của dạy học dự án. Với dạy học dự án, người học là trung tâm của quá trình dạy học, dự án tập trung vào những mục tiêu học tập quan trọng gắn với các chuẩn kiến thức được hình thành, có tính liên hệ thực tế, đòi hỏi sự đánh giá đa dạng và thường xuyên và thông qua sản phẩm cũng như quá trình thực hiện người học thể hiện sự hiểu biết, kĩ năng tư duy, khả năng công nghệ…

Dạy học theo chủ đề và nhiều mô hình dạy học tích cực khác đều đặt trọng tâm phát triển tư duy cho HS. Chính vì thế dạy học phải chú trọng đến các phương pháp tạo cơ hội, tạo điều kiện cho người học tích cực, chủ động, đặc biệt là quan điểm kiến

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

tạo trong dạy học, còn quá trình học là quá trình giải quyết các vấn đề thực tiễn trên cơ sở kiến thức được học (Học thuyết kiến tạo cho rằng: mọi người, không phân biệt lứa tuổi, học tốt nhất bằng cách: thu thập thông tin mới, suy nghĩ về nó, và làm việc theo nhiều cách khác nhau. Những hướng dẫn trực tiếp được giảm tối thiểu, thay vào đó là tạo cơ hội cho người học thăm dò, thí nghiệm, chia sẻ ý kiến. Tạo cơ hội và cung cấp các tài liệu khác nhau để HS xây dựng hiểu biết của mình).

Trong dạy học theo chủ đề, người ta không dành nhiều thời gian cho việc cung cấp kiến thức mà thời gian học chủ yếu dành cho việc giải quyết vấn đề, thực hiện các nhiệm vụ học tập của các nhóm HS. Kiến thức mới có thể được cung cấp một cách đúng lúc trong quá trình HS giải quyết vấn đề thực tiễn được giao, hoặc được giới thiệu trong một khoảng thời gian ngắn thích hợp theo cách dạy truyền thống trước khi HS giải quyết vấn đề, hoặc thông qua tài liệu hỗ trợ do GV cung cấp, chỉ dẫn. Nói cách khác, các mô hình dạy học tích cực phổ biến hiện nay thường ưu tiên việc sử dụng kiến thức (thông tin) vào giải quyết vấn đề thực tiễn đặt ra, HS học được tiến trình khoa học và kỹ năng tiến trình khoa học từ việc giải quyết vấn đề chứ không phải từ việc tham gia xây dựng kiến thức như quan niệm dạy học truyền thống quen thuộc.

Hình thức tổ chức dạy học [13]: Dạy học theo chủ đề vẫn là sự kết hợp cách tổ chức học theo lớp truyền thống với học theo nhóm hợp tác, nhưng chủ yếu là theo nhóm. Dạy học theo nhóm với đặc trưng là HS hợp tác, cùng nhau “khám phá” lại tri thức của nhân loại, HS có cơ hội chia sẻ những suy nghĩ của mình với bạn học; với phương thức học thầy, học bạn sẽ phát huy tính năng động, tư duy sáng tạo của HS, đồng thời khắc phục được hoạt động độc diễn của thầy trong lớp đông HS. Không gian không bó hẹp trong lớp học mà mở ra ngoài thực tiễn (cả không gian ảo: thế giới online).

Thời gian học một chủ đề không nhất thiết trong một, hai tiết học mà có thể kéo dài trong một, vài tuần tùy ý nghĩa, mức độ quan trọng và khó khăn của chủ đề.

1.2.9. Phương tiện dạy học [13] Sử dụng kết hợp các phương tiện dạy học như: phấn, bảng, thiết bị, dụng cụ thí nghiệm, máy vi tính, máy chiếu, băng hình, các phần mềm hỗ trợ dạy học,… hay những vật dụng trong cuộc sống hàng ngày đáp ứng được yêu cầu về mặt dạy học.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Tích hợp công nghệ vào dạy và học, các nguồn thông tin và phương tiện hỗ trợ khai thác, xử lý, lưu giữ, chuyển tải thông tin được coi là phương tiện dạy và học đặc biệt và quan trọng của các mô hình dạy học hiện đại (đây cũng là những kỹ năng cơ bản, cần thiết cho sự thành công của tất cả mọi người sống và làm việc trong thế kỷ XXI mà HS cần được rèn luyện ngay trong nhà trường phổ thông). Ứng dụng CNTT vào dạy học theo chủ đề với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin.

Ngày nay, với sự phát triển có tính chất bùng nổ của công nghệ thông tin, máy tính đã và đang được sử dụng trong quá trình dạy học để cải tiến và nâng cao tính tích cực và chất lượng đào tạo toàn diện. Nhiều chương trình đã được thiết kế nhằm hỗ trợ cho việc giảng dạy của GV, việc tự học, tự ôn tập của HS; trong đó các yếu tố kích thích hứng thú, phát huy tính tích cực, tự lực cũng như phát triển trí tuệ của HS được hết sức chú trọng. Việc kiểm tra, đánh giá với sự hỗ trợ của máy tính cũng đã và đang được thử nghiệm trong lĩnh vực dạy học nhằm đảm bảo tính khách quan, chính xác cao.

Tùy điều kiện cơ sở vật chất, hình thức tổ chức học tập mà việc ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học được triển khai một cách khác nhau. Dạy học theo chủ đề cũng như các chiến lược dạy học khác hoàn toàn có thể sử dụng công nghệ thông tin để nâng cao chất lượng và hiệu quả của quá trình dạy học.

Internet là nguồn tài nguyên thông tin vô tận, khai thác mạng Internet cũng là mục tiêu kỹ năng mà chúng ta hướng tới. Internet giúp HS tìm kiếm, thu thập thông tin dễ dàng hơn đáp ứng yêu cầu tự tìm hiểu thông tin của HS (nhiệm vụ đầu tiên và quan trọng dẫn đến thành công của chủ đề học tập).

HS có thể sử dụng các phần mềm để xử lý thông tin, trao đổi thông tin với người khác. Đồng thời công nghệ thông tin cũng góp phần giúp HS thể hiện các ý tưởng sáng tạo của mình và phát huy tối đa khả năng tư duy thông qua các sản phẩm làm ra. Vì thế, dạy học theo chủ đề cùng với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin sẽ giúp hình thành ở HS những kỹ năng cần thiết cho người chủ tương lai của đất nước: kỹ năng thu thập, tìm kiếm, xử lí, trao đổi thông tin,…

Các phần mềm hiện nay cũng hỗ trợ cho GV rất nhiều trong việc thiết kế bài giảng, thiết kế các Website hỗ trợ dạy học, các thí nghiệm mô phỏng,… Giúp GV sử dụng công nghệ máy tính để phát triển trí tưởng tượng của HS, tạo ra môi trường học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

tập cho phép HS tiếp thu bài một cách ý nghĩa nhất và cuối cùng là dẫn dắt các em tới một phương pháp học tập hiệu quả hơn. Đồng thời công nghệ thông tin còn yêu cầu GV phải luôn nỗ lực phấn đấu học tập để tự hoàn thiện mình.

1.2.10. Các bước chuẩn bị dạy học theo chủ đề Bước 1. Chọn nội dung có thể tổ chức dạy học theo chủ đề.

Không phải tất cả nội dung trong chương trình học hiện nay của chúng ta đều có thể phù hợp với kiểu dạy học chủ đề. Cách làm là tùy theo từng phần nội dung, đối chiếu nó với mục tiêu của dạy học theo chủ đề, nếu có sự phù hợp thì có thể tổ chức lại nội dung cho phù hợp với dạy học theo chủ đề.

Bước 2. Tổ chức lại nội dung học phù hợp với dạy học theo chủ đề.

Dạy học theo chủ đề có mục tiêu quan trọng là hướng tới phát triển tư duy bậc cao thể hiện ở việc yêu cầu HS trả lời những câu hỏi có mức độ khái quát nhất định, mà để trả lời được những câu hỏi đó kiến thức phải được tổ chức sao cho thuận lợi cho quá trình học tập. Việc tổ chức lại nội dung học có thể dẫn đến sự xóa nhòa ranh giới giữa các bài trong chương trình học được biên soạn như hiện nay.

Bước 3. Xây dựng bộ câu hỏi định hướng.

Sau khi chọn được nội dung trong chương trình phù hợp với mục tiêu dạy học theo chủ đề và tổ chức lại hệ thống kiến thức của chủ đề học tập GV bắt đầu xây dựng bộ câu hỏi định hướng cho việc dạy và học một chủ đề. Đây là một nhiệm vụ quan trọng của dạy học theo chủ đề, các câu hỏi này sẽ là kim chỉ nam dẫn dắt nội dung và phương pháp cho toàn bộ chủ đề học tập. Bộ câu hỏi định hướng bao gồm: Câu hỏi khách quan, câu hỏi nội dung và câu hỏi bài tập.

Bước 4. Thiết kế tài liệu hỗ trợ.

Dạy học chủ đề đặt quan tâm chủ yếu đến việc sử dụng kiến thức vào thực hiện các nhiệm vụ học tập để lĩnh hội hệ thống kiến thức có sự tích hợp cao, tin h giản và có tính công cụ cao, đồng thời hướng tới nhiều mục tiêu giáo dục tích cực khác (mục tiêu “tự học”). Do đó, GV không dạy toàn bộ nội dung học mà HS phải tự tìm hiểu qua SGK, tài liệu, sách báo,… GV có thể tạo ra các tài liệu hỗ trợ hoặc công cụ tổ chức để hướng dẫn học tập cho HS, giúp HS tránh đi quá xa so với câu hỏi đặt ra khi tìm thấy “sự thật” về một vấn đề nào đó. Các tài liệu hỗ trợ nên được sử dụng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

như một cơ cấu tạm thời để giúp HS hiểu về một quá trình hoặc một khái niệm. Đầu tiên HS sẽ sử dụng các tài liệu hỗ trợ do GV cung cấp. Sau đó các em có thể chỉnh sửa các tài liệu này cho phù hợp với nhu cầu của mình và cuối cùng sẽ học cách tự tạo ra tài liệu hỗ trợ cho riêng mình để có thể trở thành một người học độc lập.

Các tài liệu hỗ trợ có thể giúp đỡ cho HS và cả GV trong quá trình thực hiện chủ đề. Các tài liệu này bao gồm: • Tài liệu hỗ trợ cho HS: Tuỳ theo từng chủ đề cụ thể mà GV cung cấp cho HS các tài liệu hỗ trợ như: tài liệu hoặc các nguồn tư liệu do GV cung cấp, các công cụ tự đánh giá bản thân, thiết kế các Website hỗ trợ dạy học, hướng dẫn HS tìm tài liệu trên mạng (cung cấp cho HS các địa chỉ Website), tìm tài liệu trong các sách báo ở thư viện, nhà sách,…

Trong tài liệu hỗ trợ HS, thì bài trình bày nội dung tổng quan về chủ đề học tập có vai trò quan trọng, giúp HS hình dung sơ bộ nội dung của cả chủ đề, định hướng cho HS tự đọc tài liệu giúp HS không bị áp lực của việc tự đọc sách, tìm kiếm thông tin.

• Bộ công cụ đánh giá: đó là những tiêu chí đưa ra giúp GV và HS đánh giá việc thực hiện các nhiệm vụ học tập của HS một cách tương đối chính xác, khách quan và công bằng. Kết quả đánh giá sẽ được thể hiện qua điểm số đạt được tương ứng với các yêu cầu, tiêu chí đặt ra đối với các nhiệm vụ học tập. Các tiêu chí được đưa ra trước khi HS bắt đầu thực hiện chủ đề học tập. Sau khi thực hiện xong chủ đề thì GV và HS sẽ điểm lại các tiêu chí này để cùng đánh giá kết quả mà HS đã thực hiện. Bộ công cụ đánh giá bao gồm: - Bộ công cụ để quan sát, kiểm soát được quá trình học tập của HS có thể gồm các loại sau: phiếu giao nhiệm vụ, phiếu theo dõi quá trình thảo luận các CHND, CHBH, phiếu theo dõi kiểm tra, đánh giá quá trình học tập, thảo luận nhóm. Các phiếu này được thiết kế thích hợp cho từng nhiệm vụ học tập và với các chủ đề khác nhau bộ phiếu này có thể khác nhau tùy theo quan niệm của GV và các điều kiện có thể của quá trình học tập.

- Bộ công cụ để đánh giá kết quả học tập theo chủ đề của HS bao gồm: các bài kiểm tra nhỏ sau mỗi buổi học để GV kịp thời nắm bắt được kết quả học tập của HS và bài kiểm tra đánh giá tổng hợp cuối chủ đề.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

• Kế hoạch bài dạy: giúp GV định hình được toàn bộ công việc phải làm.

Trong kế hoạch bài dạy, GV trình bày về bộ câu hỏi định hướng cho chủ đề học tập và nêu rõ vai trò của HS khi tham gia vào chủ đề. Đồng thời liệt kê được các trợ giúp cần thiết khi HS thực hiện chủ đề.

• Kế hoạch thực hiện bài dạy: là bản kế hoạch chi tiết về thời gian mà GV và HS phải thực hiện để chủ đề học tập đi đúng tiến độ mà không bị chậm trễ.

• Tài liệu trợ giúp GV: bao gồ m các kế hoạch thực hiện chủ đề học tập, các Website, các phần mềm, tranh ảnh liên quan đến chủ đề học tập, các phiếu giao nhiệm vụ, phiếu theo dõi học tập, các bài kiểm tra.

Bước 5: Tổ chức dạy học và đánh giá Đây là giai đoạn triển khai nhiệm vụ và nội dung học tập. Giai đoạn này cần xây dựng môi trường học tập cho toàn thể học sinh theo chủ đề học tập.

Thông qua đánh giá, giáo viên kiểm tra được năng lực của học sinh sau chủ đề đồng thời kiểm tra lại tính khả thi, hợp lý của nội dung dạy học từ đó có điều chỉnh để hoàn thiện hơn về chủ đề.

Tóm lại, yêu cầu tự tìm hiểu thông tin không đòi hỏi HS phải thực hiện hoàn hảo vì thông tin cần tìm hiểu là mới, chỉ cần HS có quan tâm và cố gắng thực hiện trong điều kiện có thể, nhưng nếu HS không thực hiện được các nhiệm vụ để tìm hiểu nội dung học thì GV không có cơ sở để triển khai dạy học theo kiểu này. Do đó, GV cần có kế hoạch chuẩn bị tài liệu hỗ trợ cho HS (tài liệu in, thiết kế các Website…) phù hợp với chủ đề học tập nhằm giúp đỡ, khuyến khích và kiểm soát được việc tự lực thực hiện các nhiệm vụ học tập của HS. 1.2.11. Tiến trình dạy học cụ thể cho chủ đề học tập [6], [11] Bước 1: Giới thiệu tổng quan về chủ đề học tập Để chuẩn bị tốt cho chủ đề học tập, GV cần hệ thống toàn bộ nội dung kiến thức, cho HS thấy được tổng quan về chủ đề học tập của mình. Giới thiệu tổng quan về chủ đề học tập trước khi bước vào nghiên cứu nó là việc cần phải làm để kích thích tính tò mò, sự ham hiểu biết của HS, giúp HS hiểu được ý nghĩa, nội dung cơ bản của chủ đề, nắm được sơ bộ mối quan hệ tất yếu giữa các phần nội dung khác nhau của chủ đề. Nắm được tổng quan về chủ đề học tập giúp HS định hướng sự tự học, tự đọc sách, tự tìm kiếm thông tin, giúp HS vượt qua những áp lực tâm lí khi phải tự đọc, tự học.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Bước 2: Nêu bộ câu hỏi định hướng.

GV nêu bộ câu hỏi định hướng cho việc dạy và học chủ đề nhằm định hướng và tạo hứng thú học tập và làm việc cho HS. Tiếp theo, hướng dẫn HS tự tìm hiểu nội dung học qua các tài liệu hỗ trợ bằng cách giao các nhiệm vụ học tập cho HS, thể hiện cụ thể qua các phiếu giao việc và giao cho từng nhóm HS, yêu cầu các nhóm phân công công việc cho từng thành viên. Đồng thời giới thiệu bộ công cụ đánh giá để HS có thể định hướng các công việc mà mình cần phải làm.

Bước 3: Tổ chức quá trình học tập trên lớp.

Lớp học thường được chia thành các nhóm nhỏ cùng nhau làm việc thảo luận, suy luận, tranh luận với tinh thần tập t hể cao để trả lời các CHND tương ứng với từng CHBH, và trả lời CHBH. Cụ thể: - Mỗi HS báo cáo lại thông tin mình thu thập được về nhiệm vụ được giao và trình bày kết quả thu nhận của mình trước nhóm học tập.

- Sau đó cả nhóm thảo luận, so sánh, sắp xếp, phân loại thông tin và cùng nhau suy luận, tranh luận, phân tích, đánh giá để xây dựng các câu trả lời cho các nhiệm vụ được giao.

- Các nhóm trình bày câu trả lời của nhóm mình trước lớp để các nhóm khác bổ sung, điều chỉnh, chất vấn, đánh giá.

- Cuối cùng, GV chính thống hoá thông tin HS thu được và cả những suy luận xác đáng của họ thành kiến thức mới bằng một bài trình chiếu và có khi phải thực hiện một vài thí nghiệm nếu cần thiết.

- Sau mỗi CHBH, HS sẽ làm bài kiểm tra nhỏ để GV kịp thời nắm bắt được khả năng lĩnh hội kiến thức của các em. Cuối chủ đề có một bài kiểm tra đánh giá tổng hợp.

Bước 4: Đánh giá tổng hợp của GV. Các công việc mà HS thực hiện trong quá trình học tập được đánh giá bằng bộ công cụ đánh giá mà GV đã giới thiệu từ đầu chủ đề.

- Đánh giá thông qua các phiếu được thiết kế thích hợp cho từng nhiệm vụ học tập, phiếu theo dõi, kiểm tra, đánh giá của các nhóm trưởng và qua sự quan sát sư phạm của GV trên lớp.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

- Đánh giá qua các bài kiểm tra nhỏ sau mỗi buổi học và bài kiểm tra đánh giá tổng hợp cuối chủ đề.

GV tập hợp các phiếu HT và đánh giá để tiến hành đánh giá cho điểm quá trình cho từng cá nhân và nhóm HS. Kết quả đánh giá quá trình được tính vào điểm kiểm tra miệng hay 15’ tuỳ theo chủ đề học tập và theo phân phối chương trình của bộ.

Kết quả học tập của một chủ đề có được sau quá trình HS tham gia trả lời các câu hỏi từ cụ thể đến khái quát bằng cách sử dụng tư duy phân tích, tổng hợp, là một tổng thể kiến thức mới. Tổng thể kiến thức này thường không giống với trật tự nội dung kiến thức trình bày trong SGK và sẽ khác nhau ở những HS khác nhau tùy vào khả năng tư duy của các em. HS sau khi học chủ đề sẽ trả lời được nhiều câu hỏi từ cụ thể đến các câu hỏi có mức khái quát khác nhau. Qua đó HS được phát triển tư duy bậc cao đồng thời từng bước HS được rèn luyện khả năng tự học, tự nghiên cứu giải quyết vấn đề.

1.2.12. Kiểm tra đánh giá Kết hợp giữa kiểu đánh giá cuối cùng theo kiểu dạy học truyền thống (các mục tiêu truyền thống của chương trình học) với đánh giá quá trình (đánh giá chất lượng và hiệu quả công việc của HS trong quá trình làm việc theo nhóm qua các phiếu học tập thông qua đó đánh giá quá trình phát triển của HS: đánh giá các mục tiêu nhân văn của chương trình học).

Kết hợp đánh giá của GV và tự đánh giá của HS. Việc tổ chức dạy học theo chủ đề được thực hiện linh hoạt tùy theo điều kiện trang thiết bị, cơ sở vật chất, trình độ HS và thời gian cho phép.

Sau khi tổ chức dạy học chủ đề tích hợp, GV cần đánh giá các khía cạnh sau: + Tính phù hợp thực tế dạy học với thời lượng dự kiến. + Mức độ đạt được mục tiêu của HS, thông qua kết quả đánh giá các hoạt động học tập. + Sự hứng thú của HS với chủ đề, thông qua quan sát và qua phỏng vấn HS. + Mức độ khả thi với điều kiện cơ sở vật chất.

Việc đánh giá tổng thể chủ đề có ý nghĩa đối với GV, giúp GV điều chỉnh, bổ sung và hoàn thiện chủ đề cho phù hợp hơn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

1.2.13. Điều kiện tổ chức dạy học theo chủ đề Bên cạnh các cách thức tổ chức dạy học ở trên, để tổ chức dạy học theo chủ đề thành công cần có các điều kiện như sau: - Chương trình đào tạo: Chương trình đào tạo cần được xây dựng theo hướng mô đun hóa và định hướng đầu ra là năng lực của học sinh.

- Phương pháp dạy học: Các phương pháp dạy học được áp dụng theo định hướng hành động, tích hợp giữa truyền thụ kiến thức (lí thuyết, thực hành) với hình thành kĩ năng thực hành, nhằm tạo điều kiện cho người học chủ động tham gia và hình thành năng lực cho người học.

- Phương tiện dạy học: Phương tiện dạy học bao gồm cả phương tiện truyền thống và phương tiện hiện đại được phát triển phù hợp với các mô đun dạy học.

- Giáo viên: Phải có kĩ năng xây dựng nội dung dạy học tích hợp thông qua các hoạt động như đưa nội dung tích hợp vào bài dạy trên lớp, tổ chức tham quan ngoại khóa tích hợp nội dung môn học, lựa chọn phương pháp dạy học phù hợp, rèn luyện kĩ thuật dạy học tích hợp, khả năng bao quát và điều hành hoạt động người học.

- Học sinh: Học sinh luôn phải chủ động, tích cực, độc lập, có tinh thần hợp tác.Với các điều kiện được đảm bảo, người dạy có thể tổ chức dạy học theo chủ đề theo quy trình như sau: - Nghiên cứu chương trình sách giáo khoa để xây dựng mục tiêu dạy học, trong đó có các mục tiêu dạy học theo chủ đề.

- Xác định các nội dung giáo dục cần tích hợp. Căn cứ vào mối liên hệ giữa kiến thức môn học và các nội dung giáo dục cần tích hợp, GV lựa chọn tư liệu và phương án chủ đề, cụ thể, GV phải trả lời các câu hỏi: chủ đề nào được lựa chọn?

Liên kết các kiến thức như thế nào? Thời lượng là bao nhiêu?

- Lựa chọn các phương pháp dạy học, phương tiện dạy học phù hợp, trong đó cần quan tâm sử dụng các PPDH tích cực, các PTDH có hiệu quả cao để tăng cường tính trực quan và hứng thú học tập của HS (các thí nghiệm, phương tiện CNTT,...).

- Xây dựng tiến trình DH cụ thể. Để tránh sự trùng lặp các nội dung chủ đề cũng như sự quá tải cho bài học, khi thực hiện qui trình này cần có sự trao đổi, phối hợp giữa các GV cùng bộ môn, đôi khi với cả các GV của bộ môn liên quan.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

1.2.14. Ý nghĩa của dạy học theo chủ đề Góp phần hình thành ở HS những năng lực chung cũng như năng lực chuyên biệt. (Ví dụ: hình thức học tập trong dạy học theo chủ đề được sử dụng chủ yếu đó là hoạt động nhóm, trong quá trình học tập, HS sẽ học được cách phát hiện vấn đề, đề xuất các kiến thức có thể sử dụng để giải quyết vấn đề, giúp HS hình thành và phát triển được năng lực sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề. Qua làm việc nhóm giúp HS hình thành và phát triển năng lực hợp tác và hành động có hiệu quả,…).

Chủ đề các bộ môn trong dạy học không những làm cho người học có tri thức bao quát, tổng hợp hơn về thế giới khách quan, thấy rõ hơn mối quan hệ và sự thống nhất của nhiều đối tượng nghiên cứu khoa học trong những chỉnh thể khác nhau, đồng thời còn bồi dưỡng cho người học các phương pháp học tập, nghiên cứu có tính logic biện chứng làm cơ sở đáng tin cậy để đi đến những hiểu biết, những phát hiện có ý nghĩa khoa học và thực tiễn lớn hơn.

Dạy học theo chủ đề còn có tác dụng tiết kiệm thời gian công sức vì loại bỏ được nhiều điều trùng lặp trong nội dung và phương pháp dạy học của những bộ môn gần nhau.

1.2.15. Dạy học theo chủ đề và vấn đề phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh Dạy học theo chủ đề là một quan điểm dạy học nhằm hình thành và phát triển ở học sinh những năng lực cần thiết trong đó có năng lực vận dụng kiến thức được cung cấp đầy đủ trong học tập để giải quyết có hiệu quả các tình huống thực tiễn. Thông qua dạy học theo chủ đề, học sinh có thể vận dụng kiến thức để giải quyết các bài tập hàng ngày, đặt cơ sở nền móng cho quá trình học tập tiếp theo; cao hơn là có thể vận dụng để giải quyết những tình huống có ý nghĩa trong cuộc sống hàng ngày. Vì vậy nếu chúng ta tổ chức tốt quá trình dạy học theo chủ đề thì sẽ hình thành và phát triển được năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho học sinh đặc biệt là năng lực tổng hợp để chuẩn bị tâm thế cho người học bước vào cuộc sống lao động - năng lực vận dụng kiến thức nhất là vận dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống.

Nhiều nghiên cứu và thực tế giáo dục trên thế giới đã chỉ ra rằng có rất nhiều phương thức dạy học khác nhau để đạt được mục tiêu giáo dục đề ra trong đó dạy học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

theo chủ đề là phương thức dạy học duy nhất có thể đạt được mục tiêu giáo dục là phát triển năng lực cho người học để nhằm phục vụ cho các quá trình học tập sau này hoặc nhằm hoà nhập học sinh vào cuộc sống lao động.

Như vậy, để dạy học theo chủ đề thành công chúng ta phải vận dụng quan điểm tích hợp từ khâu xây dựng chương trình, biên soạn sách giáo khoa đến khâu tổ chức dạy học (nhất là lựa chọn phương pháp và hình thức tổ chức dạy học) đưa học sinh vào trong những tình huống thực để các em tìm tòi và tự phát hiện, giải quyết vấn đề qua đó phát triển năng lực giải quyết vấn đề thực tiễn cho các em.

1.3. Cơ sở thực tiễn Trên cơ sở lý luận về dạy học theo chủ đề trong phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật cho HS ở trường THPT, chúng tôi tiến hành điều tra đánh giá thực tiễn dạy học theo chủ đề trong phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật cho HS ở trường THPT. a) Mục đích khảo sát - Tìm hiểu ý kiến của GV về phương pháp dạy học theo chủ đề - Tìm hiểu ý kiến của GV về thực trạng dạy học theo chủ đề trong phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật cho HS ở trường THPT - Tìm hiểu ý kiến của GV về vai trò, ý nghĩa dạy học theo chủ đề trong phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật cho HS tại trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn.

- Thực trạng những khó khăn khi dạy học theo chủ đề trong phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật cho HS ở trường THPT huyện Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn.

- Sự cần thiết hướng dạy học theo chủ đề trong phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật cho HS ở trường THPT. b) Đối tượng điều tra và phương pháp điều tra Nghiên cứu khảo sát tại 02 lớp của trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn. Cụ thể số phiếu khảo sát như sau: Tên lớp

Số lượng phiếu

11A1

6

11A2

6

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

c) Kết quả điều tra Bảng 1.2. Thực trạng các phương pháp dạy học phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” Phương pháp dạy học

Thường xuyên

Đôi khi

Không dùng

Số GV

%

Số GV

%

Số GV

%

Diễn giảng - minh hoạ

10

80,0

2

20,0

0

0,0

Vấn đáp, đàm thoại

2

20,0

10

80,0

0

0,0

Phát hiện, giải quyết vấn đề

3

24,0

9

76,0

0

0,0

Vận dụng công nghệ thông tin

3

24,0

2

20,0

7

56,0

Phương pháp thảo luận

5

40,0

7

60,0

0

0,0

Phương pháp dạy theo chủ đề

0

0,0

2

20,0

10

80,0

Phương pháp dạy học tình huống

2

16,0

1

12,0

9

72,0

Kết quả khảo sát cho thấy, đa số GV chưa vận dụng các phương pháp dạy học tích cực khác vào dạy chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”. Hiện tại các phương pháp chủ yếu là diễn giải, đàm thoại,... Mặc dù vậy, việc thực hiện đổi mới PPDH trong chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” có một số chuyển biến bước đầu như: + Đối với bài giảng kiến thức mới: GV có quan tâm đặt vấn đề, dùng hệ thống câu hỏi dẫn dắt học sinh thông qua đàm thoại, gợi mở củng cố kiến thức bằng bài tập, chú trọng câu hỏi và hướng dẫn học sinh bằng tình huống gợi mở. + Đối với giờ luyện tập, dạy học sinh giải bài tập: học sinh được chuẩn bị trước ở nhà, một vài học sinh trình bày trên bảng cách giải, giáo viên hướng dẫn cả lớp nhận xét; GV tổng kết ưu khuyết điểm về lời giải và đưa ra lời giải mẫu với hình thức giờ dạy toán có sinh động hơn.

Song về bản chất các giờ dạy đó vẫn theo kiểu thầy truyền đạt trò tiếp nhận.

Cách dạy đó chưa phản ánh được những đặc thù trong dạy học môn Sinh học, chưa phản ánh được các hoạt động văn hóa trong quá trình hình thành, đặc trưng, tính cấu trúc, sự đa dạng, sự tương tác, tính hệ thống, quy luật vận động và biến đổi... cũng như vận dụng kiến thức trong thực tiễn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Khi học, học sinh chủ yếu là nghe giảng, xem giáo viên làm mẫu, học sinh học thụ động, luôn luôn phụ thuộc vào giáo viên. Học sinh chưa được tự giác, tự do, tự khám phá kiến thức, nhiều học sinh sau khi học, hiểu kiến thức một cách máy móc, hình thức.

Có thể thấy, đa số GV có tâm huyết với nghề, có hiểu biết sâu sắc về bộ môn, có tay nghề vững, có nhiều giờ dạy tốt. Song phải kết quả khảo sát cho thấy GV vẫn dạy theo phương pháp truyền thống, các PPDH được GV thường xuyên sử dụng là PPDH nêu vấn đề, vấn đáp, dạy học trực quan. Đây chủ yếu là những PPDH truyền thống. Còn những PPDH như dạy học tình huống, dạy học theo hợp đồng, dạy học dự án ít được GV sử dụng. Trong khi những PPDH này giữ vai trò rất quan trọng trong phát huy vai trò chủ thể tự giác, tích cực, độc lập, sáng tạo của HS trong phát triển các năng lực đáp ứng yêu cầu xã hội hiện đại.

Bảng 1.3. Ý kiến của GV về thực trạng tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT STT

Nội dung

Lựa chọn Số lượng

Tỷ lệ %

1

Chủ đề trong nội bộ môn học

8

66,67

2

Chủ đề đa môn

2

16,67

3

Chủ đề liên môn

2

16,67

4

Chủ đề xuyên môn

0

0,0

Kết quả khảo sát cho thấy, đa số GV (83,34% GV lựa chọn) đã tổ chức dạy học tích hợp thông qua hình thức “Chủ đề trong nội bộ môn học” và “Chủ đề đa môn”. Có thể các hình thức tổ chức dạy học theo chủ đề của GV chủ yếu ở mức độ đơn giản, ít có sự đầu tư, gia công về sư phạm khi tổ chức dạy học tích hợp cho HS. Trong đó, số GV tổ chức dạy theo chủ đề qua các hình thức như: Chủ đề liên môn; Chủ đề xuyên môn chiếm tỷ lệ thấp, đặc biệt hình thức “Chủ đề xuyên môn” chưa có GV sử dụng. Tại hình thức này, GV phải xử lý các nội dung kiến thức trong mối liên quan với nhau, bảo đảm cho HS vận dụng được tổng hợp các kiến thức đó một cách hợp lý để giải quyết các vấn đề trong học tập, trong cuộc sống, đồng thời tránh việc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

HS phải học lại nhiều lần cùng một nội dung kiến thức ở các môn học khác nhau.

Chủ đề liên môn là những chủ đề có nội dung kiến thức liên quan đến hai hay nhiều môn học, thể hiện ở sự ứng dụng của chúng trong cùng một hiện tượng, quá trình trong tự nhiên hay xã hội.

Thực tế cho thấy, ở mức độ này, là hình thức cao nhất của dạy học theo chủ đề tuy nhiên áp dụng hình thức sẽ phát triển năng lực học tập cho học sinh với hiệu quả cao. Tuy nhiên, hình thức này đòi hỏi năng lực cũng như sự gia công sư phạm của người giáo viên rất cao bởi tiến trình dạy học là tiến trình “không môn học”, nghĩa là nội dung kiến thức trong bài không thuộc riêng về một môn học mà thuộc về nhiều môn học khác nhau, do đó, các nội dung thuộc chủ đề tích hợp sẽ không cần dạy ở các môn học riêng rẽ. Ở mức độ xuyên môn, giáo viên phối hợp các quá trình học tập những môn khác nhau bằng các tình huống thích hợp, xoay quanh các mục tiêu chung cho nhóm môn, tạo thành các chủ đề thích hợp.

Bảng 1.4. Ý kiến của GV THPT về vai trò, ý nghĩa tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”- THPT Lựa chọn Nội dung

Số lượng

Tỷ lệ %

Giúp học sinh nhớ bài lâu hơn

3

25,00

Tăng cường tính thực tiễn của bài giảng

8

66,67

Kích thích hứng thú tìm tòi, yêu thích bộ môn

6

50,00

Tạo không khí học tập sinh động, tránh sự nhàm chán

6

50,00

Giúp học sinh hiểu bài sâu sắc hơn

6

50,00

Rèn luyện kĩ năng suy luận logic

10

83,33

Rèn luyện kĩ năng giao tiếp, khả năng học hỏi lẫn nhau

3

25,00

Tăng cường khả năng vận dụng tri thức

6

50,00

Rèn luyện cho học sinh kĩ năng giải quyết vấn đề

4

33,33

Rèn luyện cho học sinh thái độ học tập tích cực

11

91,67

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Kết quả khảo sát cho thấy, đa phần GV đánh giá đây là cách thức giúp HS “Rèn luyện cho học sinh thái độ học tập tích cực” (chiếm 91,67%), và “Rèn luyện kĩ năng suy luận logic” (chiếm 83,33%). Đồng thời các ý kiến cũng xoay quanh về “Tăng cường tính thực tiễn của bài giảng và Tạo không khí học tập sinh động, tránh sự nhàm chán”. Tuy nhiên, thực tế việc triển khai áp dụng tổ chức dạy học tích hợp trong dạy học nói chung và chủ đề Mắt và các dụng cụ bổ trợ còn nhiều bấp cập. Kết quả khảo sát phần dưới đây cho chúng tôi hiểu rõ hơn.

Bảng 1.5. Ý kiến của GV về những khó khăn khi Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT Tỷ lệ % Những khó khăn

Stt

Không

Bình

Rất khó

khó khăn

thường

khăn

1

Mất nhiều thời gian đầu tư và xây dựng chủ đề

16,67

16,67

66,67

2

Khó chọn lọc nội dung chủ đề phù hợp với nhóm bài

25,00

16,67

58,33

3

Không nhiều nguồn tư liệu để tham khảo

33,33

25,00

41,67

4

Khó xây dựng được nội dung cốt lõi khi dạy theo chủ đề

25,00

25,00

50,00

5

Nội dung kiến thức môn học hiện nay quá khó đối với học sinh, sẽ khó hơn nếu tổ chức dạy học theo chủ đề

41,67

33,33

25,00

6

Trình độ năng lực giáo viên còn hạn chế

33,33

33,33

33,33

7

Thiếu thốn về cơ sở vật chất, phương tiện dạy học

25,00

50,00

25,00

41,67

25,00

33,33

8

HS chưa hứng thú với hình thức dạy học theo chủ đề

9

Sĩ số lớp học đông

41,67

25,00

33,33

10

Trình độ học sinh không đồng đều

25,00

41,67

33,33

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Kết quả khảo sát cho thấy, có rất nhiều khó khăn khi Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”- THPT. Với 10 nhóm nguyên nhân chủ yếu được nêu trong phiếu khảo sát, kết quả cho thấy nguyên nhân cơ bản nhất là: - Mất nhiều thời gian đầu tư và xây dựng chủ đề (66,67%).

- Khó chọn lọc chủ đề phù hợp với nhóm bài (58,33%).

- Khó xây dựng được nội dung cốt lõi khi dạy theo chủ đề (50%).

- Không có nhiều nguồn tư liệu để tham khảo (41,67%).

Một số nhận xét về thực trạng Qua kết quả điều tra chúng tôi thấy: Việc đánh giá giờ giảng còn nặng hình thức, cứng nhắc theo các điều đã quy định, đã có sẵn, (chẳng hạn dạy phải đúng như sách giáo khoa...) đã làm mất đi tính sáng tạo của giáo viên.

Nội dung, chương trình, sách giáo khoa chưa hỗ trợ cho giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, một số nội dung có tính chất kinh viện, yêu cầu chặt chẽ (tiên đề hoá...). Tồn tại quá nhiều loại sách, nhiều bài tập khó, bài tập nâng cao, ít những bài tập liên quan đến thực tiễn, liên môn. Từ đó giáo viên chủ yếu dùng phương pháp thuyết trình, tập trung chủ yếu vào truyền thụ cho đủ kiến thức có trong sách giáo khoa. Tạo ra hiện tượng dạy khoán cho xong nội dung...

Việc hạn chế dạy học theo chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”- THPT còn nhiều bấp cập có rất nhiều nguyên nhân: - Trong quá trình dạy học có thể nói một số giáo viên còn chưa thực sự chú ý đúng mức tới việc làm thế nào để học sinh nắm vững được lượng kiến thức, đặc biệt tự học. Nguyên nhân là do giáo viên phải dạy nhiều lớp, tập trung luyện thi, thời gian để nghiên cứu tìm tòi những phương pháp dạy học phù hợp với đối tượng học sinh trong lớp còn hạn chế. Do vậy, chưa lôi cuốn được sự tập trung chú ý nghe giảng của học sinh.

- Giáo viên cũng như học sinh chưa khắc phục được nhận thức, thói quen dạy học truyền thống, nặng về lý thuyết coi nhẹ thực hành ứng dụng.

- Học sinh chưa ý thức được nhiệm vụ của mình, chưa chịu khó, tích cực tư duy suy nghĩ tìm tòi cho mình những phương pháp học tập đúng để biến tri thức của thầy thành của mình. Vì vậy, sau khi học xong bài, các em chưa nắm bắt được lượng kiến thức thầy giảng, nhanh quên và kĩ năng tính toán chưa nhanh, nhất là đối với kĩ năng tìm tòi, phát hiện, giải quyết vấn đề, ứng dụng thực tiễn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

- Chương trình học quá ôm đồm nhiều thứ và nặng nề, thiếu thực hành, cung cấp kiến thức lí thuyết là chính, nhiều HS không theo kịp chương trình vì nặng kiến thức và nhiều môn. Nội dung nhiều trong một tiết học nên GV khó thực hiện đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của HS vì sợ cháy giáo án.

- Phương pháp dạy học chậm đổi mới: Nhiều GV chưa chú ý đến phương pháp dạy học đặc trưng của bộ môn: không có thí nghiệm trên lớp, bỏ giờ thực hành thí nghiệm, phương tiện dạy học nghèo nàn, lạc hậu.

- Chưa tổ chức được các buổi ngoại khóa, những hoạt động ngoài giờ lên lớp gây hứng thú cho HS tham gia.

- Học sinh miền núi ngại đầu tư suy nghĩ, thích nội dung quen thuộc. Học sinh chưa ý thức được nhiệm vụ của mình, chưa chịu khó, tích cực tư duy suy nghĩ tìm tòi cho mình những phương pháp học tập đúng để biến tri thức của thầy thành của mình. Vì vậy, sau khi học xong bài, các em chưa nắm bắt được lượng kiến thức thầy giảng, nhanh quên và kĩ năng tính toán chưa nhanh, nhất là đối với kĩ năng tìm tòi, phát hiện, giải quyết vấn đề, ứng dụng thực tiễn.

- Đánh giá, thi cử chủ yếu vẫn theo nội dung và hình thức truyền thống, nặng về lý thuyết coi nhẹ thực hành ứng dụng, làm hạn chế việc đổi mới phương pháp dạy học.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Kết luận chương 1 Dạy học theo chủ đề chính là mô hình dạy học “vì người học và bằng năng lực tự học của người học” nó đã “khơi dậy và phát huy tối đa năng lực tự học sáng tạo của người học”. Mô hình dạy học này có khả năng đạt được mục tiêu giáo dục trong thời kỳ đổi mới với chất lượng và hiệu quả cao.

Trên cơ sở phân tích các vấn đề về lí luận dạy học theo chủ đề và phương pháp dạy học tích cực, bồi dưỡng năng lực sáng tạo, trong chương này tôi đã đề cập tới các luận điểm lí luận sau: - Khái niệm về dạy học theo chủ đề.

- Đặc điểm và hình thức dạy học theo chủ đề.

- Nguyên tắc và quy trình tổ chức dạy học theo chủ đề - Xây dựng và tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ở trường THPT. - Thực tiễn dạy học theo chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ở một số trường THPT trên địa bàn huyện Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn.

Chúng tôi thấy rằng việc tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT là hết sức cần thiết. Do đó, tất cả những cơ sở lí luận và thực tiễn sẽ giúp chúng tôi vận dụng để xây dựng tài liệu và tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT huyện Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn ở chương tiếp theo.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Chương 2 TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ “SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN Ở ĐỘNG VẬT” CHO HỌC SINH Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NGÂN SƠN, TỈNH BẮC KẠN 2.1. Cơ sở khoa học của dạy học theo chủ đề phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật bậc THPT 2.1.1. Mục tiêu, chương trình, nội dung phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật - THPT Môn Sinh học trong chương trình giáo dục phổ thông Môn Sinh học trong Trường THPT là một môn khoa học về sự sống. Nó là một nhánh của khoa học tự nhiên, tập trung nghiên cứu các cá thể sống, mối quan hệ giữa chúng với nhau và với môi trường xung quanh.

Mục tiêu giáo dục của môn Sinh học trong trường phổ thông là góp phần hình thành và phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ yếu, năng lực chung cốt lõi và năng lực chuyên môn. Năng lực thành phần mà môn Sinh học có ưu thế hình thành, phát triển ở học sinh như: năng lực nhận thức kiến thức sinh học, năng lực tìm tòi, khám phá thế giới sống và năng lực vận dụng kiến thức sinh học vào thực tiễn. Nội dung chương trình Sinh học giúp người học tìm hiểu các khái niệm, quy luật sinh học là cơ sở khoa học cho việc ứng dụng những tiến bộ sinh học, nhất là tiến bộ của công nghệ sinh học vào thực tiễn đời sống, từ đó định hướng được ngành nghề để tiếp tục theo học và phát triển sau trung học phổ thông. Bên cạnh đó môn Sinh học còn rèn luyện cho học sinh sự chăm chỉ, trung thực trong học tập, trong tìm tòi, khám phá khoa học, có thái độ đúng đắn trong bảo vệ môi trường, phát triển bền vững quốc gia và trên toàn cầu...

Từ mục tiêu và nội dung của chương trình Sinh học có thể thấy dạy học theo chủ đề có khả năng thực hiện tốt các mục tiêu đã đề ra.

Về mục tiêu chung: Mục tiêu chung của chương Sinh trưởng và phát triển bao gồm [5]: - Nêu được sinh trưởng và phát triển là một trong những đặc điểm cơ bản của sự sống.

- Nêu được cơ sở tế bào học của quá trình sinh trưởng và phát triển ở động vật và thực vật.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

- Phân biệt được sự khác nhau trong sinh trưởng và phát triển của thực vật và động vật.

- Nêu được tác động của các nhân tố bên trong và bên ngoài đến sinh trưởng và phát triển của thực vật và động vật.

- Nêu được khả năng điều khiển sinh trưởng và phát triển nhằm tăng năng suất và cải thiện phẩm chất của cây trồng, vật nuôi và chăm sóc sức khỏe con người.

Từ khái niệm sinh trưởng và phát triển của động vật và thực vật khái quát lên được khái niệm sinh trưởng và phát triển của sinh vật ở cấp độ cơ thể.

Mục tiêu cụ thể: Mục tiêu cụ thể của phần sinh trưởng và phát triển ở động vật: * Về kiến thức [5]: - Chỉ ra được mối liên quan giữa sinh trưởng và phát triển ở động vật: - Giải thích được các giai đoạn phát triển của động vật, chỉ ra được đặc điểm đặc trưng mỗi giai đoạn sinh trưởng và phát triển.

- Phân biệt được sự phát triển qua biến thái và không qua biến thái.

- Phân biệt được sự phát triển qua biến thái hoàn toàn và biến thái không hoàn toàn. Tìm được ví dụ minh hoạ - Giải thích được tác động của hoocmôn cũng như các yếu tố môi trường lên sinh trưởng và phát triển động vật. * Về kỹ năng: Rèn cho học sinh một số các kỹ năng: - Rèn kĩ năng tư duy thông qua mô tả và giải thích được hiện tượng sinh trưởng bất thường ở người.

- Rèn kĩ năng so sánh sự phát triển qua biến thái và không qua biến thái ở động vật.

- Rèn kĩ năng phân tích sự khác nhau về sinh trưởng và phát triển giữa các cá thể cùng loài và khác loài.

- Kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn sản xuất thông qua các hoạt động mở rộng, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. * Về thái độ: - Giải thích được cơ sở khoa học của các biện pháp diệt trừ sâu hại cây và diệt trừ muỗi trong thực tế.

- Lập kế hoạch giải quyết những khó khăn trong trả lời các câu hỏi.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

* Định hướng phát triển các năng lực: - Cùng với HS đề xuất các phương án giải quyết vấn đề và sáng tạo trên cơ sở những câu trả lời có tính chất sáng tạo của HS. - Vận dụng kiến thức về sinh trưởng và phát triển điều chỉnh thói quen ăn uống và luyện tập hợp lí.

- Năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề: Các kĩ năng sinh học cơ bản (Năng lực vận dụng các kiến thức sinh trưởng và phát triển động vật nhằm chăm sóc, cải tạo các giống vật nuôi.

- Năng lực thu nhận và xử lí thông tin: + Phương pháp sinh học: Phương pháp quan sát sự phát triển phôi động vật qua tiêu bản hay hình ảnh. Đọc hiểu các sơ đồ phát triển và sinh trưởng các động vật đại diện. + Các phương pháp khác: Vận dụng các kiến thức liên môn và đa môn, phân tích các cơ chế và hiện tượng trong sinh trưởng và phát triển động vật.

- Năng lực nghiên cứu khoa học: Quan sát các đối tượng là cơ thể động vật; Phân tích mối quan hệ giữa các kiến thức khoa học và sự vận dụng trong thực tiễn nuôi cấy mô động vật; Xử lý và trình bày các số liệu bao gồm vẽ đồ thị, lập các bảng biểu, biểu đồ cột, sơ đồ, ảnh chụp; Xây dựng các giả thuyết khoa học và hình thành các phương án, biện pháp chứng minh giả thuyết trong thực tiễn.

- Năng lực tính toán: Tính toán kích thước cơ thể ĐV qua các giai đoạn sinh trưởng và phát triển của chúng.

- Năng lực tư duy: Phát triển tư duy phân tích so sánh thông qua việc so sánh sự phát triển của các ĐV khác nhau qua các vòng đời của chúng.

- Năng lực ngôn ngữ: Phát triển ngôn ngữ nói và ngôn ngữ viết thông qua trình bày, tranh luận, thảo luận về vòng đời của các động vật khác nhau.

Phân tích cấu trúc nội dung [3] Cấu trúc nội dung chương III - Sinh trưởng và phát triển: Chương III - Sinh trưởng và phát triển gồm 2 phần: Phần A - Sinh trưởng và phát triển ở thực vật, gồm 3 bài: - Bài 34 - Sinh trưởng ở thực vật, gồm 2 phần: Khái niệm sinh trưởng, sinh trưởng sơ cấp và sinh trưởng thứ cấp.

- Bài 35 - Hoocmôn thực vật, gồm 4 phần: Khái niệm, hoocmôn kích thích, hoocmôn ức chế, tương quan hoocmôn thực vật.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

- Bài 36 - Phát triển ở thực vật có hoa, gồm 4 phần: Khái niệm, những nhân tố chi phối sự ra hoa, mối quan hệ sinh trưởng và phát triển, ứng dụng kiến thức về sinh trưởng và phát triển.

Phần B - Sinh trưởng và phát triển ở động vật, gồm 4 bài: - Bài 37 - Sinh trưởng và phát triển ở động vật, gồm 3 phần: Khái niệm sinh trưởng và phát triển ở động vật, phát triển không qua biến thái, phát triển qua biến thái.

- Bài 38, 39 - Các nhân tố ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển ở động vật, gồm 3 phần: Nhân tố bên trong, các nhân tố bên ngoài, một số biện pháp điều khiển sinh trưởng và phát triển ở động vật và người.

- Bài 40 - Thực hành: Xem phim về sinh trưởng và phát triển ở động vật.

Phân tích cấu trúc nội dung chương III - Sinh trưởng và phát triển Nội dung chương III - Sinh trưởng và phát triển được chia làm 2 phần: Sinh trưởng và phát triển ở thực vật và sinh trưởng và phát triển ở động vật. Ở mỗi phần, kiến thức được xây dựng theo một hệ thống, sự sắp xếp các đơn vị kiến thức theo một trật tự logic.

Sự sinh trưởng và phát triển ở động vật về bản chất giống với sự sinh trưởng và phát triển ở thực vật. Sau khi nghiên cứu phần sinh trưởng và phát triển ở thực vật, trong phần sinh trưởng và phát triển ở động vật, hai khái niệm sinh trưởng và phát triển được tìm hiểu chung trong một bài (bài 37). Quá trình sinh trưởng và phát triển ở động vật có thể trải qua biến thái hoặc không qua biến thái. Biến thái là sự thay đổi đột ngột về hình thái, cấu tạo và sinh lý của động vật sau khi sinh ra hoặc nở từ trứng ra. Trong biến thái có biến thái hoàn toàn và biến thái không hoàn toàn.

Sự sinh trưởng và phát triển ở động vật chịu sự ảnh hưởng của các nhân tố bên trong và nhân tố bên ngoài. Hoocmôn là nhân tố bên trong, các nhân tố bên ngoài là: thức ăn, nhiệt độ, ánh sáng, …

Dựa trên những hiểu biết về sự sinh trưởng và phát triển ở động vật mà con người có những biện pháp tác động lên sự sinh trưởng và phát triển của động vật để nhằm nâng cao năng suất vật nuôi như: cải tạo giống, cải thiện môi trường sống của động vật…và cũng thông qua những hiểu biết này mà còn người cũng đã cải thiện được chất lượng dân số (tăng chiều cao, cân nặng,…).

Kết thúc chương III học sinh được thực hành xem phim về sự sinh trưởng và phát triển ở động vật. Học sinh được xem phim về quá trình phân chia tế bào và hình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

thành cơ quan ở giai đoạn phôi thai, quá trình sinh trưởng và phát triển sau khi sinh ra hoặc nở từ trứng không qua biến thái hoặc qua biến thái.

Như vậy các đơn vị kiến thức trong chương III được sắp xếp theo một trật tự logic và có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Trong chương này có nhiều đơn vị kiến thức thuận lợi cho việc thiết kế các bài tập tình huống rèn luyện kỹ năng phân tích tổng hợp cho học sinh.

2.1.2. Dạy học Sinh học theo chủ đề là tất yếu và cần thiết Có thể nói đặc điểm của Sinh học hiện đại là lý do lớn nhất chi phối việc dạy học Sinh học theo chủ đề. Trong thời đại ngày nay, Sinh học có những đặc trưng sau đây: - Sinh học tập trung nghiên cứu sự sống ở cấp vi mô và vĩ mô: cho đến thế kỷ XVIII, Sinh học mới chỉ nghiên cứu các hệ trong (cơ thể, cơ quan). Ngày nay, Sinh học hướng vào nghiên cứu các hệ nhỏ (tế bào, phân tử) và các hệ lớn (loài, quần xã, hệ sinh thái, sinh quyển).

- Có sự xâm nhập ngày càng mạnh mẽ của các nguyên lý, phương pháp của nhiều ngành khoa học khác vào Sinh học. Các phương pháp thực nghiệm lý hóa giúp hiểu sâu vào cấu trúc tế bào của các tổ chức sống, cơ chế của quá trình sống ở cấp tế bào và phân tử làm cho Sinh học ngày càng trở thành khoa học chính xác, đưa Sinh học từ trình độ “thực nghiệm - phân tích” lên “tổng hợp - hệ thống”. Nếu trước kia Sinh học phát triển dựa vào các phương pháp thuần túy sinh học thì ngày nay các phương pháp phi sinh học có vai trò to lớn, Sinh học ngày càng thu hút sự đóng góp rộng rãi của các nhà khoa học thuộc các ngành khoa học khác.

- Cho đến nay, những thành tựu có ý nghĩa thực tiễn to lớn đều liên quan đến việc ứng dụng các nguyên lý và quá trình sinh học (các thành tựu về y học, nông nghiệp, xử lý chất thải, chọn giống vật nuôi, cây trồng và bảo vệ môi trường). Sinh học hiện đại trở thành một lực lượng sản xuất trực tiếp, phục vụ đắc lực không những cho sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp mà còn đối với công nghiệp, kỹ thuật đặc biệt là Y học.

- Sinh học hiện đại đang phát triển với tốc độ rất nhanh, vừa phân hóa thành ngành nhỏ, vừa hình thành những lĩnh vực liên ngành, gian ngành. Nếu - Ở thế kỷ XIX trên thế giới bình quân có vài ngàn thông báo phát minh sinh học thì đến giữa thế kỷ XX con số đó là 10 vạn, đến năm 2000 con số đó là 1 triệu.

Chưa đầy 10 năm, khối lượng tri thức Sinh học đã tăng gấp đôi.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Vì những đặc trưng như trên, việc dạy học Sinh học ở trường phổ thông không thể tách rời, cô lập với việc giảng dạy các môn khoa học khác hay thực tiễn đời sống.

Dạy học theo chủ đề là GV để HS nghiên cứu các hiện tượng, nguyên lý và các quá trình Sinh học trong mối liên hệ với các ngành khoa học khác (toán, lý, hóa,...). Nhờ đó, HS sáng tỏ về bản chất các sự vật, hiện tượng Sinh học.

Còn một lý do quan trọng nữa khiến cho việc dạy học Sinh học cần theo chủ đề là do sự bùng nổ của các phương pháp thực nghiệm, Sinh học đã được phân chia thành các lĩnh vực nhỏ như Di truyền học, Sinh lý học, Sinh thái, Tế bào học... và vì thế chương trình đào tạo cũng bị phân thành các mảng kiến thức tương đối tách rời nhau. Kết quả là HS phải học một khối lượng kiến thức rất lớn nhưng chúng lại tách rời, cô lập nhau. Xu hướng hiện nay trong dạy học Sinh học nói riêng và trong các lĩnh vực khoa học nói chung, người ta cố gắng trình bày cho HS thấy mối liên hệ hữu cơ giữa các lĩnh vực, không chỉ giữa Sinh học với nhau mà còn giữa các ngành khoa học khác nhau như Sinh học, Hóa học, Toán học, Vật lý,…

Các chủ đề học tập được thiết kế, phân chia thành những đơn vị kiến thức khá cụ thể, tương đối độc lập và sắp xếp sao cho phù hợp với việc lĩnh hội kiến thức của người học. Điều này thuận lợi cho việc tổ chức dạy học theo kiểu lớp - bài cũng như công tác quản lí dạy học và phân bổ chương trình mang tính pháp lệnh. Nhưng cách dạy học này làm cho các đơn vị kiến thức bị tách rời, mang tính độc lập tương đối với nhau, tính hệ thống của chương trình, mối liên hệ giữa các khái niệm lỏng lẻo, việc lưu giữ và sử dụng kiến thức của HS là khó khăn.

Việc tổ chức thành các chủ đề học tập phù hợp, gần gũi với thực tiễn ở THPT là rất cần thiết vì nó không những làm giảm được áp lực trong quá trình học tập của HS mà còn đóng góp nhiều cho sự phát triển toàn diện của HS. Nhưng không thể áp dụng một cách máy móc các chiến lược dạy học hiện đại vào thực tiễn Việt Nam bởi luôn tồn tại sự khác biệt về mục tiêu, chương trình, nội dung, điều kiện dạy học,…

Việc vận dụng sáng tạo các chiến lược dạy học tích cực, lựa chọn những ý tưởng hay, phù hợp đưa vào thực tiễn giáo dục nước ta là hoàn toàn có thể thực hiện được. Cơ sở đánh giá kết quả của sự vận dụng sáng tạo đó là xem xét các mục tiêu mà sự vận dụng ấy vào quá trình dạy học có khả năng đạt được và hiệu quả của việc thực hiện các mục tiêu giáo dục đó trong sự so sánh với mục tiêu mà kiểu dạy học truyền thống có thể đạt tới. Nghĩa là, nếu cùng thực hiện một nhiệm vụ dạy học, với cùng một thời lượng cho phép mà việc tổ chức dạy học theo chủ đề chứng tỏ được rằng: không Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

những có thể thực hiện tốt mục tiêu chương trình học hiện nay mà còn có thể đạt được một số mục tiêu tích cực khác cần thiết cho sự phát triển hiểu biết, phát triển trí tuệ của HS hơn, như rèn luyện kỹ năng tư duy bậc cao, kỹ năng sống,… thì cũng có nghĩa là việc vận dụng sáng tạo chiến lược dạy học này vào thực tiễn đã đạt được chất lượng và hiệu quả hơn so với kiểu dạy học truyền thống.

Cần lưu ý rằng, khả năng áp dụng dạy học theo chủ đề vào chương trình học của chúng ta hiện nay có thể dẫn đến thực tế là một chủ đề học tập (thường là một chương) không bao quát hết mọi nội dung kiến thức mà chỉ có những nội dung trọng tâm của chương được thực hiện trong một chủ đề. Tuy nhiên, điều này có thể khắc phục được vì dạy học theo chủ đề giúp GV tiết kiệm thời gian nên phần thời gian còn lại có thể sử dụng để dạ y các kiến thức khác trong chương trình bằng các phương pháp thích hợp.

Yếu tố đảm bảo thành công của việc áp dụng sáng tạo một chiến lược dạy học mới trong bản thân mô hình dạy học truyền thống đang phổ biến hiện nay đó là sự chuyển đổi từng bước mục tiêu dạy học, nội dung, hình thức tổ chức cũng như cách thức kiểm tra đánh giá và nó cũng phù hợp với quan điểm và định hướng đổi mới PPDH Sinh học THPT ở nước ta. Việc áp đặt nguyên mẫu bất cứ chiến lược dạy học tích cực, hiện đại nào dù nó đã được thực nghiệm và thành công vào mục tiêu dạy học truyền thống đều có thể thất bại.

2.1.3. Vận dụng ý tưởng thiết kế bộ câu hỏi định hướng vào dạy học theo chủ đề Phương pháp thiết kế bộ câu hỏi định hướng cho việc dạy và học một chủ đề là ý tưởng vận dụng sáng tạo chiến lược dạy học dựa trên dự án vào kiểu dạy học này. Đối với GV và HS, mục tiêu của việc dạy và học sẽ trở nên cụ thể, dễ hiểu, dễ thực hiện hơn nếu ta biết được rằng việc dạy học cần giúp HS trả lời những câu hỏi khó đến mức độ nào, trong một chủ đề cụ thể phải làm được những công việc gì cụ thể. Do đó, một bộ câu hỏi định hướng cho một chủ đề cụ thể giúp ta có cơ sở đối chiếu với mục tiêu để biết rằng việc dạy có bám sát mục tiêu đặt ra hay không, việc học có đạt đến mục tiêu hay không.

Chiến lược dạy học dự án đưa ra khái niệm bộ câu hỏi định hướng là một ý tưởng hết sức sáng tạo mà các chiến lược dạy học khác có thể vận dụng. Vì thế, thiết kế bộ câu hỏi định hướng là một nhiệm vụ quan trọng của dạy học theo chủ đề, các câu hỏi này sẽ là kim chỉ nam dẫn dắt nội dung và phương pháp làm việc cho toàn bộ chủ đề học tập.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Điểm mấu chốt của dạy học theo chủ đề là xây dựng bài dạy trên những câu hỏi để nâng cao kiến thức về nội dung chứ không phải đơn giản chỉ dạy những câu trả lời có sẵn trong SGK. Thiếu những câu hỏi như thế này trong bài dạy sẽ làm GV dễ rơi vào tình trạng dạy học một cách hời hợt, nông cạn và không có mục đích. Xây dựng bộ câu hỏi định hướng cho chủ đề học thập thực chất là sự cụ thể hoá những mục tiêu cần đạt được. Khi đó, việc học tập của HS được định hình bởi những yêu cầu cụ thể và việc giải quyết tốt các yêu cầu đó cũng có nghĩa là thực hiện được mục tiêu của quá trình dạy học.

Yêu cầu của kiểu dạy học theo chủ đề là HS trong quá trình học phải tự mình thực hiện các nhiệm vụ học tập, giải quyết các vấn đề. GV sẽ hướng dẫn HS giải quyết các vấn đề bằng cách thiết kế bộ câu hỏi theo nhiều mức độ từ dễ đến khó dựa vào mức độ tư duy của HS từ thấp đến cao theo cách phân loại của Bloom. Những câu hỏi đó là những câu hỏi có thể chỉ đạo bài dạy và thu hút HS khai thác các ý trọng tâm của chủ đề.

Bộ câu hỏi định hướng bao gồm: các câu hỏi khái quát (CHKQ), câu hỏi bài học (CHBH) và câu hỏi nội dung (CHND).

• Câu hỏi khái quát: Đó là loại câu hỏi có tính chất rất mở và thườ ng thể hiện tính chất liên môn mà khi chưa học hết phần nội dung tương ứng học người học chưa thể trả lời hoặc có thể trả lời theo nhiều cách khác nhau và còn thiếu tính thuyết phục, khi học xong phần kiến thức tương ứng người học vẫn có thể trả lời bằng nhiều phương án, ở nhiều mức độ khác nhau (câu hỏi chung cho một môn học, một phần, một chương là các câu hỏi khái quát nhưng có mức độ khái quát khác nhau). Để trả lời câu hỏi khái quát đòi hỏi nhận thức của người học đạt đến trình độ cao: tổng hợp, đánh giá, sáng tạo… Việc trả lời câu hỏi khái quát là hướng tới mục tiêu phát triển hiểu biết, và phát triển tư duy.

• Câu hỏi bài học: Mỗi bài học cũng có thể giúp HS trả lời một vài câu hỏi có mức độ khái quát nhất định (nhưng thấp hơn câu hỏi của phần, chương) bằng sự nắm vững kiến thức ở trình độ vận dụng, phân tích, tổng hợp. Trả lời câu hỏi bài học là hướng tới mục tiêu phát triển tư duy bậc cao và phát triển khả năng tổ chức kiến thức của HS. Cần phân biệt giữa CHKQ và CHBH, chúng không rạch ròi, bản thân câu hỏi không xác định liệu nó là CHKQ hay CHBH, nó phụ thuộc vào việc chúng ta sử dụng nó như thế nào. Nhưng cả hai đều có mục đích là: định hướng cho việc học, khuyến Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

khích người học, liên kết đến nhiều câu hỏi cụ thể hơn, nhiều câu hỏi tổng quát hơn và hướng dẫn khám phá, khai thác những ý tưởng hay, quan trọng của chủ đề. Nếu không có những câu hỏi như vậy thì HS sẽ phải đối mặt với những hoạt động rời rạc, không đúng trọng tâm và việc dạy học khó lòng thực hiện được mục tiêu đề ra.

• Câu hỏi nội dung: Là các câu hỏi mà từng nội dung trong một bài học có thể trả lời thấu đáo bằng một đáp án đúng. Trả lời câu hỏi nội dung thể hiện các yêu cầu nắm vững từng nội dung học cụ thể, cũng là các mục tiêu chủ yếu của chương trình hiện nay mà chúng ta hướng tới.

Mỗi câu hỏi nội dung có thể trả lời bằng một nội dung cụ thể, nó không cần phải xử lí một tổng thể nội dung hay suy luận từ nội dung đã có. Tuy nhiên, việc HS trả lời được một tập hợp các câu hỏi nội dung là cơ sở để trả lời các câu hỏi bài tập trên nền tảng nắm vững các nội dung cụ thể đó.

2.2. Quy trình thiết kế các chủ đề dạy học “sinh trưởng và phát triển ở động vật” 2.2.1. Cấu trúc, nội dung từng bài trong phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” Nội dung kiến thức phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” được biên soạn theo hướng phát huy tính tích cực của HS. Cụ thể là ở mỗi bài (trừ các bài thực hành) đều có lệnh để GV tổ chức hoạt động cho HS, nhằm giúp HS có thể tự mình tìm ra nội dung kiến thức của bài học. Đây là điểm mới, tích cực hơn so với Chương trình Sách giáo khoa (SGK) cũ. Sách giáo khoa cũ chỉ biên soạn theo hướng cung cấp kiến thức cho HS. Các hoạt động trong phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” chương trình SGK sinh học 11 (cơ bản) được thống kê trong bảng sau: Bảng 2.1. Các nội dung, chương trình Phần Sinh học sinh trưởng phát triển ở động vật TT

Tên bài

Mục tiêu Hiểu được khái niệm sinh trưởng và phát triển ở động vật.

Sinh 1

trưởng

và Hiểu được khái niệm biến thái.

phát triển ở động Phân biệt được phát triển qua biến vật

thái và không qua biến thái.

Phân biệt được phát triển qua biến thái hoàn toàn và không hoàn toàn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

Nội dung Khái trưởng

niệm

sinh

và

phát

triển ở động vật, phát triển không qua biến thái, phát triển qua biến thái

http://lrc.tnu.edu.vn

So sánh được sự giống và khác nhau giữa ST và PT ở Động vật và Thực vật Nêu được các nhân tố bên ngoài ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển của động vật.

Phân tích được tác động của các nhân tố chính như thức ăn, nhiệt độ... đến sự sinh trưởng và phát triển của động vật

Khái

niệm

sinh

và

phát

Các nhân tố ảnh Trình bày được các biện pháp điều trưởng 2

hưởng đến sinh khiển sự sinh trưởng và phát triển triển ở động vật, trưởng

và

phát của động vật và người trên cơ sở các phát triển không

triển ở động vật

kiến thức đã học về sinh trưởng và qua biến thái, phát phát triển.

triển qua biến thái

Chỉ ra những ứng dụng của yếu tố bên ngoài ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển trong chăn nuôi.

Có hiểu biết cơ bản về kế hoạch hóa gia đình và các biện pháp kiểm soát sinh đẻ.

Thông qua thước phim để cảm nhận, Xem phim về sinh 3

Thực hành

phân tích ứng dụng phần Sinh trường trưởng và phát triển động vật vào thực tiễn

và

phát

triển ở động vật

2.2.2. Các mạch nội dung Chủ đề: “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” Bài 37: Sinh trưởng và phát triển ở động vật - Nêu được khái niệm sinh trưởng và phát triển ở động vật.

- Nêu được khái niệm biến thái.

- Phân biệt được phát triển qua biến thái và không qua biến thái.

- Phân biệt được phát triển qua biến thái hoàn toàn và không hoàn toàn.

- Lấy được các ví dụ về phát triển qua biến thái và không qua biến thái, phát triển qua biến thái hoàn toàn và không hoàn toàn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

- So sánh được sự giống và khác nhau giữa ST và PT ở Động vật và Thực vật Bài 38 - 39: Các nhân tố ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển ở động vật Nêu được các nhân tố bên ngoài ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển của động vật.

HS phân tích được tác động của các nhân tố chính như thức ăn, nhiệt độ... đến sự sinh trưởng và phát triển của động vật.

HS trình bày được các biện pháp điều khiển sự sinh trưởng và phát triển của động vật và người trên cơ sở các kiến thức đã học về sinh trưởng và phát triển.

Chỉ ra những ứng dụng của yếu tố bên ngoài ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển trong chăn nuôi.

Nêu được cơ sở khoa học về kế hoạch hóa gia đình và các biện pháp kiểm soát sinh đẻ.

Bài 40: Thực hành thực hành xem phim về sinh trưởng và phát triển ở động vật Về bản chất, dạy học theo chủ đề là giáo dục theo chủ đề cùng môn, khác môn, liên môn, xuyên môn và có thể tích hợp kiến thức của Khoa học, Công nghệ, Kĩ thuật và Toán học trong một nội dung học tập cụ thể. Thông qua các chủ đề học tập nhằm trang bị cho mỗi người học những kiến thức, sự hiểu biết về các khái niệm và quan trọng là kĩ năng tư duy đến từ việc trải nghiệm các nội dung thuộc chủ đề học tập. Đối chiếu mục tiêu phần Sinh trưởng và phát triển bậc THPT cho thấy, với mục tiêu của giáo dục theo tiếp cận năng lực cho thấy có nhiều điểm tương đồng, thông qua chủ đề để định hướng cho HS vận dụng những kiến thức đã học vào thực tế.

2.3. Tổ chức dạy học cụ thể 2.3.1. Nguyên tắc xây dựng chủ đề Trên cơ sở các bước xây dựng chủ đề dạy học, GV có thể xây dựng bảng nội dung mô tả các kiến thức thuộc các môn học liên quan tới chủ đề. Thông qua các gia công về mặt sư phạm, các nội dung học tập sẽ được chuyển thể thành các vấn đề, các nhiệm vụ học tập cần giải quyết. Mỗi vấn đề hoặc nhiệm vụ có thể chia thành một hoặc một số hoạt động nhỏ.

Khi xây dựng nội dung từng phần thường dưới dạng các thông tin cung cấp, các phiếu học tập. Ở đây, các chủ đề học tập cần được xây dựng theo cách vận dụng kiến thức từ lý luận vào thực tiễn.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Thứ nhất: Xây dựng nội dung phải huy động kiến thức tổng hợp của các môn học.

Chủ đề dạy học được xây dựng trên cơ sở mối quan hệ vốn có, tự nhiên giữa mục tiêu, nội dung của môn học tránh sự khiên cưỡng, gò ép.

Nguyên tắc này nhằm đảm bảo mục tiêu rèn luyện kĩ năng và vận dụng kiến thức tổng hợp vào giải quyết các vấn đề thực tiễn của người học. Khi thiết kế các chủ đề học tập nội dung phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”, HS không chỉ có cơ hội vận dụng kiến thức môn Sinh học mà còn có cơ hội vận dụng kiến thức các môn học liên quan khác giúp kiến thức lí thuyết được củng cố và khắc sâu, các yếu tố thực tiễn được nhận biết đầy đủ. Thông qua đó giúp người học ý thức rõ tác dụng của tri thức lí thuyết đối với đời sống thực tiễn. Mặt khác, nội dung học tập được xây dựng theo chủ đề thì khi HS thực hiện các nhiệm vụ học tập này không chỉ vận dụng kiến thức cũ mà còn có thể lĩnh hội những kiến thức mới, tích lũy kinh nghiệm và định hướng nghề nghiệp trong tương lai.

Thứ hai: Nội dung chủ đề phải đảm bảo tính vừa sức đối với người học sinh Nguyên tắc này đòi hỏi trong quá trình xây dựng nội dung học tập GV phải tạo ra những thách thức nâng cao mức độ khó khăn trong học tập, tạo nên những mâu thuẫn trong nhận thức của HS và gợi nhu cầu giải quyết những mâu thuẫn, những thách thức đó. Tính vừa sức ở đây không có nghĩa là sức HS đến đâu thì dạy đến đó, mà phải đề ra những khó khăn sao cho dưới sự hướng dẫn của người GV, người học bằng sự nỗ lực của mình và hợp tác với bạn học có thể giải quyết được vấn đề.

Tính vừa sức đòi hỏi phải phù hợp với đặc điểm lứa tuổi. Mỗi độ tuổi gắn liền với sự trưởng thành của những cơ quan trong cơ thể và những chức năng của các cơ quan đó, cũng như với sự tích luỹ những kinh nghiệm về mặt nhận thức và về mặt xã hội, với hoạt động chủ đạo của lứa tuổi đó. Lứa tuổi thay đổi thì nhu cầu trí tuệ và hứng thú nhận thức cũng biến đổi theo.

Thứ ba: Chủ đề dạy học phải có ý nghĩa thực tiễn và phù hợp với cuộc sống và trải nghiệm của HS. Đối với phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” có bài dạy học thông qua kỹ thuật video hình ảnh. Do vậy, vận dụng các chủ đề dạy học đòi hỏi trong quá trình xây dựng chủ đề cần tinh giản những kiến thức mang tính hàn lâm, tăng cường kiến thức thực tiễn, tạo điều kiện để người học được trải nghiệm, khám phá tri thức. Cần nắm vững hệ thống tri thức và biểu hiện của nó trong cuộc sống hàng ngày.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Để thực hiện nguyên tắc này cần phải: - Khi xây dựng chủ đề, kế hoạch dạy học cần lựa chọn những nội dung và những tri cơ bản thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên, phù hợp với những điều kiện, với hoàn cảnh thực tiễn và trải nghiệm của HS. - Về nội dung dạy học phải làm cho người học nắm vững tri thức lí thuyết, thấy rõ nguồn gốc của những tri thức đó và vai trò của tri thức khoa học đối với thực tiễn.

2.3.2. Các bước cần thực hiện khi thiết kế dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển” Xác định mục tiêu: Mục tiêu cần đạt được sau khi học xong chương này là phải được xác định chính xác và cụ thể mục tiêu môn học và theo nhu cầu, nguyện vọng của GV và HS dựa trên mục tiêu đào tạo. Những mục tiêu này bao gồm mục tiêu kiến thức, kĩ năng và thái độ như đã đề cập ở mục 2.2. Mục tiêu chính của phương pháp dạy học dựa trên vấn đề là dạy cho học sinh biết cách phân tích và giải quyết vấn đề tuy nhiên để phù hợp với mục tiêu giáo dục và thi cử hiện nay ở Việt Nam thì cần phải đề ra mục tiêu cụ thể về kiến thức mà HS phải lĩnh hội được sau khi tìm hiểu về vấn đề.

Xác định nội dung học tập: Dựa trên mục tiêu đã được xác lập, nội dung SGK, yêu cầu xã hội và lợi ích của học sinh… để xác định nội dung học tập. Nội dung cơ bản bao gồm: khái niệm sinh trưởng và phát triển ở động vật; phát triển qua biến thái và không qua biến thái; biến thái hoàn toàn và không hoàn toàn; các nhân tố bên ngoài ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển của động vật; phân tích được tác động của các nhân tố chính như thức ăn, nhiệt độ... đến sự sinh trưởng và phát triển của động vật…

Xác định vấn đề: Các vấn đề đưa ra phải liên quan đến thực tế các em đang sống, liên quan đến nội dung của chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”. Vấn đề đó có thể là một sự kiện xảy ra trong lớp, trong trường, trong khu dân cư các em đang ở, một vấn đề cảnh báo của xã hội.

Xác định các phương tiện, thiết bị, tài liệu hỗ trợ việc dạy và học: Căn cứ vào nội dung tìm hiểu, báo cáo của nhóm học sinh trong mỗi buổi báo cáo, thảo luận mà cần chuẩn bị các phương tiện hoặc các thiết bị tương ứng.

Những phương tiện, thiết bị cần chuẩn bị cho các buổi báo cáo của học sinh: phòng máy chiếu, chuẩn bị các các thước phim có liên quan, các dụng cụ cần thiết để học sinh bàn luận, trao đổi…

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Sưu tầm và tìm hiểu những tài liệu cơ bản, các trang web phù hợp với nội dung học tập của chương “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” để giới thiệu cho học sinh tham khảo.

Chuẩn bị các vấn đề của bài học: quay phim, chụp ảnh… các tình huống để đặt vấn đề cho học sinh.

2.3.3. Sử dụng phương pháp dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” Phương pháp dạy học nhóm: Học sinh sẽ làm việc theo nhóm. Chia lớp học ra thành 4 nhóm (khoảng 12 học sinh/ 1 nhóm). Mỗi nhóm sẽ bầu ra một thành viên làm nhóm trưởng để điều khiển các buổi thảo luận (nên chọn những người tháo vát và có học lực khá, giỏi) và thư kí để ghi biên bản các buổi thảo luận.

Từ vấn đề đưa ra, nhóm sẽ cùng nhau thảo luận. Các ý kiến thảo luận được tôn trọng như nhau và sau đó đem ra phân tích để đã thống nhất vấn đề cần nghiên cứu.

Mỗi thành viên trong nhóm sẽ được phân công nghiên cứu cá nhân và báo cáo kết quả, tham gia thảo luận khi họp nhóm.

Sau mỗi vấn đề được làm sáng tỏ sẽ có phần bài tập để đánh giá kiến thức mà học sinh cũng như nhóm đã tìm hiểu, xây dựng được. Nhận xét về mặt tích cực và mặt tiêu cực mà mỗi nhóm đạt được.

Các bước thực hiện (thực hiện theo tiến trình 7 bước) Bước 1: Giải thích các diễn đạt, câu chữ, khái niệm trong vấn đề + Làm sáng tỏ các từ ngữ có liên quan (từ khóa) như: quan sát bảng, mắt, đổi chỗ…

Mỗi cá nhân có nhiệm vụ tìm hiểu các khái niệm, các thuật ngữ liên quan.

Bước 2: Xác định vấn đề thảo luận Giáo viên đưa ra hệ thống câu hỏi định hướng cho học sinh.

Nhóm trưởng yêu cầu các thành viên nhận định vấn đề cần giải quyết trong tình huống đã nêu. Sau khi mỗi thành viên tìm hiểu vấn đề họ sẽ phát biểu quan điểm của họ, lúc này nhóm trưởng có nhiệm vụ lắng nghe các ý kiến và điểu khiển buổi thảo luận của nhóm để cả nhóm đi đến quyết định thống nhất vấn đề cần tìm hiểu. Đó là tìm hiểu về các khái niệm sinh trưởng và phát triển của động vật; phân tích được tác động của các nhân tố chính như thức ăn, nhiệt độ... đến sự sinh trưởng và phát triển của động vật…

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Bước 3: Lập kế hoạch giải quyết vấn đề Trong bước này các học sinh cần động não, suy nghĩ vấn đề, đưa ra ý kiến, các giải pháp khả dĩ để thảo luận. Khi đi tìm hiểu về việc quan sát bảng không rõ của ba bạn HS trên, HS sẽ phải phân tích các nguyên nhân gây ra việc này, tìm hiểu và phân tích hết các nghi vấn đặt ra và phải biết các loại trừ để rút ra nghi vấn chính xác nhất.

Sự phân tích vấn đề và cách giải thích của mỗi cá nhân sẽ được viết ra giấy và được tôn trọng như nhau. GV có thể hướng dẫn và gợi ý cho HS một số bước đi cần thiết để hướng HS đến vấn đề cần tìm hiểu.

Bước 4: Xây dựng một bảng liệt kê có hệ thống các giải pháp Sau khi thực hiện bước ba, các thành viên cũng như nhóm trưởng sẽ phải nhận ra vấn đề then chốt của buổi thảo luận.

Nhóm trưởng tổng hợp lại danh sách về những gì đã biết, đã được làm sáng tỏ và những gì còn mập mờ, cái gì cần phải được điều tra để làm sáng tỏ?

Sau bước này nhóm sẽ có được các có được sự liên kết, xâu chuỗi các vấn đề khả thi nhất.

Bước 5: Xác định các bài tập cá nhân tự học Sau khi xác định những nhiệm vụ, những vấn đề cần được làm sáng tỏ các nhóm sẽ tiếp tục đưa ra nhiệm vụ nghiên cứu. HS có thể đi tìm hiểu trong SGK, tự tìm hiểu trên mạng để biết về kiến thức và kỹ năng của phần sinh trưởng và phát triển ở động vật.

Trong quá trình tìm hiểu thông tin, có thể sẽ nảy sinh những vấn đề mới cần tìm hiểu. Ví dụ: sự biến đổi từ trứng gà thành con gà; từ trẻ sơ sinh đến trẻ em…

Bước 6: Thực hành các bài tập cá nhân (Thực hiện việc nghiên cứu của từng thành viên trong nhóm).

Các thành viên sẽ được phân công để tự nghiên cứu Trong giai đoạn này mỗi HS sẽ viết một bài báo cáo về quá trình tự nghiên cứu của mình và nộp lại cho GV để làm cơ sở đánh giá sau này.

Bước 7: Nhóm thảo luận và báo cáo kết quả nghiên cứu cá nhân và đánh giá Sau quá tình tự nghiên cứu, các thành viên sẽ tập hợp để thống nhất quan điểm chung của nhóm. Đưa ra giải pháp giúp GVCN giải quyết vấn đề. Nhóm cũng có thể làm những sản phẩm thể hiện sự hiểu biết của mình về vấn đề đã được giải quyết thông qua các giải thích, phân tích các hiện tượng ngoài thực tiễn…

Nhóm trưởng báo cáo kết quả nghiên cứu cuối cùng của nhóm.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

GV nhận xét và đánh giá kết quả làm việc của nhóm.

Sau buổi thảo luận sẽ có bài kiểm tra kiến thức của HS. 2.3.4. Tiêu chuẩn đánh giá kết quả học tập Tổ chức đánh giá Đánh giá kết quả học tập là một thành tố không thể thiếu trong quá trình dạy học. Việc đánh giá chính xác, khách quan sẽ giúp GV có được những thông tin để đưa ra những điều chỉnh phù hợp về phương pháp, về hình thức tổ chức dạy học nhằm nâng cao chất lượng dạy và học. Đánh giá kết quả học tập khách quan chính xác còn đem đến những tác động tích cực ở người học, giúp người học điều chỉnh thái độ, hành vi, nâng cao tinh thần trách nhiệm và tự chịu trách nhiệm với kết quả học tập của mình, từ đó kích thích hứng thú học tập, nâng cao hiệu quả học tập của người học. Trong dạy học theo chủ đề, đánh giá càng có vai trò quan trọng và là vấn đề cốt lõi đảm bảo sự thành công cho một chủ đề dạy học.

- Nguyên tắc đánh giá Đặc điểm của dạy học theo chủ đề là định hướng sản phẩm, phương pháp giảng dạy, học tập theo nhóm… Do vậy, việc đánh giá thường xuyên, đa dạng hóa các hình thức và công cụ đánh giá là rất cần thiết. Ở đây, GV có thể đánh giá dựa trên các hoạt động trên lớp, đánh giá qua việc trình bày, báo cáo sản phẩm của người học... cần đảm bảo nguyên tắc kết hợp đánh giá của GV với tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau của HS. Đánh giá phải hướng tới sự phát triển phẩm chất và năng lực của HS thông qua mức độ đạt chuẩn kiến thức, kĩ năng, thái độ và các biểu hiện năng lực, phẩm chất của người học. Đánh giá không chỉ chú ý đến thành tích mà cần chú ý đến tính phát triển, đánh giá gắn liền với thực tiễn nghĩa là thay vì đánh giá tái hiện lại các kiến thức học từ sách vở thì cần phải đánh giá năng lực của người học, việc vận dụng các kiến thức được học vào thực tiễn cuộc sống. Không so sánh HS này với HS khác; coi trọng việc động viên, khuyến khích sự hứng thú, tính tích cực và vượt khó trong học tập, rèn luyện của HS; giúp HS phát huy năng khiếu cá nhân; đảm bảo kịp thời, công bằng, khách quan, không tạo áp lực cho HS. - Các yêu cầu đánh giá kết quả học tập Việc đánh giá kết quả học tập phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” bậc THPT của HS cần thỏa mãn các yêu cầu sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Đánh giá quá trình học tập của HS: Việc đánh giá người học phải được thực hiện trong suốt quá trình dạy học thay vì chỉ đánh giá sản phẩm cuối cùng. Việc đánh giá này sẽ giúp GV thu thập được những thông tin phản hồi về nhận thức của người học, kết quả học tập qua từng giai đoạn, kết quả thực hiện từng nhiệm vụ học tập. Từ đó, GV đưa ra những tác động sư phạm cần thiết điều khiển hoạt động học tập của người học nhằm đạt kết quả tốt nhất.

Nội dung đánh giá người học chú trọng về đánh giá năng lực và phẩm chất: Đây là mục tiêu chính được đặt ra trong chương trình giáo dục phổ thông mới. Trong đó, đánh giá năng lực nhằm xác định là khả năng thực hiện thành công hoạt động trong một bối cảnh nhất định nhờ sự huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác của người học. Đánh giá phẩm chất nhằm xem xét người học ở cách ứng xử, tính tích cực, hứng thú học tập. Bên cạnh đó, xem xét những tính tốt thể hiện ở thái độ, hành vi ứng xử trong đạo đức, lối sống, ý thức pháp luật, niềm tin, tình cảm... của người học. Đánh giá kết quả học tập cá nhân: Điều này là bắt buộc vì theo quy chế đào tạo. Tuy nhiên, việc đánh giá kết quả học tập cá nhân giúp GV đối chiếu tới mục tiêu dạy học mà GV đã xây dựng cũng như PPDH mà GV đã sử dụng. Kết quả học tập cá nhân luôn có những tác động tới nhận thức, tư duy, tình cảm của người học. Đánh giá kết quả học tập nhóm: Dạy học theo chủ đề phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” bên cạnh ý nghĩa giúp người học liên kết được những kiến thức thuộc lĩnh vực Khoa học tự nhiên được học với thực tiễn cuộc sống. Biết được cách vận dụng kiến thức để đưa ra những giải pháp từ thực tiễn. Đây còn là cơ hội người học có thể phát triển những kĩ năng mềm như kĩ năng giao tiếp, kĩ năng hợp tác, kĩ năng làm việc nhóm… Việc đánh giá kết quả học tập nhóm thực chất là đánh giá sự phát triển những kĩ năng trên của người học trong quá trình học tập.

2.4. Xây dựng một số giáo án dạy học theo chủ đề phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT 2.4.1. Các hình thức thiết kế chủ đề dạy học phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - Lồng ghép bộ phận Ở mức độ này, GV sẽ dạy một phần kiến thức của bài học. Các hoạt động dạy học ở mức độ này thường được thiết kế đơn giản, không quá phức tạp về nội dung, cách thức triển khai và điều kiện cơ sở vật chất.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

- Lồng ghép toàn phần Ở mức độ này, GV sẽ dạy toàn bộ kiến thức của bài học thông qua một chủ đề.

Về bản chất là GV sử dụng chủ đề như là xuất phát điểm cho quá trình nhận thức của HS. HS sẽ thông qua trải nghiệm với chủ đề để rút ra kiến thức của bài học.

- Dạy học trên cơ sở phối hợp nhiều bài Theo cách này chủ đề dạy học sẽ được xây dựng trên cơ sở kiến thức của nhiều bài học và được dạy xuyên suốt qua nhiều tiết học. Chủ đề dạy học sẽ được thiết kế tích hợp liên môn. Với cách này thì việc dạy học thường được diễn ra hai giai đoạn là giai đoạn học tập “trực tiếp” và giai đoạn học tập “gián tiếp”. Giai đoạn học tập “trực tiếp” là người học được cung cấp về những kiến thức có liên quan và phục vụ cho thực hiện các chủ đề sau này. Điều này đảm bảo rằng các khái niệm cơ bản, các ý tưởng mà HS sẽ phải thực hiện đã được GV cung cấp đầy đủ ở các lĩnh vực khác nhau. Sang giai đoạn học “gián tiếp” HS sẽ được làm việc theo nhóm cùng nhau khám phá, thiết kế, xây dựng, triển khai dự án học tập của mình trên cơ sở những khái niệm, kiến thức thu nhận được từ giai đoạn học “trực tiếp” và hiểu biết của bản thân từ cuộc sống thực tiễn. HS được khuyến khích sự chia sẻ những hiểu biết của mình, khả năng của mình ở những lĩnh vực riêng biệt để cùng nhau tổng hợp lại thành kiến thức chung.

2.4.2. Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” I. Chuẩn bị của giáo viên và học sinh 1. Giáo viên - SGK, giáo án, tài liệu tham khảo liên quan đến bài 37, 38, 39 sinh học 11.

- Phim về chu trình sinh trưởng và phát triển của con người từ khi hợp tử được hình thành đến lúc trưởng thành và sinh sản. Chu trình phát triển của muỗi; ếch.

- Hình ảnh minh họa:

Hình 1. Sự biến thái ở lưỡng cư (ếch) và sâu bướm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Hình 2. Vòng đời của cá hồi

Hình 3. Các giai đoạn phát triển phôi cá lưỡng tiêm

Hình 4. Các giai đoạn phát triển hậu phôi ở sâu bọ và ếch 2. Học sinh - Đọc trước bài 37, 38, 39 SGK sinh học 11.

- Sưu tầm tranh ảnh liên quan đến bài học.

- Đặt câu hỏi, nêu thắc mắc khi đọc.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

II. Chuỗi các hoạt động học 1. Giới thiệu chung: Chuỗi hoạt động được thiết kế dựa trên phương pháp dạy học nào?

Phương pháp dạy học Để thực hiện dạy học GQVĐ và sáng tạo cần áp dụng hệ thống các phương pháp một cách sáng tạo và linh hoạt bao gồm các nhóm phương pháp chủ yếu: - Nhóm phương pháp dạy học dựa trên quan điểm sư phạm tích hợp - Nhóm phương pháp trong dạy học nêu vấn đề (Hỏi - đáp nêu vấn đề) - Nhóm phương pháp dạy học dự án.

Các loại tình huống học tập Tên tình huống Tình huống đột biến Tình huống bất ngờ Tình huống không phù hợp Tình huống xung đột Tình huống lựa chọn Tình huống bác bỏ Tình huống giả định

Câu hỏi/vấn đề Trả lời của HS Tại sao có người cao tới 2,47m có người chỉ có 0,7m?

Tại sao con sâu hóa thành con bướm?

Nếu ăn uống không phù hợp thì sao?

Tại sao có người lớn “khổng lồ” lại có người bé “tí hon” Trong quá trình phát triển các loài ĐV có phát triển giống nhau không Các cá thể khác loài có giao phối được với nhau?

Giả sử con người không sinh ra người?

Ghi chú: Có thể phân loại tình huống theo cách khác (trong qui trình) tùy theo nội dung và ý tưởng sáng tạo của giáo viên.

2. Thiết kế chi tiết từng hoạt động học Hoạt động 1 (15 - 20 phút): Tìm hiểu về khái niệm sinh trưởng và phát triển ở động vật a) Mục tiêu hoạt động - Khái niệm sinh trưởng và phát triển ở động vật - Mối quan hệ giữa sinh trưởng và phát triển ở động vật b) Phương thức tổ chức hoạt động - Xem một đoạn phim về chu trình sinh trưởng và phát triển của con người từ khi hợp tử được hình thành đến lúc trưởng thành và sinh sản. Xem chu trình phát triển của muỗi; ếch; hoặc ruồi,… Vẽ sơ đồ chu trình sống của các sinh vật đã được xem.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

- Thảo luận và rút ra các giai đoạn sinh trưởng và phát triển của các sinh vật đó.

Nghiên cứu mục I trang 140 sgk, thảo luận các câu hỏi sau đây: + Thế nào là sinh trưởng ở động vật? Sự phát triển ở ĐV bao gồm những quá trình nào? Sự sinh trưởng khác sự phát triển ở những điểm nào? + Sinh trưởng và phát triển ở ĐV có ảnh hưởng đến nhau như thế nào?

Gv phân tích thêm về đặc điểm sinh trưởng của động vật, yêu cầu HS hoàn thành bảng 1.

Bảng 1. Tìm hiểu về sinh trưởng, phát triển ở động vật Sinh trưởng

Phát triển

Bản chất Hình thức biểu hiện Bản chất Hình thức biểu hiện

Mối quan hệ giữa sinh trưởng và phát triển c) Sản phẩm hoạt động 1. Khái niệm về sinh trưởng - Định nghĩa: Sinh trưởng là sự gia tăng về kích thước cũng như khối lượng cơ thể động vật.

- Đặc điểm: Tốc độ sinh trưởng của các mô, cơ quan trong cơ thể ĐV diễn ra không đều nhau (Ví dụ: ở người, sinh trưởng nhanh nhất khi thai nhi đạt 4 tháng tuổi và ở tuổi dậy thì).

Hình 5. Biểu đồ tốc độ ST không đều của các cơ quan khác nhau ở người

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Hình 6. Tốc độ sinh trưởng không đều ở các giai đoạn khác nhau

Hình 7. Sinh trưởng ở một số loài động vật - Sinh trưởng tối đa của cơ thể đạt ở tuổi trưởng thành và tuỳ thuộc vào mỗi loài động vật. Ví dụ: thạch sùng dài khoảng 10 cm; trăn dài tới 10 m; gà Ri đạt khối lượng 1,5 kg, còn gà Hồ có khối lượng tới 3 - 4 kg.

1. Khái niệm về phát triển - Sự phát triển của ĐV bao gồm 3 quá trình: sinh trưởng, phân hoá tế bào và phát sinh hình thái cơ quan.

- Vi dụ: ở người, hợp tử qua 8 ngày phát triển thành phôi vì làm tổ trong tử cung nguời mẹ với các tế bào khác nhau. Sau đó phát triển thành phôi thần kinh với mầm các cơ quan và qua 9 tháng 10 ngày phát triển thành cơ thể em bé với tất cả cơ quan khác nhau về cấu tạo và chức năng.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

2. Mối quan hệ giữa sinh trưởng và phát triển - Sinh trưởng tạo tiền đề cho phát triển, ví dụ nòng nọc phải lớn đạt kích thước nào đó mới biến thành ếch, cơ thể ếch phải đạt được kích thước nào đấy mới có thể phát dục sinh sản; ngược lại, cơ thể truớc tuổi phát dục lớn rất nhanh, đến tuổi sau phát dục tốc độ sinh trưởng sẽ chậm lại.

- Phát triển làm thay đổi tốc độ sinh trưởng, ví dụ: ở người, sinh trưởng nhanh nhất ở tuổi dậy thì.

- Sinh trưởng tối đa của cơ thể đạt được ở giai đoạn trưởng thành và tuỳ loài ĐV. Bảng 1. Tìm hiểu về sinh trưởng, phát triển ở động vật Sinh trưởng

Phát triển

Bản chất

Sự tăng về kích thước và khối lượng cơ thể

Hình thức

Do sự phân chia, lớn lên của TB, làm cho cơ thể lớn lên, đó

biểu hiện

là những thay đổi về lượng

Bản chất Hình thức biểu hiện

Những biến đổi cơ thể theo từng giai đoạn của một cá thể sinh vật.

Biểu hiện ở ba quá trình liên quan mật thiết với nhau, đó là sinh trưởng, phân hóa (biệt hóa) và phát sinh hình thái cơ quan và cơ thể.

Sinh trưởng và phát triển có liên quan mật thiết với nhau,

Mối quan hệ giữa sinh

đan xen nhau và luôn liên quan đến môi trường sống. Sự sinh

trưởng và phát triển

trưởng tạo tiền đề cho phát triển. Nếu không có sinh trưởng thì không có phát triển và ngược lại.

Hoạt động 2 (20 phút): Tìm hiểu về các giai đoạn phát triển của động vật, phát triển qua biến thái và phát triển không qua biến thái a) Mục tiêu hoạt động - Giải thích được các giai đoạn sinh trưởng và phát triển của ĐV (Giai đoạn phôi và Giai đoạn hậu phôi).

- Phân biệt được phát triển qua biến thái và không qua biến thái.

- Phân biệt được phát triển qua biến thái hoàn toàn và không hoàn toàn.

- Lấy được các ví dụ về phát triển qua biến thái và không qua biến thái, phát triển qua biến thái hoàn toàn và không hoàn toàn. b) Phương thức tổ chức hoạt động: GV: Người ta phân biệt 2 giai đoạn sinh trưởng và phát triển chính là giai đoạn phôi và hậu phôi. Quan sát và thảo luận nhóm, nêu nhận xét về hình thái giữa các giai đoạn phát triển hậu phôi của bướm và châu chấu.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

1. Quan sát quá trình sinh trưởng và phát triển hậu phôi của châu chấu. So sánh quá trình phát triển này với quá trình phát triển ở gà? Kiểu phát triển này là có biến thái hay không? Tại sao? (Châu chấu non có hình thái giống chấu chấu trưởng thành. Sâu non có hình thái khác hẳn với bướm trưởng thành) 2) Quan sát các hình ảnh sâu bướm, châu chấu non và trưởng thành kết hợp với xem hai đoạn băng về quá trình sinh trưởng và phát triển của gà và bướm. Thảo luận nhóm để so sánh hình thái con non và con trưởng thành ở mỗi loài?

GV: Mở rộng kiến thức về các tính trạng sinh dục thứ sinh ở ĐV phát triển không qua biến thái như ở người, đến tuổi dậy thì nam mọc râu, nữ phát triển vú; ở gà trống có mào to, lông đuôi dài... Đây không phải là sự biến thái. c) Sản phẩm hoạt động 1. CÁC GIAI ĐOẠN SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN CỦA ĐỘNG VẬT a) Giai đoạn phôi - Giai đoạn phân cắt trứng (hợp tử phân chia tạo nên phôi gồm nhiều tế bào giống nhau).

- Giai đoạn phôi nang: phôi gồm lớp tế bào khác nhau bao lấy xoang trung tâm.

- Giai đoan phôi vị: phôi gồm 2 - 3 lá phôi có nhiều tế bào khác nhau.

- Giai đoạn mầm cơ quan: phôi gồm nhiều tế bào biệt hoá khác nhau tạo nên các mô khác nhau là mầm của các cơ quan. b) Giai đoạn hậu phôi - Phát triển không qua biến thái, con non mới nở đã giống con trưởng thành như ở gà và ĐV có vú.

- Phát triển qua biến thái: con non mới nở gọi là ấu trùng chưa giống con trưởng thành mà phải trải qua nhiều sự biến đổi về hình thái và sinh lí mới đạt được cơ thể trưởng thành (ĐV chân khớp và ếch nhái).

Tuỳ theo sự khác biệt trong quá trình phát triển con non thành con trưởng thành mà người ta phân biệt 2 kiểu phát triển không qua biến thái (con non mới sinh ra đã có cấu tạo giống con trưởng thành) và phát triển qua biến thái (con non mới sinh ra có cấu tạo không giống con trưởng thành hoặc phải qua nhiều lần lột xác).

2. PHÁT TRIỂN KHÔNG QUA BIẾN THÁI - Định nghĩa: Là quá trình phát triển trong đó con non mới sinh ra đã có cấu tạo giống con trưởng thành. Ví dụ: cá, chim, bò sát, ĐV có vú, người.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Hình 8. Phát triển không qua biến thái ở người a) Giai đoạn phôi thai: - Diễn ra trong tử cung mẹ. Hợp tử phân chia nhiều lần hình thành phôi.

- Các tế bào của phôi phân hóa và tạo thành các cơ quan kết quả là hình thành thai nhi. b) Giai đọan hậu phôi (sau khi sinh): Con non sinh ra có đặc điểm hình thái và cấu tạo tương tự như người trưởng thành.

3. PHÁT TRIỂN QUA BIẾN THÁI a) Phát triển qua biến thái hoàn toàn

Hình 9. Các pha biến đổi từ sâu thành bướm - Là sự phát triển trải qua giai đoạn con non hoàn toàn khác với con trưởng thành.

- Ví dụ: Phát triển của bọ cánh cứng, ruồi, muỗi, bướm, ếch, nhái…

- Giai đoạn phôi: Trứng TT--> hợp tử --> phôi -->Sâu bướm - Giai đoạn hậu phôi: Sâu bướm --> nhộng -->Bướm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Hình 10. Chu kì sống của ếch Rana sp. b) Phát triển qua biến thái không hoàn toàn - Là sự phát triển trong đó giai đoạn con non có hình thái giống với con trưởng thành, nhưng để trở thành con trưởng thành chúng phải trải qua nhiều lần lột xác.

- Ví dụ: Phát triển của tôm, cua, ve sầu, châu chấu,…

- Giai đoạn phôi: Trứng TT--> hợp tử --> phôi --> ấu trùng - Giai đoạn hậu phôi: Lột xác 4-5 lần Ấu trùng--> Con non --> Con trưởng thành

Hình 11. Phát triển qua biến thái không hoàn toàn ở ve sầu Phát triển của châu chấu: a) Giai đoạn phôi.

- Diễn ra trong trứng - Hợp tử -> phôi -> ấu trùng (ấu trùng nở ra từ trứng) b) Giai đoạn hậu phôi. Ấu trùng -> lột xác nhiều lần -> châu chấu trưởng thành. Ấu trùng và con trưởng thành có cấu tạo và chức năng sinh lí cơ thể gần giống nhau.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Chuyển ý sang hoạt động 3: Ở các loài thân thuộc, mặc dù chúng được nuôi dưỡng khá giống nhau nhưng kích thước lại chênh lệch nhau rất lớn (chẳng hạn như gà Ri và gà Hồ). Hay, ở cùng một loài, kích thước của các cá thể khác nhau cũng rất khác nhau. Sự khác nhau đó, do rất nhiều nhân tố tác động. Ta sẽ cùng tìm hiểu các nhân tố ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển ở động vật.

Hoạt động 3 (90 phút): CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN Ở ĐỘNG VẬT a) Mục tiêu hoạt động 1. Kiến thức: - Trình bày được vai trò của các nhân tố di truyền đối với sinh trưởng và phát triển ở động vật.

- Trình bày được vai trò của một số hoocmôn đối với sinh trưởng và phát triển ở động vật.

- Kể tên và phân tích được tác động của một số nhân tố bên ngoài đối với sự sinh trưởng và phát triển ở động vật.

2. Kĩ năng: - Quan sát, phân tích hình ảnh.

- So sánh, khái quát hóa nội dung kiến thức.

- Liên hệ thực tiễn.

3. Thái độ: - Có ý thức vận dụng các kiến thức đã học vào cuộc sống. b) Phương thức tổ chức hoạt động GV: Hãy xác định nhân tố ảnh hưởng đến sự sinh trưởng và phát triển của động vật. Cho ví dụ minh họa. Giải thích nguyên nhân lột xác ở sâu bướm và nguyên nhân sâu bướm biến thành nhộng và bướm.

HV: - Do hai hoocmôn chủ yếu là Ecđixơn và Juvenin. Ecđixơn gây lột xác kích thích sâu biến thành nhộng và bướm. Juvenin phối hợp với Ecđixơn gây lột xác, ức chế sâu biến thành nhộng và bướm.

- Sâu lột xác nhiều lần là do tác dụng của ecđixơn nhưng do ức chế của juvenin nên không thể biến thành nhộng và nhộng thành bướm. Khi juvenin giảm đến mức không ức chế được ecđixơn thì ecđixơn làm sâu biến thành nhộng sau đó là bướm.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

c) Sản phẩm hoạt động I. CÁC NHÂN TỐ BÊN TRONG Các nhân tố bên trong ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển ở ĐV gồm có a. Yếu tố di truyền: hệ gen chi phối tốc độ, giới hạn, thời gian sinh trưởng và phát triển. b. Giới tính: ở từng thời kì phát triển quá trình sinh trưởng của giới đực và giới cái không giống nhau; trong cùng một loài, sự sinh trưởng và phát triển của con đực và con cái có thể khác nhau. Thường con cái lớn nhanh và sống lâu hơn con đực, ví dụ: mối chúa lớn rất nhanh, cơ thể dài gấp đôi và nặng gắp 10 lần so với mối đực. c. Hoocmôn sinh trưởng phát triển Điều hoà sự phát triển phôi và đặc biệt là hậu phôi có hàng loạt hoocmôn phối hợp tác động như các hoocmôn biến thái (ecđixơn, juvenin, tirôxin...), các hoocmôn kích dục điều hoà sự chín trứng và rụng trứng (FSH, LH), các hoocmôn sinh dục điều hoà sự dậy thì, sự động dục, sự mang thai (testostêrôn, ơstrôgen, prôgestêron...).

Hoocmôn điều hoà sinh trưởng: Các hoocmôn quan trọng nhất ở người là hoocmôn sinh trưởng (GH) và tirôxin. Điều hoà sự biến thái: Sự phát triển biến thái ở sâu bọ thường được điều hoà bởi hai loại hoocmôn là ecđixơn và juvenin được tiết ra từ tuyến ngực. Tuỳ theo mức độ tác động của hai loại hoocmôn này mà sâu bọ có kiểu biến thái hoàn toàn (bướm) hoặc không hoàn toàn (châu chấu). Điều hoà sự tạo thành các tính trạng sinh dục thứ sinh: - Tính trạng sinh dục thứ sinh: những đặc điểm hình thái và sinh lí để phân biệt cá thể đực hoặc cá thể cái.

- Ví dụ: hươu đực có sừng, sư tử đực có bờm; Râu quai nón ở đàn ông.

- Các tính trạng sinh dục thứ sinh được điều hoà bởi hai loại hoocmôn sinh dục là ơstrôgen (hoocmôn sinh dục cái do buồng trúng tiết ra) và testostêrôn (hoocmôn sinh dục đực do tinh hoàn tiết ra).

1. Các hooc môn ảnh hưởng đến sự phát triển của ĐV có xương sống Bảng 1: Các loại hooc môn ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển ở người

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Tên hoocmon Hoocmon sinh trưởng (GH)

Tiroxin

Nơi sản xuất

Tác dụng sinh lí

- Kích thích phân chia tế bào và tăng kích thước Tuyến yên

Tuyến giáp

của tế bào qua tăng tổng hợp prôtêin

- Kích thích phát triển xương.

- Kích thích chuyển hoá ở tế bào.

- Kích thích quá trình sinh trưởng bình thường của cơ thể. (Riêng ở lưỡng cư, tiroxin có tác dụng gây biến thái nòng nọc thành cóc, ếch, nhái...).

Kích thích sinh trưởng và phát triển mạnh ở giai đoạn dậy thì nhờ:

Ơstrogen

Buồng trứng

+ Tăng phát triển xương. + Kích thích phân hoá tế bào để hình thành các đặc điểm sinh dục phụ thứ cấp.

Testosteron

Tinh hoàn

Kích thích sinh trưởng và phát triển mạnh ở giai đoạn dậy thì nhờ: + Tăng phát triển xương. + Kích thích phân hoá tế bào để hình thành các đặc điểm sinh dục phụ thứ cấp. + Tăng tổng hợp prôtêin, phát triển cơ bắp.

Các hooc môn ảnh hưởng đến sự phát triển của ĐV không xương sống:

Hình 12. Các hooc môn ảnh hưởng đến sự phát triển của ĐV không xương sống II. CÁC NHÂN TỐ BÊN NGOÀI 1. Thức ăn Thức ăn là nhân tố quan trọng gây ảnh hưởng đến tốc độ sinh trưởng và phát triển của ĐV qua các giai đoạn. Thiếu protein ĐV chậm lớn và gầy yếu, dễ mắc bệnh.

Thiếu vitamin gây bệnh còi xương chậm lớn ở động vật. Nuôi lợn thịt ở giai đoạn cai Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

sữa nếu tăng hàm lượng lizin trong khẩu phần ăn từ 0,45% lên 0,85% lợn sẽ lớn nhanh hơn (tăng trọng từ 80 g/ngày lên 210 g/ngày). Chăn nuôi gia súc, gia cầm với thức ăn thiếu vitamin, thiếu nguyên tố vi lượng vật nuôi còi và sản lượng kém. Ở người, ăn quá nhiều thức ăn có thể dẫn đến bệnh béo phì.

2. Nhiệt độ Nhiệt độ mỗi loài ĐV chỉ phát triển tốt trong điều kiện nhiệt độ môi trường thích hợp, nếu quá cao hoặc quá thấp đều làm chậm sinh trưởng. Căn cứ vào sự phụ thuộc vào nhiệt độ môi trường chia ĐV thành 2 nhóm: ĐV biến nhiệt và ĐV đẳng nhiệt. + ĐV biến nhiệt: có nhiệt độ cơ thể (thân nhiệt) phụ thuộc vào nhiệt độ môi trường nên chịu tác động mạnh khi nhiệt độ môi trường biến thiên mạnh, gồm các ĐV không xương sống và ĐV thuộc lớp cá, lưỡng cư, bò sát,... Khi nhiệt độ môi trường là 16-18oC thì cá rô phi ngừng lớn và ngừng đẻ. + ĐV đẳng nhiệt: có thân nhiệt ổn định hơn, ít phụ thuộc vào nhiệt độ môi trường hơn, gồm các ĐV thuộc lớp Chim và lớp Thú. Lượng O2, CO2, nước, muối khoáng, ánh sáng, nhiệt độ, độ ầm... đều gây ảnh hưởng lên sinh trưởng và phát triển của động vật. Nòng nọc chỉ có thể lớn và phát triển trong môi trường nước không bị ô nhiễm. Cá sống trong các vực nước bị ô nhiễm, nồng độ O2 ít sẻ chậm lớn, không sinh sản (thậm chí có thể chết hàng loạt như ở Hồ Tây, Hà Nội tháng 10 năm 2016).

Cá rô phi lớn nhanh nhất ở nhiệt độ 300C, nếu nhiệt độ xuống dưới 180C chúng sẽ ngừng lớn và ngừng đẻ.

Các chất độc hại, chất gây đột biến và gây quái thai đều có tác động làm sai lệch sự phát triển và gây nên quái thai.

3. Ánh sáng + Tia tử ngoại tác động lên da của ĐV biến tiền vitamin D thành vitamin D…; ánh sáng ảnh hưởng đến nhiệt độ qua đó tác động đến sinh trưởng, phát triển của ĐV. + Những ngày trời rét ĐV mất nhiều nhiệt, vì vậy chúng phơi nắng để thu thêm nhiệt và giảm mất nhiệt.

III. MỘT SỐ BIỆN PHÁP ĐIỀU KHIỂN SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN Ở ĐỘNG VẬT Các biện pháp được áp dụng để tác động đến quá trình sinh trưởng và phát triển của ĐV nhằm nâng cao năng suất vật nuôi.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

1. Cải tạo giống Bằng phương pháp lai giống kết hợp với kĩ thuật thụ tinh nhân tạo, công nghệ phôi đã tạo ra các giống vật nuôi có năng suất cao, thích nghi vói điều kiện địa phương. Ví dụ: lai lợn ỉ với lợn ngoại tạo ra giống ỉ lai tăng khối lượng xuất chuồng từ 40 kg (ỉ thuần) lên 100 kg (ỉ lai).

2. Cải thiện môi trường Cải thiện môi trường sống thích hợp tối ưu cho từng giai đoạn sinh trưởng và phát triển của vật nuôi, nhằm thu được sản phẩm tối đa với chi phí tối thiểu. Có các biện pháp cải thiện môi trường như sử dựng thức ăn nhân tạo chứa đủ chất dinh dưỡng, cải tạo chuồng trại, sử dụng chất kích thích sinh trưởng, hoocmôn...

3. Cải thiện dân số và kế hoạch hoá gia đình Cải thiện đời sống kinh tế và văn hoá (cải thiện chế độ dinh dưỡng, luyện tập thể thao, sinh hoạt văn hoá lành mạnh…); áp dụng các biện pháp tư vấn di truyền và kĩ thuật y học hiện đại trong công tác bảo vệ bà mẹ, trẻ em.

IV. Câu hỏi và kiểm tra, đánh giá chủ đề theo định hướng phát triển năng lực 1. Câu hỏi bài học Câu 1. Các nhận định sau đúng hay sai? Nếu sai hãy sửa lại cho đúng a) Sinh trưởng và phát triển ở ĐV là 2 quá trình tách biệt nhau. b) ĐV phát triển qua biến thái là ĐV có hình thái con non giống với con trưởng thành. c) Ếch, ve sầu, gà là những loài ĐV phát triển không qua biến thái. d) Người ta phân biệt hai giai đoạn sinh trưởng và phát triển chính là giai đoạn phôi và giai đoạn hậu phôi (đ). e) Muỗi là loài ĐV phát triển qua biến thái hoàn toàn (đ).

Câu 2. Ở địa phương em đang áp dụng những biện pháp diệt muỗi nào? Giải thích cơ sở của các biện pháp đó?

Câu 3. Nuôi gà Ri và gà Hồ lấy thịt, khi đạt 1,5 kg ta nên nuôi tiếp gà nào?

Xuất chuồng gà nào? Tại sao?

Câu 4. Ở cá rô phi nuôi lấy thịt: Cuối năm thứ nhất: Nặng khoảng 1 kg Cuối năm thứ 2: Nặng khoảng 1,8 kg Cuối năm thứ 3: Nặng khoảng 2,3 kg Cuối năm thứ 4: Nặng khoảng 2,5 kg Nên thu hoạch cá rô phi ở thời điểm nào? Vì sao?

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Câu 5. Tại sao trong thời kỳ mang thai, các bà mẹ phải rất thận trọng khi uống các loại thuốc cũng như đề phòng mắc các bệnh do virus như: cúm, sốt do virus… (Các hoá chất trong thuốc hoặc virus có thể gây ảnh hưởng đến sự phát triển của phôi đặc biệt ở giai đoạn mầm cơ quan sẽ gây nên các dị tật của thai nhi và cơ thể trưởng thành sau này).

Câu 6. Tìm hiểu ở địa phương: Vòng đời của sâu hại đối với cây trồng và giải thích các biện pháp phòng trừ.

Câu 7. Tại sao sâu bướm phá hoại cây cối, mùa màng rất ghê gớm, trong khi đó bướm trưởng thành thường không gây hại cho cây trồng?

Bướm trưởng thành là thời kì cuối trong vòng đời của nó và cũng là giai đoạn ngắn nhất. Ở giai đoạn này, bướm chỉ tập trung vào nhiệm vụ là sinh sản và sau đó ít lâu sẽ chết, thức ăn chủ yếu của nó là mật hoa. Còn sâu bướm là thời kì mà nó cần tích lũy dinh dưỡng nhiều nhất để chuẩn bị cho giai đoạn nhộng. Đồng thời, do sâu bướm ăn lá cây nhưng không có enzim tiêu hóa xenlulozo nên sự tiêu hóa và hấp thụ thức ăn có hiệu quả rất thấp.

Câu 8. Kể tên các loại hoocmôn có ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển của ĐV có xương sống.

Câu 9. Kể tên các hoocmôn có ảnh hưởng đến sinh trưởng và phát triển của côn trùng.

Câu 10. Vào thời kì dậy thì nam và nữ có những thay đổi nào về thể chất, tâm sinh lí? Nguyên nhân của những thay đổi đó là gì?

Câu 11. Cho biết sự khác nhau về sinh trưởng và phát triển qua biến thái và không qua biến thái. Cho biết sự khác nhau về sinh trưởng và phát triển qua biến thái hoàn toàn và không hoàn toàn. + Sinh trưởng và phái triển không qua biến thái (sinh trưởng và phát triển trực tiếp) là kiểu sinh trưởng và phái triển mà con non có các đặc điểm hình thái, cấu tạo và sinh lí gần giống với con trưởng thành. Ấu trùng phát triển thành con trưởng thành không trải qua giai đoạn lột xác. + Sinh trưởng và phát triển qua biến thái là kiểu sinh trưởng và phát triển mà con non có sự thay đổi đột ngột hình thái, cấu tạo và sinh lí mới biến đổi thành con trưởng thành.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

+ Sinh trưởng và phát triển qua biến thái hoàn toàn là kiểu sinh trưởng và phát triển mà ấu trùng (sâu ở côn trùng, nòng nọc ở ếch nhái) có hình dạng và cấu tạo rất khác với con trưởng thành. Ấu trùng trải qua nhiều lần lột xác và qua giai đoạn Trung gian (giai đoạn nhộng ở côn trùng) biến đổi thành con trưởng thành. + Sinh trưởng và phát triển qua biến thái không hoàn toàn là kiểu sinh trưởng và phát triển mà ấu trùng có hình dạng, cấu tạo và sinh lí gần giống với con trưởng thành. Trải qua nhiều lần lột xác, ấu trùng biến đổi thành con trưởng thành.

2. Câu hỏi mở rộng Câu 1. Cho biết nguyên nhân dẫn đến hiện tượng người bé nhỏ, người khổng lồ?

Câu 2. Tại sao tuyến yên sản xuất quá ít hay quá nhiều hoocmon sinh trưởng lại gây bệnh người bé nhỏ và người khổng lồ?

Câu 3. Giải thích nguyên nhân lột xác ở sâu bướm và nguyên nhân sâu bướm biến thành nhộng và bướm.

Câu 4. Tại sao trong thức ăn, nước uống nếu thiếu iốt thì trẻ em sẽ chậm lớn hoặc ngừng lớn, chịu lạnh kém, não ít nếp nhăn và trí tuệ thấp? Tại sao tắm vào lúc ánh sáng yếu có lợi cho sự sinh trưởng và phát triển của trẻ nhỏ?

Câu 5. Vì sao gà trống con sau khi cắt bỏ tinh hoàn thì phát triển không bình thường: mào nhỏ, không có cựa, không biết gáy và mất bản năng sinh dục…?

Câu 6. Cho biết nơi sinh sản và vai trò của các hoocmon sinh trưởng và phát triển ở người.

Câu 7. Nếu người bị lùn do thiếu GH thì cần tiêm GH giai đoạn nào? Tại sao?

Câu 8. Hãy cho biết trường hợp bệnh lý nào là do tuyến yên sản xuất, ra quá ít hoặc quá nhiều hoocmon sinh trưởng vào giai đoạn trẻ em? Tại sao tuyến yên sản xuất quá ít hay quá nhiều hoocmon sinh trưởng lại gây ra hậu quả như vậy?

Câu 9. Giải thích hai thí nghiệm sau đây: Thí nghiệm 1: Đem nghiền nhỏ lớp ngọai bì (ở ngoài) và nội bì (ở trong) của phôi nang ếch thành tế bào riêng biệt rồi nuôi chúng trong dung dịch sinh lý. Các tế bào cùng loại sẽ tập hợp cùng nhau để tạo thành ngoại bì và nội bì riêng biệt. Em thử đoán xem 2 lớp ngoại bì và nội bì sẽ sắp xếp thế nào? Có giống như ở phôi nang gốc không? Tại sao?

Thí nghiệm 2: Đem nghiền một mảnh gan (có dạng hình khối) và một mảnh thận (có dạng ống) thành các tế bào riêng biệt rồi nuôi chúng trong dung dịch sinh lí.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Các tế bào cùng loại sẽ nhận biết nhau và sẽ tập hợp với nhau để tái tạo lại gan và thận riêng biệt. Em hãy dự đoán xem mhóm tế gan có hình gì, nhóm tế bào thận có hình gì? Có giống cấu tạo của gan và của thận không? Tại sao?

Câu 10. Hình 13 mô tả tốc độ sinh trưởng ở người. Hãy phân tích hình và cho biết: a) Tại sao ở giai đoạn đầu (trước 4 tuổi) và giai đoạn trưởng thành (từ 14 đến 18 tuổi) đường cong lại đi xuống?

b) Tốc độ sinh trưởng của cơ thể lớn nhất ở giai đoạn nào? Vì sao?

Hình 13.

Câu 11. Khi sản sinh tirôxin bị rối loạn thường dẫn đến những hậu quả gì ở người và động vật?

Câu 12. Nếu một người bị ung thư tuyến giáp phải cắt bỏ. Theo em, trong trường hợp này thì nồng độ hoocmon TSH trong máu tăng hay giảm? Vì sao?

Câu 13. Nếu biết người bị lùn do thiếu hoocmon GH thì cần tiêm GH ở giai đoạn nào? Vì sao?

Câu 14. Nếu ta đem cắt bỏ tuyến giáp của nòng nọc thì nòng nọc có biến thành ếch được không? Tại sao?

Câu 15. Tuổi dậy thì có những đặc điểm gì và do tác động của những hoocmôn nào? Chu kì kinh nguyệt được điều hoà bởi những hoocmôn nào?

3. Câu hỏi trắc nghiệm khách quan Chọn phương án đúng Câu 1: Đặc điểm của sự sinh trưởng ở ĐV là: A.Tốc độ sinh trưởng của cơ thể không đều.

B. Tốc độ sinh trưởng của các cơ quan, các mô trong cơ thể không giống nhau.

C. Tốc độ sinh trưởng diễn ra mạnh nhất ở giai đoạn trưởng thành.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

D. Tốc độ sinh trưởng của cơ thể không đều và tốc độ sinh trưởng của các cơ quan, các mô trong cơ thể không giống nhau.

Câu 2. Sự khác nhau giữa phát triển không qua biến thái và phát triển qua biến thái thể hiện: A. Phát triển không qua biến thái khác với phát triển qua biến thái ở chỗ không có giai đoạn con trưởng thành.

B. Phát triển không qua biến thái có con non mới nở giống con trưởng thành, còn phát triển qua biến thái có giai đoạn con non (ấu trùng) không giống con trưởng thành.

C. Phát triển không qua biến thái và phát triển qua biến tháI khác nhau ở nhiệt độ phát triển.

D. Tất cả các phương án trên đều đúng.

Câu 3. Sự biến thái của sâu bọ được điều hoà bởi những hoocmôn A. tirôxin và ơstrôgen

B. ơstrôgen và testôstêron

C. testôstêron và ecdixơn

D. ecdixơn và juvenin

Câu 4. Các chất độc hại gây quái thai vì : A. Chất độc gây chết tinh trùng B. Chất độc gây chết trứng C. Chất độc gây chết hợp tử D. Chất độc gây sai lệch quá trình sinh trưởng và phát triển Câu 5. Sau khi một tinh trùng đã lọt vào trong trứng, màng thụ tinh được hình thành và có nhiều nhiệm vụ: A. Tiết các hoocmôn quan trọng B. Cho phép trứng đã thụ tinh gắn được vào thành dạ con để làm tổ C. Không cho thêm một tinh trùng nào vào trứng nữa D. Hấp dẫn thêm tinh trùng thâm nhập vào trứng E. Kích thích trứng thụ tinh thực hiện quá trình phát triển phôi Câu 6. Trong một thí nghiệm, nhà nghiên cứu đã nhuộm một mẫu tổ chức trên mặt ngoài của một phôi dạ ếch bằng thuốc nhuộm huỳnh quang, phôi phát triển bình thường nhưng khi nòng nọc được đặt dưới ánh sáng tử ngoại cơ quan nào sau đây sẽ chuyển sang màu da cam: A. Tim

B. Xương

C. Não

D. Dạ dày

E.Gan

VII. Rút kinh nghiệm Trên đây chúng tôi đã trình bày nội dung, chương trình và chủ đề dạy học.

Tiến hành dạy học theo chủ đề được thực hiện theo quy trình từ khởi động/tình huống Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

xuất phát: nhằm tạo tâm thế học tập cho học sinh, giúp học sinh ý thức được nhiệm vụ học tập, hứng thú học bài mới đến hình thành kiến thức mới: giúp học sinh chiếm lĩnh được kiến thức, kỹ năng mới thông qua các hoạt động khác nhau như: nghiên cứu tài liệu, thí nghiệm, thực hành, hoạt động trải nghiệm… và luyện tập: giúp học sinh củng cố, hoàn thiện kiến thức, kỹ năng vừa lĩnh hội, ghi nhận được cũng như quá trình vận dụng: giúp học sinh vận dụng được các kiến thức, kỹ năng đã học để giải quyết các tình huống/vấn đề trong thực tiễn.

Với việc hướng cho HS tìm tòi, mở rộng/sáng tạo: khuyến khích học sinh tìm tòi, mở rộng kiến thức ngoài bài học, lớp học, mô tả sản phẩm học sinh cần hoàn thành.

Xây dựng hệ thống câu hỏi, bài tập phải đảm bảo các cấp độ nhận thức, nhằm phát triển năng lực của các nhóm đối tượng học sinh và phù hợp với đặc trưng từng môn học, bài học thông qua đó HS được tham gia và giải quyết các nhiệm vụ trải nghiệm sáng tạo, giao nhiệm vụ/dự án để cá nhân/nhóm học sinh tự học, hướng dẫn học sinh làm việc theo nhóm nghiên cứu, giải quyết nhiệm vụ được giao; sắp xếp thời gian, tổ chức cho học sinh được thuyết trình, báo cáo, trao đổi, thảo luận về kết quả thực hiện nhiệm vụ; vận dụng kiến thức lý thuyết để giải quyết các bài tập, các tình huống nảy sinh từ thực tiễn, kết hợp hài hòa giữa học tập tại lớp, tại trường và ở ngoài lớp học.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Kết luận chương 2 Dựa vào thực tế giảng dạy ở các trường phổ thông hiện nay cùng với việc vận dụng cơ sở lí luận của dạy học theo chủ đề, chúng tôi đã thiết kế, xây dựng chủ đề dạy học tích hợp liên môn trong phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”.

Từ trên cơ sở lý luận và thực tiễn tại chương 1, chương 2 luận văn đã vận dụng quy trình xây dựng chủ đề và tổ chức dạy học theo chủ đề vào phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”. Để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của chủ đề đã thiết kế, chúng tôi tiếp tục tổ chức tiến hành thực nghiệm sư phạm. Tiến trình thực nghiệm sư phạm sẽ được trình bày trong chương 3 tiếp theo.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Chương 3 THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM 3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm Tiến hành thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá chất lượng học tập của HS và năng lực của HS thông qua vận dụng tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn.

3.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm - Khảo sát, điều tra cơ bản để lựa chọn các lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, chuẩn bị các thông tin và các điều kiện cần thiết phục vụ cho công tác thực nghiệm sư phạm.

- Liên hệ, trao đổi để thống nhất phương án thực nghiệm với các BGH, GV tham gia thực nghiệm.

- Chuẩn bị tài liệu, đề kiểm tra, các phương tiện cần thiết để thực hiện. Hoàn thiện, điều chỉnh, bổ sung tiến trình kiểm tra đã soạn thảo.

- Đưa ra một số phương pháp dạy học tích cực. Tổ chức dạy học theo phương pháp truyền thống và tích cực của lớp thực nghiệm và dạy học đối chứng.

- Phân tích kết quả thực nghiệm.

3.3. Nội dung thực nghiệm sư phạm - Thực nghiệm phù hợp với quy trình tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường trung học phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn.

- Thực nghiệm sư phạm được tiến hành trong phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật.

Chúng tôi đã soạn các chủ đề và tổ chức các hoạt động dạy và học theo chủ đề, trong đó sử dụng nhiều phương pháp dạy học tích cực đặc biệt HS được trải nghiệm thực tiễn để lĩnh hội tri thức. Sau mỗi chủ đề chúng tôi tiến hành kiểm tra chất lượng lĩnh hội tri thức và khả năng vận dụng kiến thức của HS. Nội dung của các đề kiểm tra được xây dựng theo mức độ nhận thức của người học bao gồm nhận biết, thông hiểu, vận dụng thấp, vận dụng cao.

3.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm Thu thập thông tin để kiểm tra, đánh giá: - Lấy thông tin từ việc quan sát trực tiếp trong giờ học: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

+ Quan sát HS có tích cực, chủ động, sáng tạo không. + Quan sát không khí lớp học có sôi động không, hoạt động nhóm có tốt không. + Quan sát GV tổ chức các hoạt động có theo đúng giáo án không, có giúp HS sáng tạo được không, phân bố thời gian hợp lí chưa. + Quan sát GV tổ chức, thiết kế, bố trí lớp học có khoa học, có giúp HS sáng tạo được không, phân bố thời gian hợp lí chưa, sử dụng những phương pháp dạy học tích cực nào, phương pháp dạy học có phù hợp với kiến thức của bài, độ tuổi, lớp, chất lượng học sinh.

Căn cứ tình hình thực tế, với nguồn lực hiện có, để đảm bảo tính khách quan, tính đại diện và tính giá trị của kết quả, quá trình thực nghiệm áp dụng thiết kế nghiên cứu đánh giá kết quả trước thực nghiệm và sau thực nghiệm, có nhóm đối chứng, có phân bố ngẫu nhiên. Quy trình thực nghiệm và đánh giá thực nghiệm cụ thể như sau: Để tiến hành thực nghiệm, chúng tôi khái quát một số bước như sau: - Giai đoạn 1: Chuẩn bị thực nghiệm: + Bước 1: Xác định mục đích, đối tượng, thời gian và địa điểm thực nghiệm. + Bước 2: Xác định nội dung và phạm vi thực nghiệm. + Bước 3: Biên soạn tài liệu thực nghiệm. + Bước 4: Xác định chuẩn và thang đánh giá kết quả thực nghiệm. + Bước 5: Xây dựng kế hoạch tổ chức thực nghiệm.

- Giai đoạn 2: Triển khai thực nghiệm: + Bước 1: Phỏng vấn giáo viên về phương pháp dạy học hiện tại, cảm quan ban đầu của giáo viên đối với phương pháp hiện tại. + Bước 2: Xây dựng đề kiểm tra + Bước 3: Tiến hành thực nghiệm Giai đoạn 3: Phân tích và đánh giá kết quả thực nghiệm: + Bước 1: Mô tả kết quả học tập của học sinh thông qua việc xử lý và phân tích kết quả khảo sát trước thực nghiệm. + Bước 2: Đánh giá kết quả học tập của học sinh sau thực nghiệm thông qua việc xử lý, phân tích kết quả đánh giá sau thực nghiệm. + Bước 3: Kết luận về tính khả thi của thực nghiệm qua phân tích, so sánh trước và sau thực nghiệm; so sánh tính bền vững của phương pháp dạy học tích cực.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Cụ thể từng giai đoạn thực hiện như sau: Bước 1: Xây dựng giả thuyết thực nghiệm.

Bước 2: Dự kiến hệ thống chuẩn đánh giá, xác định phương tiện và cách thức đánh giá nhằm so sánh sự biến đổi kết quả trước và sau thực nghiệm sư phạm.

Bước 3: Lựa chọn đối tượng thực nghiệm theo những yêu cầu nhất định để các kết luận rút ra sau thực nghiệm có thể vận dụng trong quá trình tổ chức giáo dục thể chất ở phạm vi rộng lớn, bảo đảm tính phù hợp và có thể có sai số nhỏ. + Đảm bảo tính đại diện và tiêu biểu. + Khống chế các tác động không thực nghiệm, nếu chọn nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng trong một lớp học. + Khống chế ảnh hưởng thứ tự các tác động.

Bước 4: Chuẩn bị cho GV và HS - Về phía giáo viên: Phối hợp với giáo viên soạn bài theo hình thức dạy học tích hợp bằng cách: Thứ nhất: Thiết kế cho giáo viên các phương pháp dạy học tích hợp cho bài dạy Thứ hai: Giới thiệu đến giáo viên một số một số phương pháp dạy học tích cực - Về phía học sinh: Học như thường ngày Bước 5: Thu thập, phân tích và đánh giá kết quả thực nghiệm * Những lưu ý trong thực nghiệm: - Các nhóm thực nghiệm phải như nhau về lứa tuổi, trình độ thể lực trình độ kĩ thuật, giới tính và một số trình độ khác.

- Thực nghiệm trên số lượng người đủ lớn, để số liệu nhận được có độ tin cậy cao.

- Để kết quả nghiên cứu khách quan, trước khi nghiên cứu nên kiểm tra, xác định trình độ ban đầu của các nhóm. Cuối thực nghiệm, đánh giá và ghi nhận kết quả cuối cùng.

Trong các tiết học, giáo viên cần thực hiện các bước sau: Đưa ra vấn đề học tập xảy ra trong thực tế.

Nhóm và cá nhân tự tìm hiểu, thực hiện các nhiệm vụ được giao trước khi thảo luận chung giữa các nhóm trên lớp.

Tổ chức cho học sinh làm việc theo nhóm với các nhiệm vụ được cụ thể hoá thông qua các giải pháp của mỗi nhóm đưa ra.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Giáo viên theo dõi hoạt động của các nhóm để kịp thời hỗ trợ và chấn chỉnh nội dung và hướng giải quyết vấn đề cho phù hợp.

Các nhóm trao đổi các giải pháp của nhóm mình, cùng tranh luận để cùng đưa ra giải pháp, kiến thức hợp lí nhất.

Giáo viên nhận xét về kết quả thảo luận của các nhóm. Đánh giá kết quả học tập: Đánh giá cả quá trình học tập của học sinh, cụ thể: Học sinh tự đánh giá: Nhóm trưởng đánh giá quá trình tham gia học tập của các bạn sau khi đã thống nhất trong nhóm. Đánh giá chéo giữa các nhóm.

Giáo viên đánh giá dựa vào quan sát biểu hiện cụ thể của từng học sinh trong quá trình tham gia thực hiện các nhiệm vụ học tập.

Kiểm tra đánh giá sau mỗi buổi thảo luận giữa các nhóm trên lớp.

Hoạt động học tập ở nhóm đối chứng: Giáo viên dạy bình thường bằng các phương pháp dạy học truyền thống.

Bài kiểm tra và bài tập vận dụng để so sánh kết quả đạt được giữa lớp đối chứng và lớp thực nghiệm. Cả lớp đối chứng và thực nghiệm đều thực hiện nhằm đánh giá chất lượng tiếp thu kiến thức, khả năng phân tích, tổng hợp cũng như vận dụng kiến thức của học sinh. Kết quả kiểm tra của học sinh được lấy làm kết quả đánh giá, so sánh và rút ra kết luận của đề tài, đồng thời điểm được lấy làm điểm kiểm tra 15 phút trong quá trình học tập của học sinh. Đối với lớp thực nghiệm, tất cả các điểm sẽ được đưa về một điểm duy nhất theo thang điểm 10.

3.5. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Để chuẩn bị cho quá trình thực nghiệm sư phạm, chúng tôi đã sử dụng các phương pháp trao đổi, phỏng vấn với các cán bộ quản lí, GV và HS của các trường.

Dùng phiếu trắc nghiệm, thăm quan cơ sở vật chất của trường học… Trên cơ sở đó, lựa chọn lớp thực nghiệm và lớp lớp đối chứng phù hợp với mục tiêu nghiên cứu của đề tài đồng thời chuẩn bị những thông tin, điều kiện cần thiết phục vụ cho quá trình thực nghiệm sư phạm.

Về mặt định tính: Bên cạnh đánh giá, phân tích về định lượng, chúng tôi sử dụng quan sát, phỏng vấn sâu và phân tích sản phẩm sư phạm để làm sáng tỏ thêm vấn đề nghiên cứu.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Để đánh giá về mặt định tính kết quả thực nghiệm sư phạm chúng tôi dựa vào các tiêu chí sau: - Số HS Chú ý tích cực xây dựng bài, hứng thú nghe giảng, tự giác tham gia thực hiện các nhiệm vụ học tập mà GV đặt ra và số lần HS phát biểu xây dựng bài.

- Số HS hiểu bài và trả lời đúng các câu hỏi theo yêu cầu ghi nhớ kiến thức cơ bản trong giờ học.

- Số HS trả lời đúng các câu hỏi tìm tòi, vận dụng.

Về mặt định lượng - Công cụ đo: Bài kiểm tra.

- Thang đo: Chúng tôi áp dụng thang đo các trường phổ thông đang sử dụng (thang điểm 10). Phân chia kết quả kiểm tra thành 5 mức độ sau: Bảng 3.1. Tiêu chí đánh giá cho các mức điểm của bài kiểm tra Loại

Điểm

Giỏi

9, 10

Yêu cầu - Giải quyết tốt các yêu cầu của bài kiểm tra. Cụ thể: + Nhận thức đúng đắn và đầy đủ các nhiệm vụ cần giải quyết. + Vận dụng và liên hệ các kiến thức đã học; các kiến thức lý luận và thực tiễn; các kiến thức của các khoa học cơ bản để giải quyết vấn đề. + Trình bày đầy đủ, chính xác các ý cơ bản.

Lập luận rõ ràng theo một logic chặt chẽ, thể hiện tính độc lập, sáng tạo, của cá nhân trong quá trình giải quyết vấn đề và lĩnh hội tri thức.

Khá

7,8

- Giải quyết tương đối tốt các yêu cầu của bài kiểm tra. Cụ thể: + Hiểu nội dung bài học, trình bày tương đối đầy đủ, chính xác các ý cơ bản của bài. + Phát hiện tương đối tốt về vấn đề, nhiệm vụ cần giải quyết. + Vận dụng các kiến thức và kỹ năng để giải quyết vấn đề một cách cơ bản. + Lập luận tương đối rõ ràng, thể hiện tính độc lập của cá nhân trong quá trình nhận thức.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Loại

Điểm

Yêu cầu

Trung

5,6

- Nắm được nội dung bài học nhưng trình bày ở mức độ hời hợt, không chắc chắn. Cụ thể:

bình

+ Hiểu về vấn đề, yêu cầu cần giải quyết nhưng thực hiện các bước giải quyết vấn đề không đầy đủ, không chính xác, không thể hiện được đầy đủ nội dung yêu cầu. + Lập luận thiếu chặt chẽ nặng về sao chép, tái hiện.

Yếu

0→4

- Trình bày thiếu ý cơ bản của nội dung, tỏ ra không nắm được nội dung bài học. Cụ thể: + Lập luận thiếu chặt chẽ, có nhiều sai sót. + Hình thức trình bày lộn xộn, câu văn lủng củng.

Từ kết quả kiểm tra của HS, bằng phương pháp thống kê xử lý và phân tích kết quả thực nghiệm cho phép đánh giá chất lượng của việc dạy học. Qua đó kiểm tra giả thuyết khoa học đã nêu ra.

Phương pháp chọn trường, chọn lớp thực nghiệm và chọn giáo viên dạy thực nghiệm: Thực nghiệm diễn ra tại trường THPT Ngân Sơn với học sinh lớp 11. Với đối tượng học sinh tích cực, nhiệt tình tha gia các hoạt động dạy học, có khả năng sử dụng công nghệ thông tin tốt. Để chọn các lớp thực nghiệm chúng tôi tiến hành tìm hiểu qua Ban giám hiệu, tổ chuyên môn Tự nhiên và giáo viên chủ nhiệm về số lượng và chất lượng học sinh.

Các lớp thực nghiệm phải đảm bảo tính đồng đều về học lực của học sinh. Qua kết quả điều tra, đặc biệt dựa vào kết quả thi khảo sát chất lượng đầu năm nhận thấy trình độ học tập của học sinh ở các lớp này là tương đương nhau. Giáo viên tham gia thực nghiệm là giáo viên trẻ, nhiệt tình, sáng tạo và năng lực chuyên môn tốt.

Với lớp thực nghiệm, tiến hành dạy học theo chủ đề đã được xây dựng.

Với lớp đối chứng, tiến hành dạy học như bình thường, trong quá trình dạy có sử dụng các phương tiện trực quan như tranh vẽ, sơ đồ…

Chúng tôi chọn ra 2 lớp ban cơ bản với đặc điểm như bảng 3.2.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Bảng 3.2. Đặc điểm của các lớp diễn ra thực nghiệm Đối chứng

Thực nghiệm Lớp

Số HS

Lớp

Số HS

11A1

37

11A2

39

Trước khi tiến hành thực nghiệm, chúng tôi đã thảo luận và thống nhất nội dung thực nghiệm với các giáo viên tham gia giảng dạy về mục tiêu bài dạy, phân tích logic nội dung, chính xác hóa các khái niệm, lập dàn ý chi tiết cho từng chủ đề, xác định rõ các hoạt động STEM sẽ sử dụng trong chủ đề dạy học.

Phương án thực nghiệm: - Phương án thực nghiệm được tiến hành song song trên 2 nhóm lớp thực nghiệm và đối chứng và do cùng một GV dạy. Trong đó: + Lớp TN: Sử dụng giáo án dạy học theo chủ trong dạy học Sinh học phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” + Lớp ĐC: Dạy học bằng giáo án thông thường với các phương pháp thích hợp.

- Sau mỗi chủ đề, chúng tôi tiến hành kiểm tra chất lượng và khả năng vận dụng kiến thức của học sinh ở cả 2 nhóm đối chứng và thực nghiệm bằng hình thức kiểm tra trắc nghiệm khách quan (10 phút), với cùng đề kiểm tra và cùng biểu điểm (Đề kiểm tra được trình bày ở phần Phụ lục 1.3).

3.6. Kết quả thực nghiệm sư phạm 3.6.1. Kết quả định lượng * Kết quả điều tra phiếu hỏi học sinh lớp đối chứng: Với lớp ĐC, phát phiếu điều tra HS với 10 nhận định ở các mức độ đồng ý khác nhau thu được kết quả bảng 3.3.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Bảng 3.3. Kết quả điều tra phiếu hỏi học sinh lớp đối chứng Mức độ đồng ý (%) Nhận định

Rất đồng ý

Đồng ý

Không đồng ý

Rất không đồng ý

1. Em thấy nội dung kiến thức của bài học dễ hiểu, liên quan đến thực tế cuộc sống

10,26

33,33

48,72

7,69

2. Em có yêu thích môn học

10,26

33,33

48,72

7,69

3. Bài học giúp em rèn luyện kĩ năng thực hành

7,69

23,08

64,10

5,13

4. Các hoạt động giúp em tăng cường năng lực hợp tác

15,38

48,72

23,08

12,82

5. Bài học giúp em phát triển năng lực tư duy

23,08

48,72

23,08

5,13

6. Bài học giúp em vận dụng kiến thức trong giải quyết các vấn đề thực tiễn

7,69

23,08

53,85

15,38

7. Các nhiệm vụ học tập được giao giúp em phát triển khả năng sáng tạo

0,00

15,38

61,54

23,08

8. Bài học giúp em liên hệ kiến thức ở các môn học khác nhau

7,69

53,85

33,33

5,13

9. Bài học giúp em nâng cao năng lực thuyết trình trước tập thể

0,00

15,38

64,10

20,51

10. Bài học giúp em rèn luyện khả năng công nghệ thông tin

0,00

0,00

79,49

20,51

Kết quả khảo sát cho thấy: Có 56,41% học sinh cho rằng, phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” là môn học khó, kiến thức còn mang tính lý thuyết chưa gắn liền với thực tiễn cuộc sống và đơn điệu, khó nhớ. Do vậy dẫn đến tình trạng học sinh chưa hứng thú nhiều với môn Sinh học.

Nhiều học sinh lớp đối chứng đều nhận thấy rằng: Phần Sinh trưởng và phát triển ở động vật” khó giúp các em phát triển khả năng liên hệ kiến thức với các môn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

học khác, năng lực tư duy và năng lực hợp tác, chưa rèn luyện nhiều các năng lực chuyên biệt như năng lực thực hành, năng lực sáng tạo, năng lực thuyết trình, công nghệ thông tin, năng lực giải quyết vấn đề đặc biệt là khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn còn hạn chế. * Kết quả điều tra học sinh lớp thực nghiệm sau vận dụng dạy học theo chủ đề: Sau khi khám phá kiến thức thông qua dạy học theo chủ đề, khảo sát HS ở lớp TN thu được kết quả bảng 3.4.

Bảng 3.4. Kết quả điều tra phiếu hỏi học sinh lớp thực nghiệm Mức độ đồng ý (%) Nhận định

Rất đồng ý

Đồng ý

Không đồng ý

Rất không đồng ý

1. Em thấy nội dung kiến thức của bài học dễ hiểu, liên quan đến thực tế cuộc sống

32,43

48,65

16,22

2,70

2. Em có yêu thích môn học

32,43

48,65

16,22

2,70

3. Bài học giúp em rèn luyện kĩ năng thực hành

37,84

48,65

10,81

2,70

4. Các hoạt động giúp em làm việc nhóm hiệu quả

48,65

45,95

5,41

0,00

5. Bài học giúp em phát triển năng lực tư duy

48,65

45,95

5,41

0,00

6. Bài học giúp em vận dụng kiến thức trong giải quyết các vấn đề thực tiễn

51,35

48,65

0,00

0,00

7. Các nhiệm vụ học tập được giao giúp em phát triển khả năng sáng tạo

29,73

48,65

16,22

5,41

8. Bài học giúp em liên hệ kiến thức ở các môn học khác nhau

51,35

45,95

2,70

0,00

9. Bài học giúp em nâng cao năng lực thuyết trình trước tập thể

32,43

54,05

13,51

0,00

10. Bài học giúp em rèn luyện khả năng công nghệ thông tin

29,73

45,95

13,51

10,81

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Thông qua bảng kết quả phiếu hỏi học sinh lớp thực nghiệm nhận thấy các chủ đề dạy học được xây dựng giúp giảm bớt các kiến thức phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” khó hiểu và gần với thực tiễn cuộc sống hơn. Bên cạnh đó với mô hình dạy học theo chủ đề, học sinh được phát triển các năng lực toàn diện như giải quyết vấn đề, năng lực sáng tạo, tư duy, thuyết trình, công nghệ thông tin,… * Kết quả bài kiểm tra: Để đánh giá về mặt định lượng hiệu quả của quá trình thực nghiệm chúng tôi căn cứ vào kết quả hoạt động học tập của học sinh thông qua bài kiểm tra 15 phút ở cả hai nhóm lớp. Kết quả bài kiểm tra của hai lớp thực nghiệm và đối chứng được xử lí theo phương pháp thống kê toán học theo thứ tự các bước sau: - Số liệu được xử lí theo phương pháp thống kê, trong đó chủ yếu sử dụng các thông số sau: + Tỉ lệ phần trăm (%): Để phân biệt kết quả học tập của HS làm cơ sở so sánh kết quả giữa lớp TN và ĐC trong quá trình TN. + Giá trị trung bình X : Đặc trưng cho sự tập trung của số liệu nhằm so sánh mức học trung bình của HS hai lớp thực nghiệm và đối chứng. Giá trị X được tính theo công thức: - Điểm trung bình trong thống kê biểu hiện mức độ đại biểu theo một tiêu thức số lượng nào đó của tổng thể đồng chất bao gồm nhiều đơn vị cùng loại. Điểm trung bình phản ánh mức độ trung bình của hiện tượng, đồng thời so sánh hai (hay nhiều) tổng thể hiện tượng nghiên cứu cùng loại, không có cùng quy mô.

Sử dụng công thức tính điểm trung bình: k

X 

X K i

in

i

n

X : Điểm trung bình.

Xi: Điểm ở mức độ i.

Ki: Số người tham gia đánh giá ở mức độ Xi. n: Số người tham gia đánh giá. + Độ lệch chuẩn, phương sai và hệ số biến thiên: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

* Về sự phân bố kết quả bài kiểm tra Dựa vào thống kê điểm chúng ta lập bảng tần số, tần suất, tần suất tích lũy kết quả điểm bài kiểm tra của lớp TN và ĐC được thể hiện ở bảng 3.3, 3.4, 3.5.

Kết quả tổng hợp các bài kiểm tra sau tiết dạy của chủ đề thể hiện trong bảng 3.5.

Bảng 3.5. Bảng phân bố tần số kết quả điểm lớp TN và ĐC Số học sinh đạt điểm Xi

Sĩ số

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Thực nghiệm

37

0

0

0

0

0

0

3

14

12

6

2

Đối chứng

39

0

0

0

0

5

4

14

10

6

0

0

Nhóm

Bảng 3.6. Bảng phân bố tần suất tích lũy điểm số bài kiểm tra Nhóm

Sĩ số

Tỷ lệ học sinh đạt điểm Xi (%) 0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

TN

37 0,0 0,0 0,0 0,0

0,0

0,0

8,1

37,8

32,4

16,2

5,4

ĐC

39 0,0 0,0 0,0 0,0 12,8

10,3

35,9

25,6

15,4

0,0

0,0

Từ bảng 3.6 ta vẽ được đồ thị đường tích lũy bài kiểm tra như hình 3.1.

Hình 3.1. Đồ thị biểu diễn phân bố tần số tích lũy kết quả bài kiểm tra Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Đồ thị đường tích lũy của lớp thực nghiệm luôn nằm bên phải đường tích lũy của lớp đối chứng (Hình 3.1), điều đó chứng tỏ khả năng tiếp nhận kiến thức của HS các lớp TN tốt hơn, đồng đều hơn so với các lớp ĐC. * Về tỉ lệ HS yếu kém, trung bình, khá và giỏi Sau khi tiến hành kiểm tra đánh giá thu được điểm các bài kiểm tra, GV phân chia, sắp xếp điểm theo học lực: giỏi, khá, trung bình, yếu (Bảng 3.6).

Bảng 3.7. Bảng phân loại kết quả học tập của học sinh Yếu kém

Trung bình

Khá

Giỏi

(0-4 điểm)

(5-6 điểm)

(7-8 điểm)

(9-10 điểm)

TN

0,0

8,1

70,3

21,6

ĐC

12,8

46,2

41

0,0

Nhóm

Từ số liệu bảng phân loại học sinh trên ta có đồ thị hình 3.2

Hình 3.2. Đồ thị phân loại kết quả học tập của học sinh Tỉ lệ % HS đạt điểm khá, giỏi ở lớp thực nghiệm cao hơn tỉ lệ % HS đạt điểm khá, giỏi ở lớp đối chứng. Và tỉ lệ % HS đạt điểm yếu kém, trung bình ở lớp thực nghiệm thấp hơn tỷ lệ % HS đạt điểm yếu kém, trung bình ở lớp đối chứng (Bảng 3.6; Hình 3.2).

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Như vậy, phương án tổ chức thực nghiệm đã có tác dụng phát triển năng lực nhận thức của HS, góp phần giảm tỉ lệ HS yếu kém, trung bình và tăng tỉ lệ HS khá giỏi. Điều đó cho thấy, việc vận dụng dạy học theo chủ đề đã có tác động tích cực tới việc nâng cao kết quả học tập môn Sinh học ở trường phổ thông.

Dựa trên kết quả thực nghiệm sư phạm và thông qua việc xử lý số liệu thực nghiệm sư phạm thu được, chúng tôi nhận thấy chất lượng học tập của học sinh ở các nhóm thực nghiệm cao hơn các nhóm đối chứng.

3.6.2. Kết quả định tính Ngoài việc phân tích định lượng từ kết quả bài kiểm tra, đánh giá, chúng tôi còn phân tích định tính thông qua sự so sánh về tinh thần thái độ học tập, không khí giờ học của các nhóm thực nghiệm và đối chứng. Chúng tôi có rút ra một số nhận xét sau: + Học sinh các lớp ĐC gặp nhiều khó khăn trong việc vận dụng kiến thức vào hoàn cảnh mới. + Khả năng quan sát, phân tích, tổng hợp, phát hiện và giải quyết vấn đề của HS nhóm TN nhanh hơn, chính xác hơn HS nhóm ĐC. + Khả năng tổng hợp kiến thức, tự học, tự tìm tòi, độc lập suy nghĩ của học sinh lớp TN tốt hơn học sinh lớp ĐC. Biểu hiện, học sinh các lớp TN vận dụng kiến thức giải quyết các tình huống thực tế tốt hơn. + Năng lực tư duy của học sinh khối lớp TN cũng linh hoạt hơn, có khả năng nhìn nhận vấn đề ở nhiều khía cạnh khác để có phương án giải quyết các tình huống trong học tập. + Năng lực thí nghiệm: thông qua sự hướng dẫn của GV, HS thực hiện thí nghiệm, thu thập số liệu và hình ảnh liên quan đến thí nghiệm. Từ đó, HS yêu thích và chủ động hơn trong việc học tập. + Khả năng hoạt động nhóm: HS nhóm lớp TN tích cực hơn trong các hoạt động nhóm, đoàn kết và hỗ trợ lẫn nhau hoàn thành nội dung học tập được giao.

3.6.3. Kết luận về kết quả thực nghiệm Qua kết quả thu nhận được từ quá trình thực nghiệm, tôi rút ra nhận xét sau: Đối với lớp thực nghiệm Kết quả đánh giá điểm quá trình tham gia học tập và điểm bài kiểm tra cuối chương gần tương đồng nhau. Sự phân tán của điểm quá trình quanh điểm 7 và 8 còn điểm kiểm tra là 9. Như vậy, cách đánh giá học sinh trong quá trình học tập là tương đối chính xác.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Kiến thức mà học sinh thu thập được thể hiện trong quá trình các em tham gia vào học tập. Điểm quá trình đánh giá được toàn bộ hoạt động học tập của học sinh chứ không phải chỉ thiên về mặt kiến thức, đáp ứng được nhu cầu đánh giá toàn diện học sinh. Điều đó cũng phù hợp với tiêu chí đánh giá của phương pháp dạy học dựa trên vấn đề, đó là đánh giá việc học của học sinh. Đối với lớp thực nghiệm và đối chứng Kết quả đánh giá về số lượng HS giải đúng các bài tập được giao của lớp ĐC và TN tôi thấy số lượng bài tập lớp TN làm được cao hơn hẳn lớp ĐC. Kết quả này có thể lí giải là do các em lớp TN làm việc theo nhóm nên có sự hợp tác và tương trợ lẫn nhau chứ không phải tự lực làm. Tuy nhiên, kết quả này cũng làm cho tôi băn khoăn liệu dựa vào số lượng bài tập mà học sinh làm được để đánh giá kết quả học tập có chính xác không?

Thực tế cho thấy rằng, các HS lớp TN cảm thấy hào hứng hơn trong giờ học vật lí, trong các buổi thảo luận trên lớp các em tỏ ra hăng hái phát biểu, xây dựng kiến thức bài học. Thông qua các nhóm học tập mà các em cảm thấy gắn bó với nhau hơn, tinh thần tương trợ và đoàn kết cũng được tăng lên. Trong khi đó, học sinh lớp ĐC không tích cực trong các giờ vật lí, chỉ có một số học sinh khá, giỏi là còn có hào hứng, các HS còn lại rất hời hợt. Điểm số bài kiểm tra giữa hai lớp cũng lệch nhau đáng kể, điều này cũng cho thấy khả năng phân tích và hiểu kiến thức của học sinh lớp TN cao hơn hẳn lớp ĐC. Để lí giải điều này, tôi cho rằng do HS lớp TN được dạy các thao tác tư duy, các phép suy luận logic và cách trình bày ngôn ngữ một cách có chủ định. Vì thế, các em có sự phân tích và hiểu biết sâu sắc. Còn HS lớp ĐC được giảng dạy theo phương pháp truyền thống “thầy giảng, trò nghe” nên dẫn đến HS thụ động, kiến thức thu được không được HS ghi nhớ sâu sắc. Điều này cho thấy phương pháp dạy học dựa trên vấn đề rõ ràng hiệu quả hơn hẳn phương pháp truyền thống.

Xét về mặt vận dụng kiến thức thì cũng thấy rằng khả năng vận dụng kiến thức đã học để giải quyết các vấn đề thực tiễn, chế tạo các dụng cụ đơn giản của lớp TN cũng cao hơn hẳn lớp ĐC. Đây là dấu hiệu đáng mừng để có thể áp dụng phương pháp này vào trường phổ thông.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

Kết luận chương 3 Trong quá trình thực nghiệm sư phạm, thông qua việc tổ chức theo dõi đánh giá quá trình thực hiện dự án của HS, dựa vào kết quả các bài kiểm tra và kết quá đánh giá năng lực của HS được hình thành chúng tôi nhận thấy việc tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn đã đạt được mục tiêu phát triển năng lực cho HS, đồng thời đáp ứng được định hướng đổi mới phương pháp dạy và học trong giai đoạn hiện nay.

Bên cạnh đó, trong quá trình dạy học chúng tôi nhận thấy: Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn giúp HS hứng thú trong quá trình học tập, HS được trải nghiệm thực tế để lĩnh hội tri thức tạo một không khí học tập sôi nổi, qua đó HS chủ động sáng tạo trong quá trình học tập.

Luận văn hướng đến khẳng định lợi ích của việc Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường trung học phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn. Từ đó triển khai mở rộng dạy học Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường trung học phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn ở các phần khác trong chương trình Sinh học 11, trong các khối lớp và ở các môn học khác.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ 1. Kết luận Qua quá trình nghiên cứu đề tài, chúng tôi rút ra một số kết luận sau: 1.1. Trên cơ sở phân tích các vấn đề về lí luận dạy học theo chủ đề và phương pháp dạy học tích cực, bồi dưỡng năng lực sáng tạo, trong chương này tôi đã đề cập tới các luận điểm lí luận sau: - Khái niệm về dạy học theo chủ đề.

- Đặc điểm và hình thức dạy học theo chủ đề.

- Nguyên tắc và quy trình tổ chức dạy học theo chủ đề - Xây dựng và tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ở trường THPT. - Thực tiễn dạy học theo chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” ở một số trường THPT trên địa bàn huyện Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn.

1.2. Dựa vào thực tế giảng dạy ở các trường phổ thông hiện nay cùng với việc vận dụng cơ sở lí luận của dạy học theo chủ đề, chúng tôi đã thiết kế, xây dựng chủ đề dạy học tích hợp liên môn trong phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”.

Từ trên cơ sở lý luận và thực tiễn tại chương 1, chương 2 luận văn đã vận dụng quy trình xây dựng chủ đề và tổ chức dạy học theo chủ đề vào phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”.

1.3. Kết quả quá trình thực nghiệm cho thấy: Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường trung học phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn đã có tác động tích cực đến hiệu quả giảng dạy của GV, làm cho bài học trở nên sôi nổi, HS được làm việc nhiều hơn, phát huy được tính tích cực, chủ động và sáng tạo của HS trong quá trình học tập. Điều này, đã khẳng định tính khả thi, tính hiệu quả của việc dạy học tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường trung học phổ thông Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn.

2. Khuyến nghị Dựa vào kết quả thực nghiệm thu được, tôi có những kiến nghị sau: - Dạy học theo chủ đề mặc dù đã được Bộ GĐ&ĐT triển khai thực hiện nhưng vẫn còn mới đối với nhiều GV, đặc biệt GV trẻ chưa có kinh nghiệm trong dạy học và chưa được tập huấn về dạy học theo chủ đề. Vì vậy, cần phải tổ chức các lớp tập huấn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

cho GV về dạy học theo chủ đề để các GV có thể nắm vững và khai thác được thế mạnh của dạy học theo chủ đề.

- Dạy học theo chủ đề phải được đổi mới một cách toàn diện trong đó chú trọng đến đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy năng lực người học.

- GV cần có sự đầu từ, tiếp tục tổ chức dạy học các chủ đề khác nhằm tiếp tục phát triển năng lực của HS. - Đổi mới cách kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển năng lực HS. - Nhà trường cần tăng cường CSVC, phục vụ cho dạy học tích hợp như thư viên, thư viện điện tử, hệ thống máy chiếu, tranh ảnh, tài liệu....

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

TÀI LIỆU THAM KHẢO 1.

Bộ giáo dục và đào tạo (2014), Tài liệu tập huấn Dạy học tích hợp ở trường THCS, THPT, NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội.

2.

Đinh Quang Báo và Nguyên Đức Thanh (2001), Lí luân dạy học sinh học Phần đại cương, NXB Giáo dục, Hà Nội.

3.

Bộ giáo dục và đào tạo Nguyễn Thành Đạt (Tổng chủ biên) Lê Đình Tuấn (Chủ biên) - Nguyễn Như Khanh (2007), Sinh học 11, NXB Giáo dục.

4.

Bộ giáo dục và Đào tạo (2014), Đề án đổi mới chương trình và sách giáo khoa sau 2015 (Bản dự thảo), Chiến lược phát triển giáo dục 2011 - 2020, NXB Giáo dục, 2012.

5.

Nguyễn Phúc Chỉnh (2012), Tích hợp trong dạy học Sinh học, NXB Đại học Thái Nguyên.

6.

Dự án Việt Bỉ (2010), Dạy và học tích cực - một số phương pháp và kĩ thuật dạy học, NXB Đại học Sư phạm, Hà Nội.

7.

Mai Thị Hằng, Đinh Thị Kim Nhung, Vương Trọng Hào (2011), Thực hành vi sinh vật học, NXB Đại học Sư phạm.

8.

Trần Bá Hoành (1996), Kĩ thuật dạy học sinh học, (Tài liệu BDTX chu kỳ 19931996 cho giáo viên THPT), NXB Giáo dục, Hà Nội.

9.

Trần Bá Hoành (2008), "Dạy học tích hợp”, Kỷ yếu hội thảo khoa học: Dạy học tích hợp và khả năng áp dụng vào thực tiễn giáo dục Việt Nam, Hà Nội.

10. Trần Bá Hoành và Trịnh Nguyên Giao (2002), Đại cương về phương pháp dạy học Sinh học, NXB Giáo dục, Hà Nội.

11. John. D. Mc Neil (1994), Nguyên tắc tích hợp chủ đề trong nội dung chương trình (Curriculum - A.Comprehensive Introduction).

12. Nguyễn Kỳ (1995), Phương pháp dạy học tích cực, lấy người học làm trung tâm, NXB Giáo dục.

13. Meier. B, Nguyễn Văn Cường (2005), Phát triển năng lực thông qua phương pháp và phương tiện dạy học mới (Tài liệu hội thảo -Tập huấn), Bộ Giáo dục và Đào tạo - Dự án phát triển giáo dục THPT (Khoản vay số 1979 -VIE).

14. Lê Đức Ngọc (2005), Giáo dục đại học phương pháp dạy và học, NXB ĐHQGHN. 15. Nguyễn Minh Phương, Đào Thị Thặng (2002), "Quan điểm tích hợp trong việc phát triển chương trình một số môn Khoa học tự nhiên và khoa học xã hội trên thế giới", Tạp chí Giáo dục, số 69, Hà Nội.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

16. Nguyễn Minh Phương, Đào Thị Thặng (2002), Xu thế tích hợp môn học trong nhà trường, Tạp chí Giáo dục, số 22, Sách giáo khoa hiện hành 17. Nguyễn Văn Tuấn (2010), Tài liệu tập huấn về phương pháp dạy học theo hương tích hợp, Trường Đại học Sư phạm Kĩ thuật thành phố Hồ Chí Minh.

18. Tăng Thị Ngọc Thắm (2007), Dạy học theo chủ đề và việc vận dụng vào thiết kế giảng dạy phần “Từ trường và cảm ứng điện từ” Vật lí 11 THPT, Luận văn thạc sĩ giáo dục học, Đại học Sư phạm Tp. HCM.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN

http://lrc.tnu.edu.vn

PHỤ LỤC Phụ lục 1.1. Phiếu điều tra về thực trạng dạy học theo chủ đề trong môn Sinh học PHIẾU ĐIỀU TRA (Dành cho cán bộ, giáo viên) Kính gửi Quý Thầy/Cô giáo!

Hiện nay chúng tôi đang tiến hành nghiên cứu đề tài: “Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn”. Với mong muốn thu thập dữ liệu về thực trạng Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn. Để có được thông tin phục vụ đề tài, chúng tôi rất mong nhận được sự ủng hộ nhiệt tình của quý Thầy/Cô Trân trọng cảm ơn Quý Thầy/Cô.

1. Quý Thầy/Cô vui lòng cho biết một vài thông tin về bản thân: 1.1. Tên trường Thầy/Cô làm việc: ……………………………………………

1.2. Môn học Thầy/Cô đảm nhiệm dạy: …………………………………….…

1.3. Thâm niên công tác: ………………..………..năm (ghi tròn năm) 1. Quý Thầy/Cô vui lòng đánh dấu X vào ý kiến lựa chọn về mức độ sử dụng phương pháp dạy học phần “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”: Stt

Nội dung

1

Trong quá trình dạy học môn Sinh học, Thầy/Cô có thường xuyên cho học sinh sử dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề có trong thực tiễn hay không?

2

Thầy/Cô có thường xuyên sử dụng kiến thức từ các môn Toán học, Vật lí, Hóa học, Công nghệ trong quá trình dạy học môn Sinh học của mình?

3

Trong quá trình dạy học Sinh học, Thầy cô có thường xuyên giao nhiệm vụ hoạt động nhóm cho học sinh ?

4

Thầy/Cô có thường xuyên giao nhiệm vụ cho học sinh tạo ra các sản phẩm liên quan đến bài học?

Thường

Đôi

Không

xuyên

khi

dùng

2. Nếu Thầy/Cô đánh giá về thực trạng hình thức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT Stt

Nội dung

1

Chủ đề trong nội bộ môn học

2

Chủ đề đa môn

3

Chủ đề liên môn

4

Chủ đề xuyên môn

Lựa chọn

3. Theo Thầy/Cô vai trò, ý nghĩa tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” - THPT là gì?

STT

Nội dung

1

Giúp học sinh nhớ bài lâu hơn

2

Tăng cường tính thực tiễn của bài giảng

3

Kích thích hứng thú tìm tòi, yêu thích bộ môn

4

Tạo không khí học tập sinh động, tránh sự nhàm chán

5

Giúp học sinh hiểu bài sâu sắc hơn

6

Rèn luyện kĩ năng suy luận logic

7

Rèn luyện kĩ năng giao tiếp, khả năng học hỏi lẫn nhau

8

Tăng cường khả năng vận dụng tri thức

9

Rèn luyện cho học sinh kĩ năng giải quyết vấn đề

10

Rèn luyện cho học sinh thái độ học tập tích cực

Lựa chọn

4. Thầy/Cô gặp những khó khăn gì khi Tổ chức dạy học chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật”- THPT Không STT

Nội dung

khó khăn

1

Mất nhiều thời gian đầu tư và xây dựng chủ đề

2

Khó chọn lọc nội dung chủ đề phù hợp với

Bình

Rất khó

thường

khăn

nhóm bài 3

Không nhiều nguồn tư liệu để tham khảo

4

Khó xây dựng được nội dung cốt lõi khi dạy theo chủ đề

5

Nội dung kiến thức môn học hiện nay quá khó đối với học sinh, sẽ khó hơn nếu tổ chức dạy học theo chủ đề

6

Trình độ năng lực giáo viên còn hạn chế

7

Thiếu thốn về cơ sở vật chất, phương tiện dạy học

8

HS chưa hứng thú với hình thức dạy học theo chủ đề

9

Sĩ số lớp học đông

10

Trình độ học sinh không đồng đều

Xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ và đóng góp ý kiến của Quý Thầy/Cô giáo!

Phụ lục 1.2 Phiếu điều tra tình trạng dạy và học theo chủ đề “Sinh trưởng và phát triển ở động vật” cho học sinh ở trường THPT Ngân Sơn, tỉnh Bắc Kạn (Dành cho HS) Các em vui lòng cho biết ý kiến về các vấn đề sau: (đánh dấu vào những phương án mà các em cho phù hợp nhất).

PHIẾU HỎI DÀNH CHO HỌC SINH (Trước thực nghiệm) Họ tên (có thể ghi hoặc không):

Lớp:

Trường: Mức độ đồng ý Câu hỏi

1. Em thấy nội dung kiến thức của bài học dễ hiểu, liên quan đến thực tế cuộc sống 2. Em có yêu thích môn học 3. Bài học giúp em rèn luyện kĩ năng thực hành 4. Các hoạt động giúp em tăng cường năng lực hợp tác 5. Bài học giúp em phát triển năng lực tư duy 6. Bài học giúp em vận dụng kiến thức trong giải quyết các vấn đề thực tiễn 7. Các nhiệm vụ học tập được giao giúp em phát triển khả năng sáng tạo 8. Bài học giúp em liên hệ kiến thức ở các môn học khác nhau 9. Bài học giúp em nâng cao năng lực thuyết trình trước tập thể 10. Bài học giúp em rèn luyện khả năng công nghệ thông tin

Rất

Đồng

Không

đồng ý

ý

đồng ý

Rất không đồng ý

Các em vui lòng cho biết ý kiến về các vấn đề sau: (đánh dấu vào những phương án mà các em cho phù hợp nhất).

PHIẾU HỎI DÀNH CHO HỌC SINH (Sau thực nghiệm) Họ tên (có thể ghi hoặc không):

Lớp:

Trường: Mức độ đồng ý Câu hỏi

1. Em thấy nội dung kiến thức của bài học dễ hiểu, liên quan đến thực tế cuộc sống 2. Em có yêu thích môn học 3. Bài học giúp em rèn luyện kĩ năng thực hành 4. Các hoạt động giúp em tăng cường năng lực hợp tác 5. Bài học giúp em phát triển năng lực tư duy 6. Bài học giúp em vận dụng kiến thức trong giải quyết các vấn đề thực tiễn 7. Các nhiệm vụ học tập được giao giúp em phát triển khả năng sáng tạo 8. Bài học giúp em liên hệ kiến thức ở các môn học khác nhau 9. Bài học giúp em nâng cao năng lực thuyết trình trước tập thể 10. Bài học giúp em rèn luyện khả năng công nghệ thông tin

Rất

Đồng

Không

đồng ý

ý

đồng ý

Rất không đồng ý

Phụ lục 1.3 ĐỀ KIỂM TRA TRƯỚC THỰC NGHIỆM (Thời gian làm bài: 15 phút) Câu 1. Theo em, trong suốt đời sống của động vật thì tập tính của chúng có thể biến đổi hay không? Tại sao?

Câu 2. Cho những ví dụ sau: - Ví dụ 1: Lần đầu tiên khi người chăn nuôi gà vỗ tay lớn thì đàn gà trong vườn bỏ chạy. Sau nhiều lần vỗ tay như vậy đàn gà không bỏ chạy nữa.

- Ví dạu 2: Trong chăn nuôi heo, khi xây chuồng người ta lắp một hệ thống cấp nước uống tự động cho heo. Khi khát nước heo dùng mũi ủi vào nút của hệ thống cấp nước thì nước chảy ra.

- Ví dụ 3: Chó nhà nuôi khi nghe tiếng chén dĩa lách cách từ nhà bếp liền chạy xuống.

Các ví dụ trên tương ứng với hình thức học tập nào ở động vật?

ĐỀ KIỂM TRA SAU THỰC NGHIỆM ĐỀ SỐ 1 (Kiểm tra sau khi học bài 34: Sinh trưởng ở thực vật) (Thời gian làm bài: 15 phút) Câu 1: Có phải mô phân sinh đỉnh (đỉnh thân và đỉnh rễ) và mô phân sinh bên đều có ở tất cả các loài thực vật hay không? Hãy phân tích vai trò của từng loại mô phân sinh đối với sự sinh trưởng của thực vật.

Vòng gỗ màu sáng và vòng gỗ màu sẫm thì vòng gỗ nào mới thực sự là mô mạch vận chuyển nước và muối khoáng? Vì sao?

Câu 2: Cho một số ví dụ sau: - Tốc độ sinh trưởng của cây tre nhanh hơn nhiều so với cây cao su.

- Giai đoạn cây con sinh trưởng nhanh hơn giai đoạn cây trưởng thành.

- Trong bóng tối thực vật thường có hiện tượng mọc vóng.

- Trồng lúa trong môi trường dinh dưỡng thiếu nitơ cây lúa bị chết.

- Cây bắp sinh trưởng nhanh ở 37 - 44oC, ngừng sinh trưởng ở nhiệt độ thấp hơn 5 - 10oC hoặc cao hơn 44 - 50oC. Các ví dụ trên nói điều gì về quá trình sinh trưởng của thực vật?

ĐỀ SỐ 2 (Thời gian làm bài: 15 phút) Câu 1: Có một số nhận định như sau: - Cây chỉ ra hoa khi đủ tuổi.

Tuổi của cây không quan trọng đối với quá trình ra hoa, quan trọng là nhiệt độ có phù hợp để cây ra hoa hay không.

- Ánh sáng mới quan trọng đối với quá trình ra hoa vì cây có ra hoa hay không phụ thuộc vào độ dài của ngày. Ý kiến của em như thế nào đối với các nhận định trên?

Câu 2: Để một số giống cây trồng sinh trưởng và phát triển nhanh, sớm ra hoa người nông dân đã thắp sáng đèn vào ban đêm.

Theo em, người nông dân làm như vậy dựa trên cơ sở khoa học nào? Để tất cả các giống cây trồng sớm ra hoa chúng ta đều có thể áp dụng phương pháp này được hay không? Vì sao?

ĐỀ SỐ 3 (Thời gian làm bài: 15 phút) Câu 1: Ở động vật có các kiểu phát triển nào? Cho ví dụ và phân tích để minh họa cho mỗi kiểu phát triển đó.

Câu 2: Sự phát triển của ếch được minh họa qua hình dưới đây:

Qua phân tích hình trên em hãy cho biết sự phát triển của ếch thuộc kiểu biến thái hoàn toàn hay không hoàn toàn? Vì sao?