Ghendtsche tydinghen 2006 ehc 787672 2006

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 1

GHENDTSCHE TYDINGHEN Tweemaandelijks Tijdschrift van de Heemkundige en Historische Kring Gent V.Z.W. 35e jaargang nr. 1 jan.-febr. 2006

INHOUD - Luc Devriese: De opstandige Gentenaars: Eerst “Heren”, pas later “Stroppen”. Deel 1 - Armand Heins: Inventaire Archéologique: Leeuw de Wapens van Gent vasthoudend.

- François dutré (†) - Robert Smet: Herinneringen van twee leerkrachten aan de jaren die zij doorbrachten aan de Nijverheidsschool te Gent.

- Herdenkingsdagen in 2006.

- Pierre Kluyskens: Constant de Kerchove de Denterghem.

- Roger van Driessche: Hommage aan Schepen Napoleon De Pauw.

- Alexander Karel Evrard: Over zin en/of onzin van Straatnaam-vertalingen.

- Erik De Keukeleire: De verplaatsing van de Kruidtuin. Deel 2. 1898-1937.

- Gent een Franstalige stad?

- Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 31 juli - 1-2 augustus.

- Bibliografie.

- Vraag en Antwoord.

- Jan Cleppe: Gênsche Prâot.

1

2

15 16

29 31 35 40 42 50 54 65 67 68

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 2

DE OPSTANDIGE GENTENAARS: EERST ‘HEREN’, PAS LATER ‘STROPPEN’

Deel 1 Hoe zou het komen? Even alom bekend als de Gentenaars zijn als stroppen, even weinig is het geweten dat ze ooit de ‘heren van Gent’ genoemd werden1.

Ze hadden inderdaad die bijnaam, voor ze in 1540 ‘hun’ keizer Karel V in zijn ware gedaante leerden kennen en ‘stroppendragers’ werden2.

Hun herenreputatie overleefde in recente tijden enkel in een nogal straf verhaal dat weinig of niet bekend is bij het brede publiek3. Het speelt zich af bij de onderhandelingen voor de vrede van Doornik die de felle Gentse opstand (1379-1385) tegen Lodewijk van Male in voor Gent zeer gunstige voorwaarden beëindigden. Het wil ons laten geloven dat de Gentse onderhandelaars toen geen zitkussens kregen, terwijl hun opponenten, de mannen van Filips de Stoute, schoonzoon en opvolger van de ondertussen gestorven graaf Lodewijk, daarvan wel voorzien werden. De Gentenaars vouwden hun kostbare mantels samen, gebruikten die als kussen en …lieten ze liggen na afloop.

Toen de ‘ceremoniemeester’ hen daarop attendeerde, antwoordden ze dat het hun gewoonte niet was na een vergadering de kussens mee te nemen.

Bij onderhandelingen probeerden de delegaties altijd wel rijkelijk uit te pakken om indruk te maken, maar dit overtreft toch alles, vooral als men daarbij bedenkt dat de Gentse afvaardiging zomaar eventjes uit 200 man zou bestaan hebben!4 Zelfs Concience kan hier een punt aan zuigen.

Wat er ook van waar moge wezen, het zegt veel dat beide spotnamen, heren en stroppen, te maken hadden met het streven van Gent naar meer onafhankelijkheid tegenover de centrale macht. In deze bijdrage gaan we op zoek naar de achtergronden van de toch wel zonderlinge Gentse herenreputatie.

Te paard, niet geknield Hoe en wanneer precies de Gentenaars aan die ‘herentitel’ geraakt zijn, valt niet met zekerheid te achterhalen. Het zou best kunnen dat ze die reputatie inderdaad bij de Doornikse vredesonderhandelingen in 1385 verwierven. Wat zich daar afspeelde, gaf er genoeg aanleiding toe. De goed geïnformeerde kroniekschrijver en tijdgenoot Jehan Froissart verhaalde5 hoe de leden van de Gentse delegatie de hertog en diens familie met nog een hele collectie andere hooggeboren dames en heren te Doornik opwachtten gezeten op hun paarden.

2

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 3

Froissart had aan één zin genoeg om de situatie ten voeten uit te schilderen: ne oncques (geen van hen) descendirent de leurs cevaulx, quant li dus (duc, hertog) et ses dames vinrent, mais à nus chiefs (blootshoofds) sus les camps (ter plaatse) et sus leurs cevaulx il(s) inclinèrent le dus et les dames. De Gentse houding verwekte heel wat ophef in het hertogelijke gevolg. Een Franse monnik bevestigde wat Froissart schreef en hij liet zijn verontwaardiging duidelijk blijken: de Gentenaars deden zich voor, niet als nederige smekende onderdanen, maar ze waren op rijk versierde paarden gezeten en zelf even pompeus opgetuigd6.

Hoe kwamen ze er toe? Een en ander kan verklaard worden doordat Gent na de nederlaag in 1382 te West-Rozebeke waar Filips van Artevelde viel, de strijd niet opgaf. Integendeel, de stad bleef het Gentse kwartier7 beheersen en de Gentenaars deden succesvolle uitvallen daarbuiten. Vandaar dat ze meenden niet als overwonnenen te moeten neerknielen. Dat zou trouwens hun onderhandelingspositie geschaad hebben. Alleen waren ze oorlogsmoe en de nieuwe heerser van zijn kant was blijkbaar wijs genoeg om voor vrede te kiezen, de beste oplossing zowel voor zijn onderdanen als voor hem zelf en de zijnen. Achter de schermen waren er trouwens al veelbelovende contacten geweest.

De eminente jurist en president van de Raad van Vlaanderen Philip Wielant (1441 of 1442 – 1520), gepokt en gemazeld als hij was in dit soort toestanden8, wist waarover hij het had toen hij schreef dat de Gentenaars te Doornik ne voldrèrent ploër genoul … want argumenteerden ze, la paix ne venoit point à leur requeste. Pro forma allicht toonde de hertog zich mistevreden: ce que le ducq print si mal qu’il eust volontiers rompu la journée. Maar, zo vermeldden ook andere (niet eigentijdse) kronieken, de hoge dames uit het gevolg van de hertog, waar onder de hertoginnen van Brabant en van Henegouwen (allemaal familie), bemoeiden zich er mee. (Elles) feroient l’obédience au nom de ceuls de Gand. Et la ducesse de Bourgoigne, Marguerite, véant (ziende) la grande humilité desdictes … princesses, s’éleva du costé le ducq son mari et se alla mectre à genouls avecq elles et en pleurant pria pour ses subjectz de Gand. Met het bekende gunstige gevolg9. Theatraler kan men het zich nauwelijks voorstellen. Het kussen- en het knielverhaal zijn van hetzelfde kaliber en vrijwel zeker apocrief, maar naar de geest zijn ze niet onjuist.

Les seigneurs de Gand Zeker is dat de herenreputatie van de Gentenaars ruim een halve eeuw later gebruikt of misbruikt werd door de Bourgondische propaganda tijdens de

3

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 4

Gentse opstand die in 1453 met de nederlaag te Gavere beslecht werd. In een hertogelijke plakaatbrief van 31 maart 1452 werd het heel sterk gesteld. Onder de feiten die de indignacion van Filips de Goede opgewekt hadden, wordt aangehaald dat de Gentse topfiguren hun brieven net als prinsen aanvingen met hun eigen namen: et par leurs lettres, ou ilz se escripvent dessus comme princes.

Men kan zich geen erger verwijt voorstellen vanwege een zo hoog geboren en machtige hertog tegenover gewone stedelingen. Maar het was wel wat overdreven. In iets realistischer woorden10 herhaalde de Henegouwse kroniekschrijver Mathieu d’Escouchy, overigens een trouwe adept van de Bourgondische zaak, bijna letterlijk de hertogelijke klaaglitanie, maar hij schrijft: et en leurs lettres, missibles et publicacions s’escripvoient les seigneurs de Gand. Dat Gentse herengedrag werd onderdeel van het Bourgondische discours. Toen Olivier de la Marche, maître-d’hôtel van Karel de Stoute, jaren later zijn mémoires schreef, had hij het over de plundertochten van de Gentenaars tijdens de opstand die de rijke boeren verweten dat ze contre les seigneurs de Gand waren om hen vervolgens te bestelen en dingen te doen die gens sans raison et sans conduicte peuvent faire11.

Voor een goed begrip: zich voordoen als een seigneur was voor de stedelingen bijna even verkeerd als zich gedragen als een prince12. Ons lijkt dat misschien pietluttig, maar in die tijd zal dat wel even anders geweest zijn. Op zich zelf was misbruik van de titel al een zware inbreuk op de zogenaamd goddelijke en natuurlijke feodale maatschappelijke ordening.

De properheden vanden steden van Vlaendren D’Escouchy en de andere Bourgondische hovelingen hadden min of meer gelijk. Al heel lang bleken de Gentenaars een reputatie in die zin te hebben.

Klaarblijkelijk gedroegen ze zich soms op een ongebruikelijke manier als heren, zodanig zelfs dat ze een bijnaam aan overhielden.

In de bewaarde geschriften duikt de bijnaam voor het eerst op in de eerste regel van een kleurrijke en historisch buitengewoon interessante opsomming De properheden (eigenschappen, vergelijk: Fr. propriété, Eng. property) vanden steden van Vlaendren met de bijnamen van een zeventigtal Vlaamse steden en dorpen. Deze tekst kan bij benadering gedateerd worden in de periode 1347 – 141413. Dat is dus geruime tijd voor het grote conflict met Filips en kan kloppen met de mogelijkheid dat de Doornikse onderhandelingen aan de basis lagen.

Vermoedelijk ontstonden die Properheden in een intellectueel milieu. Zo

4

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 5

begint de opsomming met de Vier Leden van Vlaanderen: Gent, Brugge, Ieper en het Brugse Vrije en de volgorde is verder voor de steden van enige omvang in dalende lijn van belangrijkheid. Hier alleen maar de eerste regels14: De properheden van den steden van Vlaendren Heeren van Ghendt Poerters van Brugghe Kindre van Ypere Darinc berders van den Vrien Speerbrekers van Rysele Ledechganghers van Oudenaerde Pastei heters van Corterike Scutters van Douay Schip heeren van der Sluis Cupers vanden Damme

Heel wat namen verwijzen naar lokaal belangrijke en voor de hand liggende activiteiten zoals de Turf (darinc)branders van het Brugse Vrije, de Kuipers van Damme of de Schippers van Sluis. Sommige hierboven niet aangehaalde spotnamen zoals de Raapeters van Waas zijn nog bekend. Andere zijn moeilijk te interpreteren. De lediggangers van Oudenaarde behoorden waarschijnlijk tot de zelfde categorie als de ‘heren’ van Gent en de ‘poorters’ van Brugge15, maar wat te denken van de pastei-eters van Kortrijk of de speerbrekers en schutters van Rijsel en Douai? Of ook verder in de opsomming nog de Platte Gezellen van Sleidinge en de Dansers van Evergem, om maar in het Gentse te blijven?

Minstens een aantal spotnamen waren allicht ook wijd verspreid en gekend onder het volk, maar of dat ook met de Gentse ‘heren’ het geval was, weten we niet. Toch moet de naam althans in sommige kringen goed bekend gebleven zijn. Ruim anderhalve eeuw na de vermoedelijke ontstaansdatum vormden de Properheden … immers de basis van Mynen langen Adieu in het Testament rhetoricael van de Brugse rederijker Edward de Dene. Hij neemt daarin vol zwier afscheid van de inwoners van de hele reeks Vlaamse steden en dorpen: adieu dus tamelyck Vlaendren in ‘t ronde, adieu eer ik reyse naer Adams moer. De opsomming verschilt slechts in bijkomstigheden van de originele ‘Properheden …’. Zo prijkt bij de Bruggeling uiteraard niet Gent op de eerste plaats maar wel zijn vaderstad16. De tekst dateert uit 1560, twintig jaar dus nadat Karel V de inwoners van zijn geboortestad de strop omdeed, terwijl

5

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 6

diezelfde Gentenaars in meer volks milieu zeker al eerder voor stropdragers uitgescholden werden17.

Her, ser, mer, der en ver Ook de 13de tot 15de-eeuwse ambtelijke archieven leren ons dat er toen schijnbaar nogal wat ‘heren’ rondliepen in de stad. De namen van sommige Gentenaars worden in diverse stukken voorafgegaan door een Duits lijkend Her, een zowaar Engels aandoend Ser of een wat raadselachtig Der, Mer en Ver. Wat betekende dat allemaal? Het is eenvoudiger dan het lijkt en veel moet men er niet achter zoeken. Her is simpelweg de toen gebruikelijke schrijfwijze van Heer. De dubbele ‘ee’ was in de vroege 14de eeuw onbekend. Zo schreef men bvb. Merham in plaats van Meerham of Meerhem18.

Ser is de genitiefvorm: ‘sHeer’19. Een voorbeeld daarvan is de plaatsnaam Serraasgerecht. Vooraleer dit grondgebied, destijds een heerlijkheid samenvallend met de parochie Ekkergem waarin onder andere de huidige Raas van Gaverestraat ligt, door Gent verworven werd, was een leen van de SintBaafsabdij gehouden door de heren van Gavere die allen Raas heette20. Het was ‘sHeer Raas’ Gerecht.

De belangrijke Gentse familie Sersanders is een analoog geval. Hun 13deeeuwse naamgever is zelfs precies bekend21. Deze lieden die hun fortuin vergaarden in de lakenhandel, werden oorspronkelijk serBraems genoemd en ze bewoonden eerst als erfgenamen van een allicht heel belangrijke heer Braem (Abraham), of ‘sHeer Braems’, het nu verdwenen Braemsteen in de Onderstraat. Maar familienamen waren toen nog helemaal niet of niet sterk gefixeerd. De nakomelingen van Alexander serBraems, kleinzoon van Braem werden als ‘sHeer Sanders’ (van heer Alexander) aangeduid. De ‘peetvaders’ Braem en Sander moeten meer dan anderen uit die familie indruk gemaakt hebben en beiden waren heren van aanzien: ze gaven niet alleen hun voornaam mee aan hun nakomelingen, maar ook hun aanspreektitel.

De Ser aanhef van de naam - eigenlijk moeten dat uitspreken als ‘seer’ - was ook buiten de bekende rijke families ruim verspreid. Een losse greep uit enkele 14de-eeuwse stadsrekeningen22 levert tal van illustere onbekenden op zoals Serdaneels, Serlambrechts, Serlennoets, Serleys, Sermaes, Sermagheleins, Serphilips, Serpieters, Ser(r)eubs, Serthomaes of Servolkers. Waren dat allemaal afstammelingen van 13de-eeuwse patriciërs zoals de Sersanders of ook nog de Sersymoens, een andere bekende Gentse familie? Of werden ook sommige personen uit de nauwe entourage van belangrijke figuren, dienaren en

6

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 7

dergelijke naar hun ‘patroons’ genoemd en erfden ook de afstammelingen van dergelijke ‘lieden van’ zoals men ze aanduidde, van lieverlede de naam? Hoe het ook zij, al die ‘ser’namen tonen aan dat de titel van ‘heer’ te Gent veel gebruikt werd, ook al zijn er buiten één specifieke context, waarover in deel 2 meer, weinig geschreven bronnen die dat bevestigen.

En Der, Mer en Ver tenslotte? Naar analogie van Ser, afgeleid van Her, kan Der eigenlijk niets anders zijn dan ‘dHeer’, de Heer dus (spreek uit: Deer).

Mer is een samentrekking van Mijn Heer. En Ver hoorde bij belangrijke vrouwen, zoveel is duidelijk. Ook de namen van deze vrouwen bleven wel eens gefixeerd tot familienamen met behoud van de aanspreektitel. Bekende Gentse voorbeelden daarvan zijn: verTrunen, verCeliens, verSaren, verClaren.

Net als de bovenvermelde heren waren de vrouwelijke naamgevers allicht niet om het even wie. De ‘ver’ uit hun namen mag dus niet verward worden met de banale samentrekking ‘ver’ uit ‘van der’, (bvb. Verhaeghen uit Van der Haeghen), een toen nog niet gangbare vorm overigens.

Feodaliteit, adel en ‘erfachtige’ lieden Her, ser … dat alles ruikt al sterk naar prestige en titulatuur die we in een middeleeuwse context maar al te graag met adel of zelfs met feodale toestanden in verband brengen. De term heer (senior, seigneur) stamt inderdaad uit de feodaliteit23. Maar daar hadden de hierboven vermelde rijke families in oorsprong niets mee te maken. Zij kwamen op en werden machtig in stedelijke gemeenschappen die buiten het feodale maatschappelijke kader ontstonden.

Ze konden onmogelijk heren zijn die bescherming en goederen (meest onroerende) als leen gaven aan hun vazallen die van hun kant gehoor moesten geven en (meestal militaire) dienstverplichtingen nakomen.

De rijke stadsfamilies hadden oorspronkelijk ook niets gemeen met de adel.

Ernest Warlop gaf in zijn grote studie24 over de Vlaamse adel voor 1300 aan dat de 10de- tot 13de- eeuwse edelen zich onderscheidden van andere vrijen door een combinatie van rijkdom aan zowel eigen grondbezittingen en eigen mensen als aan grote lenen. Zij waren onbetwist heren in de feodale betekenis van de titel25. De adel schijnt zijn nogal vage positie vooral consistent en algemeen aanvaard gemaakt te hebben door een strikte huwelijkspolitiek.

Adellijk kon men in die vroege periode slechts zijn als men uit twee adellijke ouders geboren was. De groep werd daardoor en door de erfrechtelijke bevoordeling van de oudste zoon, echt een heel beperkt gezelschap26.

In de 13de eeuw verarmde de adel aanzienlijk en dat stelde rijk geworden stedelingen al in die tijd in staat zich in die kringen te nestelen. Eerst kon dat

7

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 8

gebeuren door huwelijk met een adellijke dame, later ook via een adellijke heer, meestal een jongere zoon. Na de verhuis van de Gentse burggraven naar Heusden in 1212 of kort daarvoor, was er te Gent in de 13de eeuw geen ‘oude’ adel meer27. Een huwelijk zoals dat van Geraard de Duivel, een jongere zoon uit de Gentse burggrafelijke familie, met de niet adellijke Elisabeth van Slote, dochter van een Gentse wolhandelaar, doorbrak de geslotenheid. Bekender nog werden de stedelijke families Utenhove en de al vermelde Sersanders die eveneens op deze manier allieerden met de burggrafelijke familie28 die toen overigens al definitief van de macht die oorspronkelijk bij haar burggraventitel hoorde, verdreven was.

De Sersanders en Utenhove’s behoorden tot de heel wat grotere groep van de Gentse ‘erfachtige lieden’ of het stadspatriciaat29. Deze stedelingen die tot 1301 het stadsbestuur onder het regime van de 39 (3 x 13) schepenen volledig in handen hadden, putten nog tot in de 14de eeuw aanzien (veel meer dan rijkdom) uit grondbezit30. Dat bezit, waarvan in het stadsbeeld nu nog enkele gevels met opschrift ‘Vrij Huis –Vrij Erve’ getuigen, hield een aparte status in. Feitelijk betekende hun vrij eigen goed net hetzelfde als dat van de allodiale (niet in leen, maar in volle eigendom gehouden) gronden van de machtigste heren op het platteland, de hoogste adel en de rijkste abdijen incluis. Alleen betrof het meestal slechts enkele nietige bebouwde perceeltjes stadsgrond31.

Naar mate de ene groep rijker werd en de andere armer, was er uiteindelijk zelfs geen inhoudelijk verschil meer tussen de edelen en vermogende burgers met eigen erfgrond die trouwens zelden hun enige onroerende bezit was.

Vanaf de 13de eeuw, waarschijnlijk zelfs daarvoor, maar vooral daarna, verwierven burgers ook lenen32. Het kon zelfs voorkomen dat een adellijke een leen hield van hen33. Dergelijke aanwinsten waren een middel om te klimmen op de sociale ladder. Veel lenen vormden trouwens ‘heerlijkheden’, met bij horende ‘heerlijke’ rechten, zoals uitoefening van justitie en andere nuttige en/of eervolle voorrechten. Met al deze bezittingen en rechten voldeden zeker de rijkste onder de ‘erfachtige lieden’ aan de hierboven door Warlop gegeven definitie van de 10de-13de-eeuwse adel. Maar, zoals al gezegd, deze groep hield de gelederen gesloten, zoveel mogelijk en zolang ze kon.

Aan de alleenheerschappij (let op het woord!) van de erfachtige lieden kwam echter al bij de aanzet van de 14de eeuw een einde. Bij de omwenteling die toen te Gent plaats greep, kwam het stedelijke grondbezit grotendeels in handen van hun tegenstanders in eigen stad. Het statuut van de gronden veranderde niet, maar de exclusieve juridische en politieke rechten die er aan verbonden waren, verloren in snel tempo aan inhoud.

In de 14de en 15de eeuw veranderde ook de adellijke status. Het was niet langer

8

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 9

meer in de eerste plaats een kwestie van geboorte34. Het adelen van hofdienaren werd een belangrijk element in de grafelijke en later hertogelijke dominantiestrategie. Ook de adellijke aspiraties van sommige stedelingen kregen al of niet publieke erkenning. ‘Vivre noblement’ was blijkbaar een hoofdvereiste. Een nogal eigenaardige illustratie van dergelijke aspiraties vormt Jacob van Artevelde himself. Deze poorter, hostellier en bezitter van een heerlijke titel doodde in 1340 eigenhandig een Brabantse ridder omdat die beweerde dat Jacob niet van adel was. De historici Dumolyn en Van Tricht die nieuw onderzoek uitvoerden over de laatmiddeleeuwse Vlaamse adel, schetsten dit beeld van de Gentse situatie en ze halen voorbeelden aan van titels in 15deeeuwse Gentse families waarvan de adeldom ten zeerste kan betwijfeld worden.

En de massa: hongerend naar herengoed Bij al die echte rijkdom of schone schijn mogen we de naamloze massa’s niet vergeten. Ook al mochten (sommige onder) de Gentenaars bogen op een herenreputatie, tegenover of naast deze enkelingen stonden de talloze gewone stedelingen. Hoe de tegenstelling tussen die twee categorieën tot uiting kon komen in een crisismoment, werd pregnant verwoord in een rijmkroniek uit 1379-138035. Die dateert uit het begin van de grote Gentse rebellie tegen Lodewijk van Male die zou uitmonden in de vrede van Doornik waarmee ons verhaal begon. De boerenopstanden (jacqueries) op het Franse platteland (1358) lagen nog goed in het geheugen en in Engeland gistte een geweldige volksopstand die in 1381 onder leiding van Wat Tyler zou losbarsten De onbekende auteur van de kroniek, vermoedelijk iemand uit de directe omgeving van de graaf, heftig tegenstander van de stedelijke aspiraties, vooral van de wevers (lez horribles tisserans in de tekst), gaf dat onder andere aan in de volgende krasse termen:

Encore ont leur gueles fain(n = m) Des biens des seigneurs estre plain

Hier en op tal van plaatsen elders in de tekst36 werd seigneurs als synoniem gebruikt voor de toen heersende leden van de stedelijke elites te Brugge, Ieper of Kortrijk en de graafgezinden te Gent. Indirect komt hieruit naar voor dat de rijke poorterij toen wel degelijk als een ‘herenstand’ beschouwd werd.

9

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 10

Tot zo ver dit eerste deel over de ‘heren’ van Gent. De kern van het verhaal moet echter nog komen. Het was niet de hierboven beschreven adel en evenmin waren het de erfachtigen die aan het einde van de 14de en het begin van de 15de eeuw aan de basis lagen van de unieke Gentse herenreputatie. In een tweede gedeelte zal te lezen vallen waar de Gentse seigneurs die zozeer op de zenuwen van Filips de Goede werkten, eigenlijk te vinden waren en hoe het verder verliep met de ‘hereneer’ van Gentse en andere stervelingen.

Luc Devriese (’t vervolgt)

Toen de Gentenaars hun herenreputatie definitief verloren …

Detail uit een gravure (1687, bewaard te Mechelen) van het karikaturale maneblussersproces voor de Privé Raad van Geel (bij de ‘zotten’), met de vroegste afbeelding van een stroppendrager als spotnaam. Daarbij hoort een versje waarin de Gentenaars die willen lachen met de Mechelaars aangemaand wordt hun mond te houden: … dat sij peisen op den strop die sij draeghen rond den krop (Reproductie uit DE RAADT, J. Th., 1904, p. 160 met dank aan Gilbert Deleu).

10

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 11

NOTEN Al heel lang geleden beschreven door Jules de Saint-Genois (DE SAINT-GENOIS, J., Surnoms et sobriquets donnés aux villes et villages de Flandre. In: Messager des sciences et des arts de Belgique, Gent, 1838, deel 6, p. 13-24) en in de latere literatuur overgenomen (DE RAADT, J., Th. Les sobriquets des communes Belges, Brussel, 1904, p. 346-347; CORNELISSEN, J., Nederlandsche volkshumor op stad en dorp, land en volk, Antwerpen, 1930, deel 2, p.

25). Ook kort vermeld in DE POTTER, F., Gent van den vroegsten tijd tot heden, Gent, 1882, deel 1, p. 479-480.

2 De Gentenaars kregen nog andere en minder vleiende spotnamen opgespeld op momenten dat het er warm aan toe ging. In 1582 kwamen vreemde soldaten aan de Petercelle (Kortrijkse) poort dreigen en ‘hieten de borghers “Lieven” ende “buchers”: “Wij mueghen alsoo wel beghinnen van nu hulieden te rooven, want het zal hulieden ghebueren: Lieven wort zeer cranck; hij en salts niet langhe houden’. “Lieven”, Gentse volksheilige bij uitstek, was hier de verpersoonlijking van de Gentenaar. Buggerie (“buchers”) was een schandnaam voor sodomie en in die tijd ook voor ketterij (Chronijcke van Ghendt door Jan van den Vivere in de ed. DE POTTER, F., Gent, 1885, p. 343). Nog een hele reeks scheldnamen voor bepaalde groepen Gentse opstandelingen in de Nota’s Van Werveke (nr. 340) bewaard in het Gentse stadsarchief.

3 Vanwaar het kussenverhaal afkomstig zou zijn, is ons een raadsel. Of het een legende is die pas lang na de feiten zou ontstaan zijn, weten we niet. Het werd aangehaald in VAN EESBEECK, P., Filips de Stoute. In: GOV Heraut, jg. 20, juli 1985, p. 9 en COLLUMBIEN, H., Ghendtsche Chronijcke nr. 666 (27 april 1994), voor de Oost-Vlaamse Radio – VRT. Het verhaal is niet te vinden in de diverse kronieken die door kanunnik De Smet uitgegeven werden (DE SMET, J.J., Corpus Chronicorum Flandriae, Brussel 1865, 4 delen). De daarin niet opgenomen kroniek van Olivier van Dixmude, evenals Froissart een tijdgenoot, die eveneens over Doornik bericht (Ed. LAMBIN, J.J., Ieper, 1835, p. 21), vermeldt alleen ‘quamen does die van Gent blydelycke met grooten state’. Nicolas Despars, die verschillende Vlaamse kronieken recycleerde tot een gedrukte, herdrukte en veelgelezen tekst, nam alleen dit laatste over (DESPARS, N., Cronijcke van den Lande ende Graefschepe van Vlaenderen. Deel 3, p. 143 in de Brugse uitgave van 1839).

4 Getal opgegeven door de wat dat betreft niet erg kritische KERVYN DE LETTENHOVE, J. Oeuvres de Froissart. Chroniques. Brussel, 1867-1877, deel 10 - notes, p. 568. De Gentenaars zouden 50 paarden bereden hebben.

5 IDEM, p. 407 en 426. Froissart mag dan wel ‘embedded journalism’ avant la lettre bedreven hebben in dienst van zijn hoogadellijke broodheren, hij zocht actief naar betrouwbare informatie bij eersterangsgetuigen en hij bezocht daarvoor in de bewuste periode onder andere Gent.

6 IDEM, p. 568 (notes). Notitie door de zogenaamde Religieux de Saint-Denis.

7 Het Gentse kwartier waar de Gentenaars het voor het zeggen hadden, als een van de vier Leden van Vlaanderen, omvatte ongeveer de huidige provincie Oost-Vlaanderen met daarbij nog het zuiden van West-Vlaanderen (de kasselrij Kortrijk) en het grootste deel van ZeeuwsVlaanderen (het noordelijke deel van de Vier Ambachten).

8 LAMBERT, V., Chronicles of Flanders, 1200-1500. In: Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Gent, 1993, deel 19, p. 149-167. Wielant speelde een eersteplansrol in de diplomatieke strijd tegen Maximilaan van Oostenrijk. Hij vloog daarvoor zelfs twee keer de gevangenis in.

9 Wielant die voor wat de knielende hertoginnen betreft, vermoedelijk op latere bronnen steunde, schreef er bij, zoals hij bij dit soort gevallen meestal deed, ‘Et dict l’histoire …’. De tekst werd overgenomen uit DE SMET, J.J., 1865, deel 4, p. 312. Er is geen eigentijdse bron van de knielepisode bekend. Een breed uitgesponnen versie van precies hetzelfde knielverhaal in de 1

11

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 12

zogenaamde ‘Rijmkronyk van Vlaenderen’ Ed. DE SMET, J.J., ibidem deel 4, p. 891. Het werd ook aangehaald door Meyerus, d’Oudegherst (zeer aandoenlijk) en andere vroege Vlaamse geschiedschrijvers tot in de 19de eeuw.

10 De twee teksten met elkaar vergeleken in POPULER, M., Le conflit de 1447 à 1453 entre Gand et Philippe le Bon, propagande et historiographie. In: Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Gent, 1990, deel 44, p. 118-119. Ook Frans De Potter zocht het hier: ‘Vanwaar komt die benaming (van heren)? Ongetwijfeld ziet zij terug naar de gulden eeuw, in welke de stad het toppunt bereikte van hare macht en luister; toen vorsten met haar in verbond traden of met haar rekenen moesten; toen hare wethouders, den kanselarijstijl der vorsten navolgende, ten hoofde hunner akten plachten te schrijven: Wij schepenen, of: Wij schepenen ende raed. Maar toen de heeren van Gent in 1453 eindelijk hunnen overheer gevonden hadden, verbood deze hun, zich nog den titel toe te eigenen’ (DE POTTER, F., 1882, deel 1, p. 479-480). Zoals hierna beschreven dateert de herentitel echter van ruim voor de opstand tegen Filips (ten laatste 1414).

11 Mémoires d’Olivier de la Marche. Ed. BEAUNE, H., D’ARBAUMONT, J., Parijs, 1884, deel 2, p. 221.

12 Ook Froissart wist dat ‘li plus riche(s) et plus notable(s)’ van het opstandige Gent geen ‘signeur(s)’ waren, maar ‘mescheans gens’.

13 Datering afgeleid door de Saint-Genois (p. 23) uit het feit dat de ‘zalmeters’ van Mechelen in het lijstje voorkomen. De aangehaalde lokaliteiten waren allen in het toenmalige graafschap Vlaanderen gelegen. Mechelen hoorde daar slechts vanaf 1347 en tot 1414 bij en hun spotnaam ‘maanblussers’ verwierven ze pas in 1687.

14 De transcriptie is van de hand van De Raedt uit een manuscript in de Koninklijke Bibliotheek dat ca. 1900 het nr. 837-845 (f. 106-107v.) droeg. Een gebrekkige versie gepubliceerd in 1835 (MONE, J.F. in Anzeiger für Kunde der Teutschen Vorzeit, 1835, p. 299) werd overgenomen door WILLEMS, J.F., Den Langen Adieu, referein van Eduwaert de Dene. In: Belgisch Museum, Gent, 1839, jg. 3, p. 99-104 15 Vermoedelijk waren ‘ledechganghers’ te Oudenaarde poorters ‘die van ghienen ambachte waren’ (VUYLSTEKE, J., Gentsche stads- en baljuwsrekeningen (1280-1336), Gent, 1900, deel II, p. 589), misschien te vergelijken met de Engelse leisure class. Maar waarom zouden die precies voor Oudenaarde typisch geweest zijn?

16 De tekst van de Dene werd een jaar nadat de Saint-Genois zelf vastgesteld had dat zijn versie gemaakt was naar een slordige transcriptie (DE SAINT-GENOIS, J., 1883, p. 513) op aangeven van deze auteur opnieuw uitgegeven in het hierboven aangehaalde artikel van Willems.

17 Al in 1540, onmiddellijk na de straf, zag het stadsbestuur zich genoodzaakt een voorgebod af te kondigen waarin verboden werd “te schimpen ofte gecken ofte verwijten in der eeuwicheyt van het vonnesse dat den keyser onlancx heeft uuytghegheve binnen Ghendt van het draghen van den stroppe ofte anderssins, daer grooten twist af soude commen als dootslaghen, vechtingen, kivinghen ende andere zaecken” (Chronijcke van Ghendt door Jan van den Vivere, ed. DE POTTER, F., 1885, p. 186). Veel zal het niet uitgehaald hebben. Verschillende veroordelingen daarvoor tijdens de 16de eeuw zijn te vinden in het Gentse stadsarchief, nota’s Van Werveke nr.

340.

18 De dubbele ee kwam uitzonderlijk al in de 14de eeuw voor, bv. in de Gentse stadsrekeningen Int jaer Ons Heeren als men schreef 1361 bewaard in Stadsarchief Gent (SAG, reeks 400, nr.

9, f. 117 en 132v).

19 VERWIJS, E., VERDAM, J., Middelnederlandsch Woordenboek, sGravenhage, 1907, deel 7, kolom 981. In dit werk ook de andere hier relevante woorden. De s waarop alle ‘ser’namen eindigden (vb. Sersanders), is eveneens een genitiefvorm. Ser werd dus niet afgeleid uit het Latijnse senior (oudere) waaruit het Franse seigneur, het Engelse sir, ons woord sire en ook het

12

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 13

vanaf de 17de eeuw bij ons algemeen gebruikelijke sieur ontstonden.

20 GYSSELING, M., Gent’s vroegste geschiedenis in de spiegel van zijn plaatsnamen, Antwerpen, 1954, p. 74. Andere plaatsnamen met ‘ser’ verdwenen: Ser Boudinsbrugge (nu Zuivelbrug), Ser Godeverds steghe (nu Gruuthusestraat), Ser Machlems strate (bij de SintBaafsabdij, verdwenen), Ser Soimans strate (nu Dobbel Slot). De naam Sanderswal (tser Sanders walle) die herinnert aan de familie Sersanders, verdween eveneens, maar werd in de 20ste-eeuw heropgevist.

21 BLOCKMANS, F., Het Gentsche stadspatriciaat tot omstreeks 1302, Antwerpen, 1938, p.

314 en passim.

22 Gentse stads- en baljuwsrekeningen (1365-1376), Ed. NICHOLAS, D., PREVENIER, W., Brussel, 1999, Index p. 522-523.

23 De feodale terminologie in GANSHOF, F.L., Qu’est-ce que la Féodalité, Brussel, 1957, 3de uitg., p. 94-95. Tegenover de ‘senior’ (seigneur, heer) stond de ‘vassus’, ‘vasallus’ (vazal) of ook de ‘fidelis’, ‘homo’ en ‘miles’ (man of leenman, soldaat of ridder, allen gedeeltelijk synoniemen van vazal). De zeker in latere tijden veel gebruikte Latijnse vertaling van ‘heer’ in ‘dominus’ was eigenlijk niet correct. Het Romeinse begrip ‘dominus’ dekt niet helemaal dezelfde lading (zie ook deel 2).

24 WARLOP, E., The Flemish nobility before 1300, Kortrijk, 1975, deel 1, p. 317-328. De definitie van de adel en het verdere verhaal ervan is hieraan ontleend (vooral deel 1, p. 21-32 en p.

104).

25 Dat de edelen ‘heren’ waren, belette niet dat ze hun lenen, de bouwstenen van de feodaliteit, hielden van andere meestal nog hogere heren, zoals de graaf of de abdijen. De edelman was steeds en heer en vazal. De belangrijkste lenen werden door en van edelen gehouden, maar ook niet-edelen hielden lenen of waren vazallen (HEIRBAUT, D. Over heren, vazallen en graven.

Het persoonlijke leenrecht in Vlaanderen ca. 1000-1300, Brussel, 1997, 75-76). Waar het onderscheid tussen al of niet belangrijk precies lag, is niet duidelijk.

26 Het leenerfrecht was uitzonderlijk in de bevoordeling van één enkele erfgenaam. De oorsprong daarvan was te vinden in de primitieve ‘personele unie’ tussen heer en vazal. Delingen zouden de dienst van de vazal immers in het gedrang gebracht hebben. Dit systeem werd echter niet volgehouden (GANSHOF, F.L., 1957, p. 180-183). Warlop beschreef hoe de beslotenheid van deze groep een dubbel snijdend zwaard was. Indien volgehouden, zou het onvermijdelijk tot de totale ondergang er van leiden.

27 Warlop (deel 3, p. 827-829) vermeldt naast de burggraven te Gent alleen een verder onbekende familie van ‘dives’ (rijken) die tussen 1115 en 1140 als ‘nobilis’ aangeduid werd. Alleen enkele voornamen waren terug te vinden.

28 Bij Warlop de voorbeelden van Geraard de Duivel en de Utenhove’s en bij Blockmans (BLOKMANS, F., 1938, p. 345-346) nog andere. Het best bekende 13de-eeuws Gents geval betreft Alexander Braem, zoon van Boudewijn Braem, kleinzoon van Abraham ‘de Gandavo’.

Deze kocht in 1231 de Wal, of het Hof ten Walle, het latere Prinsenhof van de Gentse burggraaf en zijn vrouw. De koop en het uithuwelijken van een dochter door Alexander aan een broer van de burggraaf, was symptomatisch voor de verhouding tussen stadspatriciaat en feodale adel in die tijd (LALEMAN, M.C., STOOPS, G., De Wal in de 13de en de 14de eeuw. In: Het Prinselijk Hof Ten Walle in Gent, Gent, 2000, p. 16). Deze jongere zoon kon echter, net als de welbekende Geraard, geen rechten laten gelden op de Gentse burggravij. Deze kwam via het feodale erfrecht aan het einde van de 14de eeuw in handen van de Franse familie de Melun en eindigde in de 18de eeuw met de prinsen de Soubise.

29 De Gentse ‘viri hereditarii’ of ‘erfachtige lieden’ werden grondig bestudeerd en beschreven door Frans Blockmans (BLOCKMANS, F., 1938, pp. 574).

30 Dat ‘vrije’ grondbezit was zeker in de 14de eeuw heel beperkt. Slechts 3% van het aantal

13

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 14

Gentse huizen waarover gegevens voorhanden zijn voor de jaren 1380-1389, waren ‘vrij huis, vrij erf’. Toen bezaten de stedelingen al aanzienlijke grondoppervlakten buiten de stad die agrarisch uitgebaat werden (WYNANT, L., Peiling naar de vermogensstructuur te Gent op basis van de staten van goed, 1380-1389. Reeks Standen en Landen, Heule, 1973, deel 63, p. 78 en kaartje).

31 BLOCKMANS, F., 1938, p. 367. Citaat: ‘De percelen portusgrond, die tot dan (1300) de heriditas der erfachtige lieden hadden uitgemaakt en ondanks de belachelijke onbenulligheid er van, het substraat van de juridische privilegiëring dier kaste gebleven waren …’.

32 GANSHOF, F.L., 1957, p. 216; BLOCKMANS, F., 1938, p. 343.

33 HEIRBAUT, D., 1997, p. 79-80.

34 DUMOLYN, J., VAN TRICHT, F., Adel en nobiliteringsprocessen in het laatmiddeleeuwse Vlaanderen: een status questionis. In: Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden, Den Haag, 2000, jg. 115 nr. 2, p. 197-222; IDEM, De sociaal-economische positie van de laatmiddeleeuwse Vlaamse adel: enkele trends. In: Handelingen van de Genootschap voor Geschiedenis, Brugge, 2000, jg. 137, nr. 1-2, p. 3-46. Naamervers van de 13de-eeuwse heer Sander uit de Onderstraat metamorfoseerden in de 17de eeuw tot Sersanders de Luna, met de vanaf die tijd voor adellijke families onvermijdelijke ‘scharnier’ dus. Hoe het zat met de continuïteit in de overerving, laten we graag aan anderen over. De meeste ‘ser’namen hielden het zo lang niet uit, althans niet in adellijk milieu. In de door Justus Billet opgestelde (erg lange en ‘meer dan volledige’) lijst van 17de-eeuwse Gentse adel vinden we daarvan alleen Sersanders terug (in deel 5 van de Politije Boecken 1658 – 1666, fragmentarisch uitgegeven door DE BUSSCHER, E., Juste Billet, chroniqueur Gantois au XVII siècle, Gent, 1873, p. 189-196).

35 Chronique rimée des troubles de Flandre en 1379-1380 (Ed. PIRENNE, H.). Opgenomen als deel 1 in: Verhandelingen der Maatschappij voor Geschied- en Oudheidkunde te Gent, Gent, 1902, pp. 1-62.

36 Stedelijke ‘seigneurs’ aangehaald in versregels 351, 394, 703, 763, 791, 792, 804, 816, 852, 896, 921, 966, 969, 1058, 1119, 1132 en 1159.

14

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 15

INVENTAIRE ARCHÉOLOGIQUE - FICHE N° 136

Op 10 november 1899 stelde Armand Heins in de rubriek “Beeldhouwwerken - Museum van de ruïnes van de gewezen St.-Baafsabdij - XVIe - XVIIe eeuw” in het Frans een fiche op over: Leeuw de Wapens van Gent vasthoudend Onder de stukken interessant beeldhouwwerk die bewaard worden in de tuinen van de ruïnes van de St.-Baafsabdij kan deze leeuw vermeld worden.

Hij is uitgevoerd in witte steen en heeft een hoogte van 1,35 m. Hij is heden geplaatst in dit deel van het museum van stenen voorwerpen dat aangeduid wordt als de crypte van St.-Gerard. Hij is volledig misvormd wegens zijn lange blootstelling aan de weersomstandigheden in open lucht.

Nochtans, hoe ruw en geschonden hij ook is, toch trekt dit decoratief overblijfsel de aandacht wegens zijn fier voorkomen en de mooie silhouet van het ensemble.

Het best bewaard deel is de cartouche vastgehouden door de zittende leeuw.

Men ziet er de wapens van Gent, naast de Maagd die omringd wordt door de symbolische omheining. Dit zeer kunstig deel doet betreuren dat het werk zo veel geleden heeft.

Men kan het toeschrijven aan de een of andere lokale kunstenaar uit de XVIe of XVIIe eeuw, misschien wel in het begin van deze laatste eeuw.

Dat beeld dat afkomstig is van het oud Prinsenhof werd een 20-tal jaren geleden aan het museum geschonken door Mr. Charles de Hemptinne.

Het is moeilijk zich exact uit te spreken over zijn origine en zijn bestemming.

Zoals het ons bereikt heeft vormt het een goed voorbeeld van dit genre versieringen. Men zag vroeger op de Vismarkt (nu Groentenmarkt) vier van deze groepen op zuilen, zoals aangetoond wordt door Sanderus in de Flandria Illustrata.

15

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 16

HERINNERINGEN VAN TWEE LEERKRACHTEN AAN DE JAREN DIE ZE DOORBRACHTEN AAN DE NIJVERHEIDSSCHOOL TE GENT

Van de heer Erik Platteeuw (Sint-Michiels) ontvingen wij volgend schrijven: “Als reactie op uw brief bezorg ik u hierbij een tekst met herinneringen aan de Gentse Nijverheidsschool na de tweede wereldoorlog en zijn directeur.

Deze tekst werd mij bezorgd door Robert Smet, ere-inspecteur-generaal van het technisch onderwijs en mag worden gepubliceerd. Zijn co-auteur, François dutré was rijksinspecteur technisch onderwijs en is overleden in 2003”.

Twee leerkrachten van totaal verschillende disciplines (voor de ene bouwkunde, voor de andere elektronica en regeltechniek) waren in de jaren vijftig en zestig na de Tweede Wereldoorlog respectievelijk zeventien en veertien jaar verbonden aan de Rijkshogere Technische en Handelsschool te Gent, in de volksmond doorgaans ‘de Nijverheidsschool’ genoemd, of in het Gentse ook wel ‘den Indus’ (école industrielle). Thans is dat een Koninklijk Technisch Atheneum.

Ze hebben getracht hierna enkele herinneringen aan die periode vast le leggen. Maar tevens verzoeken ze de lezer hen te willen verontschuldigen indien sommige aangehaalde namen en data niet 100% exact zouden zijn, hoewel daartoe een ernstige inspanning werd geleverd. Maar er gingen intussen bijna een halve eeuw over heen en het geheugen heeft beperkingen.

De beschouwde periode ging door onder het directoraat van de heer Francis Cocquyt. Geen wonder dus dat deze herinneringen door de figuur van deze directeur gedomineerd zijn. Te meer omdat deze directeur een diepe stempel heeft gedrukt, niet alleen op zijn school, maar ook op het hele technisch onderwijs. Dit laatste wordt wel eens uit het oog verloren en het is goed dat allen die momenteel het technisch onderwijs behartigen dit weten;

A. GEMEENSCHAPPELIJKE HERINNERINGEN 1. Wie was Francis Cocquyt?

Francis Cocquyt (° Gent 19 mei 1898, † Gent 16 april 1986) was een arbeiderszoon met een B2-diploma van werktuigkundig tekenen. In 1913 begon hij als werktuigkundig tekenaar bij de gekende firma Carels te Gent. Dat was een

16

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 17

van de eerste bedrijven die van de constructie van stoommachines overschakelde naar die van dieselmotoren. Cocquyt vertelde graag dat op zekere dag niemand minder dan Rudolf Diesel, de uitvinder van de dieselmotor (1892), naast zijn tekenplank stond en hem allerlei vragen stelde. Enkele maanden later was diezelfde Rudolf Diesel op geheimzinnige wijze verdwenen en men heeft hem nooit meer teruggevonden.

In 1914 ging Cocquyt over naar de Anglo-Belgian Company (autobanden) in Evergem bij Gent en in 1922 naar de firma Sabbe en Steenbrugge te Roeselare. De reden van die mutaties is ons niet bekend.

In 1924 werd Cocquyt leraar werktuigkunde aan de Nijverheidsschool (avond- en weekendonderwijs) en in 1926 tevens lesgever aan de Hogere School voor Gistingsbedrijven, beide te Gent.

2. Het ontstaan van de zogenaamde K-groep Toen de Duitsers in mei 1940 ons land binnenvielen, vluchtte Cocquyt zoals zovele Belgen naar Frankrijk. Toevallig logeerde hij daar in een hotel, waar ook Camille Huysmans en Julien Kuypers logies hadden gevonden. De drie heren leerden elkaar spoedig kennen en wisselden van gedachten over de toekomst van ons land. Ook het onderwijs kwam ter sprake en specifiek de rol die het Belgisch technisch onderwijs zou moeten vervullen van zodra de oorlog voorbij was. Huysmans had het technisch onderwijs leren kennen als leraar aan de Université du Travail te Charleroi en er een grote waardering voor leren opbrengen.

De Belgische Staat had tot dan toe alleen aandacht gehad voor het middelbaar onderwijs en weinig interesse betoond voor het technisch onderwijs.

Daarvoor had hij het initiatief overgelaten aan provincie- en gemeentebesturen en aan de vrije inrichtende machten. Huysmans was van mening dat daarin na de oorlog verandering moest komen.

Nadat België door de ‘Blitzkrieg’ in enkele weken volledig door de Duitsers was ingepalmd, trok Huysmans naar London om er de Belgische Regering in ballingschap te vervoegen. Kuypers en Cocquyt daarentegen keerden terug naar België.

Evenwel was tussen deze drie personen een band ontstaan, die na de oorlog, vooral vanaf 1947, gevolgen zou afwerpen. In het Ministerie van Onderwijs sprak men van ‘de K-groep’, wijzend op de gesproken eerste letters van Camille (Huysmans), Kuypers en Cocquyt. Hoewel sommige spirituele geesten er een variante op nahielden, namelijk Camille, Kuypers en de Kleine.

Cocquyt was immers een kop kleiner dan de twee andere.

17

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 18

3. De hogere Nijverheidsschool te Gent Deze school werd in 1937 door de Staat van de stad Gent overgenomen. Ze omvatte toen: - een sterk bevolkte avond- en weekendschool met meer dan 500 cursisten; dat was de feitelijke ‘Nijverheidsschool’: - een in 1929 gestarte en in 1933 erkende ‘Bijzondere School voor Technisch Ingenieur’ met afdelingen Mechanica, Elektriciteit, Scheikunde, Weefkunde, Spinkunde, Verf- en Appreteerkunde, alle drie leerjaren omvattend; de afdeling Elektriciteit werd vermoedelijk in 1939 opgedeeld in een richting Sterkstroom en een richting Zwakstroom, daarbij het voorbeeld van de universiteit volgend.

De school werd tot aan het eind van de Tweede Wereldoorlog bestuurd door ir. Roels, een in het Gentse gekende figuur, een vurig radio-amateur en lid van de Verbeteringsraad voor het Technisch Onderwijs.

Vanaf 1 september 1945 werd de directie ad interim waargenomen door de onderdirecteur ir. André Bonte.

4. Hoe Cocquyt directeur werd van de Hogere Nijverheidsschool In 1946 werd de naar België teruggekeerde Huysmans korttijdig Eerste Minister. Bij de regeringswissel van september 1947 werd hij Minister van Onderwijs. Het was in die hoedanigheid dat hij zich voornam in de kortst mogelijke tijd te zorgen voor de uitbouw van een net van rijkstechnische scholen.

Hij vergat ook zijn vrienden van 1940 niet en benoemde Kuypers tot secretaris-generaal en Cocquyt tot directeur van de Hogere Nijverheidsschool. Die laatste benoeming veroorzaakte wel enige deining om volgende redenen: 1. De directie van de school had voordien steeds in handen vertoefd van een universitair ingenieur (dat was zelfs het geval voor de Stedelijke Carelsschool, die slechts de niveaus A3 en A4 bezat).

2. De meeste leraars van de Bijzondere School voor Technisch Ingenieur waren universitaire ingenieurs (A. Bonte, A. De Bruyne, A. De Muynck, R. Vlaeminck, G. De Waele, E. Heungens, G. Spae...). Daaronder bevonden zich zeker potentiële kandidaten voor de directeurspost.

3. De waarnemende directeur Bonte moest terug onderdirecteur worden, in feite een degradatie.

18

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 19

Begrijpelijkerwijze had directeur Cocquyt van al deze mensen eerder tegenwerking dan steun te verwachten. En wanneer een ingenieur als nieuwe leraar zijn intrede deed in de school, werd hij door de ‘oude garde’ onmiddellijk ingelicht over ‘de politieke benoeming’ van de huidige directeur.

5. De uitbouw van een net van rijkstechnische scholen over het ganse land Voor die uitbouw deed Huysmans een beroep op de medewerking van Cocquyt. Hij verleende deze een bijzondere opdracht, die erin bestond uit te zien waar nieuwe rijkstechnische scholen best zouden ingeplant worden en voorbereidingen te treffen voor het aankopen of inhuren van bestaande gebouwen of voor de aankoop van bouwgrond. Voor die opdracht kreeg Cocquyt van de minister tijdelijk de titel van adviseur en de wedde van een inspecteurgeneraal.

Dankzij Cocquyt ontstonden in snel tempo een hele reeks rijkstechnische scholen, o.m. in Anderlecht, Diest, Diksmuide, Hasselt, Irchonwelz, Izel, Kortrijk, Namen, Peruwelz en Quaregnon.

De meeste van deze scholen werden voorlopig gehuisvest in gehuurde gebouwen, vaak verlaten fabrieksgebouwen, of in prefabpaviljoenen. Dat ‘voorlopig’ duurde meestal vele jaren, want het Bestuur der Gebouwen van het Ministerie van Openbare Werken, dat toen met de bouw en het onderhoud van de rijksscholen gelast was, kon onmogelijk tijdig volgen.

Gedurende die bijzondere opdracht werd de directie van de Nijverheidsschool tijdelijk toevertrouwd, niet aan onderdirecteur Bonte zoals men normaal zou verwachten, maar aan een leraar wiskunde: Edmond Henzen.

6. De eerste expansie van de Hogere Nijverheidsschool In weerwil van zijn ministeriële opdracht liet Cocquyt zijn eigen school niet in de steek. In september 1947 breidde hij ze uit met: - Middelbare Normaalleergangen of D-leergangen - een graduaat Handel (2 jaar) Die laatste uitbreiding gaf aanleiding om de naam van de school te wijzigen in Rijkshogere Technische en Handelsschool.

In september 1948 breidde Cocquyt zijn school opnieuw uit met vijf afdelingen op secundair niveau (A2): Machine- en Metaalbouw, Elektriciteit Sterkstroom, Scheikunde, Bouwkunde, Houtbewerking, alle 3 leerjaren omvattend. En de A1 werd uitgebreid met een afdeling Bouwkunde.

19

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 20

In 1949 kreeg de school ook een internaat.

Al die uitbreidingen schiepen een groot plaatsgebrek. Men had er min of meer op gerekend dat de textielafdelingen uit de school zouden verdwijnen. Die waren immers bij RB van 31 december 1947 van de Nijverheidsschool afgescheiden om een aparte school te vormen: het Belgisch Textielinstituut.

Daarvoor werd een nieuw gebouw gepland in de Voskenslaan achter het SintPietersstation te Gent, met vier enorme werkplaatsen. Maar door allerlei financiële hinderpalen vorderden de bouwwerken zeer traag en pas in 1961 konden de werkplaatsen in gebruik genomen worden. De voorbouw met klaslokalen en burelen ontbrak nog volledig.

Inmiddels was men verplicht klassen met scheidingswanden te verdelen en zolderruimten tot klassen te omvormen. De Rijksgebouwendienst kon een blok bouwvallige huizen tussen de school en de Sint-Agnetestraat onteigenen en slopen. Daarvoor kwam er een terrein vrij van ca. 20 a. en daar werden in allerijl paviljoenen opgetrokken.

Het waren prototypes van prefabbouw, niet eens thermisch geïsoleerd. ‘s Winters werden ze verwarmd met gasradiators. De uitlaat voor het verbrande gas bevond zich vlak onder de kantelramen. Zette men, met het oog op ventilatie, een raam open, dan kwamen de rookgassen langs daar binnengewaaid.

Dat heeft meer dan eens leerlingen bewusteloos gemaakt.

Op 11 augustus 1949 werd Huysmans vervangen door Mundeleer en deze op zijn beurt op 14 augustus 1950 door Harmel. Hierdoor werd een punt gezet achter de bijzondere opdracht van Cocquyt, die terug moest keren naar zijn school.

7. Cocquyt terug op zijn school Einde van de K-groep? Zeker niet, want Kuypers bleef immers op post als secretaris-generaal en zou in 1954 kabinetschef worden van minister Collard, die Harmel opvolgde. Huysmans bleef politiek zeer actief en werd in 1954 voorzitter van de Kamer van Volksvertegenwoordigers. Ook kon Cocquyt blijven rekenen op de steun van bepaalde ambtenaren van het ministerie, zoals Closset en jw. Iwens. Deze trachtten goed te staan met hem, want de expansie van het technisch onderwijs kon voor hen wel eens promotiekansen meebrengen en ze kenden maar al te goed de politieke macht van Cocquyt. Deze bleef zetelen in allerlei commissies, o.m. in de Belgisch-Nederlandse Commissie belast met de vergelijkende studie van de terminologie van het technisch onderwijs in de West-Europese landen. Vele ambtenaren bleven hem aanspreken, de een met ‘mijnheer de adviseur’, de ander met ‘mijnheer

20

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 21

de inspecteur-generaal’.

In ieder geval slaagde hij erin de expansie van zijn school onverminderd voort te zetten. Zo werd achtereenvolgens gestart met: - in 1952: een aanvullend jaar afdeling A2-zwakstroom; - in 1954: een aanvullend jaar A2-Auto- en Landbouwmechanica; - in 1955: een Technisch Humanoria (niveau A2) (zie verder); - in 1956: • een afdeling A1-Bedrijfselektronica en -automatisatie • een gelijknamig aanvullend jaar A2; - in 1959: • een aanvullend jaar A2-Betonkunde; • een aanvullend jaar A2-Meetkundige-Schatter van Onroerende Goederen; - in 1960: een aanvullend jaar A1-verkoop, Marktstudie en Distributie; - in 1962: een afdeling A1-Metaalkunde; - in 1963: een aanvullend jaar A2-Televisie.

Al deze nieuwe afdelingen en aanvullende jaren werden in ruime mate van de nodige didactische uitrusting voorzien. Bovendien werd het reeds bestaande machinepark van de werkplaatsen voor meer dan de helft vernieuwd. Geen tweede technische school in Vlaanderen beschikte op dat ogenblik over een dergelijke moderne uitrusting.

Het was ook een feit dat de aanwezigheid in dezelfde school van de A1 en de A2 bevruchtend werkte in twee richtingen. Het studieniveau van de A2 werd door de aanwezigheid van de A1 opgetrokken en de A1 vond een goede voedingsbodem bij de beste A2 afgestudeerden.

In 1964 werd het graduaat Handel opgedeeld in 1) Boekhouden, Organisatie en Fiscaliteit, 2) Moderne Talen-Secretariaat. Die splitsing was door Cocquyt voorbereid, maar hij kon er de realisatie niet meer van beleven omdat hij in mei 1963 met pensioen ging.

8. Het bijzonder geval van de Technische Humaniora De oprichting, voor het eerst in ons land, van een Technische Humaniora, was een risicovolle stunt van Cocquyt.

Cocquyt had voor die oprichting wel toelating gevraagd aan het Ministerie, maar deze niet gekregen. Desalniettemin dreef hij zijn wil door en begon in september 1948 met een Technische Humaniora.

Omdat er maar geen schot kwam in de erkenning van die afdeling haalde hij op zekere dag een leraar wiskunde (Jozef Cardon), een leraar geschiedenis (Maurice Coppieters) en een leraar technische vakken (Firmin Daes) onverwachts uit hun klas en zegde hen: “Ge moet onmiddellijk met mij mee naar

21

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 22

Brussel. De reden daarvan zal ik u onderweg wel uitleggen”.

Onderweg vertelde hij hen dat die ‘stommerikken’ daar in Brussel maar niet wilden begrijpen wat een Technisch Humaniora in feite was, en dat zij dat met hun drieën eens aan hun verstand moesten brengen van die verkalkte geesten.

De drie verbaasde leraars vroegen zeer voorzichtig wat de directeur zelf door een Technisch Humaniora verstond. Waarop Cocquyt antwoordde: “Weet gij dan dat zelf niet? Dat is een humaniora waarin niet alleen een basis wordt gelegd van algemene vorming, maar tevens van technische vorming; een humaniora waarin men niet gaat uitweiden over Alexander de Grote, Lodewijk XIVde en Napoleon, maar over de grote technische realisaties en over uitvinders zoals Gustave Eiffel, Lieven Gevaert, Leo Baekeland, Rudolf Diesel, Werner von Siemens”. En verder zegde hij “Gij, Cardon, gaat hen daar eens uitleggen welke wis- en natuurkunde in zulke humaniora moet gegeven worden. Gij, Coppieters, welke algemene vakken. En gij, Daes, welke technische vakken.”

Onnodig te zeggen dat de drie leraars de rest van de rit naar onze hoofdstad in alle stilte hun hersens pijnigden om argumenten te kunnen aanvoeren voor een Technisch Humaniora, een begrip waarvan ze nooit eerder hadden horen spreken.

Het uitblijven van de erkenning van de Technische Humaniora was in feite gelegen in een verdeeldheid van meningen over de opportuniteit van een dergelijke afdeling. Minister Harmel legde de zaak voor aan de Hoge Raad voor het Technisch Onderwijs, die hij in 1951 opnieuw geïnstalleerd had. Maar daar ook raakte men het niet eens.

Van de kant van het middelbaar onderwijs was men in principe niet gekant tegen een meer algemeen vormende studierichting in het technisch onderwijs, maar men was er wel tegen gekant dat deze de naam Humaniora droeg.

Uiteindelijk kwam men tot volgend akkoord: de afdeling mocht worden opgericht doch onder de naam Industrieel-Wetenschappelijke. Pas in 1958 werd dit voorstel door de minister goedgekeurd. Intussen hadden de afgestudeerde leerlingen van de Technische Humaniora van 1951 tot 1958 moeten wachten op een officiële erkenning van hun diploma.

Toen we jaren later als inspecteur het Vlaamse land doorkruisten om overal technische scholen te bezoeken, zegden sommige directeurs ons met een zekere fierheid: we hebben zopas een nieuwe afdeling opgericht... een IndustrieelWetenschappelijke. We konden dan niet anders dan terugdenken aan het feit dat de idee daarvan reeds in 1948 door Cocquyt gelanceerd was.

22

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 23

9. Cocquyt besefte goed het belang van een algemene cultuur Hoewel technicus in hart en nieren, besefte Cocuyt zeer goed het belang dat technici over een voldoende dosis algemene cultuur beschikte. Die kon echter onmogelijk worden bijgebracht onder de vorm van bijkomende leervakken.

De lessenroosters waren ten andere reeds overladen.

Toen de schoolbevolking voldoende groot was om recht te geven op een tweede onderdirecteur, vertrouwde Cocquyt deze functie toe aan Maurice Coppieters, leraar geschiedenis maar een man met een zeer ruime cultuur. Aan hem gaf Cocquyt de opdracht een oplossing te zoeken voor het versterken van de algemene cultuur van A1-studenten en A2-leerlingen.

Coppieters zag hiervoor een oplossing in het inrichten van cultuurnamiddagen, waarop piano- en zangrecitals, voordrachten, welsprekendheidstornooien, filmforums enz. werden georganiseerd. Ook nodigde hij gekende schrijvers en dichters uit om over hun eigen werk te komen spreken of eruit voor te dragen. Zo vonden o.m. Johan Daisne, Anton van Wilderode en Godfried Bomans in eerste instantie de weg, niet naar de Gentse colleges en athenea, maar wel naar de Gentse Nijverheidsschool.

Ook organiseerde Coppieters ieder jaar een symposium over een actueel thema: in 1959 over het Europees bewustzijn, in 1960 over de relatie schoolbedrijf, in 1961 over technische creativiteit, in 1962 over studeren in het Verenigd Europa, in 1963 over school en volkswelvaart enz.

10. Cocquyt onderhield goed zijn public-relations Cocquyt zorgde er voor dat zijn school door vele prominenten bezocht werd: door de ministers Harmel, Janne, Moureaux, Merchiers en De Clercq, door de directeurs-generaal Vandenborre, Grauls en Geens, door de inspecteurs-generaal Meeus en Dewit, door Albert CoppĂŠ, voorzitter van de Europese Kolen en Staalgemeenschap, door Leon Bekaert, de voorzitter van het Verbond van de Belgische Nijverheid, door professor Massart, voorzitter van de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid, door de heer De Landtheer, voorzitter van de Kamer van Koophandel, door gouverneur MariĂŤn, en in 1961 door Koning Boudewijn. Dat verleende ontegensprekelijk een grote uitstraling aan zijn school.

23

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 24

11. Cocquyt hechtte belang aan etiquette Aan etiquette en uiterlijk voorkomen hechtte Cocquyt veel belang. De kledij van de leraars hield hij bestendig in het oog. Voor een te extravagant voorkomen werden ze bij hem op het matje geroepen. “Aan uw keurige kledij moet de buitenwereld zien dat ge een leraar zijt van deze school” placht hij te zeggen.

Aan een gerespecteerd leraar van middelbare leeftijd die eens met een gele das naar school kwam, maakte hij de opmerking dat hij stante pede een andere das moest kopen. Leerlingen zonder das of slordig gekleed werden onverbiddelijk terug naar huis gestuurd. En in de werkplaatsen en laboratoria lette hij op de netheid van hun ‘overal’ of hun werkkiel. Tegen een leerling van de afdeling mechanica, wiens overal vol spatten smeerolie zat, zegde hij: “Ge moet met uw beide handen tot aan uw polsen in de olie kunnen zitten zonder een spatje olie op uw manchetten”. Het was een overdreven manier van zeggen dat, ook al komt men met vuil of vet in aanraking, men zich daarom zelf niet moet besmeuren.

12. Cocquyt zorgde voor eigen vervolmaking Ondanks zijn leeftijd ging Cocquyt nog seminarie volgen van organisatie en zakenbeheer bij professor Vlerick van de Gentse universiteit. En hij trachtte de aldaar opgestoken kennis in zijn school toe te passen.

Hij ondernam ook pogingen om de grote inhoud te kennen van alle cursussen die in zijn school verstrekt werden. Een probaat middel daartoe lag besloten in zijn eis dat alle examenvragen voor goedkeuring aan hem moesten worden voorgelegd. Die las hij van A tot Z. Eens zat hij in zijn bureau met een stapel examenvragen voor zich. Plots riep hij naar zijn secretaris: “Nu moet u eens luisteren naar de vragen van onze fameuze meester Blanchard. Eerste vraag: wat is een behoefte. Tweede vraag: hoe kan met aan zijn behoeften voldoen? Derde vraag: schrijf vijf verschillende soorten behoeften. Als dat alles is wat de leerlingen gedurende een gans jaar bij ‘le beau Blanchard’ opsteken, voel ik sterk de behoefte om die man eens bij mij te roepen”.

13. Cocquyt hechtte ook belang aan de lichamelijke opvoeding Cocquyt was ook overtuigd van het belang van de lichamelijke opvoeding. In

24

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 25

de A1 waren daarvoor geen lestijden voorzien, wel in de A2. Omdat er in zijn school geen turnzaal was, maande hij de leraars lichamelijke opvoeding (Aernoudt, Acke) aan de klassieke turnoefeningen te vervangen door sport en gebruik te maken van publieke sporthallen en -terreinen.

Hij lag aan de basis van de jaarlijkse interscholaire sportwedstrijd te Diest, in een van de eerste scholen die hij had meehelpen oprichten en die over grote sportvelden beschikte. Huysmans woonde die wedstrijden steeds bij en reikte de trofeeën uit.

Cocquyt was zelf vrij sportief. ‘s Winters ging hij vaak skiën. Op een vrijdagnamiddag in mei 1958 belastte Julien Kuypers, toen kabinetchef van minister Collard, attaché François dutré aan Cocquyt te gaan vragen of hij voorzitter wilde worden van de Hoge Raad voor het Technisch Onderwijs. Als dutré zich daarvoor ‘s anderendaags (zaterdag) naar de Nijverheidsschool begaf moest hij vernemen dat Cocquyt in Garmisch-Partenkirchen was gaan skiën en dat hij daar zijn voet had gebroken. Men kon hem echter telefonisch aan de lijn krijgen in zijn hotel en men maakte hem de vraag over. Cocquyt verklaarde zich onmiddellijk akkoord.

Toen Cocquyt teruggekeerd was, stak zijn voet nog steeds in het gips. Hij bleef daarom niet thuis maar liet zich voeren door R. Moens, zijn chauffeur en manus-doe-alles, en strompelde ostentatief op twee krukken van de auto naar zijn bureau, als iemand die gesneuveld was voor het vaderland.

Hij bezat ook een eigen zeilboot en hij riskeerde zich daarmee tamelijk ver in de Noordzee. “Pas als ik in volle zee zit” zegde hij “vergeet ik alle beslommeringen”. En deze laatste zullen wellicht talrijk geweest zijn.

14. Cocquyt was een goed mensenkenner Cocquyt wist zeer goed welke leraars bekwaam waren en welke niet, waar de werkers zaten en waar de plantrekkers. Aan de bekwame en actiever leraars verleende hij carte-blanche. Die mochten zelfs initiatieven nemen, een extra activiteit op het getouw zetten en pedagogisch experimenteren. Als dat in het voordeel van de school afliep, stak hij graag de pluim daarvan op eigen hoed, alsof hij de initiatiefnemer geweest was. Maar de leraars namen hem dat niet kwalijk.

Aan nieuwe leerkrachten placht hij te zeggen: “U mag er prat op gaan hier te mogen lesgeven, want dat is een bijzonder voorrecht en dat moet u aan de buitenwereld laten blijken. Vergeet ook nooit dat alles wat u in de klas vertelt ten gehore komt van de ouders en vaak nog veel verder bekend geraakt”.

25

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 26

15. Cocquyt was soms wel eens impulsief Cocquyt was soms impulsief en dat speelde hem wel eens parten.

Eén voorbeeld ter illustratie.

Einde september 1961 belde men van het Koninklijk Paleis naar zijn school om te melden dat de Koning op 5 oktober de school ging komen bezoeken.

Cocquyt was er op dat ogenblik niet en niemand wist waar men hem kon bereiken. Zat hij ergens met zijn boot op zee? Men vroeg dat hij, van zodra terug, het Paleis zou opbellen en men gaf een telefoonnummer op voor rechtstreekse verbinding.

Toen Cocquyt arriveerde zegde de secretaris Poppe hem onverwijld: “Mijnheer de directeur, u moet dringend telefoneren naar het Paleis aan volgend nummer”.

Nu had Cocquyt een tijd tevoren meubels besteld in een zaak, ‘Het Meubelpaleis’, en die waren niet geleverd op de beloofde datum. Hij dacht dat het telefoontje van dat paleis afkomstig was. Hij greep de telefoonhoorn, draaide het opgegeven nummer en riep: “Gaat ge nu eindelijk met die meubels afkomen!”

Hij heeft natuurlijk onmiddellijk daarna schriftelijk zijn verontschuldigingen aan het Hof aangeboden.

16. Cocquyt trachtte steeds zo goed mogelijk zijn imago te redden Cocquyt wist handig gebruik te maken van wat hij gelezen of van anderen gehoord had, om daar nadien mee uit te pakken alsof hij er de geestelijke vader van was. Wie enig psychologisch doorzicht had kon vermoeden met wie hij laatst gesproken had en wiens gedachten hij reproduceerde.

In de middenschuif van zijn bureau bewaarde hij een aantal modelteksten en beleefdheidsformules in diverse talen. Door daar op het geschikt ogenblik gebruik van te maken kon hij aan de telefoon of ten overstaan van een overwachtse vreemde bezoeker zijn figuur redden.

Deze voorzorgsmaatregel viel echter wel eens falikant uit. Zoals die keer dat enkele Duitse technici een Amslerpers kwamen monteren in het labo bouwkunde. Toen deze mensen zich bij hem kwamen aanmelden, werden ze verzocht eventjes te wachten ‘weil der Herr Direktor stark beschäftigt war’. Die wachttijd liet Cocquyt toe enkele teksten door te nemen om de Duitsers in hun taal te verwelkomen. Na een kwartier werden ze in zijn bureau ontboden.

Cocquyt heette hen in het Duits welkom. Hij zei hen dat hij grote bewondering had voor de Duitse mechanica. Dat indien hun werk meer dan één dag in

26

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 27

beslag zou nemen, ze kosteloos konden overnachten in het internaat. En dat ze zeker van de gelegenheid moesten profiteren om eens door het schone Gent te wandelen om o.m. het Gravensteen te bezichtigen. De Duitsers waren zeer ingenomen met deze verwelkoming.

Maar toen hun werk teneinde was, klampte ze Cocquyt onverhoeds op de speelplaats aan om hem te danken voor het goed onthaal en hem te vragen een bewijs van het geleverde werk te willen aftekenen. Daarop was Cocquyt natuurlijk niet voorbereid. Hij schoot met spek en vroeg aan de monteurs of ze soms een ‘Poschlosch’ bij zich hadden (i.p.v. ‘ein Bleistift’) om daarmee het bewijs te ondertekenen. Wat hebben die Duitsers toen raar opgekeken.

17. Een greep anekdoten Met de anekdoten, waartoe Cocquyt aanleiding gaf, zou men een lijvige brochure kunnen vullen. We beperken ons tot het aanhalen van volgende drie.

1. Het Röntgenonderzoek van de leerlingen ging op de Nijverheidsschool voor de eerste maal door. Het Röntgenapparaat stond opgesteld in het klaslokaal van dactylografie van Mr. Eeckhout, dat daarvoor voor de helft ontruimd was. Cocquyt ging ‘s morgens van klas tot klas om aan de studenten te melden dat het Röntgenonderzoek van de longen niet verplicht was, maar dat hij ze toch aanraadde zich vrijwillig te laten doorlichten, dit in hun eigen belang. Trouwens, voegde hij er aan toe, ik ga zelf het voorbeeld geven en mij als eerste laten onderzoeken.

En effectief, om 9u30 bood Cocquyt zich als eerste aan voor een longonderzoek. De verpleegster, die het apparaat bediende, wist niet dat hij de directeur was, bekeek die kleine man enigszins verwonderd en zegde: ontbloot u maar. Zij bedoelde natuurlijk: uw borst.

Toen Cocquyt dat gedaan had, hoorde hij opeens in de aanpalende klas van Mr. Vandewalle een hels kabaal. Hij kreeg een blos op de wangen. En na de doorlichting in diezelfde klas studenten die het uitproestten en gierden van de pret.

Dat kon hij als directeur zomaar niet laten doorgaan, hij moest optreden. Hij vergat in welke tenue hij verkeerde, vloog naar de deur van de aanpalende klas, trok die wagenwijd open en riep “Wel Heren, wat gebeurt er hier?”.

Die plotse verschijning van de halfnaakte directeur in de deuromlijsting was voor de studenten een overgetelijk tafereel.

27

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 28

2. Op 11 november had er ieder jaar een dodenhulde plaats aan het kleine monument van de slachtoffers van de wereldoorlogen op het einde van de speelplaats. Dan werden er speechen afgestoken door Cocquyt en door een of meerdere leraars. Werkleider Jan Rogge moest zorgen voor het laten weerklinken van de Brabançonne. Hij beschikte daartoe over een platenspeler met versterker en een luidspreker, opgesteld voor een venster van de eerste verdieping met zicht op de speelplaats.

De Brabançonne stond op een 78-toerenplaat. Nu had Jan Rogge per vergissing de platendraaier ingesteld op 33 toeren per minuut. Met als gevolg dat ons zo energiek klinkend volkslied nu klonk als een trage wals. Alle leraars en studenten die de dodenhulde bijwoonden konden hun lach niet bedwingen. Cocquyt echter schoot als een razende naar de plaats van het onheil. Daar moest Jan Rogge het zwaar ontgelden.

3. Cocquyt kocht op zeker ogenblik een nieuwe donkerblauwe Peugeot 403.

Zulke wagen telde voor 9 fiscale PK. Tegen wiskundeleraar Jozef Cardon bekloeg hij zich eens dat hij zoveel autotaksen moest betalen. Waarop Cardon flegmatiek antwoordde: “Mijnheer de Directeur, als het nodig moest zijn wil ik wel die laatste PK voor mijn rekening nemen”.

Maar voor zijn vele verplaatsingen in dienstverband gebruikte Cocquyt de zware Chevrolet van de school, die in een nog hogere taxatieschaal viel.

Daarmee liet hij zich voeren door R. Moens, de officiële chauffeur van de school, of door studiemeester Heyndrickx. Hij had natuurlijk evengoed kunnen gebruik maken van reisvorderingen en met de trein rijden, zeker voor zijn verplaatsingen naar het ministerie. Maar dat was beneden zijn waardigheid.

18. Het loopbaaneinde Op 19 mei 1963 werd Cocquyt 65 jaar en pensioengerechtigd. Normaal mocht hij in dienst blijven tot 1 juni, maar voor de laatste maand van zijn loopbaan werd hij uit zijn ambt ontzet. Dit was het gevolg van een onderzoek uitgevoerd door het Hoog Comité van Toezicht aangaande het financieel beheer van de school. Het was geweten dat de agenten van dit Comité, die een politiepenning bezaten, onderzoek pleegden tot op merg en been. De boekhouding van de school werd ten gronde uitgeplozen. Vele dagen lang werd niet alleen Cocquyt ondervraagd maar ook de leraars, het administratief en dienstpersoneel, de leveranciers van materialen en uitrusting.

Uiteindelijk kreeg Cocquyt geen enkele sanctie maar wel een blaam. Ook

28

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 29

mocht hij de titel van ere-directeur niet voeren.

Dat woog hem zwaar, want dat wierp een schaduw over al het goede dat hij voor zijn school had verricht.

Bij zijn afscheid werd hij gelauwerd als een initiatiefnemer, een pionier, een durver, een realist, een harde werker en vooral een groot verdediger van het technisch onderwijs. Natuurlijk was Camille Huysmans daarbij aanwezig.

Men bood Cocquyt een mooi kunstwerk aan: zijn buste gemaakt door een gekend Gents beeldhouwer. De voorzitter van het huldencomité zegde in zijn speech o.m. “Mochten er in Uw loopbaan ontgoochelingen zijn voorgekomen, weet dan, Heer Directeur, dat er steeds vrienden naast U hebben gestaan die het goed met U meenden”.

Cocquyt werd als directeur opgevolgd door ingenieur Marcel Van den Berghe, die directeur was van de Rijkstechnische school van Lokeren. ir. François dutré ir. Robert Smet

HERDENKINGSDAGEN IN 2006 Wat gebeurde er 25 jaar geleden 13 November 1981 : Dood van Gabriël Verschraegen.

29 November 1991 : Dood van Louis Fredericq.

50 jaar geleden 22 Maart 1956 17 April 1956 20 April 1956 31 Augustus 1956

: : : :

Dood van George Sarton.

Dood van A.J.J. Van de Velde.

Dood van Lieven Duvosel.

Dood van Oscar Sinia.

75 jaar geleden 2 Juni 1931 : Dood van Jules Lagae.

26 Juni 1931 : Dood van Irène Fuerison.

26 September 1931 : Dood van Jef Van der Meulen.

29

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

16 Oktober 1931

14:42

Pagina 30

: Geboorte van Henri Maeren.

100 jaar geleden 20 Maart 1906 5 Juli 1906

: Dood van Oswald de Kerchove de Denterghem. : De Gentenaars winnen voor de eerste maal de “Faoze� in Henley.

30 Oktober 1906 : Dood van Domien Van den Bossche.

5 December 1906 : Geboorte van Louis Mortier.

31 December 1906 : Dood van Hippoliet Lippens.

150 jaar geleden 7 April 1856 : Dood van Jean-Baptiste Maes-Canini.

26 Juli 1856 : Geboorte van Eedje Anseele.

1 Augustus 1856 : Geboorte van Armand Heins.

200 jaar geleden 27 Februari 1806 16 Maart 1806 8 Oktober 1806

: Muiterij in de Kulderschool. De hulp van de politie moet ingeroepen worden. : Geboorte van Karel Onghena. : Geboorte van Dr. Adolphe Burggraeve.

250 jaar geleden 1 Januari 1756

: Geboorte van Charles-Louis Diericx.

400 jaar geleden 28 Maart 1606

: Eerste steenlegging van de nieuwe Augustijnenkerk.

500 jaar geleden 25 September

: Dood van Filips de Schone.

800 jaar geleden 30 Juli 1206

: Dood te Gent van Gui de Reims.

30

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 31

CONSTANT DE KERCHOVE DE DENTERGHEM

Op 4 juli 1813 publiceert de Gentse Vrijmetselaarsloge “Les vrais Amis” haar ledenlijst, een lange, indrukwekkende lijst waarop tal van namen uit de vooraanstaande intellectuele en industriële families van de stad prijken, en o.m. bij de in het buitenland verblijvende leden, de naam van “Constant de Kerchove de Denterghem, lieutenant au 22e régiment de chasseurs à cheval, à la Grande Armée”. Deze jonge officier van Napoleon, is de toekomstige burgemeester van Gent, de opvolger van de grote Van Crombrugghe, tevens het hoofd van een machtig geslacht dat Gent drie burgemeesters zal schenken en aldus, gedurende ruim een halve eeuw, van 1842 tot 1885, met een korte onderbreking van een drietal jaren, het beleid en het bestuur van de Gentse stede in handen zal hebben, een geslacht dat ook in de Kamer van Volksvertegenwoordigers en in de Senaat een niet te versmaden rol zal spelen, tevens ook op provinciaal plan: Charles de Kerchove de Denterghem, zoon van Constant, zal immers in 1858 op zijn beurt, burgemeester van Gent worden en opgevolgd worden door zijn schoonzoon Hippoliet Lippens, terwijl Charel’s zoon, Oswald de Kerchove de Denterghem, op 34-jarige ouderdom gouverneur van de provincie Henegouwen worden zal!

Constant de Kerchove de Denterghem is het hoofd van de derde tak van de heren van Denterghem. Hij wordt geboren als vierde en jongste zoon van Jean-François de Kerchove, en heer van Denterghem, Steenkerke en Vaulx, en van Sabine della Faille, de laatste dag van het jaar 1790, enkele dagen nadat de Oostenrijkse troepen, aangevoerd door generaal de la Tour, Gent zijn binnengerukt en aldus de genadeslag hebben toegebracht aan de grote en vermetele droom van de Brabantse Omwenteling.

Hij is nog een kind wanneer de Franse Republikeinen ons land binnenvallen, een knappe jongeling wanneer Napoleon keizer wordt. Als vele jonge lieden uit de adel, neemt Constant de Kerchove dienst in het keizerlijk leger. Hij brengt het zelfs tot de graad van eerste luitenant en adjudant-majoor van de cavalerie; hij neemt deel aan de campagnes van Duitsland en van Spanje en keert dan, na de val van Napoleon, naar zijn haardstede terug.

Ten tijde van koning Willem bekleedt hij geen enkele functie. De jonge ridder in het Erelegioen slijt in zijn geboortestad gelukkige dagen en treedt er op 16 mei 1816 in het huwelijk met Pauline de Loose, dochter van Pierre de Loose en Jeanne de Potter. In min dan zeven jaar worden hen zes kinderen geboren: hun eerste dochter sterft in de wieg; hun tweede, op 16-jarige ouderdom, in het klooster van het Heilig Hart te Rijsel; volgen dan Stefanie die in het huwelijk zal treden met graaf Isidoor de Bueren; Charles die burgemeester van

31

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 32

Gent zal worden; Ida gehuwd met baron Edouard de Crombrugghe de Looringhe; en Ernest, geboren in 1823, die zal trouwen met Leonie Rodriguez d’Evora y Vega.

Bij de wieg van zijn kinderen, vergeet de Kerchove zijn militaire avonturen, de liefde voor de Franse keizer en zijn opneming in het legioen van eer.

Immers, wanneer de Omwenteling van 1830 losbarst, is hij dermate een voorstander van het Hollands regime geworden, dat wij zijn naam aantreffen op de petitie door een aantal Gentse personaliteiten, op 30 december 1830, aan het Nationaal Congres te Brussel gestuurd, om de kandidatuur van de Prins van Oranje voor de Belgische troon voor te dragen.

Het is met het etiket van “Orangist” dat Constant de Kerchove aldus, op veertigjarige ouderdom, in de nieuwe Belgische staat, zijn intrede doet.

Dergelijke uitgesproken houding neemt men niet aan, indien met niet heimelijk hoopt een politieke loopbaan in te zetten.

Deze politieke carrière van de Kerchove, toen enkel als “grondeigenaar” wonende Lange Meir nr. 2 in de Wegwijzer vermeld, startte vrij laat en niet heel triomfantelijk. Na eerst gemeenteraadslid te zijn verkozen geworden op de lijst van de Vrienden der Orde, wordt hij pas in 1840, op vijftigjare ouderdom, schepen “met de policie belast”.

Wanneer Jozef Van Crombrugghe in maart 1842 overlijdt, is het nochtans op hem dat de regering beroep doet voor het burgemeesterschap, niet zonder enige aarzeling, want de benoeming geschiedde slechts op 19 juni, dus meer dan drie maanden na de dood van zijn voorganger.

Gent telde 50.000 inwoners bij de geboorte van Constant de Kerchove; de stad telde er bijna dubbel zoveel, 98.000 wanneer hij burgemeester werd benoemd, 98.000 inwoners wonende in 14.000 huizen, waarvan er meer dan 3.500, dus een vierde ongeveer, zich in bij de 500 beluiken bevonden, terwijl meer dan 200 gezinnen toen in kelders “leefden”!

Een fantastische sprong van het bevolkingscijfer, gevolg van de even fantastische sprong van de Gentse katoennijverheid, maar meteen ook een schrijnend tekort aan degelijke huisvesting, aan morele en materiële steun aan een arbeidersbevolking die volledig aan haar lot wordt overgelaten, want in die jaren denkt men slechts aan industriële expansie, aan nieuwe fabrieken en getouwen, aan geld, niet aan de mensen, niet aan hun levensvoorwaarden.

Het is een nieuw tijdperk dat aanbreekt: het Orangisme is bepaald dood en begraven. De Gentenaren hebben gedurende meer dan tien jaar gestreden en gevochten voor of tegen de Belgische of de Orangistische gezindheid, er kwam sleet op het deuntje. Zij zouden zich voortaan verslinden als katholieken of liberalen, als klerikalen en antiklerikalen, als verdedigers van de vrije

32

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 33

of van de officiële scholen. De politiek krijgt geleidelijk een vuile, bij sommige verkiezingscampagnes zelfs een smerige kleur: persoonlijke aanvallen, venijnige pamfletten, weerzinwekkende karikaturen. Nochtans zal het stadsbeleid nu bijna een eeuw lang in handen blijven van één partij en gedurende een halve eeuw in het bezit van één enkele familie.

Het zijn, in de tweede helft van de XIXe eeuw, de grote industriëlen en handelaars die, op het Gents stadhuis, de plak zwaaien. Liberalisme inzake nijverheid, liberale politiek voor onderwijs, financiën, bestuur, enz...

Het geslacht de Kerchove-Lippens symboliseert een tijdperk. Het kwam op zijn uur, zoals de meeste historische verschijnselen: product en spiegel van een maatschappij, een levensideaal, een levensbeschouwing, resumeert deze familie, in haar bestuurlijke en politieke daden, een mentaliteit, een discipline, een optiek die wij niet meer begrijpen kunnen omdat zij zo verschillend zijn van onze tijd en van onze geestelijke, culturele en materiële verzuchtingen.

Constant de Kerchove de Denterghem, zonder een groot burgemeester te zijn als zijn voorganger, incarneert niettemin zijn tijd, brengt ons een juist beeld van diegenen die toen over het lot van de stad beslisten. Een andere mentaliteit ware ten andere in die jaren praktisch ondenkbaar en onduldbaar geweest. Een burgemeester is en zal altijd, in zekere mate, een windwijzer zijn: een personaliteit als Van Crombrugghe was zo imponerend dat zij de richting aanwees welke zij zelve gekozen had; een Constant de Kerchove gaf meer richting van een bepaalde klasse en geestesgesteldheid aan.

Zonder de slaaf of de knecht te zijn van zijn partij, was hij de dienaar van die partij en van de liberaalgetinte maatschappijen. Ook dat was een teken des tijds: het clubleven en het belang, de macht van de kleine cenakels. Niet in het college, niet in de gemeenteraad werden de beslissingen getroffen, maar in kleine, gesloten kringen.

Gent krioelt op dat ogenblik van “sociëteiten” die hun wet opleggen of zouden willen opleggen.

Er is een officieel leven, een officiële activiteit, een officiële politiek: Gent behoudt en wil zijn standing verhogen. In dit opzicht is de Kerchove de waardige opvolger van Jozef Van Crombrugghe. Men bouwt nog steeds grote openbare gebouwen: hoe zou het trouwens anders kunnen, daar Lodewijk Roelandt nog immer stadsbouwmeester is. In 1843 is het nieuw Gerechtshof voltooid, het jaar nadien legt men de eerste steen van het stapelhuis aan het Dok; in 1853 bouwt men de Manege; in 1853 de St.-Annakerk.

Men begint ook in die jaren, afschuwelijk te bouwen, in neostijl, omdat de mensen geen kunstpolitiek willen voeren, te materialistisch zijn om een nieuwe stijl te ontwerpen: in 1844 de Jezuïetenkerk in de Bestormstraat; in 1853

33

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 34

de Predikherenkerk in de Holstraat; het gesticht voor Ouderlingen in 1855.

Het is in 1853 dat men, steeds in de smaak des tijds, een ijzeren klokketoren op het Belfort plaatst, de zotskap zoals de Gentenaren ze noemen.

Maar het burgemeesterschap van de Kerchove kenmerkt zich ook door de eerste sociale woelingen in het Gentse, nl. in 1848, en zulks onder invloed van de Februariomwenteling in Frankrijk.

De zaak was sedert maanden aan ‘t gisten in de stad, waar naast de conservatieve vleugel van de liberalen, aangevoerd door de Kerchove, ook een meer progressistische vleugel was ontstaan, grotendeels veroorzaakt door het onderwijs van Professor Huet.

Het bleef bij polemieken in discussies in de hogere sferen, doch onvermijdelijk liet deze invloed zich ook gelden in de arbeidersklasse, die politiek geen medezeggingschap had, maar niettemin door haar getal - meer dan 50% van de bevolking - een macht aan ‘t worden was. Na de Februariomwenteling en de zaak van Risquons-tout, waren er woelingen, manifestaties en onlusten te Gent. Er werd “Leve de Republiek” geroepen, groepen werklieden rukten op, de politie, de rijkswacht traden hardhandig op.

Uiteindelijk bleef het toenmalig stadsbestuur de toestand meester en bij de volgende verkiezingen, waarbij enkel een 3.000-tal kiezers mochten deelnemen, waren het in beide partijen, de conservatieve kandidaten die het pleit wonnen.

Bij de volgende verkiezingen in 1854 gebeurde er iets tot dan toe onmogelijk en ondenkbaar te Gent: de liberale partij die steeds over een verpletterende meerderheid had beschikt, moest het onderspit delven. Prosper Claeys en Fris schrijven die nederlaag toe aan problemen van “stoffelijk belang en van zuiver bestuurlijk orde”.

De uitleg is maar al te simplistisch. In elk geval hadden de verkiezingen voor gevolg dat een einde werd gesteld aan het mandaat van hem die sedert twaalf jaren, als trouwe vertegenwoordiger en verdediger van de conservatieve liberalen, het roer in handen had behouden.

De politieke loopbaan van Constant de Kerchove de Denterghem nam hiermede een einde. Hij zou elf jaar later, in 1865, overlijden.

Pierre Kluyskens

34

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 35

HOMMAGE AAN SCHEPEN NAPOLEON DE PAUW

Medio de XIIIe eeuw heeft de wieg van het geslacht DE PAUW in het SintBaafsdorp te Gent gestaan.

De ons eerst bekende nazaat, die Gent voor het Land van Waas inruilde, was DIEDERIC de Pauw die getrouwd was met Elisabeth van de Putte.

Reeds in 1368 waren zij te Lokeren gevestigd. Hun zoon JOES (Johannes), echtgenoot van Beatrix de Winter, verliet in 1412 Lokeren om in EKSAARDE te gaan wonen. Het dorp waarin hun afstammelingen, gedurende vele eeuwen, belangrijke functies (meier, schepen) hebben bekleed. Van daaruit zwermen ze uit over Vlaanderen, Nederland... en Amerika.

Jan-August (Waasmunster ° 8 september 1730 † Gent 1773) trouwde met Coletta NAUDTS, dochter van Frans en Maria-Anna van Vlierberghe. Zij werden de directe voorouders van Napoléon-Lieven-Bernard de Pauw. Als zoon van Bernard en Sofie BAUWENS, aanschouwde hij op 3 september 1880 te Gent het levenslicht. Doopheffers van de jonge telg waren respectievelijk: zijn oom de beroemde industrieel Lieven Bauwens en de echtgenote van de prefect van het Scheldedepartement Faipoult.

De Pauw doorliep op schitterende wijze het Keizerlijk Lyceum te Brussel, dat na de val van Napoleon Bonaparte op 18 juni 1815 te Waterloo, was blijven bestaan.

Hij studeerde rechten aan de door de Koning Willem I van Oranje in 1817 te Gent gestichte Rijksuniversiteit. Nog niet tevreden ging hij zich vervolmaken aan de Duitse Universiteiten te Bonn en Berlijn. Nadien opende hij te Gent zijn praktijk als advocaat.

Op 28 juli 1828 trouwde De Pauw met Gabrielle van Huffel, dochter van Petrus en Sofie Bauwens, zuster van Lieven. Vader Van Huffel was lid van het Regentschap, bestendige-voorzitter “de la Société des beaux arts”, directeur van de Academie, conservator van het museum, honorair-schilder van de prinses van Oranje, enz. en van Marie-Antoinette van Damme, dochter van PieterJan, erfelijk meirer van Overboelare, Onkerzele, baljuw van Grimmingen, enz.

De Pauw bleef na de Belgische revolutie van 1830, trouw aan Koning Willem I. Dit leverde hem toen de haat op van de pers die hem als “landverrader” uitschold. Pas na de ondertekening, door Willem I van het Verdrag der zgn.

XXIV artikels, op 1 februari 1839, heeft De Pauw zich neergelegd bij de oprichting van het Belgisch koninkrijk.

Uit zijn echtverbintenis werden zes kinderen geboren, onder wie op 26 september 1835, zijn enige zoon Napoléon, advocaat, historicus en literator. Als

35

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 36

jong advocaat schreef hij op 24 augustus 1863 uit Eksaarde, een volumineuze Franse brief aan zijn zuster Bertha. Dit gewichtig epistel, tot op heden nog steeds in het bezit van em. prof. Geert Baert, gewezen stafhouder bij de Gentse balie, verschaft ons een massa gegevens over de familie De Pauw. Van dit uniek document mochten wij de integrale Nederlandse versie bezorgen.

Op latere leeftijd aangetast door doofheid, legde Napoléon-Bernard, zich toe op de plaatselijke politiek en op het universitair onderwijs. Gezien zijn bekendheid als gevierd redenaar, werd die optie met succes bekroond.

In oktober 1842 werd hij verkozen tot gemeenteraadslid. Vanaf 1843 tot 1854 zetelde hij ook als schepen van openbare werken van de stad Gent. Daarbij doceerde hij van 1842 tot 1847, aan de Rijksuniversiteit met groot gezag cursussen advocatuur.

Onder zijn impuls als schepen evolueerde Gent, ruimtelijk en architecturaal, tot een ongekende dimensie. Op dit vlak werden hem trouwens een aantal verwijten naar de kop geslingerd. Niet het minst de bouw van de nieuwe SintAnnakerk aan het toenmalig Arteveldeplein. Het resultaat daarvan was, voor de ijverige De Pauw in 1854, een verpletterende nederlaag bij de gemeenteraadsverkiezingen. Zoals blijkt uit zijn activiteit in verband met hogergenoemde kerk, mag De Pauw politiek gesproken, absoluut betiteld worden als Christen-Liberaal.

De inplanting te Gent in 1844 van het Zuidstation betekende voor de wijk, bekend als “Overschelde” een bevolkingsexplosie met als resultaat dat de oude parochiekerk van Sint-Anna, letterlijk en figuurlijk gesproken, uit haar voegen barstte.

Na lange palavers werd er dan besloten tot het bouwen van een nieuwe kerk.

Dit liep echter niet van een leien dakje want op 3 september 1841 werd er door stadsarchitect Louis Roelandt een negatief advies uitgebracht en al de ingediende ontwerpen werden naar de “prullenmand” verwezen. Resultaat: hij zelf Louis Roelandt ging met de opdracht lopen.

Hoe het “reilde en zeilde” het ontwerp van Roelandt kwam ook niet van de grond. Hoe uit het slop geraken? Welnu, naar onze vaste overtuiging werd toen de basis gelegd van het verbond tussen Roelandt en De Pauw.

Inderdaad, op 16 juni 1852 noteerde, pastoor Victor HULIN in het Resolutieboek van de kerk o.m. GOEDKEURING VAN HET PLAN DER NIEUWE TE MAEKEN KERK: “Mr l’Echevin De Pauw, chargé du département des travaux publics de la ville de Gand, s’est ACTIVEMENT OCCUPE DE LA CONCEPTION D’UN PLAN QUI REUNIT LA BEAUTE ET LA SOLIDITÉ A L’UTILITE PRATIQUE DANS LA CONSTRUCTION DE CETTE NATURE, et que ce plan fait sous la direction de Mr ROELANDT architecte de la ville de Gand...”

36

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 37

Vrij vertaald in het Nederlands: De Heer De Pauw, schepen van openbare werken van de stad Gent, heeft zich DAADWERKELIJK BEZIGGEHOUDEN MET DE CONCEPTIE VAN HET ONTWERP IN HARMONIE MET DE SCHOONHEID EN DE DUURZAAMHEID noodzakelijk bij dergelijk ontwerp, ontworpen onder de directie van de heer ROELANDT stadsarchitect van Gent...”

De stijl en de afmetingen werden dus NIET vooropgesteld door pastoor HULIN, zoals dit in 1996 nog gepromulgeerd werd in de geresumeerde versie van de dissertatie van de heer Artuur SUYS over de Sint-Annakerk. Met het door ons in 1950 reeds ontdekt gewichtig document, durven we stellen dat hierbij, in dit verband, nu iedere twijfel definitief werd opgelost. De Pauw was ontegensprekelijk “DE VADER VAN DE GEDACHTE” die door Roelandt werd gerealiseerd.

De piloteringswerken van de fundering van het gebouw, werden op 16 juli 1853 aangevat. Naar aanleiding hiervan ontspon zich een bitsig debat tussen Roelandt en de adviserende ingenieurs. De Pauw sloot zich aan bij de ingenieurs, waarna de verbitterde Roelandt op 11 september ontslag nam.

Als plaatsvervanger werd dan beroep gedaan op de eveneens Gentse architect Jacques van Houcke (1802-1863). Daarentegen bleef De Pauw actief als afgevaardigde-controleur van de werken, een mandaat dat hem door de kerkfabriek was toevertrouwd. Dit hoeft geen opzien te baren want De Pauw had reeds in 1853 een “Memorie” op zijn actief over een nieuw systeem draaibrug.

Gezien het groot succes van die scriptie, zowel te Gent als in het buitenland, ontving de uitvinder namens de Oostenrijkse keizer de medaille “Artis et Litteris”.

In bijzijn van zijn familie, de burgerlijke autoriteiten, alsmede de toegestroomde massa kijklustigen, legde Koning Leopold I op 1 september 1853 de eerste steen van de nieuwe kerk. Bij de plechtigheden genoot schepen De Pauw de grote eer de koning te mogen verwelkomen en hem het truweel aan te reiken.

Na zijn smadelijke en onverdiende nederlaag in de gemeenteraadsverkiezingen van 1854, was De Pauw een gebroken man. Hij stierf getroffen door een derde beroerte op 16 oktober 1859 in zijn woning aan de Lange Violettestraat te Gent.

De plechtige uitvaart werd op 27 oktober gecelebreerd in de oude SintAnnakerk waarna hij begraven werd te Gentbrugge, de gemeente waar de familie een buitengoed bewoonde.

Het is opvallend dat in de Franse doodsbrief geen melding gemaakt van zijn familie. Temeer dat zijn zoon de latere baron Napoléon de Pauw jr (18351922) het grafmonument heeft getekend.

37

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 38

Toen de historicus en genealoog Napoléon De Pauw jr. lid was van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal en Letteren te Gent (1886-1920), vermoedde hij niet dat één van de leden, nl. Dokter Amand de Vos (Eksaarde 1840-Gent 1906), als literator bekend als “Wazenaar”, via zijn grootmoeder Isabella van Driessche aan hem verwant was.

Ter ere van Napoléon senior, werd hun familie-blazoen opnieuw gesteld in het eerste tympaan van het vierlichtvenster west van het nu gerestaureerd Noordblok van de kerk met als devies:

38

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 39

“IM PAVIDUM RUINAE” Horatius III, 3,8

Vertaald: De beginselvaste man zal zich onbevreesd door de puinhopen (des hemels) Laten verpletteren Die “wapenkreet” ontbrak in het blazoen van hun Eksaardse voorouders. Naar onze overtuiging is het een pertinente allusie aan wat schepen De Pauw op politiek vlak werd aangedaan.

Uit dankbaarheid, wegens onze meer dan een halve eeuw onderbroken activiteit als ontwerper van de restauratiewerken, mocht ook ons blazoen worden gesteld in het tympaan van het tweede vierlichtvenster in de Westgevel van de kerk met als devies: “AEDIFICARE CUM ARDORE” Vertaald: Bouw met Gloed. Die wapenkreet alludeert aan de zeven generaties bouwlieden in het geslacht.

BRONNEN - N. de Pauw. Lettre d’Exaerde, 1868; cfr. R. van Driessche, in: de Souvereinen, Tijdschrift Heemkr. Van Lokeren, 1999 nr. 3; idem 2000 nr. 2.

- N. de Pauw. La Noblesse Belge, annuaire de 1900.

- N. de Pauw, Généalogie de la fam. De Pauw au XIV° siecle, Extrait du cartulaire des Artevelde, Bruxelles, 1917.

39

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 40

- Van Horebeke, Nobilair de Gand, 1846.

- G. Baert, Napoléon-Lieven-Bernard de Pauw en Napoléon (jr) de Pauw, in: Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel 1981, D.9.

- R. van Driessche, Het geslacht Van (den) Driessche, Waasmunster-Eksaarde-Lokeren (XIV°XIX° eeuw) in Vlaamse stam, 1985 nr. 9.

- R. van Driessche, Het Geslacht De Pauw - Gent-Lokeren-Eksaarde, 1998 nr. 1; idem nr. 2.

- A. Suys. De Monumentale Sint-Annakerk te Gent, Dissertatie R.U.G., D.i., Tekst 1993-1994; Idem bestuur Prov. Oost-Vlaanderen, Gent 1996.

- A.L.J. de Vos & Y. de Maesschalck, Wazenaar, Lokeren 2000.

- P. Viane, 250 jaar Architecten Academie Gent, Tijdsbalk 1751-2001, Gent 2001.

- R. Van Driessche, brief d.d. 25 april a/d Kerkraad van St.-Anna te Gent.

Arch. Dr. R.A.C. van Driessche Sint-Martens-Latem 15 september 2005

OVER ZIN EN/OF ONZIN VAN STRAATNAAM-VERTALINGEN

Straatnamen zijn meestal oude, spontaan gegroeide plaats-aanduidingen waarvan de betekenis niet altijd meer duidelijk lijkt of de oorsprong zelfs niet meer met zekerheid te achterhalen valt.

Vooral in oude steden als Gent kan dit wel eens opvallend voorkomen.

Daarbij moet men er ook meermaals mede rekening houden dat de oorspronkelijke, de oude of echte benamingen in de loop der tijden gewijzigd, geëvolueerd, aangepast, gemoderniseerd, of zelfs gewoon verkeerd geïnterpreteerd, verkeerd begrepen of vertaald werden.

Het is vooral de verdienste van schepen Jozef Vermeulen geweest, aan een aantal Gentse straten hun authentieke benaming terug te schenken (1942).

Nadien heeft ook rijksarchivaris Maurits Gysseling met zijn studie “Gent’s vroegste geschiedenis in de spiegel van zijn plaatsnamen” (1954) een belangrijke bijdrage tot die kennis geleverd.

Wat de vertalingen betreft, stammen deze hoofdzakelijk uit de periode van het zgn. Frans Bewind (waaronder wij vanaf 1795 niet alleen bezet, maar ook aangehecht waren; wij waren Franse staatsburgers geworden, en de enige officiële taal was dan ook de taal van Molière; hier in Gent behoorden we tot het “Département de l’Escaut”. Anno 1799 werd afgekondigd dat “de namen van

40

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 41

de pleinen en openbare wegen die in het Vlaemsch zijn, terstond op de naemborden in het Fransch zullen gesteld worden.”

Gezien godsdienst toen buiten de wet (afgeschaft of zelfs verboden) was, kwam men tot potsierlijke vertalingen, zoals bvb. rue du Pigeon voor Heilige Geest-straat.

Tot vóór W.O.II waren (tegen de nationale taalwetgeving in) de Gentse straatnamen tweetalig (daarentegen richtte zich de zgn. Grammens-aktie) waaraan vooral studenten deelnamen; de verdedigde stelling was: eentalig, of - voor de toeristen dan - viertalig.)

Een van de curieuze versies uit die tijd was wel bvb. rue du Paradis voor Donkersteeg (cfr. het doodlopende zijstraatje Paradijszak); normaliter had het eerder ruelle obscure moeten geweest zijn.

Helemààl verkeerd was natuurlijk rue du Jambon voor de Ham: “Ham” is een iets hoger gelegen stuk land dat boven een omliggende rivierkronkel uitstijgt; vgl. ook Kwaadham, Godshuishammeke, etc; hoe zouden ze trouwens Kapucijnenham hebben moeten vertalen?

Rue des Baguettes voor Bagattenstraat trok ook op niet veel; oorspronkelijk zou het Pargattenstraat geweest zijn; waarmee naar de toegang - via een hek werd verwezen.

Rue aux Draps voor Drapstraat klonk chic’er dan rue de la Boue (i.v.m. de naburige Poel).

Bij Ramen (waarop lakens gedroogd werden) dacht men blijkbaar aan “ram” en werd het rue du Bélier.

Omzetting van Berouw tot rue du Repentir hield geen steek gezien volgens de etymologen berouw op een strook aangespoelde grond zou wijzen.

Rue d’Angleterre voor Ingelandgat heeft weinig zin gezien de naam “toegang tot weiland” blijkt te betekenen. (In de Genste volksmond werd er ook een ander, nogal platte vertaling aan gegeven...)

Rue des Peignes voor Kammerstraat zag over het hoofd dat hiermee wel een onderdeel van het wol-bewerken wordt bedoeld.

Burgstraat werd rue de Bruges (i.p.v. rue du Bourg), Kouter, place d’Armes, Steendam rue St-Georges, Hooiaard marché au Foin (terwijl “aard” aanlegplaats betekent).

Minnemeers vertaalde men als Pré d’Amour (i.p.v. Pré aux Sirènes; minne is een watergeest, cfr. zeemeerminnen), Overpoortstraat als rue de la Colline (hoewel men dan omgekeerd ook van Heuvelstraat ging spreken).

Spotvogels noemden de Voldersstraat (rue des Foulons) ook wel eens Lange Zottenstraat (Fous longs).

Sommige plaatsnamen (zoals Einde Were, Krevelsteeg, Kalandeberg, Holdaal, Meerhem, Waalse Krook, Veergrep, Bommelstraat, Groene Briel,

41

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 42

Stalhof of Griendeplein) lijken nogal moeilijk te vertalen, andere (zoals Gewad, Heirnis, Malem, Muide, Schreiboom, Zieklien, Krijzeltand, Kasterbant of Jooremaaie) bijna helemaal niet.

Wie zou er trouwens aan denken het Parijse Montmartre of Trocadéro te gaan vertalen, het Londense Trafalgar Square, het Keulse Klingelputz, of het Amsterdamse Damrak?

Een oude straatnaam is meestal zo plaats-gebonden dat hij doorgaans bij poging tot vertaling zijn eigenlijke betekenis en zeker minstens zijn typisch lokale kleur verliest.

Hierbij denken wij dan wel onwillekeurig aan wat Pierre Valdelièvre in “Les vieilles rues de Lille” (1948) over “notre cité de l’Isle-en-Flandre” noemt “la véritable saveur et le parfum caractéristique du terroir natal”.

BRONNEN - Maurits Gysseling: Gent’s vroegste geschiedenis in de spiegel van zijn plaatsnamen.

Standaard-Uitgeverij, Antwerpen 1954.

- Karel Haerens: Oude straatnamen van Gent, Het Volk, Gent 1982.

- Alfons Van Werveke: De namen der straten onder het Fransch Bewind, Ghendtsche Tydinghen, maart-april 2005, blz. 134-135.

Alexander-Karel Evrard

VOOR U VERZAMELD UIT 31 600 EDITIES VAN DE “GAZETTE VAN GENT”.

DE VERPLAATSING VAN DE KRUIDTUIN. DEEL 2 (1898 - 1937)

23 januari 1898 De bijzondere commissie voor de kruidtuin heeft zich in het park verenigd en ter plaatse de gronden onderzocht waarop de instelling moet komen. Zij sloot zich in grondbeginsel aan bij het ontwerp van de heer schepen Bruneel.

Waarschijnlijk zal de grond welke thans door de hofbouwschool wordt gebruikt, ter beschikking van de stad worden gesteld. Zohaast de goedkeuringen van hogerhand ingekomen zijn, zal men de hand aan het werk slaan.

42

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 43

19 februari 1898 De gemengde commissie van de nieuwe kruidtuin, bestaande uit de heren Braun, burgemeester, Bruneel, schepen en Cloquet en Mac Leod, hoogleraars, heeft eenparig besloten de inrichting voor te stellen op de gronden van het park, begrepen tussen de Ledeganckstraat en de Fortstraat, met inbegrip van een deel van de hofbouwschool. De grote zwanenvijver zal benut worden voor het kweken van waterplanten en de brug blijft behouden. De staat komt voor drie vierden tussen.

13 februari 1899 De beheerder van de hogeschool heeft het schepencollege bericht dat de regering de verplaatsing van de kruidtuin naar het park heeft goedgekeurd.

11 maart 1899 Een onderzoek van commodo en incommodo is geopend aangaande de aankoop door de stad voor openbaar nut van eigendommen gelegen achter de Fortstraat, met het oog op de verplaatsing van de kruidtuin naar het park.

16 juni 1899 Een Koninklijk Besluit van 5 juni machtigt de gemeenteraad van Gent de vaste goederen te onteigenen welke nodig zijn voor de verwezenlijking van het plan om de kruidtuin naar het park over te brengen.

27 mei 1900 Men zal eerstdaags beginnen aan de nieuwe gebouwen van de kruidtuin achter de normaalschool, nabij de Ledeganckstraat.

20 oktober 1900 Men is aan de inrichting van de nieuwe kruidtuin begonnen. Het plaatsen van de afsluitingen en een monumentaal ijzeren hekken om de tuin af te scheiden van het park van de citadel werd toegewezen aan de heer Geleyn. Dit werk moet tegen mei 1901 voltooid zijn en zal ongeveer 36 000 frank kosten.

In het begin van deze maand is men begonnen aan de inrichting van een gebouw dat moet dienen tot woonst van de hoofdhovenier en zijn helper. Dit

43

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 44

werk werd bij aanbesteding voor 74 000 frank toegewezen aan de heer Poelman en zal tegen januari aanstaande voltooid zijn.

De onderneming van de lokalen wordt tegen 1901 in aanbesteding gelegd en de nieuwe kruidtuin zal gereed zijn begin 1902.

4 mei 1901 De afsluitingsmuur in het park langs de kant van de Ledeganckstraat is bijna geheel bekroond met een sierlijk hekken en laat nu goed de ruimte zien die door de inrichting van de nieuwe kruidtuin zal worden ingenomen. De aanbesteding van de nodige gebouwen voor de tuinkundige hogeschool zal weldra plaatshebben. Het bestek bedraagt 159 000 frank.

29 mei 1901 In de hogeschool heeft de aanbesteding plaatsgehad voor de gebouwen van de kruidtuin. De heer Martiny bood 153 485 frank, de heer D’ HavÊ 162 000 frank.

De heer Martiny heeft voor de opening zijn aanbieding per deurwaarder doen intrekken. De minister zal nu over de kwestie moeten beslissen.

30 juli 1901 De heer burgemeester deelde in de zitting van de gemeenteraad mee, dat de staat een toelage van drie vierden geeft in de kosten voor het bouwen en inrichten van de nieuwe kruidtuin en de eigendom van de tuin eist. Het onderhoud valt ten laste van de stad.

6 augustus 1901 In de zitting van de stedelijke raad volgde de bespreking over het verdrag met de staat aangaande de nieuwe kruidtuin.

De stad blijft eigenares van de grond die zij in overeenkomst van 10 februari ter beschikking gesteld heeft van de staat, om er het volle genot van te hebben als kruidtuin van de hogeschool, alsook van de omringende muur met afsluitingshekken.

De Belgische staat blijft eigenares van het kruidkundig gesticht en de andere gebouwen welke op het terrein reeds bestaan of nog dienen te worden opgericht.

De bomen op de grond van de kruidtuin zullen uitgedaan worden op de kosten

44

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 45

van de staat wanneer zij te oud zijn of hun verdwijning nodig wordt geoordeeld voor het aanbrengen van dicht struikgewas, graspleinen en wegenis of om broeikassen of andere gebouwen op te richten.

2 oktober 1901 Het gedeelte van de nieuwe kruidtuin waaraan thans begonnen is omvat de eigenlijke lokalen voor de hogeschool. De broeikassen en andere afhankelijkheden zullen eerst later worden aanbesteed. De gehele inrichting zal een oppervlakte beslaan van nagenoeg twee en een halve hectare.

De werken, aangenomen door de heer D’ Havé voor de som van 153 485 frank, moeten voltooid zijn tegen 1 januari 1903.

De gevel van het hoofdgebouw geeft uit op de Ledeganckstraat. Het bestaat uit een middendeel met twee verdiepingen en twee zijdelen met één verdieping. Het geheel is 47 meter lang en 40 meter diep, het middendeel 15 meter hoog.

De voorgevel zal opgetrokken worden in witte baksteen van Nieuwpoort, versierd met menige ornamenten. Op het gelijkvloers worden de boekerij, een laboratorium, een kabinet voor de leraars, een groot auditorium met amfitheater en een werkhuis ingericht, dat voortloopt onder het stelsel van trapbanken.

Aan de achterkant van de gebouwen komen de portierswoning en twee grote zalen voor de planten- en kruidenverzamelingen. De verdieping van het middengebouw zal nog twee laboratoria bevatten. Deze zalen zullen heel waarschijnlijk bij middel van het stelsel Hennebique onbrandbaar worden vervaardigd.

Aan het uiteinde van het hoofdgebouw strekt zich in schuine richting een tweede gebouw uit van 30 meter lengte en 11 meter breedte, dat een groot laboratorium bevat. Aan het uiteinde komt een versierde gevel met paviljoen en zitplaatsen welke uitgeeft op de door de kruidtuin ingenomen vijver, wat een zeer lief uitzicht zal aanbieden.

Bovenop dit gebouw komt een fraai torentje, gans in lood en op een hoogte van ongeveer 20 meter bekroond met een windwijzer.

De vouten van heel de inrichting zullen in gewone maar verschillend gekleurde baksteen zijn. De gebouwen worden bedekt met schalies in gele, zwarte en purperen kleuren, afgewisseld met keramiek waarmee allerlei figuren zullen worden gemaakt.

De prachtige gebouwen werden ontworpen door de kundige bouwmeester Louis Cloquet, professor aan de hogeschool, die ook gezorgd heeft voor de plans van de nieuwe klinieken aan de Bijloke en het posthotel aan de Korenmarkt. Ze zullen een bewijs te meer geven van zijn talent.

45

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 46

De werken worden met veel ijver voortgezet. Pas op het einde van augustus begonnen zijn bijna alle grondvesten van de hoofdgebouwen reeds tot boven de grond.

Men werkt voor het ogenblik met 40 tot 50 arbeiders, doch dit getal zal verhoogd worden zodra men aan de eigenlijke grote werken zal beginnen.

De heer burgemeester, die maandag van zijn reis in Rusland is teruggekeerd, heeft de werf bezocht en zijn voldoening uitgedrukt over de snelle vordering.

7 november 1902 In de maand februari 1901 heeft de stad mededeling bekomen van de plans welke door de bouwkundige Cloquet werden opgemaakt voor de gebouwen van het hogeschoolgesticht, verbonden aan de nieuwe kruidtuin.

Het schepencollege heeft dit ontwerp niet ten volle kunnen goedkeuren. Het heeft bij de regering uitdrukkelijk voorbehoud gemaakt over de algemene stijl, die stellig zal gehekeld worden.

Door het gebruik van zeer kostbare materialen zullen de gebouwen overigens veel meer geld kosten dan het behoeft. Het dak zal een buitengewone oppervlakte beslaan, hetgeen grote uitgaven aan onderhoud zal veroorzaken.

7 februari 1903 Een geschil tussen de stad en de staat over de broeikassen van de kruidtuin zal spoedig bijgelegd zijn. De tuin wordt over een paar jaren voor het publiek geopend.

17 mei 1903 Maandag heeft in de bijzondere school van de burgerlijke genie in de Plateaustraat de aanbesteding plaatsgehad voor het opbouwen van grote broeikassen voor de teelt van uitheemse planten in de nieuwe kruidtuin van de Ledeganckstraat. De heer Van Herreweghe van Gent deed met 168 412 frank de laagste aanbieding.

6 juni 1903 Het stadswater voor de hovingen van de kruidtuin zal geleverd worden tegen 600 frank per jaar. Voor de gebouwen tegen 20 centiemen de kubieke meter.

46

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 47

24 januari 1905 De heer Vander Linden, opzichter-beheerder van de hogeschool en Bruneel, schepen van de stad Gent, zijn wederzijds overgegaan tot de overlevering aan de stad van de gewezen kruidtuin op de Steendam en de nieuwe in het park aan de staat.

De nieuwe kruidtuin beslaat een oppervlakte van 3 ha 53 a, de oude was maar 1 ha 25 a groot. De beplantingsdienst is op de grond van de oude tuin dadelijk begonnen met de inrichting van een square, in afwachting dat men er de nodige straten aflijnt om er een nieuwe wijk te maken. In alle geval zal men de eeuwenoude bomen sparen.

5 augustus 1905 Zeventig dagbladschrijvers van verschillende landen brengen morgen te Gent een bezoek aan de merkwaardige gebouwen en de nieuwe kruidtuin in het park. De heer Mac Leod, bestuurder, zal hen opwachten en alle gewenste inlichtingen geven.

12 juni 1906 Reeds dikwijls is gevraagd waarom de nieuwe kruidtuin, aangelegd in een gedeelte van het park, niet zoals de vroegere op de Steendam voor het publiek geopend wordt. De heer Burvenich, leraar bij de hof- en landbouwschool, aanziet dit om verscheidene redenen als onmogelijk.

Hij zegt dat slechts een zeer klein deel zonder nadeel ter beschikking van het publiek kan worden gesteld. Hij heeft reeds een afschrik van een openbaar bezoek, als hij er aan denkt dat het zoontje van ĂŠĂŠn van zijn voorgangers dood viel, na in de tuin vergiftigd fruit te hebben geplukt en opgegeten.

Het bezoek aan de serren is ook moeilijk, doordat men elke groep bezoekers zou moeten doen vergezellen. De kruidtuin moet blijven wat hij is, een prachtige en zo volledig mogelijke verzameling. De toegang moet wel mogelijk worden gemaakt voor de personen die er uit wetenschappelijk belang heenkomen.

De heer Burvenich heeft er niets op tegen dat men de inrichting op zekere feestdagen laat bezoeken, maar ze voor het publiek openstellen is kostelijk voor de verwarming van de serren, nadelig voor degenen die willen studeren en gevaarlijk voor de kinderen die er aan schier onvermijdelijke ongelukken zijn blootgesteld.

47

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 48

17 augustus 1906 Voortaan zal op zondag van 8 uur ‘s morgens tot ‘s middags de kruidtuin toegankelijk zijn voor het publiek, met uitzondering van de serren, de oranjerie en het proefveld. Bij grote toeloop in het park zal de tuin gesloten blijven.

1 september 1919 De heer De Bruyne, schepen van de stad Gent en leraar aan de faculteit der wetenschappen van de hogeschool, had de gekwetsten van het hospitaal van Hoogstade die thans in het krijgsgasthuis van het Feestpaleis verblijven verzocht, een bezoek te brengen aan de kruidtuin, de serren en de verschillende lokalen welke onder meer de schone verzamelingen vruchten bevatten van een geheel leven van werkzaamheid door wijlen professor Mac Leod. De bezoekers werden geleid door de heer Arthur Impens, cultuuroverste, die hun alle gewenste inlichtingen gegeven heeft.

Op het ogenblik van afscheid deelde de heer Impens de gekwetsten mee dat het hun toegelaten is tekeningen of schilderijen te maken onder de frisse schaduw van de hof. De gekwetsten bedankten van harte allen die hun dat genoegen hadden gedaan.

2 juni 1921 De plantentuin van de hogeschool in het park van de citadel zal vanaf 5 juni ‘s zondags van 9 tot 12 uur weer voor het publiek toegankelijk zijn. Kinderen beneden de 12 jaar die niet in gezelschap zijn van volwassen personen worden niet toegelaten. Het is streng verboden de planten te beschadigen of honden mee te nemen.

20 juni 1923 De bond der oud-leerlingen van de staatshofbouwschool van Gent heeft vernomen dat de lokalen die thans in gebruik zijn door de tuinbouwschool, te beginnen van 1 september aan de normaalschool zullen afgestaan worden en er tevens sprake van is de tuinbouwschool af te schaffen.

De bond doet een oproep tot de openbare mening opdat die maatregel tegen het oudste gesticht van zijn soort niet ten uitvoer zou worden gebracht.

48

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 49

10 juni 1926 Vanaf 13 juni zullen zekere serren van de plantentuin iedere zondag van 9 tot 12 uur en iedere donderdag van 14 uur 30 tot 17 uur 30 voor het publiek openstaan.

Het is streng verboden bloemen, scheuten of planten weg te nemen.

Overtreders zullen vervolgd worden. Dit gebod is des te meer gewettigd, daar zekere giftige planten grote gevaren kunnen opleveren.

11 november 1931 Men is in het park volop bezig het gedeelte van de wal te reinigen nabij de brug aan de Emiel Clauslaan. Verscheidene karren zand en aarde zijn er reeds uitgehaald.

Werklieden zijn begonnen aan het afbreken van de broeikassen van de universitaire kruidtuin. Zij moeten alle tot op de grond gesloopt en daarna gemoderniseerd worden in beton in plaats van metselwerk. Alles zou toekomend jaar in december moeten voltooid zijn.

8 april 1933 Maandag 24 april, tijdens de FloraliĂŤn, zullen de nieuwe broeikassen in de plantentuin van het Botanisch Instituut der Rijksuniversiteit te Gent officieel in gebruik worden genomen. Er zal om 10 uur 30 vergaderd worden in de collegezaal, Ledeganckstraat 31.

26 april 1933 Bij de opening van de broeikassen in de plantentuin liet een rondgang in de nieuwe serren toe er de harmonische lijnen en de passende indeling van te waarderen. De grootste belangstelling ging natuurlijk uit naar de serre van de Victoria Regia, maar ook de kassen met agaven, cactussen, varens en palmen kregen veel aandacht.

Daarna werd de proeftuin in ogenschouw genomen, waar alles stelselmatig volgens soorten is ingedeeld en toen was het de beurt aan allerlei laboratoria, herbariums, boekenzalen en vooral de modellenverzameling die grotendeels aan professor Mac Leod te danken is.

49

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 50

11 januari 1935 Zaterdagavond is van 7 uur 30 tot 9 uur 30 de plantentuin toegankelijk voor het publiek. De wintertuin en de warme serren kunnen er bij elektrische verlichting bezocht worden. Ingang langs de Ledeganckstraat 35.

31 maart 1936 Het bestuur van de rijksuniversiteit van Gent laat weten dat gezien de bijval van het laatste avondbezoek aan de plantentuin, op 19 april de tropische serre elektrisch zal verlicht zijn en kosteloos voor het publiek open zal staan.

Toegang langs de Ledeganckstraat en de Emiel Clauslaan.

3 juli 1936 Vrijdag zal in de plantentuin van 21 tot 22 uur de bloeiende Victoria Regia te bezichtigen zijn. Alle serren zijn verlicht.

4 september 1937 De Rijksmiddelbare Tuinbouwschool, in 1847 opgericht, werd in 1889 ondergebracht in een vleugel van de staatsnormaalschool aan de Hofbouwlaan te Gent en in 1923 afgeschaft uit reden van spaarzaamheid.

In 1931 werd ze onder het bestuur van de heer Delbeke nieuwe levenskracht ingeblazen. In 1933 ging de school over naar het Ministerie van Onderwijs.

Dit feit was van overwegend belang voor het bestendigen van haar bestaan.

Het ministerie zag in dat de zetel van de wereldberoemde Gentse Floraliën een tuinbouwschool diende te bezitten, waardig aan haar vermaarde culturen.

Na 90 jaren bestaan beschikt de school eindelijk over eigen gebouwen, eigen terreinen en degelijk onderwijsmateriaal. In oktober zal de Gentse tuinbouwschool definitief worden ondergebracht in de nieuwe lokalen langs de Brusselsesteenweg te Melle op het gehucht Zwanenhoek, in volle centrum van het hofbouwbedrijf.

Erik De Keukeleire Fragmenten uit “De Gentse citadel en het Citadelpark - deel 1 (1819-1907)”, 340 pagina’s en “deel 2 (1908-1940)”, 320 pagina’s, oktober 2004, uitgaven in eigen beheer.

50

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 51

GENT EEN FRANSTALIGE STAD?

Dit plezant stukje werd ons toegestuurd door de heer Erik Platteeuw.

Dat is ze in elk geval vele jaren geweest. Al wie op de maatschappelijke ladder een trap hoger stond dan de gewone arbeider was Franstalig. Ook alles wat een publiek karakter had. Dat Frans was vaak een zeer gebrekkige vertaling van het Nederlands. Een sprekend voorbeeld waren de straatnamen.

Onderstaande straatnaam moest de vertaling zijn van de Ketelvest.

Het gesproken Frans was doorspekt met Gents dialect. En omgekeerd was het gesproken Nederlands vaak Gents dialect doorspekt met Franse woorden.

Willem Elsschot zat eens in een café op het Sint-Baafsplein en noteerde een gesprek gevoerd door enkele dames aan een naburige tafel:

Tiens, monsieur de Dottenijs, oh, bonjour madame Matthijs.

Alles wel? Non d’un chien.

En de kinderen? Oh très bien.

Maar wat zie ik in een wip?

Is dat niet dien vuilen type?

Joat. Hij is‘t, ce sale vendu.

Cache moi sous ton paraplu.

Wat verkocht diene salaud?

Mais aux Boches des marrons chauds.

On m’a dit du wijnazijn.

Moet toch t’ een of ‘t ander zijn.

Ouf, hij is nu gepasseerd?

Ik was danig gegeneerd.

51

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 52

Is hij niet geacquiteerd?

Joajij, hij wordt gedecoreerd.

Pas un mot, ma chère Loulou.

Ik houd ook mijn muile toe, want ‘k ben lelijk geëmbèteerd: zo vlak naast ons gepasseerd.

Niemand is nog gerust in Gent met diene vuile vieze vent.

Bien des choses, madame Matthijs.

Au revoir, de Dottenijs.

DOCUMENTATIECENTRUM

Op 2 april 2005 werd het Bestuur van het Documentatiecentrum als volgt vernieuwd: Ere-voorzitter : André Verbeke (Gent) Voorzitter : Bert Vervaet (Zaffelaere) Ondervoorzitter : Louis Gevaert (Destelbergen) Secretaris : Martine De Raedt (Wervik) Penningmeester : Miet De Groote (Destelbergen) Bibliothecaresse : Angèle Van Geluwe-Eggermont (Gent) Overige leden : Marcel Vander Straeten (Gent), Roger Poelman (Sint-Amandsberg), Hubert De Vos (Sint-Amandsberg) De Algemene Vergadering omvat, naast de reeds vermelde leden van de Raad van Bestuur, ook nog Christiane Van Winckel (Gent), Hugo Collumbien (SintAmandsberg), Geert Geers (Eeklo).

52

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 53

OPROEP TOT MEDEWERKING Eind 2001 verscheen onze publicatie “Indices op de ‘Ghendtsche Tydinghen’ (1972-2000)”. Eind 2006 hopen wij daarop een vervolg uit te geven dat de jaren 2001-2005 zal overspannen. Onder onze lezers zijn er ongetwijfeld meerdere die veelvuldig en intensief de Indices zullen geraadpleegd hebben.

Waaruit volgt dat de gebruikers eventueel anomalieën, tekortkomingen en missingen genoteerd hebben.

Graag werden wij daarvan op de hoogte gesteld om daar in de toekomst rekening te kunnen mee houden.

Mochten er ontbrekende of synoniemen gevonden worden op de bestaande trefwoorden dan zullen wij dit graag inlassen.

Nieuwe ideeën of suggesties die kunnen leiden tot een nog betere bruikbaarheid van de “Indices” zijn welkom op ons adres: Heemkundige Kring Gent Koggestraat 14 - 9000 Gent.

VEREREMERKING Onze Kring is sedert zijn stichting in 1972 aangesloten bij het Verbond van Heemkundige Kringen in Oost-Vlaanderen, nu geheten Heemkunde OostVlaanderen V.Z.W., en waarbij de meeste Oostvlaamse heemkringen zijn aangesloten.

Het Verbond werd gesticht op 28 november 1964 en bestaat dus 40 jaar. Om dit te herdenken werd er een Academische zitting gehouden te Wichelen op 15 oktober 2005 waarbij er onder meer een eremetaal en een oorkonde werden uitgereikt aan al de bestuursleden van de kringen die minstens gedurende 25 jaar en ononderbroken een bestuursmandaat hebben uitgeoefend.

In onze Kring kwamen daar 4 personen voor in aanmerking, nl.: - Hugo Collumbien sedert 22/10/1972 - André Verbeke sedert 22/10/1972 - Mevr. Angèle Van Geluwe-Eggermont sedert 15/01/1975 - Jo Bombay sedert 12/01/1980 De eerste twee oefenden reeds een bestuursfunctie uit sedert de stichting van de Kring op 12 mei 1971 als een feitelijk onafhankelijke vereniging met een bestuur.

53

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 54

GENTSE MEMORIEDAGEN: 31 JULI - 1-2 AUGUSTUS

31 Juli 1537 Secularisatie van de St.-Baafsabdij.

De Abdij werd in 1536 omgezet in een Collegiale. De Pauselijke bul daaromtrent dateert van 24 Juli 1536. Keizer Karel verklaart de Pauselijke bul uitvoerbaar op 18 Oktober 1536. Ze wordt officieel uitgevaardigd op 7 Februari 1537. De eigenlijke secularisatie vindt plaats op 31 Juli 1537.

De monniken worden kanunniken en doen afstand van de regel van Benedictus. De abt wordt prior, de prior deken, de proost cantor.

31 Juli 1781 Inhuldiging op de Vrijdagmarkt van Jozef II als Graaf van Vlaanderen.

Hij zelf was niet aanwezig, de eed werd afgelegd door Hertog von SaksenTeschen.

31 Juli 1786 Geboorte van de kunstschilder Pierre Van Hanselaere.

Deze leerling van Pierre Van Huffel was een tijdlang werkzaam in het atelier van Louis David in Parijs en trok vervolgens naar Italië waar hij 13 jaar zou blijven. In Napels was hij een aantal jaren hofschilder.

Bij zijn terugkeer in zijn geboortestad werd deze uitstekende portretschilder benoemd tot leraar aan de Academie waar hij een markante invloed uitoefende op zijn talrijke leerlingen. Een onder hen was Theodoor Canneel.

In 1835 kocht hij het lokaal van de “Sodaliteit” in de Korte Meire en had er een 10-tal jaren zijn atelier. Hij overleed op 10 Maart 1862.

31 Juli 1814 De 5 Amerikaanse onderhandelaars (Amerikaans-Engels Vredesverdrag) installeren zich in het hotel Schamp in de Veldstraat, daar waar nu het huis Caron is.

54

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 55

31 Juli 1819 Jozef Guislain promoveert tot Dokter in de Geneeskunde aan de Universiteit van Gent. Hij werd geboren op 2 Februari 1797 in een kunstminnende familie en het was de bedoeling dat de jonge Jozef die veel talent bezat voor tekenen architect zou worden.

Tijdens het bezoek aan een vriend die geneeskunde studeerde ontdekt hij zijn ware roeping. Hij laat het tekenen varen, assimileert op korte tijd het Latijn en begint zijn studies aan de “Ecole de Médecine”. In 1817 gaat hij over naar de pas gestichte Universiteit en promoveert er 2 jaar later.

De jonge Guislain wordt diep geschokt en komt in opstand tegen de onmenselijke manier waarop krankzinnigen behandeld worden: geketend opgesloten in een stinkend hok worden ze bij de minste weerstand geslagen en behandeld zoals men het gevaarlijkste dier nog niet zou behandelen.

Heel zijn leven zal hij een verbeten strijd voeren voor de lotsverbetering van deze ongelukkige mensen. Hij doet baanbrekend werk op het gebied van de hervorming en de humanisering van de verpleging van geesteszieken.

In 1828 wordt hij Hoofdgeneesheer van de Gentse krankzinnigengestichten.

In 1835 wordt hij Professor van Physiologie aan onze Universiteit, nadat Professor Jozef Kluyskens, in naam van heel de Faculteit, er bij de Regering op aangedrongen had hem te benoemen. In het verzoekschrift werd er gezegd dat daardoor de wens van allen in vervulling zou gaan.

Zijn wetenschappelijke werken volgen nu elkaar in snel tempo op en verwekken overal sensatie.

Enkele jaren vóór zijn dood wordt één van zijn dromen verwezenlijkt: de bouw van het krankzinnigengesticht dat later zijn naam zou dragen. De plannen ervan werden ontworpen door de niet gediplomeerde architect Jozef Guislain.

Jarenlang was hij Voorzitter van de Gentse “Société de Médecine” en in 1842 werd hij lid der Academie van Geneeskunde, later ook van de Keizerlijke Academie te Parijs.

Hij stierf op 1 April 1860 en werd begraven op het Campo Santo.

Nog heel wat herinnert aan hem in Gent: buiten het Guislaingesticht hebben wij ook nog een Guislainstraat, een Guislainbrug en een Guislainstandbeeld dat ingehuldigd werd 27 jaar na zijn dood. In 1960 werd een gedenkplaat onthuld aan zijn huis in het Engelandgat; ze werd geschonken door de Gentse psychiater Dr. Evrard.

Als blijk van erkentelijkheid en waardering schonken zijn studenten hem in 1855 een marmeren borstbeeld dat gemaakt werd door Antoon Van Eename.

55

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 56

31 Juli 1828 Geboorte van de componist-dirirgent-musicoloog August Gevaert.

Wat vandaag niet meer mogelijk is, kon toen nog. In die tijd werden talentvolle jongeren niet geblokkeerd door artificieel opgedrongen barrières; zij mochten vrij ontwikkelen. Als 13-jarige knaap studeert August klavier, harmonie en compositie aan het Gents Conservatorium. Op zijn 15e wordt hij orgelist in de Jezuïetenkerk. Op zijn 19e krijgt hij de prijs van de “Société des Beaux-Arts” voor zijn Vlaamse cantate “België” en kaapt hij “en passant” de Prijs van Rome weg met zijn “Le Roi Lear”.

De studietoelagen aan deze prijs verbonden brachten hem gedurende enkele jaren in Frankrijk, Spanje, Duitsland en Italië.

Hij is 20 jaar als zijn opera “Hughues de Somerghem” in Gent gecreëerd wordt, 21 als zijn opera-buffo “La Comédie à la Ville” dezelfde eer te beurt valt. Een mooie palmares voor iemand die pas meerderjarig is geworden. Hij zou een 10-tal lyrische werken componeren.

In 1852 gaat hij in Parijs wonen, maar nu en dan komt hij toch eens over naar Gent.

In 1857 wordt hij Muziekdirecteur van de Parijse Opera.

In 1871 (hij is dan 43 jaar) komt hij terug naar België om Fétis op te volgen als Directeur van het Brussels Conservatorium, een functie die hij zou uitoefenen tot aan zijn dood. Bij zijn benoeming brachten de “Melomanen” hem een serenade.

Onder zijn leiding werd het peil van het muziekonderwijs gevoelig opgetrokken. Hij stichtte de “Société des Concerts du Conservatoire” waarmee hij een grote invloed uitoefende op het Brussels muziekleven dat voornamelijk gericht was op Frankrijk. Voortaan kon men ook Bach, Beethoven, Händel en andere Duitse componisten horen.

Werken van Gevaert worden nog regelmatig uitgevoerd, want van wie dacht u was “Vers l’Avenir”, “Naar Wijd en Zijd” en de fameuze “Arteveldecantate”?

Van niemand minder dan van August Gevaert.

Hij stierf te Brussel op 24 December 1908.

Alhoewel geboren in Huise was de naam Gevaert toch zeer goed bekend in Gent, mede door het feit dat zijn broer Vitus hier een gekende pianofabriek had.

31 Juli 1849 Dood van Norbert Cornelissen.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2004 - nr. 6 - blz. 379-380.

56

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 57

31 Juli 1889 Geboorte van Frans Masereel.

Een van die Gentenaars die toevallig elders geboren werden, namelijk in Blankenberge waar zijn ouders tijdelijk verbleven.

Na zijn middelbare studies ging hij naar de Academie waar hij lessen volgde bij Jules De Bruycker. Zijn leraar bracht hem de liefde bij voor Gent, voor zover hij die nog niet bezat. Na enkele jaren zei de Directeur van de Academie, Jean Delvin,: “Masereel, gij kunt hier niets meer leren, ga op reis.”

Iets wat hij dan ook deed. Waar heeft hij overal niet gezeten? Zijn impressies telkens achterlatend onder de vorm van tekeningen of houtsneden.

Frans Masereel (1889-1972)

Deze geëngageerde kunstenaar vocht tegen onrecht, de macht van het geld en van de wapens, het materialisme. Zijn productivtiteit was enorm, op 3 jaar tijd maakte hij, enkel maar voor een Zwitsers dagblad, 2.000 tekeningen. Hij illustreerde werken van Villon, Maeterlinck, Maupassant, Walt Whitman, Streuvels, Charles De Coster, Verhaeren, etc.

De cosmopolitische Masereel heeft eens verklaard dat hij gelukkig geweest was het kleinzielig en bekrompen België te kunnen verlaten, maar dat was toch maar één aspect van zijn verhouding met België, want uit zijn oeuvre 57

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 58

“Mijn Land” blijkt duidelijk dat deze uitspraak toch wel moet genuanceerd worden.

Van 1914 tot 1922 woonde hij in Genève. Hij vertrok dan naar Parijs en ging vervolgens wonen in een vissersdorpje nabij Boulogne-sur-Mer. In 1936, bij het uitbreken van de Burgeroorlog in Spanje, vertrekt hij naar dit land. Twee jaar voordien had hij zich lid laten maken van de “Association des Ecrivains et Artistes Révolutionnaires”.

Hij maakte reizen door Rusland en China en ging zich, na de capitulatie van Frankrijk in 1940, vestigen in Avignon. In 1950 gaat hij definitief wonen in Nice, niet in een van die grote villa’s, maar op de 4e verdieping van een pand zonder lift in het oud havenkwartier.

Gedurende zijn leven was hij meer bekend in het buitenland dan in zijn eigen land.

Toen Pierre Kluyskens eens een reis maakte naar Rusland belandde hij in een fabrieksbibliotheek. Toen de arbeiders waarmee hij een gesprek voerde vernamen dat hij van Gent kwam, riepen ze verrast: “Ah! de stad van Masereel.”

Hij had soms moeilijkheden met België, dan nam Gent toch een apart plaatsje in in zijn hart, want op zijn sterfbed drukte hij de wens uit in Gent begraven te worden. En dat hij toch wel een èchte Gentenaar was, blijkt duidelijk uit een interview dat de B.R.T. destijds van hem afnam. Toen men aan de man die het grootste deel van zijn leven in het buitenland had doorgebracht, vroeg: “Spreekt u ook Nederlands?”, antwoordde hij: “Nîen-aok, maor ‘k spreke goe Gèns.”

Frans Masereel stierf te Avignon op 3 Januari 1972 en werd op 8 Januari begraven op het Campo Santo.

1 Augustus 1856 Geboorte van Armand Heins als zoon van de steendrukker Nikolaas.

Hoeveel honderden etsen, litho’s, tekeningen, aquarellen, schilderijen deze fijnzinnige kunstenaar ons achtergelaten heeft kan niemand bij benadering vertellen.

Er zullen wel niet veel Gentse historische gebouwen zijn of schilderachtige hoekjes, die niet door hem werden uitgebeeld.

Maar ook het Vlaamse landschap was een dankbaar en geliefd onderwerp voor hem, want naast zijn “Album du Vieux Gand” was er ook nog een reeks van 120 litho’s ondergbracht in zijn “Vieux coins de Flandre”.

Zijn talent was zo opmerkelijk dat hij op 20-jarige leeftijd reeds medewerker was van het prestigieuze Franse tijdschrift “L’Illustration”.

58

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 59

Armand Heins (1856-1938)

59

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 60

Hij werd ook zeer gewaardeerd als decorateur. Hij versierde o.m. de Schermzaal van de St.-Michielsgilde, de 15e eeuwse zaal van de Achtersikkel, de Arsenaalzaal van het Stadhuis, de vergaderzaal van de Vlaamse Academie, lokalen van het Hôtel Faligan, de concertzaal van het Conservatorium, de grote zaal van de Beurs, etc.

Ook belangrijk waren zijn activiteiten op historisch gebied. Samen met Paul Bergmans ligt hij aan de basis van de “Inventaire Archéologique de Gand”.

Deze historische documentaire fiches over het Gents patrimonium werden opgesteld door specialisten. De meest vruchtbare onder hen was Armand Heins die niet alleen 118 van de 570 fiches voor zijn rekening nam, maar ook nog vele anderen illustreerden. Wanneer wij vandaag nog zo goed ingelicht zijn over tal van archeologische details van menig Gents gebouw, dan is dat te danken aan Heins die alles direct optekende en tekende.

Citeren wij terloops zijn leeuwenaandeel in de voorbereiding van de Sectie “Oud Vlaanderen” in de Wereldtentoonstelling van 1913 en van de historische optocht van de St.-Michielsgilde in hetzelfde jaar.

Het was onvermijdelijk dat Armand Heins als warme verdediger van ons patrimonium, zou zetelen in de “Stedelijke Commissie voor Monumenten en Stadsgezichten”. In een periode toen deze Commissie nog uitsluitend bestond uit prestigieuze figuren en men er toen nog geen behoefte aanvoelde om na iedere gemeenteraadsverkiezingen de samenstelling ervan te wijzigen om ze aan te passen aan de verkiezingsuitslagen. Men beschouwde het toen als vanzelfsprekend dat monumentenzorg en de verdediging van ons cultureel bezit een zaak was die boven en buiten alle politiek stond.

Hij stierf vrij eenzaam in het gesticht in de Molenaarstraat op Kerstdag 1938.

1 Augustus 1884 Geboorte van kunstschilder Henri De Budt.

De joviale, optimistische en dynamische Henri De Budt was een kunstschilder die nu in de vergetelheid begint te geraken. Volledig ten onrechte trouwens. Hij studeerde aan onze Academie en bekwaamde zich niet alleen in het tekenen, maar ook in het schilderen, het etsen, het steendrukken.

Bij het begin van de oorlog 1914-1918 was hij betrokken bij de verdediging van Antwerpen, maar werd daarna geïnterneerd in Holland. Dat belette hem niet een merkwaardige kunstbedrijvigheid aan de dag te leggen in het interneringskamp.

Gedurende een halve eeuw zou hij ontelbare doeken en etsen maken van zijn geliefd Gent en van de schilderachtige Oostvlaamse landschappen.

60

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 61

Misschien hebben oudere van onze lezers nog zijn atelier bezocht op de Lievekaai 6. De muren hingen er vol met Gentse stadsgezichten: de Lievebrug (dat kon niet missen) met op de achtergrond het Gravensteen, de Muinkkaai met een binnenschip in de optrekkende ochtendnevel, stijlvolle gevels, oude waterlopen, stemmige volkswijken.

Wanneer men daar binnentrad was het meteen duidelijk dat hier een artiest leefde met een ingeboren gevoel voor schoonheid en die het talent bezat het weer te geven. Twee kwaliteiten die helaas te vaak ontbreken bij hedendaagse kunstenaars.

Maar hij werd vanzelfsprekend niet alleen geboeid door zijn Gentse hoekjes, hij maakte ook prachtige Schelde- en Leielandschappen, en op andere doeken ontdekt men de typische sfeer van de Denderstreek, het Meetjesland, de Vlaamse Ardennen.

Gontran Van Severen kon terecht schrijven dat zijn werk een onuitputtelijke schat is die aanleunt bij deze van Armand Heins, Jacques Bergmans, Herman Verbaere en Nojorkam.

In 1964, toen hij 80 jaar werd, werd hem een verdiende hulde gebracht door talrijke vrienden. Dit gebeurde tijdens een Academische zitting in het Gouvernementshotel; ze werd gevolgd door een retrospectieve van zijn werk.

De feestredenaar, Professor Paul De Keyser zei: “Indien één Gentenaar van zijn generatie een warme hulde verdient, dan is het wel de Gentse volksjongen Henri De Budt.”

Henri De Budt overleed in 1967.

1 Augustus 1886 Opening van het zwembad Van Eyck.

De Brusselse ingenieur van Duitse origine Edward Zollikofer en de Gentse achitect Edmond De Vigne sloten een conventie af met de Stad waarbij zij de concessie kregen voor de bouw en de exploitatie van een zwembad.

Enkele voorwaarden waren dat deze instelling na 44 jaar eigendom zou worden van de Stad, dat de politie-agenten en de pompiers ‘s morgens vóór 10 uur gratis mochten zwemmen en dat een voormiddag zou voorbehouden worden voor de leerlingen van de stadsscholen.

De namen Zollikofer en De Vigne waren hier goed bekend, die 2 hadden hier immers enkele jaren voordien grootse werken uitgevoerd, namelijk de rechtstreekse verbinding van de Zuidstatie met het stadscentrum.

Zij stonden hun concessie af aan een nieuw opgerichte maatschappij “La S.A. des Bains et Lavoirs publics de Gand”.

61

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 62

Het bad zou gebouwd worden bij de nieuwe bruggen over de Schelde en de Visserij en - konden wij lezen - “de bouwingen zullen een lief voorkomen hebben en een wezenlijke verfraaiing van dien wijk zijn.”

Er werd onmiddellijk gestart met de bouw van het zwembad dat een lengte kreeg van 37 m., een breedte van 15 m. en een diepte die ging van een halve meter tot 3,5 m.

De bouw van dit zwembad was een goede zaak want aldus kon een gezonde sport beoefend worden zonder risico’s. Dezen die voordien wilden zwemmen deden dit op eigen risico op meestal verboden plaatsen in de Leie, de Schelde en de dokken. Gedurende de zomermaanden waren verdrinkingen dan ook dagelijkse kost. De onzuiverheid van die waterlopen wat toen wel niet wat het nu is, maar toch...

In de Van Eyck was de zuiverheid van het water dat permanent ververst werd, gegarandeerd. Bovendien bezat het een aangename temperatuur want warm water werd geleverd door de nabijgelegen textielfabriek van Lousbergs op de Reep.

Het geheel kwam er in 2 jaar en op zondag 1 Augustus 1886 was de grote dat dan eindelijke aangebroken. Het werd een overrompeling en dat er die dag enorm veel gezwommen werd staat buiten kijf: om 16 uur moest men het bad sluiten omdat er geen zwembroekjes meer waren, men had er toen 889 verhuurd.

Het oudste zwembad van ons land onderging nadien talrijke verbouwingen.

1 Augustus 1893 Ontbinding van de Balboogmaatschappij “Nemrod”.

De balboog was een soort kruisboog met een holle buis i.p.v. een gleuf.

Daarmee werden loden balletjes afgeschoten.

De maatschappij werd gesticht in 1843 door Leon de Saint-Genois, de broer van Jules. Vanaf 1844 oefende men met deze “arbalète à jalet” op een terrein aan de Visserij. In 1846 zat men reeds in een nieuw lokaal in het Straatje van Berouw en in 1848 verhuisde men naar de Goudstraat in een deel van de oude suikerraffinaderij van P. De Vos. Vanaf 1852 waren er ook bolderswedstrijden en vanaf 1864 werd er ‘s winters ook gekaart.

In 1872 verhuisde men naar de Garenmarkt en in 1882 zat men in het “Hôtel d’Allemagne” op de Koornmarkt.

In 1893 waren er nog slechts 6 leden, wat aanleiding gaf tot de ontbinding.

62

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 63

1 Augustus 1965 Invoering van de “Blauwe Zone” in Gent

2 Augustus 1795 Franse troepen bezetten de Koornmarkt, de Kouter en de Vrijdagmarkt, tengevolge van de onlusten die zijn uitgebroken. De armoede is zo groot dat het volk de bakkerijen heeft geplunderd.

2 Augustus 1805 Dood van Charles Joseph De Graeve.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 1989 - nr. 1 - blz. 56-61

2 Augustus 1824 Geboorte van Willem Rogghé.

Hij werd geboren in Aalst, maar toen hij nog klein was kwamen zijn ouders naar Gent wonen. Zoals dat in die tijd gebruikelijk was moest de kleine zo vroeg mogelijk gaan werken om bij te dragen tot het gezinsinkomen.

Wij vinden hem bijgevolg als 10-jarige terug bij “De Gazette van Gent” in de Veldstraat waar hij de stiel van letterzetter leert. Hij moet op een bankje gaan staan om aan de “steen” te kunnen.

Willem mocht dan wel klein zijn, maar dom was hij zeker niet. Hij las alles wat er onder zijn ogen kwam en evolueerde van een bekwame letterzetter tot chef van de drukkerij, redacteur en tenslotte hoofdredacteur van “De Gazette van Gent”.

Maar Rogghé had ook letterkundige interesses en ambities en in 1856 opent hij de eerste Vlaamse boekhandel in Gent. Hij gaf het anticlericaal blad “Baas Kimpe” uit en de bijtende teksten die daarin te lezen stonden vloeiden uit zijn pen.

Met enkele “Fonteinisten” stichtte hij in 1845 een zangmaatschappij die zou bekend worden als het “Willemsgenootschap”.

Hij publiceerde gedichten, volksliederen, verhandelingen over kunst en geschiedenis en werkte mee aan andere tijdschriften. In 1890 verschijnt zijn boek “Het Nederlandsch Toneel te Gent.”

63

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 64

In 1865 had hij “De Gazette van Gent” verlaten omdat zijn boekhandel en zijn andere activiteiten te veel tijd in beslag namen.

Liberaal gemeenteraadslid van 1879 tot 1884 was Rogghé ook Hoofdredacteur van het blad “De Goudmijn des Landmans.” Op de titelpagina stond een koe afgebeeld wat voor gevolg had dat het blad weldra bekend werd als “De Koe”. In feite was het een liberaal propagandablad voor het platteland en Rogghé bekent: “Daarin werden veel artikels over landbouw, veekweek gegeven, maar die dienden alleen als verguldsel van de politieke pillen die ik mijn lezers zocht te doen slikken.” Hij bekloeg er zich over dat de volharding niet de voornaamste kwaliteit was van zijn jonge medewerkers, want na een 6-tal weken was hij alleen nog de voeder van de koe. Na 6 jaar hield hij het voor bekeken, wat meteen het einde betekende van dit blad.

Willem Rogghé stierf op 30 September 1896. Zijn boekhandel werd overgenomen door Julius Vuylsteke.

2 Augustus 1895 Geboorte van Edmond Boonen.

Deze poëtische apotheker van de Begijnengracht stichtte in 1950 de vereniging “De Vrienden van het Oud Begijnhof”. Hij zou er tot aan zijn dood de Voorzitter van zijn.

Als vurige verdediger van ons cultureel patrimonium was hij niet alleen lid van “De Vrienden van Oud Gent”, maar hij zetelde ook in de “Commissie van Monumenten en Stadsgezichten”.

Hij schreef een boek met aforismen, een toneelstuk en verschillende bundels verzen (voornamelijk in het Frans).

Hij stierf op 3 Maart 1977.

Hugo Collumbien

64

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 65

BIBLIOGRAFIE

Een bijzonder imposante publicatie is de “Biografie van Hendrik Jozef Elias”.

Zij is van de hand van Pieter Jan Verstraete (een schrijfmachine die tot hiertoe 22 boeken gepubliceerd heeft).

Volledigheid in een biografie is waarschijnlijk onmogelijk, maar deze begint ze toch wel te benaderen. De auteur had het privilege inzage te kunnen krijgen van het volledig archief van Elias dat berustte bij zijn advocaat Meester Frans Van der Elst.

Dit archief bevatte o.m. tienduizenden steekkaarten, duizenden brieven en manuscripten, herinneringen aan en portrettering van tijdgenoten. Vanuit de gevangenis schreef Elias aan Van der Elst 975 (!) brieven, waarvan sommigen meer dan 30 bladzijden telden.

De auteur ging ook ander bronnen opzoeken in archieven en bibliotheken en bij steeds schaarser wordende tijdgenoten van Elias. Het zal bijgevolg geen verwondering baren dat hij er 8 jaar over deed om deze biografie samen te stellen.

Het boek is vlot geschreven en eens dat men er aan begint zou men het ineens willen uitlezen, iets wat uiteraard onmogelijk is wegens de omvang van het werk.

Men komt nog eens tot de vaststelling dat veel biografieën boeiender lectuur zijn dan veel romans.

Het boek niet willen lezen omdat het gaat over een “collaborateur” zou niet verstandig zijn. De geschiedenis gaat over feiten en of die nu positief of negatief zijn voor het behandeld onderwerp speelt daarbij geen enkele rol.

Deze biografie betekent alleszins een verrijking van de geschiedenis van de bezetting en van de collaboratie in Vlaanderen.

Jongeren zullen er waarschijnlijk minder aan hebben en het misschien saai vinden, maar voor de ouderen die de oorlog en de bezetting meegemaakt hebben is het bijzonder interessant. Zij komen er veel figuren in tegen die zij gekend hebben en gebeurtenissen die zij meegemaakt hebben en ze ontdekken er veel in van wat achter de coulissen gebeurde en waarvan zij geen enkel vermoeden hadden.

Het boek bestaat uit 2 delen. Deel 1: “Van Historicus tot Burgemeester. 19021942”. Deel 2: “Van VNV-Leider tot Historicus. 1942-1973.”

Deze 2 boekdelen werden gedrukt bij “Groeninghe” in Kortrijk en tellen samen 1238 bladzijden en een 150-tal foto’s. Formaat: grosso modo 15 x 22 cm. Prijs: 70 euro (2.824 fr.). Te verkrijgen in de boekhandel.

65

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 66

Eventueel bijkomende inlichtingen te verkrijgen bij de auteur Pieter Jan Verstraete - Burgemeester Danneelstraat 83 te 8500 Kortrijk.

Dat is misschien nu iets minder het geval, maar zo’n halve eeuw geleden was FOBE een zeer vertrouwde naam in Gent. Dat werd dan onmiddellijk geassocieerd met “notarissen”, maar het was natuurlijk meer dan dat.

Van de hand van Jacques en Martine Willemot is nu een boek verschenen “La Famille Fobe de Hamme.”

Het begint inderdaad in Hamme in 1564. Over deze familie is zo veel te vertellen dat het een boek geworden is van 278 bladzijden. Het kon niet anders of men komt er ook veel andere namen tegen die bekend zijn in het Gentse.

Het boek heeft een formaat van 20,5 x 29,5 cm. en telt een 300-tal afbeeldingen.

Het kost 40,00 euro (1.614 fr.) en kan bekomen worden door overschrijving op rekening 290-0015983-96 van Dr. Jacques Willemot - Pacificatielaan 87 te 9000 Gent.

Van de onvermoeibare heer A. De Schepper (Evergem) ontvingen wij 3 volumes interessante lectuur. Hij heeft “De Autotoerist” van 1970 grondig uitgepluisd en van alles dat betrekking heeft op Gent een fotocopie genomen. Alles methodisch en keurig opgeplakt op grote bladen.

Een eerste deel gaat over het theaterleven: NTG - Arca - Opera - Vertikaal Jeugdtheater, etc, etc.

Het tweede deel behandelt de tentoonstellingen in Van Eyckstudio. Het derde bevat allerlei nieuws. Aanwezig in het D.C. Nauwelijks een paar weken later stuurde hij ons een geordende selectie van artikels verschenen in hetzelfde tijdschrift in 1971.

Daarin komen wij figuren tegen zoals Ghislain Mahy, Leo Poppe, KarelLodewijk Ledeganck, Jean Ray. Verder nog het theaterleven in Gent, allerlei over Gent, kunstenaars in de Van Eyckgalerij, etc.

Deze keer mooi ingebonden zodat het de allure krijgt van een echt boek.

H.C.

66

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 67

VRAAG EN ANTWOORD

Vraag van de heer W.L. Braeckman De hier gereproduceerde postkaart met witte afbeelding op zwarte achtergrond maakt deel uit van een niet-genummerde serie. Hoeveel kaarten deze serie omvatte is mij niet bekend. Wel bezit ik er naast de hier afgebeelde nog twee van.

Ze zijn getekend door Wery Willy en gedateerd “Gand 1918�. Bovenaan staat een Franse tekst die verwijst naar de eerste Wereldoorlog.

Wie kent deze serie en wie was de tekenaar? Was hij een Gentenaar zoals de lokalisering doet vermoeden? Zijn er biografische gegevens over hem bekend? Is het afgebeeld personage (wat draagt die in zijn handen?) een denkbeeldige of een historische figuur?

67

Binnenwerk jan/febr. 2006

27-06-2007

14:42

Pagina 68

GÊNSCHE PRÂOT

Stientse de pompîer stond alle daoge te kijke nâor de nieuwe gordijnen die Max stond te schildere in de komede.

Max hao da sebiet in de mot; want Max en es nie allîenlijk ne grûuten artiest, maor hij es ûuk ne slimme kirrel!

- Diene pompîer, zeid hij in zijn eige, es ne veint mee gevoele. ‘t Er zijn ezûu soms van die simpele meinsche wâor da de keunsten effenaf ingeboren es; mâor die hulder vokaose mankeere.

- Stientse, zei Max op ne morgend, kende gij iets van schildere?

- Ikke? nie vele, menhîere Max, ‘k en hê nie anders geweest aos klakpoter; mâor ‘k wete toch wat dat er es van al die dijnge, van koeleuren in vernis inzûuvûurt, in ‘k hê wel gezien wat dat er dâor inzit.

Dâormee ging Stientse wig in Max wirktege vûurt.

Aos nu de gordijnen af was, wier ze g’expozeerd veur ‘t publiek. ‘t Was e mîesterstuk! Max kreeg veel komplementen in hij was in zijne zevensten hemel.

- Kom, Stienste, zeid hij tege de pompiêr, me gâon der en goeie pinte opzette.

- Dat es ‘t affire, zei Stientse, in ze trokke te gaore nâor d’hirbirge.

- Awèl, zei Max tege de pompîer, gij die nu en beetse kender zijt, g’hêt er nu van ‘t begin tot ‘t einde bijgestâon, wa peisd’er gij nu af?

- Ikke? zei Stientse, awèl, menhîere Max, ‘k hêd er dikkels op gepeisd, ik ‘k zei ezuu in mijn eige: da die storse van zeleve moest brande, ‘t zoe wrîe stijnken in de komede!...

- Mercie, zei Max, in hij liet de pompîer zitte.

Jan Cleppe

68

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 69

GHENDTSCHE TYDINGHEN Tweemaandelijks Tijdschrift van de Heemkundige en Historische Kring Gent V.Z.W. 35e jaargang nr. 2 maart-april 2006

INHOUD - Luc Devriese: De Gentenaars: Eerst “Heren”, pas later “Stroppen” (vervolg en slot).

- Victor van der Haeghen: Inventaire Archéologique: De drukken van Lambrecht.

- Pierre Kluyskens: Josse Delehaye.

- Alfons Van Werveke: Het Heilig graf van Willem Hughe in St-Baafs te Gent.

- Mevr. M.J. Keppens-Dentandt: Van Baardemaker tot Barbier.

- Erik De Keukeleire: Haalt de tunnel aan de Voskenslaan de honderd niet?

- Roger Tuytschaever: Elf Gentse bakkers aan de eer tijdens een plechtige vergadering op het Stadhuis van Gent. Donderdag 2 maart 1944.

- Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 3-4-5-6-7 Augustus.

- Frank O. Ödberg: Enkele anekdotes in verband met het standbeeld van Albert I - Quizmaster: Oplossing van de Quiz 2005.

- Bibliografie.

- Vraag en Antwoord.

- Lezers schrijven ons.

- Lodewijk De Vriese: Hij haed ‘t lapke.

- Dit bestaat niet meer: Verdwenen huizen in de St.-Lievensstraat

69

70 81

83 88 95 99 109

111 122 124 127 130 132 133 136

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 70

DE GENTENAARS: EERST ‘HEREN’, PAS LATER ‘STROPPEN’ (Vervolg en slot) In het eerder verschenen deel van deze zoektocht naar de achtergronden van de 14de- en 15de-eeuwse bijnaam voor de Gentenaars als ‘heren’, werd beschreven hoe de vermoedelijke oorsprong daarvan te vinden is in hun gedrag bij de vredesonderhandelingen van Doornik in 1385. We zagen ook hoe tal van stedelingen in de 14de eeuw effectief heer genoemd werden. Hun namen verraadden het. Maar er mag geen misvatting over bestaan: in een uitermate hiërarchisch ingerichte maatschappij als de middeleeuwse konden slechts enkelen op een herenstatus bogen. Ook al werden de Gentenaars in literaire teksten als de ‘heren van Gent’ omschreven, in feite kan dat nooit meer dan een eretitel geweest zijn waarmee de toplaag zich bij gelegenheid wel eens graag wou tooien.

In dit tweede deel wordt verder uit de doeken gedaan wie die herentitels droegen, hoe ze onder vuur kwamen te liggen en hoe het ‘probleem’ ten slotte opgelost werd. Hierbij spitsen we onze aandacht niet meer op de machtsstrijd tussen Gent en graaf Lodewijk van Male die in Doornik eervol en met stijl, mogen we wel zeggen, afgerond werd, maar op de Gentse opstand tegen hertog Filips de Goede die voor de Gentenaars in 1453 te Gavere heel wat minder fraai afliep

Heren schepenen …

In het eerste deel zagen we dat er na het verdwijnen van de voorrechten van de ‘erfachtige lieden’ aan het begin van de 14de eeuw, er geen stevig afgebakende groep van stedelijke grondbezitters overbleef die alle macht voor zich hield. Hoewel er rond 1300 geen sprake was van een sociale ommekeer, kwam er toen wel degelijk een ingrijpende evolutie in de stedelijke machtsverhoudingen tot stand. Een aantal leden van de poorterij1 die tot dan nooit aan de bak gekomen waren, grepen de macht en ze steunden daarbij op de ambachten, vooral op de weverij. Het stadsbestuur kwam in handen van machtige en rijke figuren uit deze categorieën. Voor wat hun sociale positie en aanzien betreft, verschilden deze in feite alleen maar formeel van hun voorgangers die trouwens voor een deel ook rond de top bleven cirkelen. Alleen was de rekruteringsbasis breder en werden er vrij goed functionerende evenwichten tussen 70

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 71

de machtsgroepen ingebouwd. Ze vertegenwoordigden bijna heel de stedelijke maatschappij. Het bestuurlijke systeem werd met veel interne strijd in de eerste helft van de 14de eeuw (tot 1360) geconsolideerd.

1360 was het jaar dat het bestuurlijke regime van de zogenaamde ‘drie leden’ definitief op spoor gezet werd na de uiteindelijke nederlaag van de volders tegen de weverij. Dit betekende dat de stad voortaan bestuurd werd door vertegenwoordigers van drie belangrijke groepen: de poorters, de weversnering met haar verschillende onderafdelingen en de verenigde ‘kleine neringen’, iets meer dan vijftig in getal. De neringcoalities hadden numeriek meer macht dan de poorters. Deze laatste mochten weliswaar de eerste schepen van Keure leveren, maar ze hadden slechts recht op zes van de 26 schepenfuncties in de banken van de Keure en van Gedele samen. De weverij en de verenigde kleine neringen hadden er elk tien. De tweede plaats in de schepenbank van de Keure ging naar iemand van de weverij alternerend met een vertegenwoordiger van de kleine neringen.

In de periode vóór Gavere waren vertegenwoordigers van de drie leden systematisch aanwezig in letterlijk alle bestuurlijke, economische en sociale niveaus van de machtsuitoefening: van de aanstelling van houtskoolmeters tot in het bestuur van het nederigste godshuis. Na Gavere was dat minder uitgesproken, maar de drie leden bleven machtig. Dit regime zou gedurende bijna twee eeuwen (tot 1540) stand houden. Het heeft de Gentse geschiedenis in belangrijke mate bepaald2.

Het zal geen toeval geweest zijn dat er precies bij de aanvang van dit regime een titulatuur ontstond die eigen werd voor de 14de - en 15de-eeuwse Gentse politieke top, meer bepaald de eerste en tweede schepen van de Keure en de twee hoofddekens of overdekens. Vooral illustratief hiervoor is de quasi stereotype aanvangsformule met de namen van de twee bijzonderste schepenen waarmee ieder schepenjaar, tevens boekjaar, op 15 augustus in de stadsrekeningen ingezet werd. Het is een betrouwbaar gegeven: die schijnbaar droge rekeningcohieren mogen aanzien worden als de meest consistente en meest objectieve getuigenis van het reilen en zeilen van het stedelijke bestuur in die tijd3.

In de eerste helft van de 14de eeuw kwamen de herentitels slechts sporadisch in de rekeningen voor4, maar vanaf 1360 werden de eerste twee schepenen van de Keure dikwijls zo betiteld5 en in de periode 1365-1374 werd de vermelding ‘he(e)r’ vrijwel systematisch bij de namen van de eerste en tweede schepenen van de Keure gevoegd. Zo luidde het in 1365: waren ghemaect schepenen van der Kuere in Ghend he(e))r Jacop Willebaerd, he(e)r Lievin van den Hole ende hare ghesellen (de overige schepenen van de Keure). Zo goed als zeker was de poorter Jacob Willebaerd, hostellier en vermoedelijk net als Jacob van

71

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 72

Artevelde ook makelaar, een afstammeling van 13de-eeuwse erfachtige lieden met die naam6. Zijn titel zou dus kunnen beschouwd worden als een voortzetting van een toen al oude traditie, maar bij zijn voorgangers en bij verschillende van zijn opvolgers was dat niet het geval en zeker niet bij de tweede schepenen. Bovendien vertegenwoordigde het statuut van erfachtige, politiek gezien, toen zo goed als niets meer. De ‘heer’ Lieven van den Hole vertegenwoordigde in 1365 – 1366 de kleine neringen. Het waren dus niet enkel poorters, rechtstreekse of onrechtstreekse opvolgers van de ‘erfachtige lieden’, die zich met de herentitel gingen tooien.

… en heren hoofddekens Met Lieven van den Hole komen we terecht bij de macht van de ambachten.

De twee verenigingen van neringen die deelnamen aan het stadsbestuur, werden geleid elk door een hoofddeken die niet zelden die functie afwisselde met deze van tweede schepen van de Keure7. Ook buiten hun ambtstermijn als schepen werden zij vanaf 1360 in hun functie als hoofddeken ‘heer’ genoemd8. Men noemde hen net als de schepenen, waarmee ze trouwens dikwijls in één adem aangehaald werden, eersame ende wijse heeren9.

Het gezag van deze figuren was binnen de stedelijke gemeenschap feitelijk onbetwist10. Ze spraken recht in ruzies tussen en binnen de neringen en mengden zich ook in andere aangelegenheden zelfs buiten de stad. In een van de vele aantijgingen van Filips de Goede die het speciaal op deze lieden gemunt had, luidde het: Die justicie recht oft crom hebben wille, die commen (verschijnen voor, laten zich oordelen door) an beede de dekenen. En de ‘goede’ hertog (of zijn hof) liet daar onmiddellijk een even krasse als kernachtige beschuldiging op volgen: heeft hy ghelt, hy heeft recht11.

Of de hoofddekens inderdaad recht spraken buiten het ambachtelijke kader en of ze daarbij onrechtvaardiger te werk gingen dan andere rechters, laten we in het midden. Feit is dat die figuren machtsposities innamen. Een straffe illustratie daarvan is te vinden bij Daneel Sersanders, aanstoker en spilfiguur van de Gentse opstand in 1449-1453. Als rijke graanmakelaar en hostellier aan de Korenlei behorend tot de poorterij, probeerde hij macht te verwerven via een coalitie met de neringen. De man had er heel wat voor over. Hij bestond het zich tot deken van het nederige ambacht van de oudkleerkopers te laten verkiezen om die hoedanigheid als hoofddeken van de kleine neringen tot de absolute stedelijke top te gaan behoren. Recent onderzoek toonde trouwens aan dat aan de basis van die opstand niet zozeer een optreden van de Bourgondische hertog lag, maar in de eerste plaats een machtsstrijd tussen

72

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 73

twee fracties van de stedelijke elite: één die goede banden had met de gegoede middenklasse in de ambachtsbesturen met hun achterban en een tweede fractie die steun zocht en vond bij hertog Filips en zijn entourage12.

Het geval Sersanders geeft beter dan wat ook aan dat het er in het 14de- en 15deeeuwse Gent niet louter op aan kwam tot de rijke poorterij te behoren om macht te verwerven, en zeker niet tot de adellijke klasse. Misschien heeft ook het fenomeen van de erfachtige lieden, zoals beschreven in deel 1, bijgedragen tot de Gentse herenreputatie, maar uit alles blijkt dat dit, net als het ontstaan van ‘nieuwe’ stedelijke adel13 van ondergeschikt belang was.

Heren aan en af Alles wijst er op dat de herentitel toen niet zozeer eigen was aan welbepaalde personen of families, maar aan de functies van topschepen en hoofddeken.

Het valt op dat de vele Gentse ‘heren’ zich niet blijvend heer konden laten noemen. Op uitzonderingen na werden ze in de bewaarde stukken de ene keer als zodanig aangeduid en de andere keer dan weer niet. Niet alleen de titels maar ook de namen van veruit de meeste topschepenen en hoofddekens verdwenen uit de boeken na het voltooien van hun ambtstermijn.

Het gebruik van de herentitel lijkt ook duidelijk invloed ondergaan te hebben van het politieke wel en wee van de stad. Er waren inderdaad perioden waarin de betiteling weinig of niet voorkwam en andere waarin de hoogste Gentse notabelen zich systematisch ‘heer’ lieten noemen. Deze laatste vielen, vermoedelijk niet zomaar toevallig, samen met de aanloop tot de grote opstand tegen Lodewijk van Male (1359-1385) en de hierboven al vermelde strijd om de macht in 1449 - 1453 die door Filips de Goede bloedig beslecht werd in Gavere. Merkwaardig is wel dat in de jaren onmiddellijk voor en ook tijdens de langdurige en bittere Gentse opstand tegen graaf Lodewijk, toen het stedelijke particularisme ten top steeg, de ‘heren’ bijna volledig uit de stadsrekeningen verdwenen. Hoewel er in de bepalingen van de vrede van Doornik14, die de oorlog beëindigde, niet naar verwezen werd, bleven ze nog heel lang daarna weg. Maar, het bloed kruipt waar het niet gaan kan, vanaf 1423 verschenen de herentitels opnieuw, eerst alleen maar op de kaften van de rekeningen15 en pas vanaf 1445 ook af en toe in de eigenlijke aanvangsteksten.

Maar toen liep het mis. Het conflict dat toen stilaan vorm kreeg, had uiteraard niet veel te maken met de Gentse herentitels. Die waren hoogstens een symptoom van de machtsstrijd. Filips de Goede zette een diplomatieke en propagandistische aanval in regel in toen een alliantie tussen een deel van de stedelijke elite en de ambachtelijke middengroep aangevuurd door Sersanders niet

73

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 74

geneigd bleek in te gaan op zijn alsmaar verder gaande financiële eisen. In 1445 verdween één kwart van de stedelijke inkomsten naar het geldverslindende hertogelijke hof16 en daarvoor kregen de stad en haar inwoners, met uitzondering van een groepje hertogelijke partijgangers, zo goed als niets terug.

Met het bewaren van de vrede, de enige werkelijke verplichting van de toenmalige landsheren en hun besturen tegenover hun onderdanen, sprongen deze naar eigen goeddunken om. De totale opbrengst van de ‘belastingen’ hadden ze nodig om grote staat te voeren om hun oorlogen te bekostigen, niet om de vrede te bewaren. Laat staan dat ze zich om het materiële welzijn van hun onderdanen zouden bekommerd hebben.

Baas boven baas: ‘mijn heer’ boven gewone ‘heer’ De Gentse heren kwamen in de vuurlinie terecht. In 1451 verweet Filips de Gentenaars dat de (hoofd)dekenen als twee heeren van der stede zyn ende hem (zich) draghen (achten) boven haren natuerlicken gheboornen Heere…17. De onderhandelingen mislukten. Toen de Gentse delegatie de hertog tenslotte naar hun stad inviteerde, antwoordde hij dat de door hem geviseerde dekens … meerdre (hogere) heeren waren dan hy, ende alzo langhe als zy int stede waren, zo en zal ick er nyet en commen18.

Dat was echter zowel naar vorm als naar inhoud een schromelijke overdrijving. Het volstaat de stadsrekeningen even na te kijken om te zien dat de Gentenaars nooit ofte nimmer hun eigen ‘heren’ op dezelfde hoogte stelden als de hertogen of hun voorgangers de graven, laat staan dat ze hen als hoger zouden aanzien hebben. Met een stedelijke ‘heer’ zal wel bedoeld zijn dat die gezag uitoefende over de medestedelingen, maar er was nog een tweede titeltype dat duidelijk een trapje hoger stond dan simpelweg ‘heer’ en dat was ‘mijn heer’. Wanneer iemand dat zei of schreef, dan werd er onderverstaan dat die ‘mijn heer’ niet zomaar ergens neutraal een hoge piet was, maar dat die baas was over zijn/haar eigen persoontje, of in elk geval toch hoger stond in de maatschappelijke pikorde.

Meestal werd ‘mijn heer’ in de Vlaamse geschreven teksten afgekort tot mer of mher. In de 15de-eeuwse stadsrekeningen voegde men er ook steevast ruddre aan toe, want mer was - in die tijd althans - een titel die voorbehouden was aan edellieden vanaf het moment dat ze tot ridder geslagen werden. Dergelijke aan de Gentse top in die tijd overigens dun gezaaide figuren19 werden wel degelijk als behorend tot een hogere klasse beschouwd.

Nog meer verheven werd het wanneer de graaf zelf in beeld verscheen. Bij hem kon er zelfs geen sprake zijn van afkorting. Hij werd steevast voluit aan-

74

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 75

geduid als ons here den grave of mine (later mijn) here (later heere) van Vlaendren. De schepenen beschouwden zichzelf trouwens als functionerend in een hiërarchie waarin de graven en hertogen onbetwistbaar boven stonden.

Dit zagen ze dagelijks voor zich op de muren van de schepenzaal van de Keure waar de figuren van de opeenvolgende Vlaamse graven op geschilderd waren in opdracht van de stad20.

Bij de Bourgondische hertogen werd het, hoe zou het anders kunnen, nog meer expliciet. Die werden aangeduid als ons geduchten heere. Zelf omschreef Filips ‘de Goede’ zich tegenover de Gentenaars – in het Vlaams dan nog – als hemlieden (hun) altyts goet heere21, maar toen de schepenen na Gavere uitstel van betaling vroegen en kregen voor de immense boete die de stad moest betalen22, droop de onderdanigheid van de geslagen hond voor zijn meester er werkelijk af: harde hoghe ende harde moghende, onze harde zeere gheduchte heere ende natuerlic prince, heere Philips, bider gracien Gods hertoghe van Bourgoighen … grave van Vlaendren, etc23 Dit toont ons beter dan wat ook de eigenlijke inhoud van het woord heer. Men kan er niet omheen. De afgeleide werkwoorden verraden het: een heer heerst en in de geleerdentaal van die tijd, het Latijn, was het niet anders: een dominus domineert. In meer recente tijden wisten de bedenkers van de term ‘Herrenvolk’ trouwens ook wel wat ze op het oog hadden.

Verandering op til Voor ons valt het nauwelijks te begrijpen, maar zoals aan het begin van dit stukje al vermeld, het zat de hertog dus hoog dat de Gentse bewindvoerders hun brieven aanvingen met hun namen of functies. In het ‘verdrag’ van Gavere werd dan ook als zevende punt bepaald dat de Gentenaars doresenavant (voortaan) se escripront et soubrescripront dessoubs (onderaan), sans eulx mectre en marge ne audessus en teste, et se y conduiront et regleront ainsi que font les autres trois membres de Flandres et non autrement24. Het inleveren van de Gentse banieren, een symbolisch evident zwaar beladen strafbepaling, was blijkbaar net iets minder belangrijk dan dat. Het was pas het achtste punt.

Tussendoor leren we hier nog uit dat het alleen de Gentenaars waren, die deze zware overtreding begingen.

Daarmee was het Gentse herenliedje echter nog niet uitgezongen. De eerste en tweede schepenen gingen na Gavere vrolijk verder met zich heer te laten betitelen (zie afb. aanhef stadsrekeningen 1454-1455 gereproduceerd hierbij)25.

En dat gebeurde niet alleen in de rekeningenboeken26.

De ambachten en het regime van de drie leden hadden echter zwaar averij

75

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 76

Aanvangsregels van de stadsrekeningen voor het schepenjaar 1458-1459 (SAG, reeks 400 nr. 19, f. 142 – foto: C. Hourez) met een fijn getekend gezichtje van een mannetje met muts in de initiaal (hier moeilijk zichtbaar). In de derde regel leest men: Dat waren her jan van der zickele, h (er) pieter hueribloc. Zij behoorden tot het hertogelijke netwerk binnen de Gentse stedelijke elite. De volledige tekst luidt: Int Jaer ons He(r)en Alsmen Screef Duust VierHond(er)t achte ende vuftich tsmaendaeghe up onzer vrouwen avond alfougst waren ghemaect schepen(en) vander kuere in de stede van ghend. Dat waren her jan van der zickele, h(er) pieter hueribloc ende haer beder ghesellen. Sie ordineerden ende stelden drie ontfangheren vander vors(eider) stede goede. Te wetene pieteren seys, bouchoudere, x(ris)toffelse triest ende joose vander muelen. Ende dit es datze ontfaen hebben binnen dezen gheheelen jaere beghinnende te alfougste vo(o)rn(oemt) ende hendent te alfougste anno duust IIIIC LIX. Ende weder uutghegheven int zelve jaer in den orbuer ende prouffit vander vors. stede ten beveelne van scepen(en) vorn. elc zoude hughe(n) alzo hier naer verclaert staet.

opgelopen. Al bleef het systeem overeind, het had een eerste harde klap gekregen en het zou bij die ene niet blijven. In 1540 nekten de raadgevers van Karel V deskundig de politieke macht van de ambachten. De twee neringverenigingen en hun hoofddekens verdwenen. In de plaats kwam een systeem met een kleiner aantal vrij kunstmatig samengestelde ambachten met aan het hoofd een (h)euverdeken27 die meestal totaal vreemd was aan de neringen in kwestie.

Het dekenschap werd een erefunctie. De overdekens werden gezocht en gevonden in het milieu van gefortuneerden en geprivilegieerden waaruit toen ook de schepenen geselecteerd werden. In contrast met hun voorgangers waren het aangestelde lakeien van het centrale gezag of eerder nog inhoudloze zetstukken.

76

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 77

Iedereen heer en de Antwerpenaar sinjoor Ondertussen devalueerde de herentitel aan snel tempo. Zowat iedereen die in de 17de eeuw niet tot het proletariaat behoorde, kreeg in administratieve stukken en diverse teksten de titel Sieur opgespeld. De 18de-eeuwse advocaten van de Raad van Vlaanderen lieten zich wat graag heer ende meestere (van magister)28 noemen.

Het Monseigneur (steeds met hoofdletter, asjeblieft) dat, op de keper beschouwd, precies hetzelfde is als monsieur, bleef echter voorbehouden aan de landsheer en diens vertegenwoordiger in onze streken. Een ordonnantie van 1595, nog herhaald in de 18de-eeuwse Placcaertboeken, bepaalde: Niemant en mag met dezen titel (van Monseigneur) vereert worden ’t en zy den Stadthouder Gouverneur ende Capiteyn Generael van de (Spaanse, later Oostenrijkse) Nederlanden29. De adel mocht wel alsmaar ingewikkelder wordende namen en titels voeren, maar Monseigneur was te hoog gegrepen. Net als het mijn heer van de hoogste machthebbers door haastige klerken niet mocht afgekort worden tot mher of mer, mocht Monseigneur onder geen beding monsieur of sieur worden in de omgangstaal.

Er zou nog een revolutie moeten over gaan vooraleer de aanspreking Mijnheer - meestal was het toen Monsieur - algemeen werd en Mevrouw kon niet achter blijven. Vijf eeuwen vroeger waren dat, zoals we hoger al zagen, voluit geschreven, vorstentitels. De aanspreking Monseigneur echter bleef ook in de 19de en 20ste eeuw voorbehouden aan koningen en prinsen, met uitzondering van de bisschoppen en prelaten die zich de titel eveneens lieten welgevallen wanneer ze als kerkelijke prinsen of kerkvorsten geĂŤerd werden.

Het slot was onvermijdelijk. Zodra iedereen heer of dame geworden was, kwam de klad er in. Heren werden wel eens heertjes, een contradictio in terminis, en het woord madammen roept ook niet meteen vleiende associaties op. De devaluatie van de herentitel is zonder meer duizelingwekkend te noemen. Alleen de status van Monseigneur werd van overheidswege beschermd en bleef onbereikbaar voor u en ik. Maar zelfs dat: ook die aansprekingvorm is niet meer wat hij ooit was. Omstreeks 1150 werden er in het Oudfrans alleen heiligen mee getooid. Nauwelijks een eeuw later hadden gewone sterfelijke machthebbers hem al binnengehaald voor eigen gebruik30.

Maar tussen ons gezegd en elders gezwegen: misschien nog een geluk dat de Gentenaars in de 16 en 17de de eeuw hun herenstatus al omgewisseld hadden met de geuzennaam (scheldnaam die eretitel werd) van stroppendrager.

Intussen waren de Antwerpenaars immers met de verwaterde herentitel gaan lopen31. Sinjoor, ontleend aan de Romaanse talen (Frans seigneur, enz.), is natuurlijk exact hetzelfde als heer.

77

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 78

Etymologische verontschuldiging en epiloog We kunnen het ook niet helpen dat dit verhaal helemaal door mannen beheerst wordt (weeral dat woord!). Zo waren de tijden nu eenmaal. Ook al kon in vroegere eeuwen een dame – het woord is een samentrekking van het Latijnse domina – natuurlijk en zeker in sommige opzichten ook wel domineren. De domina en vooral de dominus regeerden over het huis (domus) en dat ‘huis’ betekende bij de Latijnen en ook veel later nog in de Middellandse Zeelanden niet alleen alle materiële bezittingen maar ook de hele familiegroep, slaven inbegrepen. Dat geheel noemde men met hetzelfde stamwoord het domein.

Het gaat hem hier natuurlijk over macht en prestige, en dat ligt altijd delicaat.

De in dit artikel gebruikte terminologie, waarin vooral het woordje ‘devaluatie’ moet opvallen, verraadt het: we schreven vanuit het historische begrip ‘heer’ en vanuit de oorspronkelijke hiërarchische context. Maar de evolutie kan ook van uit een heel ander standpunt bekeken worden, van uit ons eigen positie bijvoorbeeld. Wijzelf zijn helemaal of voor het allergrootste groot deel van onze genen allicht nakomelingen van ‘onvrijen’, ‘halfvrijen’ of niet adellijke ‘vrijen’ uit de Karolingische tijd en de eerste eeuwen er na toen het leenstelsel vorm kreeg en floreerde. En zonder dat we er iets moesten voor doen, werden we allemaal meneer of mevrouw, simpelweg omdat we in de 20ste eeuw geboren werden. Niet de term devalueerde, maar de distinctieve en discriminerende inhoud er van verdween naarmate de status van de minderen werd opgewaardeerd.

En tot slot: in een stukje waarin de inhoud en de maatschappelijke betekenis van het woord ‘heer’ zo uitgebreid aan bod komt, moet ook iets verteld worden over de oorsprong ervan. Het woord is verwant met de Indo-europese vormen van ‘grijs’. Een heer was een grijsaard. ‘Heerlijk’ was synoniem voor eerbiedwaardig. Het Latijnse en Romaanse ‘senior’ is afgeleid van een ander stamwoord, maar het betekent net het zelfde: senior is oudere. En om het plaatje af te ronden: bij een echte heer in de oorspronkelijke feodale betekenis van het woord, hoort een vazal, liefst meerdere. Het woord vazal nu is afkomstig uit het Keltische ‘gwas’ - verlatijnst tot ‘vassus’ - dat jongeman betekent. Er kan dus geen twijfel over bestaan … dat het gezag in lang vervlogen dagen, toen de mensen nog niet zo lang leefden als nu en alles nog niet zo snel ging, de grijze ouderen toebehoorde.

Luc Devriese

78

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 79

NOTEN Aan het begin van de 14de eeuw was er vaagweg sprake van ‘majores’ (meerderen, hogeren), ‘coopmans’, lieden ‘over de prochies’, of ook nog, negatief gedefinieerd, de min of meer vermogende personen die ‘van ghenen ambachte waren’. Pas in 1327 werd er uitdrukkelijk gewag gemaakt van ‘poorters’ in tegenstelling tot de leden van de ambachten (VUYLSTEKE, J., Gentsche stads- en baljuwsrekeningen 1280-1236, Gent, 1900, p. 540 en 589); ROGGHE, P., Het Gentsche stadsbestuur van 1302 tot 1345. In: Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Gent, 1944, deel 1, p. 139).

2 FRIS, V., Histoire de Gand, Gent, 1930, 2de uitg., p. 79-80; BOONE, M., Gent en de Bourgondische hertogen (ca. 1384 – ca. 1453), Brussel, 1990a, p. 24-160.

3 In hun eigen registers van wettelijke passeringen (Stadsarchief- hierna SAG, reeks 301 voor de Keure en SAG, reeks 330 voor Gedeele), geneerden de heren schepenen zich aanzienlijk minder dan in de stadsrekeningen (SAG reeks 400). Bij de aanvang van de schepenjaren lieten ze er zich steevast als ‘heer’ betitelen. Dit bewijst dat de titel ‘heer’ zeker informeel ingeburgerd was voor de stedelijke toppolitici, tot wat voor geleding ze ook behoorden.

4 Reeds bij de vroegste in de bewaard gebleven stadsrekeningen vermelde eerste schepen van de Keure, Willem de Beer, werd de titel ‘heer’ sporadisch genoteerd (SAG, reeks 400, nr. 1, f.

24). Deze Willem, naar wie nog steeds een steegnaam in de Waterwijk refereert, behoorde tot de toen oppermachtige weversnering. Dat betekende echter geenszins dat hij een eenvoudige wever zou geweest zijn. Hij was zeer vermoedelijk een rijke lakenhandelaar. De sporadische vermeldingen illustreren net als de vele ‘ser’namen hoe sterk de herentitel ingeburgerd was.

Paul Rogghé somt ook een aantal Gentse klerken uit die tijd op die de herentitel droegen. Maar deze klerken behoorden niet zelden tot de erfachtigen en sommigen waren als priester in elk opzicht gemachtigd zich heer te laten noemen (ROGGHE, P., De Gentse klerken in de 14de en 15de eeuw. In: Appeltjes van het Meetjesland, Maldegem, 1960, jg. 11, p. 15).

5 SAG, reeks 400 nr. 9 en 10; ook de bijzondere rekening in reeks 301 nr. 5, f. 44. Bvb. in 13591360: “Dit es dat ute ghegheven es … van scepenen cledinghen … teersten here Lievine van den Hole” die tot de kleine neringen behoorde (SAG, reeks 400 nr. 9, f. 51v en 108v.).

6 BLOCKMANS, F., Het Gentsche Stadspatriciaat tot omstreeks 1300, Antwerpen, 1938, p.

553.

7 In de eerste decennia van de 14de eeuw was er ook sprake van een deken van de poorters (VUYLSTEKE, J., 1900, p. 558 en 589).

8 In 1360: “… dat waecken souden (van Pasen tot Halfoogst) der Heinric Goethals (vermoedelijk deken van de kleine neringen) ende der Willem van Huuse (deken van de weverij), elc met 7 knapen… (SAG, reeks 400 nr. 9, f. 109v); 1362: “den here Willemme van Huse, deken ende beleedre (leider) van der weverien, van sinen pensioene (loon) … den here Gillisse van Laethem, deken ende beleedre van den cleenen neeringhen, van sienen pensioene …” (Ibid. f.

138): in 1363 bijna identiek (Ibid. f. 164v). De hoofddekens hadden politionele bevoegdheid op speciale gelegenheden zoals de Auweet op Halfvasten.

9 DE POTTER, F., 1882, deel 1, p. 447 en 449.

10 FRIS, V. Inleiding tot de uitgave van het Dagboek van Gent van 1447 tot 1470, Gent, 1901, deel 1, p. 35).

11 Dagboek van Gent (ed. FRIS, V., 1901, deel 1, p. 110). Er bleven talrijke voorbeelden bewaard, vooral in SAG, reeks 156 nr. 1, van uitspraken door de hoofddekens meestal in college met enkele andere dekens. Pelgrimages waren het voornaamste sanctiemiddel in die tijd (DEVRIESE, L., Het Gentse ambachtsleven veelzijdig weerspiegeld in de huidenvetterij. In: Tijdschrift voor Industriële Cultuur, Gent, 2003, nr. 81, p. 13-17). Deze vorm van rechtspraak functioneerde als een soort arbeidsrechtbank en was waarschijnlijk efficiënter en zeker goed1

79

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 80

koper dan de processen die door de neringen na 1540 gevoerd werden.

12 HAEMERS, J., De Gentse opstand 1449-1453. De strijd tussen rivaliserende netwerken om het stedelijke kapitaal, Heule 2004, p. 64-66 en passim.

13 In crisistijd kwam er wel opmerkelijk meer adel naar voor in het stedelijk bestuur, zowel in opstand- als in pacificatie- of restauratiecontext (BLOCKMANS, W., Het wisselingsproces van de Gentse schepenen tijdens de 15de eeuw. In: Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Gent, 1987, deel 41, p. 93).

14 Tekst in VUYLSTEKE, J., De rekeningen der stad Gent. Tijdvak Philips van Artevelde, Gent, 1893, p. 504-517.

15 SAG, reeks 400 nr. 13: voor het eerst op de (vermoedelijk eigentijdse) kaft voor f. 78.

Misschien toevallig waren er in 1423 ook ernstige moeilijkheden met de volders en kwam meester Simon van Formelis, president van de (hertogelijke) Raad van Vlaanderen zwaar in aanvaring met de eerste schepen Victor vander Zickelen (BOONE, M., 1990a, p. 215-216).

16 BOONE, M., Geld en macht. De Gentse stadsfinanciën en de Bourgondische staatshervorming (1384-1453). In: Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Gent, 1990b, deel 15, p. 59-60.

17 Dagboek van Gent (FRIS, V., 1901, deel 1, p. 119-120).

18 Dagboek van Gent (FRIS, V., 1901, deel 1, p. 125). De Bourgondiër had het speciaal over Lieven de Pottere (was deken van de grauwwerkers geweest), Lieven Sneevoet (van de kruideniers) en vooral Daneel Sersanders.

19 Onder de eerste schepenen (poorterij) vinden we in de stadsrekeningen als ‘mer’ in de periode voor Gavere Willem van Vaernewijk (1346-1347), Adriaen Vileyn (1439-1440), Boidin de Vos (1443-1444), Claeys Triest (1444-1445; 1447-1448) en Lieven van Liedekercke (14451451). Bij de tweede schepenen (uit de neringen) was er geen enkele. Iemand als Joos Vijt (1433-1434) werd als ‘her’ betiteld en dit enkel op de kaft van het rekeningenboek. Verder zijn er buiten de lijsten van herenkiezers (veelzeggende term: vier personen die jaarlijks namens de graaf of hertog een deel van de schepenen moesten kiezen) nauwelijks mer’s te vinden tussen de letterlijk duizenden namen in de stadsrekeningen van de periode 1314-1453.

20 VAN LEEUWEN, J., Het decor van een machtswissel. Ruimtegebruik bij de Gentse wetsvernieuwing in de vijftiende eeuw. In: Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, Gent, 2003, deel 57, p. 53-54.

21 Dagboek van Gent (ed. FRIS, V., 1901, deel 1, p. 124).

22 De oorspronkelijk vastgestelde geldelijke boete bedroeg niet minder dan 22,2 maal het gemiddelde jaarlijkse inkomen van de stad in die tijd (BOONE, M., 1990c, p. 41-42).

23 FRIS, V., Nieuwe oorkonden betreffende den opstand van Gent tegen Philips den Goede. In: Handelingen der Maatschappij voor Geschied- en Oudheidkunde te Gent, Gent, 1906-1907, deel 7 (oude reeks), p. 199. Tekst uit 1455. De bepalingen van Gavere vielen op het financiële luik na, erg mee voor de Gentenaars. Men hield het er blijkbaar op dat de hertogelijke fractie het overwicht zou behouden in de niet in kern getroffen stad (HAEMERS, J., 2004, p. 411).

24 GACHARD, L.P., Collection de documens inédits concernant l’histoire de la Belgique, Brussel, 1834, deel 2, p. 149. Deze bepaling was net als de andere bijna letterlijk overgenomen uit de tekst van de veroordeling (amende) te Rijsel een jaar eerder (BOONE, M., 1990c, p.40).

25 Het eerste jaar na Gavere leverden de particularistische ambachten nog schepenen als voorheen. Daarna nam de hertogelijke fractie het voortouw (HAEMERS, J., 2004, p. 396-401).

Deze heren wilden allicht voor wat hun titels betreft, niet onderdoen tegenover hun voorgangers.

26 Bijvoorbeeld in de aanhef van brieven van Jan Utenhove (1488) en van de heer van Liedekerke aan de schepenen (SAG, Nota’s Van Werveke nr. 340).

27 De overdekens werden zo genoemd omdat binnen de ambachten na 1540 meerdere geledin-

80

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 81

gen (in het Gents: letten) bleven bestaan met telkens een specialisme onder een eigen bestuur (de eed). Meestal waren die letten trouwens de rechtstreekse opvolgers van vroeger onafhankelijke ambachten, maar dan zonder eigen deken.

28 Magister is afgeleid van het Latijnse “magis” (meer) op precies de zelfde wijze als het woord minister van “minus” (minder). De titel bleef hangen in ambachtelijke, rechterlijke en universitaire context. Nu herleeft hij als “master’.

29 III. Placcaert-Boeck van Vlaenderen, Gent, 1767, 1389-art. II. Hieraan werd pas vanaf de 18de eeuw streng de hand gehouden.

30 Dictionnaire Historique de la Langue Française, Parijs, 1992, p. 1908.

31 In de deel 1 vermelde Mechelse gravure uit 1687 (CORNELISSEN, J., 1930, deel I, p.129) heette de Antwerpenaar “senor met zijn panne-broeck” (pane: destijds kostbaar fluweel).

INVENTAIRE ARCHÉOLOGIQUE - FICHE N° 135 Op 25 november 1899 stelde Victor Van der Haeghen in de rubriek “Drukken - Bibliotheek van de Stad en van de Universiteit, Gentse Afdeling - XVIe eeuw” in het Frans en fiche over

De drukken van Lambrecht Josse Lambrecht die in Gent bloeide van 1536 tot 1553 is de voornaamste van alle Gentse drukkers uit de XVIe eeuw; men mag hem zelfs plaatsen naast de meest vermaarde drukkers van die tijd.

Hij is minder bekend dan deze laatsten omdat zijn weinig omvangrijke drukken, buiten enkele muntentarieven, altijd uiterst zeldzaam waren.

Ongeveer 80 kleine werken werden door hem uitgegeven.(1) De Spelen van zinne dat uitgegeven werd in 1539 vormt zijn belangrijkste druk. Het zijn allegorische stukken die opgevoerd werden door de 19 rederijkerskamers die in Gent samengekomen waren voor de wedstrijd over de vraag: Quae est major consolatio morientis?

Men weet dat deze satirische “spelen” waarin de geestelijkheid en de Paus er van langs kre-

81

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 82

gen, aanleiding gaven tot strenge maatregelen van de regering.

Als drukker van de overheid moest Lambrecht enkele jaren later (1544) een edict tegen ketters publiceren in hetwelk de Spelen van zinne, door hem gedrukt, op de Index geplaatst werden.

De bundel Refreinen int vroede, eveneens bestemd voor de rederijkerskamers, is het eerste Vlaamse werk dat gedrukt werd in het Latijns lettertype (1539).

Een speciale fiche zal gewijd worden aan het klein manifest bij hetwelk Lambrecht zijn innovatie aan zijn lezers mededeelde.

De fixatie van de Vlaamse spelling was ook een van zijn bekommernissen. Hij is de auteur van een eigenaardige grammatica, getiteld Nederlandsche spellinghe (1549), waarin hij de verdubbeling van de a voorstelt, een nieuwigheid die toen nauwelijks opgemerkt werd, maar die andere taalkundigen later verspreidden in Holland. Dit geschrift is vandaag goed bekend, dank zij de facsimile ervan die in 1882 gepubliceerd werd door de Maatschappij van Vlaamsche Bibliophilen.

Een kleine verhandeling over zedenleer van de priester Cornelis van der Heyden, die Lambrecht in 1545 publiceerde, bracht hem in ernstige moeilijkheden met de overheid. Bij een uitspraak van 28 november van dit jaar werd de drukker veroordeeld tot het vragen van vergiffenis en het betalen van de kosten van zijn gevangenschap. Hij had nochtans werken uitgegeven die voor de regering aangenaam waren, namelijk een eigenaardig verslag over de plechtige intreden van de Keizer in verschillende Franse steden (1539).

Wij zullen ons elders bezighouden met de merkwaardige gravures die verschillende werken versieren die van de persen kwamen van onze drukker.

Zoals men kan zien aan een van de hier afgebeelde drukkersmerken betoonde Lambrecht door zijn devies dat hij hield van vernieuwingen: Cessent solita dum meliora. Zijn drang om de routine te verlaten wordt ook aangeduid door de inscriptie die men in andere merken vindt: Satis quercus. Genoeg van de eik en zijn vrucht! (Wanneer men beter kan hebben).

De ongeveer complete reeks werken van Lambrecht worden bewaard in de bibliotheek van de stad en van de universiteit. Het is in zijn soort een unieke collectie.

82

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 83

Cf. Vict. Van der Haeghen, Lambrecht (Josse) in de Biographie nationale en de andere in dit artikel geciteerde bronnen.

Wij kunnen de lijsten van de Bibliographie gantoise en van de Biographie Nationale vervolledigen door het volgend nummer: La chirurgie militaire, très utile à touts chirurgiens...

Co(m)posée par maistre Nicolas Goddin, docteur en medecine, en la ville d’Arras. Tra(n)slatée de Latin en François par maistre Jaques Blondel, chirurgien à Lille, Gent. Josse Lambert, taylleur de lettres, 1553. - Klein in 8°, 63 bl. (Bibl. Gent. G. 2171).

(1)

JOSSE DELEHAYE De “Wegwijzer der stad Gent en Provincialen Almanach van OostVlaanderen”, is voor geschiedschrijvers en navorsers, in zijn dorre opsomming van feiten, namen, ambten, beroepen, adressen, maatschappijen, een kostbare en uiterst betrouwbare bron die men gaat raadplegen, wanneer er elders niet veel te vergaren of bijeen te grabbelen is.

In de traditionele rubriek “Gemeente-bestieren”, lezen wij op datum van 1 januari 1855, als burgemeester van Gent: “J.J. Delehaye, officier in de orde van Leopold, de orde van het IJzeren kruis, Commandeur in het Legioen van eer, Commandeur der ridderorden van Wasa van Zweden, advocaat, wonende Opperscheldestraat nr. II”.

Vele Gentenaren kennen vandaag niet eens meer zijn naam, weten zelfs niet dat Delehaye een tijdlang burgemeester van hun stad is geweest. Er bestaat geen enkele levensbeschrijving van Josse Delehaye, geen enkele studie gewijd aan zijn zo bewogen politieke loopbaan, en nochtans situeert deze carrière zich, op nationaal en lokaal vlak, in een van de meest bewogen en troebele perioden uit onze plaatselijke geschiedenis.

Wie is die enigmatieke Josse Delehaye, hoe, in welke omstandigheden en waarom werd hij burgemeester van Gent?

Toen in 1948 de Heer René de le Court het Gents stadsbestuur een portret van zijn overgrootvader Josse-Joseph Delehaye, schonk, portret dat sindsdien, menen wij, in de verzamelingen van het Museum van de Bijloke belandde, zullen heel wat mensen op het stadhuis, zich diezelfde vraag hebben gesteld: “Wie is die burgemeester wiens naam ons niet eens is bijgebleven ?”

83

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 84

Delehaye is de eerste burgemeester van de stad die in de XIXe eeuw werd geboren, juist aan de tijdsgrens, in 1800.

Als schoolknaap zal hij dus nog een kort broekje hebben gedragen, wanneer de Franse bezetting een einde nam. Ten tijde van het Hollands Bewind, studeerde hij rechten en behaalde op 28 februari 1824 zijn universiteitsdiploma.

In een of andere openbare bibliotheek, o.m. in de Gentse Boekentoren, zult ge nog een exemplaar van zijn doctoraal proefschrift kunnen raadplegen: “De donationibus inter virum et uxorem sedundum ius romanum et hodienum.

Gandae, J.N. Houdin, 1824, 4°”.

Hij laat zich inschrijven aan de Gentse Balie. In 1828, op het ogenblik dat de oppositie tegen de politiek van koning Willem een scherpere vorm aanneemt en men dan ook de burgerwacht versterkt, vinden wij Josse Delehaye op de lijst van de officieren van de “Schutterij”.

Wanneer in 1830 de Omwenteling losbreekt, vervoegt de jonge advocaat, zonder aarzelen, de rangen van de patriotten. Zijn onderscheiding met het IJzeren Kruis bewijst dat hij tijdens en na de gebeurtenissen van 1830 een actieve rol moet hebben gespeeld.

Wanneer ten andere het kiezerskorps op 4 november de leden voor het Nationaal Congres moet aanduiden, is Josse-Joseph Delehaye bij de gelukkige verkozenen.

In 1831 zetelt hij in de Kamer van Volksvertegenwoordigers, echter slechts tot 1832. Zal hij zijn politieke loopbaan, zo schitterend ingezet, vaarwel zeggen en opofferen aan een vaste benoeming als magistraat?

Delehaye wordt immers, bij de rechterlijke herinrichting, Procureur des Konings benoemd te Gent, doch in die jaren bestond er, hoe vreemd zulks ons tegenwoordig mag voorkomen, nog geen onverenigbaarheid tussen het ambt van magistraat en een politiek mandaat, zodat, wanneer in 1839, tot de verkiezing van vijf leden van de Kamer van Volksvertegenwoordigers moet worden overgegaan, Josse Delehaye zich kandidaat stelt, met naast zijn naam, zijn officiële titel: Procureur des Konings!

Die verkiezingen van 1839 blijven in de plaatselijke annalen geboekt bij de eigenaardigste die onze stad sedert 1830 hebben gekend. De Orangisten of Liberalen hadden laten weten dat zij geen lijst zouden voordragen. Sterk op lokaal plan, waren zij uiterst zwak en kansloos in het arrondissement waar, althans voor wetgevende verkiezingen, de buitengemeenten steeds katholiek stemden.

Een verkiezing in het Gentse, zonder partijen of lijsten die elkaar in het haar vliegen of verscheuren is ondenkbaar. Er kwamen dus twee katholieke of zg

84

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 85

katholieke lijsten op: de lijst van het dagblad “Constitutionnel des Flandres” met Desmaisières aan de kop, lijst die de goedkeuring en de steun van de bisschop, Mgr. Delebecque genoot, en de lijst van de bladen “Journal des Flandres” en “De Vaderlander”, ook met Desmaisières aan de kop, doch hevig bekampt door het bisdom!

Zulke gekheden waren toen alleen in Gent denkbaar. Twee dagen vóór de verkiezingen werd de naam Desmaisières van de tweede lijst geschrapt.

Men moet nu weten, en men kan het ten andere gemakkelijk gissen, dat het niet allemaal honing en zeem was te Gent, zelfs niet in het katholiek huishouden. Mgr. Delebecque had er zelfs aanvankelijk af te rekenen met een niet onbelangrijk deel van de geestelijkheid die de theoriëen van de bekende Franse priester Lamenais zeer genegen was. Op zeker ogenblik had de bisschop de priesters van zijn bisdom zelfs verboden het Journal des Flandres, de Vaderlander en andere kranten te lezen. Dit zijn allemaal zaken die nu ver achter de rug zijn, maar die een eeuw geleden onze grootouders heel wat slapeloze nachten bezorgden.

Drie dagen vóór de verkiezingen, greep nog geheel onverwachts, een hevig incident plaats dat de kiesstrijd een nieuwe wending gaf.

Josse Delehaye, procureur des konings en kandidaat op de lijst van het Journal des Flandres, werd te Brussel bij baron Nothomb, de liberale dd. minister van Justitie van het Unionistisch Ministerie de Theux ontboden.

De discussie tussen de minister en de magistraat was weinig protocolair en minzaam. Nothomb eiste de intrekking van de kandidatuur van Delehaye omdat, zo beweerde hij, een openbaar ambtenaar niet anders mag denken dan de regering en niets mag doen dat de regering niet aanstaat.

“De Vaderlander” die de discussie bekend maakt, noteert volgende tweespraak: Nothomb: “Indien Gij als afgevaardigd verkozen werd, hoe zoudt Gij stemmen in de Kamer?”

Delehaye: “Volgens mijn overtuiging, mijn geweten”.

Nothomb: “Overtuiging! Geweten! Dit zijn ijdele woorden, woorden zonder betekenis”!

Bij zijn terugkeer in Gent, gaf Delehaye een geweldige publiciteit aan dit onderhoud, dat door alle bladen druk werd besproken. Het “Constitutionnel des Flandres” keurde de houding van de minister goed, de overige bladen kozen partij voor Delehaye. Het orangistisch “Messager de Gand’ zette de liberalen aan voor hem te stemmen: “Il faut voter pour Delehaye”.

Groter nog was de opwinding toen op 10 juni vernomen werd dat Delehaye als procureur des konings was afgezet geworden. Hij liet zich ten andere onmiddellijk terug aan de balie inschrijven.

85

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 86

Op 11 juni hadden de verkiezingen plaats. 1.578 van de 2.717 ingeschreven kiezers namen er aan deel: vier kandidaten van de lijst van het “Constitutionnel des Flandres”, Desmaisières, Kervyn, Heye en De PotterSoenens werden verkozen, samen met Delehaye, kandidaat van het “Journal des Flandres”, die 867 stemmen behaalde.

Josse-Joseph Delehaye deed aldus, voor de tweede maal, zijn intrede in de Kamer, ditmaal echter met de steun van de liberale en orangistische stemmen, steun welke hij ten andere vrij vlug vergat.

Hij werd later herkozen en werd in 1840 ondervoorzitter van de Kamer, tot in 1852.

Op 28 september 1852 wordt hij door de katholieke oppositie voorgedragen voor het voorzitterschap van de Kamer tegen Theodoor Verhaegen, kandidaat van de regering Rogier. Verhaegen wordt verslagen, Rogier dient ontslag in, en de Kamers worden door de koning tot 26 oktober verdaagd.

Bij de heropening wordt Delehaye slechts bij de tweede stemronde, met 54 tegen 49 stemmen verslagen door Delfosse, kandidaat van het nieuwe ministerie de Brouckère.

De parlementaire activiteit van Delehaye, zijn drukke advocatenpraktijk, beletten hem nochtans niet, ook in de gemeentelijke politiek, een rol te spelen; de liberalen zijn echter rotsvast aan het bewind en zijn rol is dan ook tamelijk bescheiden; voor 1854 heeft hij het niet verder dan gemeenteraadslid gebracht. De verkiezingen van 1854 zouden hem eindelijk de gelegenheid bieden op het voorplan te treden.

De strijd was, zoals gewoonlijk te Gent hard, ruw, vuil. De kandidaten werden door modder gehaald, niet het minst Delehaye, “Dokske” zoals zijn tegenstrevers hem noemden. De liberalen, woedend omdat het met hun stemmen was geweest dat hij zijn politieke loopbaan een schitterende wending had kunnen geven, hadden het in hun pers en spotschriften, speciaal op hem gemunt: “Wat is Delehaye? Een dier mannen die alles vertegenwoordigen, een man die keert volgens de wind, een man die ja en neen zegt op dezelfde kwestie, volgens tijd en omstandigheden...; in de Kamer zegt hij dat men het octrooi moet afschaffen, in de gemeenteraad dat men het moet behouden”.

Er werd op 31 oktober gestemd en voor de allereerste maal leden de liberalen een volledige nederlaag. Burgemeester de Kerchove de Denterghem, de liberale schepenen de Pauw en Van Lokeren, werden niet eens herkozen.

Ofschoon de liberale regering de Brouckère aan het bewind was, kon er geen ogenblik geaarzeld worden: de voorman van de katholieke partij in Gent zou burgemeester worden.

Op 28 december 1854 verscheen het Koninklijk Besluit waardoor Josse-

86

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 87

Joseph Delehaye burgemeester van Gent werd benoemd. Onbeschrijfelijk was de geestdrift van de katholieke kiezers, even onbeschrijfelijk de woede van de liberale partij: “Dokske” Delehaye, heer en meester op het stadhuis!

Veel potten heeft hij nochtans als burgemeester niet gebroken. Hij wou enkel een symbolisch gebaar stellen, maar zijn ambitie lag elders en hoger: het voorzitterschap van de Kamer. Het geluk lachtte hem in die jaren toe: het liberaal zakenkabinet de Brouckère werd ten val gebracht en op 30 maart 1855 kwam de katholieke Unionist Pieter de Decker aan het bewind.

Nog geen maand later, op 25 april, werd Delehaye voorzitter van de Kamer van Volksvertegenwoordigers: zijn levensdroom ging in vervulling.

De Gentse liberalen konden de pil maar niet slikken: Oswald de Kerchove schreef: “Des chefs ambiteux allaient jusqu’à la défection. Pour devenir bourgemestre de Gand et Président de la Chambre, un ancien Procureur du roi, autrefois révoqué pour ses tendences libérales par un ministre catholique, recherchait l’alliance du parti clérical et devenait l’âme de la coalition qui renversait l’administration liberale”.

Aan gemeentelijke politiek werd in die jaren niet veel gedaan, nog veel minder aan een noodzakelijke sociale politiek. Men deed aan politiek tout court, d.w.z. dat men op lokaal plan, al het venijn, de kleingeestigheid en de passie van de debatten in het Parlement overbracht. In die jaren betekende zulks het vermaarde wetsontwerp op de liefdadige stichtingen, door de liberalen “la loi sur les couvents” genoemd. “De oude wetgeving uit de Franse tijd, schrijft Prof. Luykx, die bepaalde dat de goederen van de armen uitsluitend door de Openbare Onderstand werden beheerd, was praktisch in onbruik geraakt. Men had sedert lang in feite toegestaan dat priesters of kloosters, die bij testament als beheerders waren aangeduid, deze goederen beheerden. Het wetsontwerp de Decker wenste aan deze feitelijke toestand een wettelijke bekrachtiging te geven”.

Er was eten en drinken in dit ontwerp dat wij in de tijdsgeest moeten kunnen situeren. De wet werd nooit gestemd, doch de liberale oppositie wist de toestand handig uit te baten.

Bij de gemeenteverkiezingen van 28 oktober 1857, boekten de liberalen overal, ook te Gent, na de schandaligste campagne uit onze politieke geschiedenis, aanzienlijke vooruitgang. De algemene verkiezingen van 10 december, nadat de koning het Parlement had ontbonden, kwamen die tendens bevestigen.

Josse Delehaye werd niet eens herkozen.

Zijn ontmoediging en ontgoocheling waren zo groot, dat hij ontslag indiende als burgemeester en gemeenteraadslid van Gent. Dezelfde maand nog, op 21 december 1857 werd hij als burgemeester opgevolgd door Karel de Kerchove.

87

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 88

Politiek is een ziekte, een ongeneesbare kwaal: dertien jaar later, deed Delehaye voor een derde en laatste maal zijn intrede in de Kamer, maar hij speelde er geen actieve rol meer: nieuwe tijden waren aangebroken, er heerste een andere geest in het Parlement.

Josse-Joseph Delehaye stierf in 1888 na een lange, bewogen en illegale politieke loopbaan.

Pierre Kluyskens

HET HEILIG GRAF VAN WILLEM HUGHE IN ST.BAAFS TE GENT Een vergeten meesterwerk van de laat-Gothische beeldhouwkunst in Vlaanderen.

Vergeten!

Wij roepen de aandacht op een groot beeldhouwwerk, dat - te onwaarschijnlijk om niet waar te zijn! - hier en in de naburige landen beroemd was in de XVIe eeuw en dat heel vergeten is in de XXe. In een kleine kapel rechtover de Gouvernementsstraat, in den hoek van den zuidelijken arm van de kruisbeuk en den kooromgang, staat een beeldengroep, voorstellende Christus’ graflegging. Hij is hoog 1,58 m., breed 2,30 m. en meet van voren tot achter 1,15m. De vier figuren zijn bijna levensgroot. De groep dagteekent van kort vóór 30 Januari 1492 en is het werk van den Gentschen beeldhouwer Willem Hughe. Alleen door geloovigen wordt het Heilig Graf druk bezocht. Kunstliefhebbers en geschiedschrijvers schijnen het niet te kennen: nooit wordt er gewag van gemaakt.

Belang van het beeldhouwwerk Buiten de kunstwaarde van die groote groep hebben we meer dan één reden om er de aandacht op te vestigen. Den juisten ouderdom van een beeldhouwwerk van de XVe eeuw kunnen vaststellen is reeds een zeldzaamheid. Den

88

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 89

naam van den meester te kennen is van groot belang. Te weten, dat de groep in de XVIe eeuw als een meesterwerk aanzien werd is voor de geschiedenis van onze kunst een gewichtig punt. Het oordeel van een tijdgenoot van den kunstenaar over de kunstwaarde der groep en over den stand, dien ze te zijnen tijde in de wordende kunstgeschiedenis innam mag zeker niet worden verwaarloosd.

Geschiedenis van het beeldhouwwerk Voor het eerst wordt het Heilig Graf vermeld in een oorkonde van 30 Januari 1492, geboekt in het register van de Schepenen van der Keure der stad Gent van het jaar 1491-1492, fol. 37: “... ghulde van Sente Audegonde, dat men onderhoudt tSente Jans in den crocht, tusschen beede den steeghers neffens t’Helich Graf...”

De kroniekschrijver Marcus van Vaernewijck spreekt van de groep in twee van zijne werken.

In zijn Spieghel der Nederlandtscher oudheyt, waarvan de eerste uitgave in 1568 van de pers kwam, zegt hij o.a.: “Oock isser een constich stuk van belden te ziene in den crocht van de voorseyde kercke (van Sint-Jan, thans Sint-Baafs)... dit werck staet in een plaetse, die “afghesloten is, voren in den zelven crocht, ghenoemt Hierusalem; ende is daer soo donckere, dat ment niet en can gesien dan met veel lichts, ende is een begravinghe Ons Heeren, met beelden alsoo groot alst leven, ghemaeckt by wylent Meester Willem Hughe”.

(Uitgave 1619, f° 120).

Gedurende den beeldenstorm van 1566 hield dezelfde Marcus van Vaernewijck een dagboek, waarin hij met de meeste zorg en zeer uitvoerig aanteekende, wat hij zag en hoorde.

Zijn handschrift is bewaard gebleven en in druk gegeven ten jare 1872 door de Vlaamsche Bibliophilen onder leiding van Ferd. van der Haeghen, met den door dezen er aan gegeven titel: Van die beroerlike tijden in die Nederlanden. Vaernewijck zegt in het verslag van de schade, door de beeldenstormers aangericht, (dl. I, blz. 146): “Dat constich ghesneden werck ghedaen van meester Willem Hughe... een begravijnghe Ons Heeren, staende in dezelfde (St-Jans-) keercke, in den crocht... wij zijn zoo dul, dat wij ‘t hebben laten schenden ende breken...”.

Als men nu de groep onderzoekt, dan ziet men, onder de dikke lagen schilderwerk door, verschillende breuken, de een al grooter dan de andere, met

89

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 90

pleister hersteld en oververfd. Het hoofd van de middelste personage is geheel afgeslagen geweest, ook de linker zijde van den romp van het figuur links van den toeschouwer; elders nog zijn breuken en herstellingen goed merkbaar.

Het Heilig Graf werd in of vóór 1658-1659 naar den kruisbreuk in de bovenkerk overgebracht. In de kerkrekening van dat jaar leest men: “Item an den zelven (Jaspart Hoorenbauts) over noch gheschildert thebbene onder den doxael de twee H. Graven en de wapenen, die staen boven in den choor, 23 schellinghen 4 grooten”.

Hier is voor de eerste maal spraak van de andere groep, eigenlijk geen graf, maar een Pieta, die thans langs de noordzijde van het koor, rechtover de SintBaafsstraat, berust. In 1660-1661 worden de twee groepen “gekuischt en gewit”, het volgend jaar “gekuischt en gewasschen”, in 1663-1664 “gekuischt” en een tweede maal “gekuischt en schoongemaekt”.

Hoe dikwijls dat kuischen, wasschen en schilderen van de groepen is geschied kunnen wij niet mededeelen.

De twee beeldhouwwerken werden een tweede maal verplaatst in 1765. De Pieta verhuisde nu naar het daartoe opgericht gebouwtje buiten de kerk ten noorden, rechtover de Sint-Baafsstraat. Voor het H. Graf bouwde men ook een Louis XV-gebouwtje, waarvan de gevel, geheel in blauwe steen van Ecaussines, thans in den buitentuin van St-Baafsabdij te zien is. Het stond ook rechtover de Gouvernementsstraat, nevens het huidig gebouwtje, rechts van den toeschouwer. Men had de oorspronkelijke deur van de krocht, uit de XIIIe eeuw, toegemetseld, het peil van de straat er vóór gebracht en daarop de kapel tegen het koor aangeleund. Let wel, dat het gebouwtje open stond, de platte welfsteen, die het fronton draagt, alleen gesteund door twee zuilen. Eerst later zette men er glasramen tusschen. De rekening van de kerk van 1765 vermeldt, dat er voor de beelden zoveel geld geofferd werd en zooveel waskaarsen, dat men een afzonderlijke rekening zou maken, en dat de opbrengst zou dienen tot “de behoorelijcke ciraten ende becostinge, die aen de voorseijde beelden soude gebeuren”. De reden van die verplaatsing was dat men toen begon den kruisbeuk te bekleeden met marmer, geleverd door “dheer Cassarini te Massa Carara”, de kapiteelen gehouwen door “Monsieur Martins”.

Het Heilig Graf bleef op zijn derde plaats tot de aanvang dezer eeuw. Toen kreeg het een vierden schuilhoek, den huidigen, waar het den 18 December 1929 gephotographeerd werd door den heer Barbaix. Men had het Louis-XVgebouwtje gesloopt om de deur van de krocht te ontblooten en de omheiningsmuren langs de straat vóór de vensters weg te breken.

90

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 91

Het oordeel van de kunstenaars der XVIe eeuw over de waarde van de groep.

Belangrijk voor de geschiedenis der kunst is het weten, wat meesters en liefhebbers in de eerste helft van de XVIe eeuw over de waarde van het Heilig Graf dachten. ‘t Is weer Marcus van Vaernewijck, die ons dat mededeelt. In zijn Spieghel zegt hij (f° 120, 1e kol.): “... dwelcke werck voorwaer die beste ende constichste gehesneden wercken van Ghendt niet te wijcken en heeft, al ist naer die oude maniere ghedaen: welcke werck... ghelicht heeft door de fame, dat vele meesters ende constbeminders uut verre landen dat hebben commen besoecken ende visiteren.” In zijn Beroerlicke tijden zegt Marcus: “Dat constich ghesneden weerck ghedaen van meester Willem Hughe scheen in consten van Euphanor (daer Fabius Quinthilianus af scrijft) ghemaect te zijne, daer sommighe conste verstandighe mannen, oock constighe schulptores ende pictores wel van over hondert mijlen ende meer quamen om tzelve te ziene, ende wij zijn zoo dul dat wijt hebben laten schenden ende breken...”.

Vaernewijck zegt dus, dat de groep, alhoewel naar de oude manier, zoo meesterlijk gemaakt is, dat het voor de beste beelden van den tijd, naar hij schrijft, niet moet onderdoen. Hij zag dus verschil tusschen het beeldwerk van het midden der XVIe eeuw, van de jonghe Renaisance, en dat van de laatGothiek. Nu doet men anders, meent hij, maar niet beter. Het Heilig Graf is beroemd, voegt hij er bij: beeldhouwers, schilders en kunstminnaars komen het bezoeken uit verre landen, wel honderd mijlen van hier.

Let wel, dat Vaerenwijck schrijft onder den indruk van wat hij komt te zien enkele dagen na den beeldenstorm, toen alle gebroken kunstwerken in den toestand waren, waarin de beeldenstormers ze hadden gebracht, en het hem scheen, dat veel volstrekt verloren was.

Alzoo gebruikt hij dan den verleden tijd “scheen” en “quamen”. Het Heilig Graf echter is, zooals wij hebben gezien, weer ineengezet, al ziet men ook de naden.

Willem Hughe.

Hoor nu wat Marcus van den beeldhouwer weet te vertellen. In den Spieghel luidt het: “Wylent Meester Willem Hughe was een heylich man van leven, zoo de mare van hem ghinck... Zijn werken vercieren oock in meer plaatsen die stadt van Ghendt, als oock een Maria beelde op den hoeck van Sinte Joris huys, die daer ghestelt was den achtsten van Meye XIIIJ honderd LXXX,... ende oock ten Predicheeren ende elders. Item Sinte Niclaus kercke is redelick 91

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 92

verciert..., waer af die tafel ghesneden by Meester Willem Huyghe, ende gheschildert by Meester Jan Schoore, canonick t’Utrecht, in de Meerssenierscapelle, die beste is... Meester Hughe (van der Goes) leefde zeer ontrent den tijt van Willem Hughe”.

In de Beroerlicke tijden lezen wij (I, 152): “In Sente Niclaus keercke was (onder) de beste weercken van autaertafelen alvoren die tafele in den bueck in de meerseniercapelle; want thoutweerck was ghesneden zeer net van meester Willem Hughe, die een ghoet duechdelic man was ende een fraij constenare, ende die platte schilderie up douck was ghedaen bij meester Jan Schoore, canonick ‘t Utrecht; moghelic en wast daerom up haut niet gheschildert, om dattet zoo verre te voeren zoude gheweest hebben... In Onser Liever Vrauwen keercke, tSente Pieters, tghstoelte in den hooghen choor was ongeheschent ghelaten, dwelc ghedaen was, deen zijde van die constighe handen van meester Willem Hughe... Van tclooster van der abdije van Sente Pieters daer neffens es... van beeldeweerck ghesolveert een tafele ofte tafereel, ghedaen van die edel handen van meester Hughe voornoemt, zeer net ende aerdich. Tot Onser Vrauwenbroeders was... een tafel met constighe paerexkins, van meester Hughe van der Ghoest gheschildert, zeer net ende aerdich, de reste was ghesneden van meester Willem Hughe... Int clooster van Galileen stont boven den inghanck van den clooster een constighe Marienbeelde met haer kindekin, wel alzoo groot als tleven, ende was ghemaect van wijlen Willem Hughe”.

Er is geen Vlaamsche beeldhouwer, waar Vaerenwijck met meer bewondering van spreekt, dan van Willem Hughe. Als de lezer bovenstaanden tekst dienaangaande zou mager vinden, doen wij hem opmerken, dat de omstandige kunstbeschouwingen eerst van de XIXe eeuw dagteekenen. Om zich daarvan te overtuigen moet men maar Descamps en Reynolts lezen voor de XVIIIe eeuw en A. Dürer voor het eerste vierde van de XVIe, dat is in de jeugd van Vaernewijck.

Den juisten levensduur bepalen van Willem Hughe is, bij gebrek aan datums van den burgerlijken stand, met bovenstaande gegevens onmogelijk. Wij gaan trachten dat bij benadering te doen. Het Heilig Graf bestond in 1492. Maar wij weten, dat Hughe op 8 Mei 1480 een door hem gesneden O.L.V. in een nis op den hoek van Sint-Jorishuis, Hoogport-Botermarkt, plaatste. Hij moest dus minstens een 25 jaar oud zijn. Hij sneed voor de O.-L.-Vrouwenbroeders in de Lange Steenstraat een altaartafel, die geschilderd werd door Hugo van der Goes, welke in 1482 overleed. Hughe was dus wel een tijdgenoot van Van der Goes, zooals het Vaernewijck zegt. Maar Hughe sneed ook een altaartafel voor Sint-Niklaaskerk, waarvoor een platte schilderij werd geleverd door den Utrechtschen kanunnik Jan van Schorl. De bewoordingen van Vaernewijck

92

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 93

duiden aan, dat die een van Hughe’s beste werken was. Schorl nu leefde van 1495 tot 1562. Te Gent had hij Van Eyck’s Aanbidding van het Lam Gods gewasschen in 1550, maar het blijkt niet, dat hij toen het doek voor SintNiklaaskerk leverde. Als wij nu aannemen, zooals boven, dat Hughe 25 jaar oud was in 1480, dan was hij in 1455 geboren, zoodat wij wel ook moeten aannemen dat de medewerking van Schorl van vóór 1550 dagteekent, want Hughe zou dan 95 jaar oud zijn geweest. Gesteld dat het gebeurd zij in 1525, toen Schorl 30 jaar oud was, wat nogal waarschijnlijk is, dan zou Hughe 70 jaar oud zijn geweest, wat niet onmogelijk is. Dan kan hij kort na 1525 overleden zijn en dan is Vaernewijcks uitdrukking “wijlen Willem Hughe”, als van iemand, die hem in zijn jeugd gekend heeft, goed te verklaren.

De beeldengroep.

De beschildering. - Eerst en vooral een woord over de polychromie, want reeds in theorie en zonder de beelden te hebben gezien, veroordeelt de moderne mensch alle gekleurd gesneden werk. “‘t Is de school van Sint-Lucas!” luidt het met een toon van verachting, en men wil de beelden niet eens bekijken. Dat is grootspraak en naäperij. Laat ons zóó niet redeneeren en de zaak in den grond nagaan. Vooreerst, er zijn goede beschilderingen en, wij bekennen het, veel slechte. Wij wijzen op het gekleurd portret in was van Louwerin van den Haute (1583), dat alleen reeds alle onbezonnen vooraf gestelde veroordeeling van polychromie belet. Er zijn, of, wilt ge, er waren dus goed beschilderde beelden. Aan wie ons vraagt of in de middeleeuwen alle beeldwerk beschilderd was antwoorden wij: zonder twijfel. Het ware de geschiedenis niet kennen dat te loochenen. Men werpe ons niet tegen, dat op de luiken van het Lam Gods twee onbeschilderde standbeelden staan tusschen de portretten van de begiftigers, Huibrecht van Eyck - wij weten het door het testament Portier - had op zijn winkel witte steenen beelden staan om die te beschilderen. Als hij of liever zijn broeder, want de luiken al buiten zijn zonder twijfel van dezen, de twee onbeschilderde beelden tusschen Vijdt en zijn vrouw heeft gesteld, dan is dat om hun gekleurd portret goed te doen uitkomen. Dit is uitzondering; beschilderen was de regel.

Vergeet nu niet, dat er bijna geen oude beschildering meer te vinden is, want de meeste beelden zijn, meer dan eens, herschilderd. Is de huidige herschildering van het Heilig Graf een getrouwe navolging van de oorspronkelijke?

Naar allen schijn niet: hoeveel maal zijn de beelden niet herschilderd? De schilder zag toch maar wat zijn voorganger had gedaan en bijna zeker deed hij niet juist hetzelve. Voeg nu de opvolgende verschillen bijeen! Hoogst belang-

93

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 94

rijk ware het al die lagen verf te kunnen verwijderen om alleen de eerste te behouden en het oorspronkelijke werk te zien - als dat kon.

Het beeldhouwwerk. - Het Heilig Graf, zegt Marcus van Vaernewijck, behoort tot de beste gesneden werken van Gent, al is het naar de oude manier gedaan.

Wat wij er van denken? Laat ons er eerst en vooral op wijzen, dat het bestemd was voor de krocht en namelijk voor een zeer donkere plaats, zoodat het alleen bij kaarslicht te zien was. Dat Willem Hughe zijn werk daarop berekend heeft lijdt geen twijfel. Dit is, ter loops gezeid, een verzachtende omstandigheid tegen het verwijt der schrille polychromie bij daglicht gezien.

Gothiek is ‘t nog maar weinig meer, maar expressief buitengewoon. Dat lijden in de trekken van den dood gemartelden Christus, die zorgzaamheid en medelijden en eerbied van Jozef van Arimathea, Nicodemus en sint Jan, dat expressieve doet ons denken aan het ook te veel vergeten drieluik van Louwerin de Maegh, daarboven in het koor, enkele jaren te voren geschilderd.

De onderlinge verhouding van de lichaamsdeelen, de uitvoering der onderdeelen zijn werk van een meester.

Wij hebben gedacht op dit vergeten werk van het einde der Gothiek de aandacht te moeten trekken, des te meer dat de schepper en de datum gekend zijn, een hoogst zeldzaam iets voor dien tijd.

Alfons Van Werreke

94

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 95

VAN BAARDEMAKER TOT BARBIER

Korte inhoud van het boek van licentiaat Marcel Daem De vroegste benamingen “baardemaker” en “barbier” komen in de archiefstukken regelmatig voor vanaf de 14de eeuw en keren sporadisch terug tot en met de 18de eeuw. Beperken wij ons thans tot de middeleeuwen om na te gaan welke de oudste nomenclatuur is van “baardemaker” en welke betekenis er schuilt achter de gebruikte benamingen.

Baardemaker is de samenstelling van baarde + maker. In “baarde” schuilt evengoed “baert”, het haar op kin en wangen, als het woord “baarde” een brede bijl, het verdedigingswapen hand- of strijdbijl.

Het Middelnederlands woord “baertmakere” slaat dus evengoed op barbier, baardscheerder, aderlater en heelmeester als op de vakman die de baarden smeedde uit ruw ijzer. We vermoeden dat de vroegste baardemakers handige vaklui waren voor het smeden en slijpen van bijlen, messen, lancetten, vliemen en andere snijdende voorwerpen. De fijnste van die voorwerpen werden voor de chirurgie gebruikt.

Lancet en schaar behoorden tot het instrumentarium voor aderlating. Het lancet, ook vliem of vlijm genoemd is een zeer oud chirurgisch instrument. Het was zeer spits, scherp en goedsnijdend zodat het minder pijn veroorzaakte bij het openen van de ader - somwijlen voor het openen van een abces. De schaar was voor doorsnijden van weefsellapen, peesbladen en vliezen.

In de late middeleeuwen, bij het begin van de 16de eeuw vinden we een leerovereenkomst, dat de patroonbaardemaker zijn leerjongen moest leren vliemen te maken en verder beroepsopleiding geven op het bekwamen in de chirurgie.

In een gesloten vorm van economie is het ook aannemelijk dat de ambachtsman eveneens een dienstverlenend beroep uitoefent o.a. barbier en aderlater.

In het Nederlands heeft “baard” nog steeds de afgeleide betekenis van braam of ruige rand aan een snijdend voorwerp - baard aan de snee. Dit argument toont dat de oorspronkelijke betekenis “barbier” afwijkt van de vredelievende kapper die haar knipt en baard scheert.

De smid van barbieren, smeedde ook het “bekkeneel”: het voorwerp behoorde tot de wapenrusting. Het was een stalen of ijzeren kapje, een bedeksel der hersenen, dat gedragen werd onder de helm. Het sloot om het hoofd om de kracht van de slagen te verzwakken.

In de volkstaal is bekkeneel blijven voortbestaan in de betekenis van kinnebakken: de plaats die vroeger door een metalen barbier was bedekt. Dus 95

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 96

baardemaker waren twee beroepen in dienst van de krijgskunde. De baardemaker maakte de bijlen, de barbier zorgde voor wapenbescherming van hoofd en kinnebakken.

De vervaardiger van wapenrusting ging zijn eigen weg op: hij verliet de volksgroep van de baardemaker en barbieren en sloot zich aan bij de middeleeuwse wapenmakers. Wel hebben we de zekerheid dat in de 14de eeuw die splitsing te Gent reeds een feit was.

Het tweede stadium in het beroepsleven gaat naar lichamelijke verzorging: haar knippen, baardscheren, kiestrekken en aderlaten.

In de 15de eeuw maakte men evenmin onderscheid tussen baardemaker en barbier.

Toen de arbeidsverdeling nog niet bestond in de economie was de barbier een veelzijdige ambachtsman. Hij vervaardigde een gedeelte van de wapenrusting.

Hij smeedde een medisch apparatuur die hijzelf gebruikte o.a. de lancetten voor aderlaten, tangen voor kiestrekken; scheermes en schaar voor personenverzorging.

Chirurgijn en Chirurgijnbarbier Het is moeilijk beide terreinen duidelijk af te bakenen. In de praktijk zal het wellicht gemakkelijk geweest zijn.

“Wat was het werk van de chururgijn?”

“Wat waren de bezigheden van de chirurgijnbarbier?”

In de Middeleeuwen kon iedereen zich de titel van chirurgijn, oogmeester, neuschirurg, breuk- en steensnijder of paardemeester aanmeten. De echte chirurgijnen waren personen die medische zorgen toedienden, zowel interne als chirurgische met inbegrip van verloskunde.

In het begin van de 15de eeuw waren er onder de chirurgijnen academisch geschoolde, onder meer van de Katholieke universiteit van Leuven, gesticht in 1425.

Het doodgewone handwerk (aderlaten, abces...) lieten ze over aan de barbier, die eveneens het predikaat “chirurgijn” opeiste voor zijn beroep en bovendien het instrumentarium maakte: lancet voor aderlaten, tangen voor kiestrekken, scharen voor haarknippen, baard- en kruinscheren.

De leerling moet bij zijn patroon-barbier leren lancetten smeden en tegelijkertijd de chirurgie aanleren. In het ordonnantieboek van 1563 staat duidelijk dat de chirurgijn-barbier 2 examens moest afleggen voor zijn meesterproef: één: voor barbier, namelijk vliemen smeden; twee: voor chirurgijn namelijk een kiestrekken. Uit deze korte toelichting menen we te mogen besluiten dat chi-

96

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 97

rurgijns en chirurgijnsbarbiers twee aparte groepen waren: 1/ wetenschapslui; 2/ geoefende ambachtslieden en kappers.

In de laatste helft van de 16de eeuw zijn heel wat barbier geëvolueerd naar de chirurgie. In 1663 wordt de scheiding duidelijk getrokken door het Medisch College.

De stichting van het College der Medicijnen in 1663 beoogde de sanering van de heelkunst. Hierdoor werden heel wat chirurgbarbiers uit de rangen van het medisch corps geweerd.

Begin 18de eeuw is Jan Palfijn een sprekend voorbeeld dat aantoont hoe uit het vroegere ambacht van barbiers een wereldberoemd chirurg groeide. Stilaan ging de barbier de weg op van de persoonsverzorging en baande de chirurgie zich een weg die met het kappersberoep niets meer gemeen had.

Moge deze toelichting ertoe bijdragen de verhouding te verduidelijken tussen chirurgijns en chirurgijnbarbiers.

De meest gezaghebbende figuur die Gent gekend heeft is ongetwijfeld Jan Palfijn, geboren te Kortrijk in 1650 en overleden te Gent op 24.4.1730. Hij is de anatoomchirurgijn die door zijn voortreffelijk geneeskundig werk een glanspuntje bracht omtrent de wende van de 17de naar de 18de eeuw. Hij was de erkende lesgever aan het Medisch College.

Jan Palfijn werd door de chirurgijnbarbiers als collega beschouwd, hij was lid van de nering. De pseudo-wetenschappelijke geleerddoenerij van zogezegde ambtsgenoten was hem een doorn in het oog. Door zijn houding distantieerde hij zich van chirurgijnbarbier en van zijn vereniging. Dit leidde herhaaldelijk tot conflicten.

Om het beroep te mogen uitoefenen in stad of platteland moet de kandidaat een streng examen afleggen. (Decreet van 20 maart 1766).

De naam barbier, die de middeleeuwse erfenis inhoudt, heeft zich gehandhaafd. De bezigheden bestonden uit haarknippen en scheren, waarbij de vrouw veelal instond voor het inzepen van de klanten. Het geringe inkomen van de barbier werd aangevuld door het houden van een herberg.

De gegoede burgerij ging bij de “coiffeur” of “coiffeerder”. Het was een term die ook de dames- en herenkapper zich toeeigende om zich te onderscheiden van de barbiers. Het personeel noemde hem “patron”.

Volksgeneeskunde Chirurgijnbarbier en heelkunde vormen een associatie die eeuwenlang heeft stand gehouden. In het vele studiemateriaal dat voorhanden ligt, valt het moei-

97

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 98

lijk een onderscheid te maken tussen chirurgijn en barbier enerzijds; heelkunde en volksgeneeskunde anderzijds.

Vanaf de oudheid tot de 18de eeuw genoot de volksgeneeskunde het algemeen vertrouwen omdat men van niets beters wist.

Een duidelijke afbakening van studieterreinen van chirurgijnen en volkskunde, chirurgijn en barbier is praktisch moeilijk in stand te houden.

In de volkskunde geniet de chirurgijnbarbier, niet altijd een gunstige reputatie.

Alle chirurgijnbarbiers mogen niet over dezelfde kam geschoren worden. Het stadsbestuur liet talrijke voorgeboden uitvaardigen en hernieuwen ter bescherming van heelmeesters en patiënten.

Reeds vóór 1663 (Stichting Medisch College), was er heel wat toezicht op de uitoefening van heelkunde en bereiding van medicamenten. Men zou de strijd aanbinden tegen kwakzalvers en bedriegers en deze in de toekomst rechterlijk vervolgen.

De middeleeuwse betekenis van kwakzalver klonk niet zo ongunstig als in de 17de eeuw en latere eeuwen.

Het was geen edele term, maar mocht gelijk staan met lapzalver, dit is iemand die met uitwendige middeltjes een zieke oplapt of opknapt. Volgens Gents taal- en dialectkenner Prof. Vercouillie komt kwakzalver voort van kwakzalf, prulzalf, waardeloze zalf.

In de voorgeboden van Gent zijn kwakzalvers geen onbekenden.

Uit de processen-verbaal kan men de onverbiddelijke strijd tegen kwakzalvers afleiden.

Hier komt de volksgeneeskunde in haar pejoratieve betekenis tot haar volste recht. In de rapporten van de gerechtelijke politie maken we kennis met een heksenjacht op verboden medicamenten of drogues en verboden reclamebriefjes. Beide zijn wapens van de misdaad van de “charlatans” (afgeleid van het Italiaans “cialatano”, dit is mooiprater, ciarlare: praten, babbelen).

Afgestudeerden, die van stad tot stad trokken, werden “wandelaars” genoemd.

In het stedelijk archief zijn heel wat documenten van het Medisch College voorhanden over oogmeesters, kiestrekkers, operateurs, steen- en breuksnijders, die hun kunst wilden demonstreren op het markttheater. Hierbij horen ook wandelaars, kwakzalvers, en charlatans, die op onwettige wijze hun brood trachtten te verdienen door verkoop van wonderdoende drankjes, poeders, pillen, kruiden en drogen.

Mevr. Keppens-Dentandt M.J.

98

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 99

HAALT DE TUNNEL AAN DE VOSKENSLAAN DE HONDERD NIET? Het project ‘Gent Sint-Pieters anno 2015 wordt voor de stad Gent één van de belangrijkste realisaties tijdens de komende jaren. Zo wordt er naast een drastische renovatie van het station zelf, geopteerd voor een nieuwe verbindingsweg, van de R4 rechtstreeks naar de stationssite, voorbij de scholencampus aan de Sint-Denijslaan, door een tunnel onder de sporen naar een ondergrondse parking en de Fabiolalaan.

Deze zal de oude tunnel aan de Voskenslaan vervangen, die verdwijnt in het nieuwe concept. Fase 3 omvat de afwerking van het stationscomplex en de aanpassing van straten en pleinen volgens een nieuw stadsontwerp, waarvan de uitvoering voorzien is tussen 2012 en 2015.

De huidige autotunnel werd in 1913 voltooid. De sloop zal dus hoogstwaarschijnlijk net geen honderd jaar na de openstelling geschieden...

Een gepaste terugblik op de turbulente geschiedenis van dit kunstwerk via persknipsels uit de ‘Gazette van Gent’...

24 Januari 1911 Het schepencollege hield in de zitting van de gemeenteraad een vertoog aangaande de overeenkomst met de staatsspoorwegen voor het bouwen van een doorgang voor voetgangers en rijtuigen onder de statie (*waarmee de volledige sporenbundel wordt bedoeld) Gent-Sint-Pieters tussen de Voskensstraat en de Afsneelaan (*thans Koningin Fabiolaan).

Het ontwerp tot hervorming van de spoorbanen Gent-Oostende en GentKortrijk, te leggen op een hoogte tussen de Kortrijksesteenweg enerzijds en de grenzen van het grondgebied van de gemeenten Drongen en Sint-DenijsWestrem anderzijds, werd op 5 september 1901 voor onderzoek overgemaakt aan het stadsbestuur.

Zodra de werken waren aangevat en men de doorgang onder de Meersstraat (* thans Aaigemstraat) en de spoorovergang van de Ganzendriesstraat zag doden, rezen talrijke klachten op. Gezamelijke verzoekschriften werden ingediend, vooral vanwege de aanpalende landbouwers, die zich bekloegen over de grote omweg die zij zouden moeten maken voor de bebouwing van hun landerijen, die langs beide kanten van het spoorterrein liggen.

Het stadsbestuur ondersteunde die aanklachten. De minister van Spoorwegen besliste een spoorwegdoorgang voor voetgangers in te richten van 3,25 meter breed.

99

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 100

Op 8 juni 1905 vroeg het schepencollege deze doorgang een voldoende breedte te verlenen om het verkeer toe te laten van rijtuigen. Het hoger bestuur stemde er in toe de breedte op 10 meter te brengen en later een tunnel aan te leggen onder de statie Gent-Sint-Pieters.

Nieuwe stappen werden gedaan in 1906 en 1907 en uiteindelijk, op 7 november 1908, verkreeg de stad een schets, voorgeschreven door de dienst Wegen en Werken, die in een tunnel voorzag van 10 meter breed.

Studies werden aangevangen onder opzicht van de wegenis en op 28 mei 1909 zond het schepencollege aan de minister van spoorwegen een gewijzigde schets, zowel onder opzicht van de uitkom van de tunnel als voor wat de breedte betrof, alsook een gezamelijk plan van de wijk. Daarop waren de grote wegen aangeduid die de stad binnen een niet ver verwijderd tijdsverloop wil tot stand brengen en een breedte van 20 meter rechtvaardigt voor de besproken gemeenschap.

De noodzakelijkheid van een viaduct voor het verkeer tussen de stad en de omliggende gemeenten Sint-Denijs-Westrem en Afsnee was onbetwistbaar.

Dwars door een wijk die zich volop uitbreidde kon men geen onmetelijke dam laten opwerpen die, in strijd met hetgeen gebeurt voor de versterkingswerken, nooit zou weggebroken worden. De schade zou dus onherstelbaar zijn indien men geen doorgang voorzag in verhouding tot de latere belangrijkheid van het verkeer.

Terwijl het spoorwegbestuur zeven viaducts liet bouwen tussen de Schelde en de Kortrijksesteenweg, voorzag het maar ĂŠĂŠn enkele tussen de Kortijksesteenweg en de Leie, een afstand van meer dan 1700 meter en dan nog een volstrekt onvoldoende.

Op 4 september 1909 berichtte de hogere overheid dat volgens haar de voorziene breedte van 10 meter op een lengte van 120 meter meer dan voldoende was om in alle behoeften van het verkeer te voorzien, zowel voor voetgangers als voor rijtuigen, zelfs wanneer men aannam dat de wijk aan de overzijde van de statie zich binnen zeer korte tijd zou uitbreiden.

Nochtans, indien de stad deze breedte volstrekt wenste te zien vermeerderen, kon haar slechts voldoening worden gegeven op uitdrukkelijke voorwaarde dat alle bijgevoegde werken en uitgaven die uit deze wijziging zouden voorspruiten, ten laste van de stad zouden vallen.

Dan volgden drie oplossingen, waarvan de beste een ondergrondse doorgang voorzag van 20 meter, met metalen gewelven op kolommen. Die bijkomende uitgave beliep echter 300 000 frank.

Onderhandelingen in dat opzicht hadden plaats tussen het schepencollege en de minister van Spoorwegen, met als gevolg een nieuwe brief van het gemeentebestuur op 7 april 1910, met een plan waarop de plaats van de gewijzigde

100

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 101

tunnel werd aangewezen en al de bewijsredenen bevatte in het voordeel van het openen van een verkeersweg van 20 meter breedte, zonder de geldelijke tussenkomst van de stad.

Op 8 september 1910 deed het spoorwegbestuur aan de stad de voornaamste voorwaarden kennen die zouden opgelegd worden voor het verbreden van de ondergrondse doorgang op 16 meter: - de staat zou niet meer delen in de kosten van de wegeniswerken aan de SintDenijslaan, de Meersstraat en de Afsneelaan, waar een tussenkomst van 50% was aangegaan; - de staat zou verzaken aan het bouwen van een afsluiting van bouwkundig uitzicht langs de Stroplaan (*thans Burggravenlaan), die zou vervangen worden door een haag met groeiende planten welke een metalen afsluiting zouden verbergen; - de stad zou de wegeniswerken van de tunnel voor haar rekening nemen. De kleinste breedte die kon aangenomen worden was 18 meter: 14 meter steenweg en twee voetpaden van 2 meter; - de staat zou een gemetselde tunnel maken in plaats van een metalen viaduct die eerst voorzien was, wat de onkosten vermindert, de verlichting beter verdeelt, minder gevaar oplevert voor doorsijpeling en minder ongemak door het overdreven gerucht van een metalen brug.

Opnieuw werd onderhandeld en op 6 december 1910 nam het beheer eindelijk aan een tunnel in metselwerk te doen bouwen van 19 meter breed en 120 meter lang, geheel op kosten van de staat, onder volgend voorbehoud; - de stad staat kosteloos aan de staat een grond af, gelegen langs de Clementinalaan, welke paalt aan het ontvangstgebouw; - de stad zal er van afzien de tussenkomst te vragen van de staat in de onkosten van de kasseien van de verlegde Meersstraat; - de staat is niet verplicht langs de Stoplaan een kunstafsluiting te plaatsen.

De tweede en de derde bepalingen waren de herhaling van een eerder voorstel en konden aangenomen worden, maar de eerste bevatte een strook grond van ongeveer 2000m2 oppervlakte die een aanzienlijke waarde had.

Dit lot werd geruild tegen een streep van 2125 m2 van de koopwarenkoer, die de westelijke grens uitmaakt van de standplaats der rijtuigen, om een rechtstreekse en gemakkelijke toegang te verlenen tot de nieuwe tunnel.

Na nieuwe onderhandelingen en een bijzonder onderhoud ter plaatse met de beheerder-voorzitter De Rudder, werd overeengekomen dat de grond in ruil door de stad afgestaan, ongeveer 6 meter voorgevel zou hebben en een oppervlakte van 120 m2. Hij zou dienen voor het bouwen van een woning voor de statieoverste.

In deze voorwaarden mogen de bepalingen goedgekeurd worden van de over-

101

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 102

eenkomst, gevoegd bij de brief van 6 december 1910, die op gelukkige wijze een einde stelt aan een zeer belangrijk geschil.

31 Januari 1911 In de gemeenteraad werden de verdragen met de staat besproken tot het bouwen van een doorgang van 19 meter onder de statie Gent-Sint-Pieters.

De heer burgemeester Braun betoogde dat men hem destijds verzekerd had dat de stad niet in het minst moest tussenkomen in de kosten, indien het schepencollege zich tevreden stelde met een doorgang van 15 meter en de staat alles zou betalen.

Waarom dient men inderdaad een breedte te hebben van 18 of 19 meter, als de voornaamste straten van de stad maar 12 meter breed zijn?

Verder beknibbelde hij zekere punten van de overeenkomst en betreurde dat het schepencollege thans door grondafstand aan de staat een geschenk van 154 000 frank doet, alleen om de tunnel drie meter breder te krijgen. Daarom zou hij tegen de besluiten van het verslag stemmen.

De heer Siffer vond dat men de toekomst moet vooruit zien en betwistte dat er een geschenk aan de staat zal worden gedaan. Het algemeen uitzicht zou er bij winnen en de gronden die voorbij de tunnel liggen zouden meer waarde verkrijgen.

De heer schepen Vandewijvere betwijfelde of de heer Braun kon verkrijgen dat de tunnel op een breedte van 15 meter zou gebouwd worden zonder dat de Stad diende tussen te komen. “Nooit was er destijds een officiĂŤle onderhandeling. De heer Siffer is er na lang discuteren in gelukt een brede tunnel te verkrijgen.â€? Hij beweerde dat de heer burgemeester met zijn overeenkomst van 1901 een misslag heeft begaan, aangezien hij toen op die plaats geen verkeersweg voorzag.

De besluiten van het verslag werden aangenomen met 22 stemmen tegen 12.

21 Maart 1911 Men is nabij Gent-Sint-Pieters volop aan het werk voor de voltooiing van de lijn Gent - Brussel-Zuid, die het volgend jaar in dienst zal komen.

De grondvesten voor de viaduct onder de statie die rechtover de Voskensstraat (*thans Voskenslaan) zal uitkomen, zijn voor een groot deel voltooid. De grote moeilijkheid bij deze onderneming is, dat men slechts bij gedeelten tewerk kan gaan. Aangezien de spoordienst niet mag onderbroken worden zal men de

102

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 103

banen op het nieuwe peil telkens moeten verleggen om te kunnen voortwerken.

3 Mei 1911 De werken aan het nieuwe baanvak langs de Sint-Denijslaan zijn sedert zaterdag stilgelegd, doordat het eerste deel van de grote viaduct tussen de Afsneelaan en de Voskensstraat aan het zakken is gegaan. Het is te hopen dat de onderbreking niet lang duurt, want de tijd voor het voltooien van de viaduct is reeds kort genoeg.

19 Mei 1911 Het Uitvoerend Comiteit der Wereldtentoonstelling maakt zich bezorgd over de toestand welke geschapen is door een ongeval aan de bouw van de tunnel dichtbij de statie Gent-Sint-Pieters. Het heeft echter van de heer minister van Spoorwegen de verzekering gekregen dat het in niets de voltooiing van de werken zal hinderen.

17 Juni 1911 Het deel van de viaduct tussen de Afsneelaan en de Voskensstraat dat afgekeurd werd omdat het een weinig inboog, moet worden afgebroken.

5 September 1911 De opbouw van de nieuwe Sint-Pietersstatie gaat goed vooruit en men voorziet dat ze zoals aangekondigd tegen het einde van het aanstaande jaar zal voltooid zijn.

Het zou zo niet geweest zijn met de inrichting van de tunnel, indien het spoorwegbestuur geen krachtdadige maatregel had genomen. Dit gedeelte van het werk werd aan de eerste aannemer ontnomen, daar zekere bepalingen van het lastenboek niet werden uitgevoerd en toevertrouwd aan een andere die zijn taak voor de opening van de aanstaande Wereldtentoonstelling moet voltooid hebben. Men heeft echter nog niet terug de hand aan het werk geslagen.

103

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 104

14 Oktober 1911 De werken langs de Sint-Denijslaan zijn volop hernomen. De cirkelvormige tunnelmuren worden weer opgebouwd. De eerste viaducts zijn tot onder de grondvesten uitgedolven en zullen gans worden vernieuwd.

11 December 1911 Sedert enige tijd zijn de werken aan het baanvak Gent-Sint-Pieters snel vooruitgegaan. De stutmuur langs de Sint-Denijslaan schiet goed op en hetzelfde kan gezegd worden voor de herop te bouwen delen van het viaduct, in vervanging van de afgekeurde. Wanneer de tunnel onder het eigenlijke baanvak gevorderd is zal men een paar sporen verleggen op de opgehoogde dam en zullen de treinen over de viaduct van de Kortrijksesteenweg kunnen rijden.

13 Januari 1912 Het eerste deel van de viaduct rechtover de Voskensstraat is voltooid. De draagbogen zijn er van onder genomen en een eind verplaatst om een tweede deel te beginnen bouwen. De stutmuur langs de Sint-Denijslaan is grotendeels afgewerkt.

19 Februari 1912 Als men een paar weken niet langs de Sint-Denijslaan is geweest, staat men verbaasd over de vordering van de daar aan gang zijnde werken. De stutmuur van de spoorbaan is bijna voltooid tot aan de Voskensstraat. Van de grote viaduct die de Sint-Denijslaan met de Afsneelaan moet verbinden onder de spoorweg zijn een paar delen gans gereed.

Men voert ijverig de aarde aan om het noodzakelijk peil te bereiken. Ballast voor de spoorbaan werd in grote hoeveelheden ter plaatste gebracht. Weldra zal men de sporen verleggen over de voltooide delen van de viaduct, want men zal trapsgewijze moeten vooruitgaan om de gewone spoorwegdiensten niet te belemmeren.

104

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 105

2 Mei 1912 Op het spoorvak gaan de werken goed vooruit. Van de grote viaduct voor het verkeer van personen en rijtuigen is een ruim gedeelte afgewerkt. De ballasttreinen rijden er al over.

9 Juni 1912 Alles doet voorzien dat binnenkort de treinen die te Gent-Sint-Pieters moeten stoppen, over de opgehoogde baan zullen rijden. De nieuwe overgangsbruggen en viaducts werden reeds officieel beproefd.

In het begin van de maand juli zal heel het spoorwegverkeer over de nieuwe banen gebeuren, teneinde te kunnen overgaan tot het voltooien van de grote viaduct voor het publiek tussen de Afsneelaan en de Sint-Denijslaan.

30 Juni 1912 Sedert gisteren rijden de treinen Gent - Kortrijk en Brussel - Gent - Oostende op de opgehoogde spoorbaan. Door de verandering in de dienst is de spoorwegovergang aan de Kortrijksesteenweg tot iedereens vreugde afgeschaft.

16 Oktober 1912 Naar men verzekert wordt de statie Gent-Sint-Pieters bepaald op 19 november aanstaande in gebruik gesteld. Er zullen echter nog maanden verlopen vooraleer de eigenlijke baandienst er geheel en al zal kunnen geregeld worden. Zolang de grote viaduct die de openbare gemeenschapsweg wordt tussen de Afsneelaan en de Sint-Denijslaan niet voltooid is, kunnen zeven spoorbanen van de twaalf niet worden aangelegd.

5 Januari 1913 Weldra zal men beginnen met op het nieuwe baanvak de sporen te leggen, zodra de dienst tegen het aanstaande seizoen dat op 1 april begint, niet de minste onderbreking moet lijden. Daartoe moet echter meer bedrijvigheid komen bij de bouwwerken van de grote viaduct tussen de Afsneelaan en de Sint105

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 106

Denijslaan, want die is nog maar voor de helft klaar.

28 April 1913 De tunnel tussen de Sint-Denijslaan en de Afsneelaan is eindelijk voltooid.

De viaduct naast het Sint-Pietersstation

4 November 1918 In de week van 20 tot 26 Oktober werden in de stad tientallen bruggen door de Duitse genie ondermijnd en van obussen voorzien, om ze bij de aftocht op te blazen.

Vrijdag 1 November, hoogdag van Allerheiligen, werden tijdens de hoogmis in de kerk van Sint-Pieters-Aalst oorverscheurende slagen gehoord. De Duitsers hadden de spoorbanen in de Sint-Pietersstatie in de lucht doen vliegen. De doorgangen voor de reizigers waren ingestort, de viaducten aan de Krijgslaan en de Kortrijksesteenweg vernietigd en de tunnel naar de Voskensstraat op twee plaatsen zwaar beschadigd.

Zaterdagmorgen viel hetzelfde lot ten deel aan de overige viaducts van de nieuw aangelegde spoorlijn naar Brussel.

106

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 107

24 April 1919 Men is dichtbij het ontvangstgebouw van de Sint-Pietersstatie bezig met het plaatsen van de nieuwe gewelven van de grote tunnel die de MariaHendrikaplaats verbindt met de Sint-Denijslaan.

18 Juli 1919 Op 1 Juli zijn voor de eerste maal de treinen van de lijn Brussel - Oostende binnen de statie Gent-Sint-Pieters aangekomen. Daardoor werden de nieuwe spoorlijnen over de herstelde viaducten ingehuldigd.

De schone kunstwerken van de Voskensweg, de Kortrijksesteenweg, de Krijgslaan, de Zwijnaardsesteenweg, de Uilkensstraat en de Ottergemsesteenweg, destijds zo zeer bewonderd, zijn hersteld en de bruggen over de Schelde en de Leie zijn op goede weg van heropbouw.

30 Maart 1925 De buurttram Geraardsbergen - Herzele - Gent, die zijn eindpunt heeft aan de Sterre, zal vanaf dinsdag 31 Maart langs de Voskensweg en onder de viaduct tot op het plein voor de statie Gent-Sint-Pieters voortlopen.

9 Oktober 1927 Gisteren heeft rond 7 uur 30 in de morgen onder de viaduct van de SintPietersstatie een botsing plaatsgehad tussen de buurttram naar Geraardsbergen en de beerwagen van Leon Devreese uit de Stroplaan. Er is enkel stoffelijke schade.

11 December 1929 Van verschillende zijden doet men opmerken dat aan de Sint-Pietersstatie wat meer politietoezicht zou moeten zijn. Nabij de grote viaduct naar de Voskensweg worden meisjes lastig gevallen en verder treft men er soms kerels aan die met weinig goede inzichten zijn bezield. Opgedragen aan wie het aangaat!

107

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 108

23 Juni 1930 Onder het gewelf dat het Maria-Hendrikaplein met de Voskenslaan verbindt was het tot nog toe ‘duister op vele plaatsen’. Thans is daar het gaslicht in werking gesteld. We hopen dat nu ook verbetering zal worden gebracht aan de bestrating.

9 Oktober 1931 De lange, sombere viaduct onder de spoorweg aan Gent-Sint-Pieters wordt wat opgeknapt. Gans het gewelf en de zijmuren werden wit geverfd met een soort spuit.

Het stelsel zal evenwel verplichten de operatie nog een paar malen te herhalen, want de eerste couche dekt onvoldoende en is overigens nog niet volledig af.

Hoe het ook zij, de onderste delen van de zijmuren zullen toch een zuivering moeten ondergaan, want nu is de witte verf in ontelbare strepen langs de wanden afgevloeid en dat is ver van mooi!

Erik De Keukeleire Fragmenten uit ‘Station Gent-Sint-Pieters ‘1832-1940)’ - 344 pagina’s - oktober 2004 - uitgave in eigen beheer.

108

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 109

ELF GENTSE BAKKERS AAN DE EER TIJDENS EEN PLECHTIGE VERGADERING OP HET STADHUIS VAN GENT

Donderdag 2 Maart 1944 Tijdens Wereldoorlog II zal de samenstelling van het meel regelmatig veranderen en van dien aard zijn dat de beroepskennis van de broodbakker zwaar op de proef wordt gesteld om een goed product af te leveren. Door het Stedelijk Laboratorium van Gent werd een onderzoek ingesteld naar de hoedanigheid van ons dagelijks brood. Het kwam er op aan de Gentse bakkers te rangschikken naar hun kunde en eerlijkheid. Zonder voorafgaandelijk te verwittigen werden bij de bakkers steekproeven gedaan. Vooreerst werd van een tiental broden het gemiddeld gewicht bepaald. Van deze tien werd door de controle een brood meegenomen voor verder onderzoek door het Gentse Stadslaboratorium.

Het brood kreeg een nummer zodat bij de keuring en het toekennen der punten niemand wist aan welke bakker het toebehoorde.

Bij de ontleding kwamen de volgende factoren in aanmerking: gewicht, volumen, uitzicht, korst, kruim en doorsnee. Uit dit onderzoek bleek dat 92% der Gentse bakkers als plichtsbewuste vakmensen uit de proef te voorschijn kwamen. Aan elf bakkers werd door het Gentse Stadsbestuur op donderdag 2 Maart 1944 in de Pacificatiezaal van het stadhuis tijdens een officiĂŤle plechtigheid een getuigschrift van verdienste aan de elf laureaten toegekend.

De uitreiking vond plaats in aanwezigheid van talrijke bakkers, het stadsmagistraat, de bestuurders der provinciale en stedelijke bevoorradingsdiensten, de afgevaardigden van ambachtswezen van handel en distributie, enz.

Dhr. Aug. De Wilde, schepen van handel, nijverheid en bevoorrading van Gent verheugde zich in een spreekbeurt over de goede resultaten dat het onderzoek had opgeleverd en legde de nadruk op het grote nut van het stadslaboratorium voor eetwarenonderzoek. De bestuurder dhr. BaetslĂŠ werd met zijn ploeg, betrokken bij dit onderzoek, gefeliciteerd. De spreker onderstreepte de rol van de bakker in dienst van de gemeenschap en zijn verantwoordelijkheidheid in deze bange oorlogsjaren. Vervolgens werd door de Burgemeester G. Lefever het getuigschrift van verdienste overhandigd aan de elf Gentse bakkers die hiervoor in aanmerking kwamen. De Burgemeester wees op hun eeuwenoude tradities van beroepsfierheid en eer die het Gentse bakkersbedrijf kenmerkt en begroette het huidig gebeuren als een gelukkig verschijnsel dat het beste mag verhopen voor de toekomst van het bakkersbedrijf. Ten slotte dankte de voorzitter van de Verenigde Bakkersbazen van Gent en Omliggende, dhr. Maurice 109

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 110

De Smet, het stadsbestuur in naam van zijn vakgenoten met de belofte dat het bakkersgild steeds zijn plicht zou doen voor het heil van de bevolking, zorg dragend dat de eer en goede faam steeds hoog worden gehouden.

Na een geestdriftig slotwoord van dhr. Maurice De Smet werden aan de bekroonde elf Gentse bakkers het getuigschrift van verdienste verleend, die bij de proef in aanmerking kwamen.

Hieronder de namen van de elf bakkers.

Coene Edward, Phoenixstraat 11 Gent - De Moor André, De Smetstraat 31 Gent - De Wilde André, Hoogstraat 7 Gent - Hutsebaut August, Bevrijdingsdreef 299 Gent - Joncken Pierre, Moriaanstraat 56 Gent, Mertens Bruno Maurice, Bruggesteenweg 55 Gent - Moerman Georges, Bevrijdingsdreef 294 Gent - Pijpaert Gaston, Populierenstraat 56 Gent Sabbe Julien, Sleepstraat 64 Gent - Tuytschaever René, Tolhuislaan 46 Gent Van Ceulebroeck Emiel, Normaalschoolstraat 23 Gent.

Bron: Uit de krant ‘Volk en Staat zondag 5, maandag 6 maart 1944’.

In ‘Het Bakkersblad 7 maart 1944’ en ‘Het Bakkersblad 2 mei 1944’ verschenen enkele reacties van collega’s op de uitslag toegekend aan Gentse bakkers op steekproeven gedaan door het Stedelijk Stadslaboratorium van Gent.

De broden die bij de bakkers voor onderzoek werden afgehaald, dateerden niet allemaal van dezelfde maand. Het blijkt dat de afhaling van het brood over tenminste twee verschillende maanden heeft gelopen, zegge over December 1943 en Januari 1944. In deze periode veranderde de samenstelling van het meel herhaaldelijk. Een brood vervaardigd uit 50% tarwe en 50% rogge heeft een ander uitzicht, kleur en volume dan een brood waarin slechts 38% tarwe voorkomt gemengd met 57% rogge en nog 5% gerst op de koop toe.

Het is onmogelijk een brood te vergelijken dat uit zo sterk van mekaar verschillende grondstoffen werd gebakken. Nochtans mogen wij besluiten dat het Gentse Stadsbestuur bij dit onderzoek de beste bedoelingen heeft gehad, en dat is gebleken, dat de Gentse bakkers doorgaans zeer plichtbewuste en vakkundig goed onderlegde ambachtslieden zijn.

Waar vóór de oorlog de bakkers praktisch alleen van tarwe konden spreken, werd thans ook de rogge en de gerst voor de broodverwerking ingeschakeld.

Er werd aangeraden zuurdesem te gebruiken. Aardappelen en droge peulvruchten werden in het meel gemengd om in de broodvoorziening tussen twee oogsten te voorzien.

Vele bakkers kenden zeer weinig van de verwerking van rogge en wisten hele-

110

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 111

maal niet hoe om te gaan met gerst. De rogge- en gerstelementen en voornamelijk hun slijmerige bestanddelen maken het deeg kleverig en moeilijk te bewerken.

Het valt niet te betwisten, de bakkers doen wat ze kunnen.

De ouderen onder ons herinneren zich nog dat naar het einde van de tweede wereldoorlog, de huismoeders twee messen nodig hadden voor het snijden van boterhammen, het ene voor het snijden, en het andere voor het afkrabben van het eerste mes, waaraan het kleverig deeg was blijven hangen.

Roger Tuytschaever

GENTSE MEMORIEDAGEN: 3-4-5-6-7 AUGUSTUS

3 Augustus 1442 Ste-Colette komt te Gent aan om hier een klooster te stichten.

Zie ‘Ghendtsche Tydinghen’ - 2003 - N° 5 - pp. 336-337.

3 Augustus 1508 Dood van Raphaël de Mercatel.

Zie ‘Ghendtsche Tydinghen’ - 2002 - N° 1 - pp. 30-31.

3 Augustus 1807 Uitvoering van een doodvonnis op de Vrijdagmarkt.

Het mes van de guillotine is echter zo bot dat het hoofd slechts bij de 3e poging van de beul in de mand rolt.

111

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 112

3 Augustus 1807 Benoeming van Mgr. de Broglie als 19e Bisschop van Gent.

Zie ‘Ghendtsche Tydinghen’ - 2004 - N° 1 - pp. 28-41.

3 Augustus 1849 Onthulling van gedenkzuil van de Napoleonisten op het Campo Santo.

3 Augustus 1942 De nazis leggen beslag op het Lam Gods te Pau voor de persoonlijke collectie van Hitler.

3 Augustus 1950 Dood van Michel Thiery.

Hij werd geboren op 12 November 1877 als de jongste van 7 kinderen.

Na de stadsscholen Begijnhof en Onderstraat ging hij studeren aan de Normaalschool waar hij in 1896 zijn diploma van onderwijzer behaalde als de eerste van zijn promotie.

Na waarnemend leerkracht geweest te zijn aan het Laurent-Instituut werd hij in 1899 benoemd tot onderwijzer in de stadsschool van de Geitestraat. Daar ontwikkelde hij een nieuwe onderwijsmethode die dichter bij de natuur stond.

In de klas kwamen er bloeiende planten en zoetwatergedierte en op de speelplaats kwam er een kleine tuin met een vijvertje.

Toen de Universiteit een deel van de verzameling van het onderwijs in de dierkunde aan de Stad schonk, werd onder impuls van Schepen D’Asseler besloten deze verzameling, samen met deze van de Geitestraat, onder te brengen in een ‘schoolmuseum’. Maar wanneer men zegt ‘museum’ moet men ook zeggen ‘conservator’. Wie daarvoor aanstellen? De keuze was niet moeilijk en er bestond maar één voor de handliggende kandidaat: Michel Thiery.

In 1923 kreeg hij de opdracht een schoolmuseum met plantentuin in te richten. Hij kreeg aan zijn beschikking daarvoor een oud lokaal van een vakschool voor drukkers in het ‘Straatje van Berouw’.

Een betere keus had men natuurlijk niet kunnen maken. De gedreven pionier die hij was, creëerde daar iets dat uniek was in Europa. Een dergelijk school112

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 113

museum had men in geen enkel ander land. En ook de tuin, die gelukkiglijk nog bestaat, mag als hoogst merkwaardig beschouwd worden.

Oude Gentenaars zullen zich wellicht herinneren hoe ze éénmaal in het jaar les kregen in het schoolmuseum en dat dit toch een hele gebeurtenis was.

Op 1 September 1943 werd Michel Thiery gepensioneerd en het museum kreeg dan officieel de benaming ‘Stedelijk Schoolmuseum Michel Thiery’.

In 1965 werd begonnen met de overbrenging van het museum naar een vleugel van de gewezen St-Pietersabdij waar het in 1970 officieel geopend werd.

Alles is daar nu wel netjes, maar die speciale sfeer die hing in het Straatje van Berouw is verdwenen. En de evolutie is daar ook van dien aard dat Michel daar niet gelukkig zou mee geweest zijn.

Het ‘Stedelijk Schoolmuseum Michel Thiery’ (een naam die precies zei waarover het ging, werd ook het slachtoffer van de belachelijke manie om aan alle gevestigde waarden een nieuwe onnozele, nietszeggende naam te geven. Het heet nu KINA. Wat een fantastische vooruitgang!

Als men de dag van vandaag in Gent aan een nieuwe straat een naam moet geven, heeft men alle moeite van de wereld om met nog iets zinnigs voor de dag te komen. Men moet zijn toevlucht zoeken naar de naam van een vrouw die net niet omgekomen is in de ramp van de ‘Titanic’.

A propos, bestaat er al een Michel Thierystraat?

4 Augustus 1428 De Schepenen keuren de oprichting goed van een klooster van Ste-Clara (Arme Claren).

4 Augustus 1584 Jan van Hembyze wordt onthoofd op het Veerleplein.

Zie ‘Ghendtsche Tydinghen’ - 2004 - N° 5 - pp. 329-330.

4 Augustus 1787 De kraan aan de Lievekom wordt openbaar verkocht.

Zij was er gekomen rond 1630, maar was nu volledig voorbijgestreefd door de veel eenvoudigere ‘wippe’ aan de St-Agnetekom.

113

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 114

4 Augustus 1819 De eerste steen van de Universiteit in de Volderstraat wordt gelegd door Minister Falck in naam van de koning.

4 Augustus 1832 Er wordt een Beroepshof opgericht in Gent.

24 Augustus 1842 Geboorte van Edmond De Vigne.

Zie ‘Ghendtsche Tydinghen’ - 1999 - N° 6 - pp. 364.

4 Augustus 1912 Onthulling op de Singel van een gedenksteen aan Daniël Kinet.

Zie ‘Ghendtsche Tydinghen’ - 2004 - N° 5 - pp. 335-336.

4 Augustus 1922 Eerste opvoering van het ‘Nieuw Spelleke van de Muide’: Genoveva van Brabant.

Zie ‘Ghendtsche Tydinghen’ - 2004 - N° 6 - pp. 381-382.

5 Augustus 1529 Vrede van Cambrai.

Dit vredesverdrag, ook genoemd ‘La Paix des Dames’ omdat ze bewerkstelligd werd door Louise de Savoie, de moeder van François I en Magareta van Oostenrijk, de tante van Keizer Karel, werd ondertekend in de kathedraal van Cambrai.

De koning van Frankrijk verzaakt er aan nog rechten te doen gelden in Italië, hij erkent de volledige souvereiniteit van Keizer Karel over Vlaanderen en Artois. Daarentegen keert Bourgongne terug naar Frankrijk.

114

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 115

5 Augustus 1618 Aartshertogin Isabella schiet op de Kouter de papegaai af van de St-Jorisgilde.

5 Augustus 1677 Blijde Intrede van Mgr. Frans Van Horenbeke als Bisschop van Gent.

Hij was de 10e in de reeks die in 1568 gestart was met Cornelis Janssen.

Zoals 8 van zijn voorgangers was hij geen geboren Gentenaar. Hij was immers een Brusselaar die in 1629 geboren werd als zoon van een advocaat bij de Raad van Vlaanderen. Op zijn 20e behaalt hij het licenciaat in beide Rechten in Leuven, 6 jaar later wordt hij priester gewijd en 3 jaar nadien is hij kanunnik van het St-Pieterskapittel te Leuven.

Wanneer Karel II, Koning van Spanje hem in 1576 benoemt tot Bisschop van Gent, was hij - zoals men dat noemde - ‘Doyen de la Collégiale de St-Pierre’ in Leuven.

De koning benoemde wel bisschoppen, maar deze benoemingen moesten toch nog altijd bekrachtigd worden door de Paus. Deze zag er geen graten in en bekrachtigde ze op 24 Mei 1677. Volgde dan de ‘inbezitneming’ op 1 Juli, de bisschopswijding op 25 Juli en - zoals gezegd - de installatie op 5 Augustus.

Hij zou niet lang Bisschop van Gent zijn, want nauwelijks 17 maanden later stierf hij op 49-jarige leeftijd.

De periode waarin hij bisschop was, was nu niet precies een van de rustigste: Vlaanderen had af te rekenen met herhaalde Franse invallen en Gent werd belegerd en ingenomen door de troepen van Lodewijk XIV. Niettegenstaande deze moeilijke tijdsomstandigheden ging Mgr. Van Horenbeke verder met de uitbouw van het Nieuw Seminarie, en met ‘nieuw seminarie’ bedoelen wij natuurlijk niet het Seminarie op de Reep, maar wat nu gekend is als ‘Klein Sint-Bavo’ aan de Achtersikkel.

In die tijd werd er van een bisschop verwacht dat hij persoonlijk contact zou nemen met de parochies van zijn bisdom. Mgr. Van Horebeke heeft zich niet willen onttrekken aan deze plicht en daarbij misschien zijn eigen mogelijkheden overschat. De ene dag in Sinaai, de volgende in St-Pauwels, dan in StGillis, Vrasene, enz. Men beweert dat hij een koorts opdeed die veroorzaakt werd door de uitwasemingen van de moerassige grond. Zijn toestand verergerde en in Temse moest men hem de laatste sacramenten toedienen. Na een 6-tal weken was zijn toestand wat verbeterd, maar het was toch nog altijd ziek dat hij naar Gent terugkeerde, waar hij een paar maanden later zou overlijden.

115

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 116

5 Augustus 1799 De fameuze Du Bosch wordt gerevoqueerd.

Zie ‘Ghendtsche Tydinghen’ - 1999 - N° 3 - pp. 161-162.

5 Augustus 1875 Dood van Louis Minard.

Zie ‘Ghendtsche Tydinghen’ - 2003 - N° 2 - pp. 107-108.

6 Augustus 1202 Geboorte van Margareta van Constantinopel.

Zij was gedurende 35 jaar Gravin van Vlaanderen.

Men kan zich wellicht afvragen waarom een Gravin van Vlaanderen ‘van Constantinopel’ genoemd werd. Dit kwam omdat haar vader, Graaf Lodewijk IX, naar de kruistochten trok en aldus de bijnaam ‘van Constantinopel’ verwierf, een naam die overging op Margareta en op haar oudere zus Johanna.

Toen Boudewijn gedurende de kruistochten omkwam in 1205 was Johanna 5 jaar en Margareta 3 jaar. De Koning van Frankrijk liet de 2 kinderen ontvoeren uit het Gravensteen en opbrengen aan het Franse Hof. Toen Johanna 12 jaar was werd zij uitgehuwd aan Ferrand van Portugal, Margareta werd uitgehuwd toen ze 10 jaar was aan Bouchard d’Avesnes, die de Koning aangesteld had om de graafschappen Vlaanderen en Henegouwen te besturen tot aan de meerderjarigheid van Johanna. Wij laten Johanna buiten beschouwing en zullen het verder hebben over Margareta.

Wat kan er terechtkomen van een huwelijk tussen een kind van 10 jaar en een oudere man?

Niet veel goeds natuurlijk. Ook hier niet. Als ze 19 jaar is verlaat ze haar verfoeide man; het huwelijk werd trouwens vernietigd door de Paus. Ze hertrouwt 2 jaar later met Guillaume, Heer van Dampierre. Wanneer zij in 1243 haar zuster Johanna opvolgt als Gravin van Vlaanderen is zij reeds weduwe.

En nu beginnen de moeilijkheden. Van haar eerste man had ze verscheidene zonen die ze nooit heeft kunnen uitstaan. Maar zij had ook zonen van haar 2e man en tussen beide geslachten ontstaat er een oorlog voor de erfenis van de graafschappen. Tenslotte beslist de Koning van Frankrijk: de d’Avesnes krijgen Henegouwen en de Dampierres Vlaanderen.

Aanvankelijk kwam Margareta goed overeen met Gent dat toen bestuurd werd 116

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 117

Margareta van Constantinopel 1202-1280

117

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 118

door het College der XXXIX. Zij kreeg een geschenk van 2.000 pond en bepaalde schulden van haar zoon werden door de Stad betaald. Deze gestes legden geen windeieren want Gent kon aanzienlijk uitbreiden wegens het feit dat ze bereid was een aantal van haar gronden aan de Stad te verkopen, waaronder de Muide, Overschelde en de Brugse Poort.

Deze goede verhoudingen bleven evenwel niet duren. Het patriciërscollege voerde een tiranniek beleid, maakte zich schuldig aan flagrant machtsmisbruik, stelde zich zelf boven de wet en beschouwde het volk als lijfeigenen.

Dit kon niet blijven duren. De bevolking was de misbruiken en de onrechtvaardigheden van de Schepenen grondig beu en in 1275 kwam er een grote volksvergadering waarop ook de Gravin aanwezig was. Wat ze daar hoorde was een voldoende reden om haar het College der XXXIX te doen afschaffen.

De Koning van Frankrijk zou het enkele jaren later wel weer aan de macht brengen, maar dat is dan weer een andere historie.

Margareta van Constantinopel stierf op 10 Februari 1280, maar had 2 jaar voordien het bestuur van het Graafschap volledig overgelaten aan haar zoon Gwijde van Dampierre.

6 Augustus 1444 De nieuwe klok Bertolf wordt voor de eerste maal geluid.

Zij was de dag-, werk- en avondklok die de Stad kocht van de Abt van de StPietersabdij. Zij woog 4.100 pond.

Ze bezat een hele serie andere namen: Smedeklok, Noenklok, Eenklok, Poortklok, Halfvastenklok.

Van het begin af deugde ze niet en de Abt van St-Pieters zal wel geweten hebben wat hij deed met ze te verkopen. Zij werd niet minder dan 9 maal hergoten, een eerste keer in 1482. Ze werd toen herdoopt in Philip.

Ze barstte in 1572.

6 Augustus 1814 De Engelse delegatie (Amerikaans-Engels Vredesverdrag) komt te Gent aan en stapt af in ‘De Gouden Leeuw’. Enkele dagen later verhuisde ze naar de ‘Chartreuzen’.

118

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 119

6 Augustus 1846 Stichting door Willem Rogghé van het Willemsgenootschap.

De naam van deze liberale koormaatschappij kwam van Prudens Van Duyse.

De vergaderingen gingen door in de ‘Café de la Nation’ bij de Walpoortbrug, later in de Belgradostraat.

Het luisterde o.m. de toneelvoorstellingen van ‘De Fonteyne’ op. Er werd uitsluitend Vlaamse koorzang vertolkt.

In 1875 telde het genootschap een 125-tal leden. Het werd ontbonden in 1895.

6 Augustus 1872 Stichting van ‘Les Orphéons gantois’.

Het was een Franstalig, liberaal koorgezelschap. Zijn leuze was ‘Endurer pour durer’.

Aanvankelijk werd er vergaderd in de ‘Salon du Passage’ in de Glazen Straat 22. Later gingen de repetities door in de ‘Valentino’.

Er waren een 60-tal leden. De dirigent was L. Timmerman.

Tijdens de carnavaldagen deden de leden aan liefdadigheid. In 1880 waren ze uitgedost als Zoeloes en deden een rondgang van 7 uren waarbij er gezongen werd in 12 belangrijke burgercafés.

7 Augustus 1479 De Slag van Guinegate. Ook nog Enguinegatte. (Nabij St-Omer).

Het ging tussen de troepen van Louis XI en deze van Maximiliaan van Oostenrijk. Aan beide zijden vielen ongeveer 9.000 doden, maar tenslotte behaalde Maximiliaan de overwinning.

Het Franse leger werd aangevoerd door de Maréchal de Crèvecoeur, Maximiliaan beschikte over 20.000 man, waaronder de gemeentelijke milities aangevoerd door Jan van Dadizele die op het slagveld tot ridder geslagen werd.

7 Augustus 1795 4000 Franse soldaten, komende van Brussel, arriveren in Gent.

Zij brengen hier, deels bij de burgers, de nacht door.

119

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 120

7 Augustus 1797 Geboorte van Jean-François Lemaire.

Weer een typisch voorbeeld van een van die vele Gentenaars die nu totaal vergeten zijn en die gedurende hun leven heel wat bekendheid en waardering genoten.

Hij volgde Middelbaar Onderwijs aan het Koninklijk College op de Ottogracht.

Op zijn 21ste wordt hij benoemd tot leraar aan het College waar hij enkele jaren voordien nog student was. Hij geeft er de cursus Elementaire Wiskunde, de cursus Hogere Wiskunde wordt gegeven door zijn beroemde stadsgenoot Adolphe Quetelet.

Dit belet hem niet verder te studeren aan de zo pas opgerichte Universiteit waar hij in 1819 een gouden medaille ontvangt voor zijn antwoord op een botanische vraag.

Twee jaar later behaalt hij zijn diploma van Dr. in de Wis- en Natuurkunde met een thesis over de oplossing van differentiaalvergelijkingen. Hetzelfde jaar wordt hij benoemd tot leraar aan het Atheneum van Doornik waar hij belast wordt met de methodiek van het wiskundeonderwijs.

In deze periode blijft hij samenwerken met Quetelet aan wie hij statistisch materiaal levert betreffende de demografische evolutie in Doornik.

In 1826 wordt hier aan de Universiteit de ‘School voor Kunsten en Ambachten’ gesticht.

In deze school, die later zou uitgroeien tot de Nijverheidsschool, werd een nieuwe leergang opgericht, nl. het ‘Onderwijs in de Scheikunde en Werktuigkunde toegepast op de nuttige Kunsten.’ Dit onderwijs dat gratis en publiek is, was vooral bedoeld voor fabrikanten, maar kende tevens een groot succes bij meestergasten en bekwame werklieden. Er werden 2 Professoren benoemd: Bergsma voor de Toegepaste Scheikunde en Lemaire voor de Toegepaste Werktuigkunde.

In de ‘Wegwyzer van de Stad Gent’ kunnen we lezen: “Den hoogleeraar Lemaire geeft in zijn gehoorzaal in het paleys der hoogeschool openbare lessen, te weten: des maendags over de op de Kunsten en Ambachten toegepaste Meetkunde, en die woensdags en vrydags over de Practische Werktuigkunde, beginnende dezelve lessen ten zeven uuren des avonds.”

Daarenboven werd Lemaire ook belast met de cursussen Meetkunde, Perspectief en Optica aan de Academie.

Na de Omwenteling van 1830 mocht alleen Luik haar Faculteit Wis- en Natuurkunde behouden en Lemaire werd naar daar overgeplaatst. Hij zou er trouwens in 1838 de Rector van worden.

120

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 121

Hij stierf op 31 Oktober 1852 te Geeraardsbergen, nauwelijks 55 jaar oud.

7 Augustus 1838 Dood van Mgr. Jean-François Van de Velde.

Deze 20e Bisschop van Gent werd geboren te Boom op 8 September 1779.

Deze theoloog en gewezen Rector van de Leuvense Universiteit werd afgezet door Jozef II. Vervolgd door de Franse Republikeinen vluchtte hij naar Holland, later naar Duitsland. Hij kwam hier terug na het Concordaat en werd theologisch raadgever van Mgr. de Broglie.

Hij werd benoemd tot Bisschop van Gent op 18 Mei 1829 en als dusdanig gewijd op 8 November 1829. Pieter Van Hanselaere maakte een schilderij van zijn wijding als Bisschop.

Mgr. Jean-François Van de Velde 1779-1838

7 Augustus 1882 De Gemeenteraad keurt het Zollikofer-DeVigneplan goed met 18 stemmen voor en 6 tegen.

7 Augustus 1905 Geestdriftig onthaal in Gent van de ‘Melomanen’ die de dag voordien de Eerste Prijs behaald hadden in het Internationaal Zangtornooi te Verviers.

Hugo Collumbien

121

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 122

ENKELE ANEKDOTES IN VERBAND MET HET STANDBEELD VAN ALBERT I

Het artikel over het monument aan Albert I in GT van juli-augustus ll. heeft bij mij enkele herinneringen naar boven gebracht.

Ik heb mijn eerste lessen paardrijden van Marc A. Minne (Vorst, 6/9/1898 – Merelbeke, 25/8/1981) gekregen. Hij hield een kleine manège te Hooglatem van na de oorlog tot de jaren, 70 en was een van de kinderen van de bekende beeldhouwer George Minne. Na het huwelijk van zijn zonen Marc en Paul leefde de man daar alleen. Overdag liep daar tamelijk veel volk rond, maar ’s avonds was hij zo eenzaam als een kluizenaar. Mijn ouders verbleven de helft van het jaar op hun buitenverblijf, gelegen op enkele honderden meters van Marc Minne zijn manège. Geregeld ging ik hem dan ’s avonds gezelschap houden. Hoewel men daar geen hogeschool leerde, had Marc een enorme paardenkennis en kon men veel van hem leren. Het was ook een kalme man met veel levenswijsheid. Hij zei nooit veel, maar wanneer hij iets zei, was het goed doordacht of pittig humoristisch. Wanneer degenen die die periode beleefd hebben een kwart eeuw na zijn dood elkaar ontmoeten, gebeurt het vaak dat zij op een bepaald moment van het gesprek simultaan denken: “Nu zou Marc dit of dat geantwoord hebben!”. Het bewijs dat die persoon een blijvende en sterke invloed op ons gehad heeft.

Het was dus hoegenaamd geen karwei hem te bezoeken. Marc begon dan vaak te vertellen over zijn jeugd. Ik heb zo verschillende anekdotes neergepend, zowel uit de periode dat de kunstenaars van de “groep van Latem” nog onbekend en onbemind waren en het dus financieel moeilijk hadden, als wanneer vader Minne het goed stelde, zijn statig huis langs de Kortrijksesteenweg gebouwd had (later restaurant “Gastounet”, rechtover de “Dikke Pier” 1) en tot de adelstand verheven was. Ik vertel wel over die anekdotes in een later artikel.

Op een van die avondlijke bezoeken ging het precies over het ruiterstandbeeld van Albert I. Marc Minne wist me te vertellen dat Domien Ingels een draver gekocht had als model voor dat standbeeld, genaamd “Begonia”. Een eigenaardige keuze, want een draver maakt maar zelden een elegant rijpaard (hoewel er uitzonderingen zijn). Dus, brave mensen, indien U wilt opvallen in de file wanneer U aan ’t Zuid Gent binnenrijdt, vergeet niet van luid “dag Begonia!” te roepen. U riskeert niet veel, “den Saint Guislain” ligt ver vandaar.

Ik weet niet of het juist is, maar Marc vertelde mij ook dat George Minne lid

122

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 123

was van de jury die de verschillende voorontwerpen van het beeld moest beoordelen. Zijn naam wordt in het artikel van het juli-augustus nummer niet vermeld: ofwel is het een vergetelheid, ofwel was het geheugen van Marc niet meer zo accuraat. In ieder geval ging Minne het model in klei van Domien Ingels bekijken. Albert houdt de teugels in één hand, terwijl de andere arm langs zijn lichaam hangt. Het viel George Minne snel op dat die arm veel te lang was. Albert kon bijna de buik van Begonia kriebelen. Toen hij dat opmerkte antwoordde Domien: “Jamoar, t’es de klei da zich een beetse uitgerokken hé!”.

Naar het schijnt was Domien goed bevriend met Miele Zoetekoeke (burgemeester Emile Braun) en volgens Marc zou dat wel kunnen meegespeeld hebben in de beoordeling van de ontwerpen.

In ieder geval ziet het standbeeld er zo slecht niet uit. De kenners zullen laten vallen dat het paard geen teken van verzameling vertoont. Maar ja, wat wilt ge, ’t is een draver en geen barok paard, en misschien was Albert een betere alpinist dan ruiter. In ieder geval is het standbeeld ondertussen integraal deel gaan uitmaken van het stadszicht. Kinderen hebben onder Alberts blik hun zeilbootjes op de vijver laten varen en zijn gaan “neuten” bij de bediende van de stadparken om ze naar de kant te trekken met zijn net wanneer zij gekapseisd waren. Toen men nog op het gras niet mocht lopen, struikelden wij over de verraderlijke ijzerdraden die op 30cm hoogte waren gespannen en die verantwoordelijk zijn voor het feit dat menige volwassen Gentenaars nu nog met wat stukjes “zenders” in hun knieën lopen. Het beeld is lang het symbool geweest voor vaderlandslievende verenigingen die via het leggen van kransen poogden de media te herinneren dat niet iedereen akkoord was met de separatistische lobby.

Mogen Albert en Begonia daar nog lang waken over de Gentse jeugd, of zij daar met bootjes speelt of aan rollerskating doet.

Frank O. Ödberg

“Dikke Pier” was een typische café routier toen de E17 nog niet bestond en een groot deel van het vrachtwagenvervoer langs de Kortrijksesteenweg gebeurde. De parking stond dag en nacht vol met zware vrachtwagens. Men kon daar een monumentale heerlijke steak-friet eten.

In de jaren 50 stond daar nog een orchestrion die door het insteken van een muntstuk begon te spelen. De steenweg had drie rijvakken, hetgeen voor spectaculaire frontale botsingen zorgde.

De bewoners, die aan het lawaai gewoon waren, werden ’s nachts wakker wanneer zo’n ongeluk het verkeer onderbrak!

1

123

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 124

OPLOSSING VAN DE QUIZ 2005

Net voor de jaarwisseling legde ik opnieuw mijn oor te luisteren in bibliotheken en archieven. Het klonk als muziek in mijn oor. Ik heb er werkelijk van genoten. Tal van “kwiesers” en “kwiestertjes” waren op zoek naar de oplossingen van onze puzzel. Na lang en ongedurig zoeken riep zelfs iemand “hoe durft hij, hij heeft het letterlijk overgenomen uit dit boek”. Daaraan merk je dan dat ik het gevraagde niet uit mijn duim zuig en mij baseer op bestaande literatuur voor het samenstellen van deze quiz. Hieraan merk je zelfs dat ik ook niet het warm water heb uitgevonden. Om eerlijk te zijn ik heb zelfs het koud water niet uitgevonden.

Er blijken dus veel meer mensen mee te doen aan de quiz dan de oplossingen die we toegestuurd krijgen.

Hierna volgt dan de oplossing van de vraagjes.

1) De naam van deze musicus is Karel Lodewijk Hanssens; M. Boereboom, Handboek van de muziekgeschiedenis, dl. III, Antwerpen-Amsterdam 1973, blz. 117.

2) We praten hier natuurlijk over “de” Roland, die op zijn 60ste nog steeds de rock uit de pan veegt; R.V., Ruwe bolster, zwarte pit: Roland wordt 60, in: Humo, 31 mei 2005, nr. 22/3378, blz. 46-52.

3) Deze naar Rusland uitgeweken Gentenaar was Joseph Ghijs; A. Vander Meersch, Joseph Ghijs, in: Biographie Nationale, VII, 1880-1883, kol. 745.

4) De opdrachtgever van het Holyroodaltaar van Hugo van der Goes was Edward Bonkil; M.J.Friedländer, Hugo van der Goes, Early Netherlandish Painting, vol. IV, Leiden-Brussel 1969, blz. 70, nr. 12.

5) Integenstelling tot het fiasco van zijn optredens te Brussel, te Antwerpen en te Brugge mag het concert van Nicolo Paganini te Gent op 21 maart 1834 een triomf genoemd worden, U.B.G.? Vliegende blaadjes.

6) “Tjoak woar es Ivo, Ivo woar es Tjoak…”. Deze reuzen stellen Ivo de Knuist en Tjaak de Spille voor; U.B.G., Vliegende blaadjes.

7) Deze trompetten werden vervaardigd door Johann-Wilhelm Haas;

124

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 125

Y. Hollebosch-Van Reck – I. De Keyser, Catalogus van de muziekinstrumenten, Stad Gent Oudheidkundige Musea, Bijlokemuseum, Gent 1978, blz. 3637, nr. 53.

8) Deze musicus die in 1902 het levenslicht zag te St.-Amandsberg was Pierre Tuypens. Ondanks zijn opleiding als architect is hij heel zijn leven trouw gebleven aan de muziek.

9) Deze voor die tijd vrij progressieve orgelbouwer was Jacob van den Eeckhoute de Oude; M.A.Vente, Het geslacht Van den Eeckhoute, in: De Schalmei, III, 1946, blz.2-5.

10) Deze moderne componist noemt Karel Goeyvaerts, H. Sabbe, Goeyvaerts Karel, in: Winkler Prins Encyclopedie van Vlaanderen, dl. III, Antwerpen 1973, blz. 168.

11) De naam van deze orgelist is Jacob Buus; Ch. Van Den Boren, Geschiedenis van de muziek in de Nederlanden, Antwerpen1948, blz. 347349.

12) Deze wonderdocter noemde Benjamin Blakeley, maar liet zich Sequah noemen; J.De Vuyst, Weer een vreselijke ramp, in: Op harpen en snaren Volksmuziek, volksdansen, volksinstrumenten in Vlaanderen, Antwerpen 1983, blz. 34.

Met de “letterkens” die u selecteerde kon U hopelijk onze hoofdvraag beantwoorden. De naam die we zochten was Jacob Obrecht. Evident was dit niet.

Van den Borren, o.c., blz. 160 schrijft dat deze beroemde polyfonist uit Noord-Brabant stamt. De Winkler Prins Encyclopedie, o.c., dl. IV, blz. 414, wil hem het levenslicht laten zien in Bergen-op-Zoom. Andere historici noemen hem een Leuvenaar, een Antwerpenaar, enz.. Het was een Nederlander R.C. Wegman, Het “Jacob Hobrecht”portret: enkele biografische observaties, Musica antiqua, VIII, 1991, blz. 153-154 die aantoonde dat deze wereldberoemde componist geboren werd in een stad, die opnieuw in dat verband te kort schoot: Gent. Na een klein recentelijk onderzoek door ons blijkt dat Gent de enige stad in Vlaanderen is waar de naam (H)O(o)brecht regelmatig vermeld wordt in de archieven. De leden van deze familie zijn voornamelijk “scipmannen”, kruideniers en stadsmuzikanten.

Dezelfde auteur, Born for the Muses, The life and Masses of Jacob Obrecht, Oxford 1994; kon ook de opduikende argumenten weerleggen dat Obrecht

125

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 126

niet in Gent geboren zou zijn, door aan te tonen dat de Brabantse homoniemen waarmee men deze componist wil vereenzelvigen reeds voor 1500 overleden waren. De polyfonist overleed in 1505.

Het prachtige portret van Jacob Obrecht dat thans op naam staat van Memling (een mening waarover de laatste letter nog niet geschreven blijkt te zijn) werd in 1993 geveild bij Sotheby’s en werd aangekocht door het Kimbell Art Museum te Fort Worth, waar het zich thans bevindt.

Hieronder tref je dan de uitslag aan samengesteld door het wakend oog en oor van de jury. Oog om oog, tand om tand is zijn leuze. Hij is “Streng maar rechtvaardig, niet te zachtaardig, zet al die zakkenwassers maar eens in hun ondergoed, streng het moet!”. We eindigen hier met het lied van de rechtvaardige rechters, maar u weet ook, mijn beste quizers, dat er sinds 1934 geen “Rechtvaardige rechters” in Gent meer zijn.

De luidruchtige quizmaster

ENKELE WOORDJES COMMENTAAR Onze Quizmaster heeft het nog maar eens bruin gebakken. Hij is er in geslaagd er voor te zorgen dat wij slechts 3 antwoorden ontvingen. Een absoluut minimum tot hiertoe. Wel moeten wij toegeven dat het 3 correcte waren.

De puzzel was dus wel oplosbaar, maar slechts voor superbegaafden.

De eerste binnenkomende antwoorden kwamen van de heren Arthur De Decker en Guido De Bruycker. Die hebben samen gezweet (dat mag natuurlijk) op wat zij een ‘aartsmoeilijke’ puzzel noemden.

De 3e laureate is een habituée van deze jaarlijkse rustverstorende lectuur, namelijk Mevrouw Paula D’haen. Ook zij heeft het over de moeilijkste quiz.

Proficiat aan deze ‘cracks’.

Hoeveel van onze lezers de quizmaster naar de Hel gewenst hebben, hebben wij niet kunnen achterhalen, maar het zal zeker een getal geweest zijn met minstens 2 cijfers.

126

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 127

BIBLIOGRAFIE In ‘Ghendtsche Tydinghen’ 2005 - N° 5 - p. 350 meldden wij de verschijning van een roman van Nicole Verschoore (Les Parchemins de la Tour. Politique et passion. 1830).

Een verhaal dat zich afspeelt in onze stad in de jaren 1827-1832.

Bij Uitgeverij “Le Cri”is nu het tweede luik verschenen van dit historisch fresco, “Le Mont Blandin”.

De titel zegt duidelijk waar het verhaal zich afspeelt. Het boek bevat 139 bladzijden en kost 18 euro (726 fr.) Onder meer te bekomen bij het Liberaal Archief - Kramersplein 23 te 9000 Gent.

Het Davidsfonds Leuven publiceerde “Het Lam Gods” van de hand van Peter Schmidt.

Velen zullen wellicht de bedenking maken: “Nog maar eens het Lam Gods, hoeveel boeken zijn daar al niet over verschenen, raakt men dan nooit uitgepraat, is daar nog iets over te vertellen dat wij niet wisten?”

Om de waarheid te zeggen, dat dachten wij ook toen wij vernamen dat dit boek verschenen was. Wij zijn het dan maar beginnen lezen en onmiddellijk werden wij geboeid. Het is zeer merkwaardig, maar er schijnt een betovering uit te gaan van dit magisch werk. Moest men ons vragen: “Welk is de mooiste schilderij aller tijden?” dan zouden wij onmiddellijk zonder aarzelen zeggen: “Het Lam Gods”.

Het is in feite normaal dat dit onderwerp blijft boeien en dat men er inderdaad niet uitgesproken over raakt.

In een eerste hoofdstuk heeft Peter Schmidt het over de geschiedenis van het retabel, de talrijke lotgevallen die het in de loop der tijden onderging en bedenkingen bij het onoplosbaar probleem “wat schilderde Hubert en wat schilderde Jan?” Het tweede hoofdstuk behandelt “Het Theologisch Programma van het Lam Gods”, de interpretatie ervan en haar problemen.

In het derde hoofdstuk worden de 24 panelen, één voor één besproken.

Het boek heeft een formaat van 24,5 x 29 cm en telt 144 bladzijden. Het kost 34,50 euro (1.392 fr.). Dat is niet goedkoop, wij weten dat ook, maar een dergelijk boek kan niet verkocht worden aan de prijs van een stationromannetje en wanneer men bedenkt dat het 100 prachtige kleurenfoto’s bevat, waarvan de meesten op een volle bladzijde, dan is die prijs zeker niet overdreven.

Het boek bestaat ook in het Engels en in het Spaans. De zakenwereld beschikt daardoor nu over een gedroomd relatiegeschenk.

127

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 128

Wie het boek niet mocht vinden in de handel kan nog altijd contact nemen met het Davidsfonds Leuven - Blijde Intredestraat 79 te 3000 Leuven.

Tel. 016 230 55 33.

Van de hand van Maarten Van Ginderachter verscheen bij Lannoo “Het Rode Vaderland”. De vergeten geschiedenis van de communautaire spanningen in het Belgische socialisme vóór WO I. Het gaat over de houding van de socialisten tegenover hun vaderland vóór de Eerste Wereldoorlog. Niet alleen de taalkwestie zorgde voor onenigheid tussen de Vlaamse en de Franstalige socialisten, maar ze bleken ook een andere opinie te hebben over wat hun vaderland was.

Maarten Van Ginderachter heeft gedurende verschillende jaren deze zaak onderzocht en heeft een nieuw licht geworpen op deze kwestie en verkeerde voorstellingen ervan opgeruimd. Dit thema werd, voor zover ons bekend, nog niet grondig behandeld. Ook aan de verhoudingen tussen de Vlaamse socialisten en de Vlaamse Beweging wordt aandacht besteed.

Wanneer wij de verschijning van dit boek hier vermelden is dit wegens het feit dat men niets over het Belgische socialisme kan schrijven zonder daarbij uitgebreid de rol te citeren die Gent daarbij gespeeld heeft.

Het boek behandelt niet uitstluitend het vermeld thema, maar kan met zijn 494 bladzijden ook beschouwd worden als een interessant verhaal over het ontstaan en de evolutie van het Belgisch socialisme.

Het boek heeft een formaat van 15,5 x 24 cm. en kost 29,95 euro (1.208 fr.)

Te bekomen in de boekhandel.

Eveneens bij Lannoo verscheen, van de hand van Andreas Stynen, “Een geheugen in fragmenten”. Heilige plaatsen van de Vlaamse beweging.

Het gaat hier over de functie en de evolutie van een aantal plaatsen en symbolen die een belangrijke rol gespeeld hebben in het Vlaamsnationale verleden.

Hoofdstukken zijn gewijd aan de Groeningekouter, de “Alhambra” in Brussel, het Campo Santo te St-Amandsberg en het Schoonselhof in Antwerpen waar tal van prominente Vlaamse figuren begraven liggen.

In dit 424 bladzijden tellend boek wordt een belangrijk deel gewijd aan het Campo Santo, de reden waarom wij het hier vermelden.

Het heeft een formaat van 15,5 x 24 cm. Geïllustreerd. Te bekomen in de boekhandel.

Ter gelegenheid van de tentoonstelling over Frans Masereel die van 21 Oktober 2005 tot 15 Januari 2006 doorging in het Museum voor Schone Kunsten (tijdelijk in de Leopoldskazerne) verscheen Cahier N° 6 van het

128

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 129

Museum, anders gezegd de catalogus van deze tentoonstelling.

Dit cahier bevat, onder meer, een beknopte biografie van Masereel, een tiental foto’s, pentekeningen en een 50-tel houtsneden.

Het heeft een formaat van 21,5 x 26,5 cm, telt 71 bladzijden en kost 15 euro (605 fr.)

Te bekomen in het Museum in de Leopoldskazerne.

Nog steeds bij Lannoo verscheen in de serie “Taal in stad en land” 7 boekjes over de Vlaamse dialecten, namelijk: Belgisch Limburgs Frans Vlaams Brussels West-Vlaams Brabants en Antwerps Stads-Antwerps Oost-Vlaams Dit laatste boekje werd opgesteld door Professor Johan Taeldeman.

Typisch voor Oost-Vlaanderen is dat onze provincie het meest versneden dialectlandschap heeft, met twee dialecteilanden: Gent en Ronse.

Onnodig te zeggen dat dit zeer interessante lectuur is. Wat ons is opgevallen is dat bepaalde woorden en uitdrukkingen die opgenomen werden in andere delen als typisch voor deze streek, bij ons ook volledig courant zijn.

Deze boekjes hebben een formaat van 13 x 19,5 cm en kosten 12,50 euro (504 fr.) Dit over het Oost-Vlaams telt 123 bladzijden.

Einde verleden jaar verscheen het 42e Jaarboek van de Heemkundige Kring “De Oost Oudburg”.

Deze keer telt het niet minder dan 384 bladzijden.

Twee interessante Gentse onderwerpen hebben wij geboeid gelezen: “De geschiedenis van de werkhuizen Carels-SEM-ACEC Gent” door Marcel Vander Straeten en “Het Gents politiekorps tijdens de Tweede Wereldoorlog” Deel 1 door Geert Geers.

Prijs van dit Jaarboek voor niet leden: 12,50 euro. Leden van deze Kring ontvangen het gratis.

Eveneens verleden jaar verscheen Deel XXX van de “Verhandelingen” van de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent”. Het is volledig gewijd aan een studie van Koen Lamont over “Het wereldbeeld van een zestiende-eeuwse Gentenaar Marcus van Vaernewijck”. (365 bladzijden).

129

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 130

Prijs van het boek voor niet-leden: 21,25 euro (857 fr.) Leden van de Maatschappij ontvangen het gratis.

Hugo Collumbien

VRAAG EN ANTWOORD Op de vraag van de heer P. Dhanens (Gh. T. 2005 - N° 6 - pp. 412-413) kregen wij de volgende reactie van de heer B. Cruyt: “In 1984, ter gelegenheid van een bezoek aan het IMPERIAL WAR MUSEUM in London bracht ik, als souvernir, een stukje Gentse geschiedenis mede, het boekje “WARNEFORD - V.C. - The first Naval Airman to be awarded the V.C.” (21,8 x 15,5 - 128 blz.)

Een zeer verzorgd werk, rijkelijk geïllustreerd, van de hand van Mary Gibson, a “cousin” van onze vliegenier, Reginald Alexander John Warneford, bijnam REX. Het boek telt 17 hoofdstukken en omvat een bladzijde Bibliografie plus Index.

V.C. betekent Victoria Cross en Warneford verkreeg ook de Légion d’Honneur.

Wij kennen voldoende het hoofdstuk met Zeppelin L37. Warneford steeg op van Veurne met een Morane Saulnier L 3253. Wij vernemen verder dat hij Parijs bezocht heeft in een Hispano Suiza, met aan het stuur Barones Raymonde de Laroche, de eerste Franse vliegenierster.

Warneford overleed, nog jong, kort nadien bij Parijs in een vliegtuigcrash. (°15-X-1891 - † 17-VI-1915).

De heer Cruyt voegde aan zijn brief een fotocopie van een bladzijde uit dit boek. Daarin kunnen wij lezen: “Aboard the Zeppelin there was sudden apprehension at the sound of gunfire. Oberleutnant Otto von der Haegen and his crew...”

Het gaat hier dus wel over een VON en niet over een VAN. Vraag van de heer Rudy van Elslande Alhoewel Horta vroegtijdig naar Brussel verhuisde, waar hij verder heel zijn leven werkzaam was, bleef hij contacten onderhouden met zijn geboortestad Gent. Enkel twee van de drie woningen van deze architect aan de

130

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 131

Twaalfkamerenstraat zijn bekend in de Arteveldestad. Op 25 juni 1885 diende juffrouw Geenens een bouwaanvraag in voor deze drie woningen.

Talrijke auteurs over Horta dienden een verzoek in bij de Gentse burgerlijke stand om iets meer te weten over deze vrouw. De burgerlijke stand kon geen spoor weervinden in de bevolkingsregisters van die tijd.

Horta vermeldde in zijn memories dat deze woningen die hij uitvoerde met de beeldhouwer Hyppoliet Leroy (basreliëfs) en de schilder Jules Dewitte, de artistieke wereld van Gent in beroering bracht. Voor mevrouw Geenens bouwden ze samen een vierde huis te Gent. Weet iemand iets meer over deze vrouw?

Meer dan waarschijnlijk was hij in die periode ook werkzaam geweest voor zijn oom een aannemer in Gent “Les chantiers Beert et Coppieters”.

Zijn er gegevens bekend over deze firma.

In zijn eigen memories en brieven vermeldde Horta veel meer werkzaamheden te Gent. Voor directeur Carpentier van de Usines De Backer-De Rudder te Gent is hij tussen 1885 en 1898 werkzaam geweest. Het gaat om een eerder kleine opdracht. Vermoedelijk gaat het om een verbouwing van een woning met ontwerp voor meubilair en mogelijks gebeurde de uitvoering omstreeks 1894. In 1898 deed zijn zoon Valère Carpentier op Horta een beroep om een villa te bouwen aan de Doornikse steenweg te Ronse en ook een grafmonument voor het kinderloos echtpaar dat geplaatst werd op het kerkhof te Ronse. Valère Carpentier was gehuwd met Maria Huybrechts. In 1894 had Horta een grafmonument ontworpen voor de familie van zijn vrouw Huybrechts, die op het kerkhof van Gent geplaatst werd. De vraag is dan ook

131

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 132

weet iemand waar Carpentier te Gent heeft gewoond. Kent iemand verwanten van deze familie. Op welk kerkhof te Gent werd het monument geplaatst. Op de bijhorende foto bemerkt u een stoel van Horta afkomstig uit Gent. De zitting is blijkbaar vernieuwd en moet zoals de rugleuning gevlochten geweest zijn. Herkent iemand deze stoel en weet hij uit welke woning deze afkomstig was?

LEZERS SCHRIJVEN ONS De volgende bedenkingen komen van de heer Marc Bailleul: “Tijdens W.O. II was ik tussen 5 en 10 jaar oud. Bij de bombardementen in 1944 op Gent-Zeehaven kwam mijn grootmoeder om in een schuilkelder op de Hoge Weg. In onze stad blijven er praktisch geen tekenen over van deze beroerde periode, tenzij schuilkelders, nog aan de Byloke en in de Offerlaan en andere mij niet bekend.

Bij de herinrichting van de Bijlokesite zou het interessant kunnen zijn deze verwaarloosde “abri” te restaureren met een parkje er omheen en dit als anachronisme met het “verre” verleden. Bvb. met een klein museum met relieken (foto’s, verordeningen, vroeger gebruik, enz.) Een suggestie.

Onze geliefde stad (althans het centrum) heeft gelukkig niet te veel geleden rond de bevrijdingsperiode. Het zou dan ook te betreuren zijn dat een van de zeldzame overblijfselen van die nare tijd, na meer dan 60 jaar, in de vergetelhoek zou geraken en helaas onder de slopershamer zou vallen. Nu het hoog tijd wordt vermoed ik dat er nog documentatie en eventuele fondsen zullen verkregen worden door alle belangstellenden voor een dergelijk project”.

132

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 133

HIJ HAED ‘T LAPKE Volgend stukje dateert van 1925 en komt uit “Onder de Draeke”.

In dien tijd was Graaf Karel de Kerchove - grootvader van den tegenwoordige gouverneur - burgemeester onzer goede stad Gent. Hij bekleedde dit ambt tot elks voldoening tot in 1882, jaar van zijn overlijden.

Naar loffelijk gebruik gaf hij alle jaren een groot bal in de zalen van de Fransche comedie, wat veel verteer verwekte en den Gentschen handel deed leven. Van tijd tot tijd gaf hij ook een groot diner (‘n smeir, zoals men in Gent zegt), waarop allerlei hooge mannen geïnviteerd werden: politieke kopstukken, militaire euverheden, de heeren van ‘t paleis van Justitie, van de Universiteit, enz. Ook eenige “gazetkrabbers” werden beurtelings uitgenoodigd. Men moet met die mannen wel staan, men kan ze immers noodig hebben.

En zoo ontving op zekeren keer onze vriend Napoleon Destanberg eene invitatie. Hij was daar oprecht gelukkig over. Niet voor hem persoonlijk, want hij was de nederigheid zelve, dat is gekend. Maar het was eene eer voor zijn gazette, voor zijn “Stad Gent”, het dagblad waarin hij jarenlang in dicht en in ondicht, met zooveel talent de volksrechten verdedigde.

Toen hij echter vernam dat men op het diner van de burgemeester in groote tenue moest zijn: “En habit et en cravate blanche”, zat hij een beetje in neste.

Want een habiet bezat hij niet of had er nooit een bezeten. Hij liep jaar in jaar uit, in de zomer als in de winter, op hoogdag en op weekdag, altijd in hetzelfde kostuum complet, met ‘nen langen breeden overjas er rond, den slappen hoed in den nek en den eiken wandelstok onder den arm; men kon hem zoo uitschilderen. En zoo werd hij geboetseerd, ten voeten uit, door een zijner vrienden, den verdienstelijken beeldhouwer Isidoor Dubrucq, al te vroeg aan de kunst ontrukt.

Dit beeld - een echt meesterstukje - werd op mirakuleuze wijze teruggevonden in een nederig boerenhuis te Waarschoot, en door den vinder - gelukkiglijk een kenner - geschonken aan ons stedelijk Museum van Oudheden. Het wordt daar zorgvuldig bewaard.

Destanberg bezat dus geen habiet.

Hij krabde achter zijn oor en klaagde er over bij zijn vrienden der redactie.

Félix Boone, de hoofdredacteur der gazette, een goede ziele, stelde hem gerust. “Pol”, zei hij, “ge moet er nie mee inzitte. ‘k Zal u met plezier voor dien dag mijn “staele penne” leenen. Z’es bijkans nog spekspinter nieuwe, ge zult gekleed zijn gelijk ‘nen fieskadijn. ‘k Ben wel een beetje grûuter en strui-

133

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 134

scher of ge gij, maar ‘t en steekt op geen uintstuûnpelle, daar en zal niemand op lette.”

Zoo gezeid, zoo gedaen.

Op den gestelden dag trok Destanberg naar het huis van den burgemeester, die op de Burgstraat woonde. Hij zwom letterlijk in het habiet van Felix Boone; de “flankaars” kwamen bijna tot aan zijn hielen.

Aldus toegetakeld werd hij ontvangen door de vrouw van den burgemeester, een zeer lieftallig mensch, die voor iedere geïnviteerde een minzaam woord over had.

- Wel gekomen, Menheer Destanberg, zei ze met een vriendelijk knikje. Maar toen zij vervolgens onzen vriend aandachtig bekeek van aan zijn hoofd tot aan zijn voeten, schoot ze in ‘nen grooten lach.

- Wel, wel, Menheer Destanberg, sprak ze, uw pittaleirke is u een beetje op ‘t wijdste gemaakt: Destanberg was op zijn tonge nie gevallen. Hij had ‘t lapke, en zijn antwoord was seffens gereed: - Pardon, Mevrêwe, lachte hij, ge zult da nie meer zeggen aes ekik van tafel gae!

Lodewijk De Vriese

134

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 135

~=::___.

Dankzij een doorgedreven gezamenlijke financiĂŤle inspanning van de Heemkundige Kring " De Oost-Oudburg " en de " Heemkundige en Historische Kring Gent" kunnen de bezoekers terug hun gevonden informatie kopiĂŤren om thuis te verwerken.

Elke zondag open van

10u00 tot 12u00 behalve op:

feestdagen, open monumentendag en juli-augustus 135

Maart binnenwerk

27-06-2007

14:47

Pagina 136

DIT BESTAAT NIET MEER

Verdwenen huizen in de St.-Lievensstraat (nu Lievenspoortstraat) Copyright A.C.L. Foto Nr. 28 112

136

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 1

GHENDTSCHE TYDINGHEN Tweemaandelijks Tijdschrift van de Heemkundige en Historische Kring Gent V.Z.W. 36e jaargang nr. 3 mei-juni 2006

INHOUD - Robert Smet: De Cellebroeders in Gent.

- Louis Stroobants: Inventaire Archéologique: De Gevangenis.

- Pierre Kluyskens: Frans De Potter.

- Erik De Keukeleire: Zelden “Goe Were” aan het Zuid.

- T. Poffyn: Goan wirke in da schuun Gent.

- Bert Vervaet: Archief van Sint-Baafs en bisdom Gent tot eind 1801 ontsloten.

- Richard Verlinden: Als Gentenaars zingen.

- W.L. Braekman: De ramp op het Heirnisplein in september 1891.

- Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 8-9-10-11 Augustus.

- Bibliografie.

- Lezers schrijven ons.

- Jan Cleppe: Gênsche Prâot.

1

138

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 2

DE CELLEBROEDERS IN GENT

1. over de cellebroeders in het algemeen Het doel van de cellebroeders (of cellebroers) was en is nog steeds de verzorging van zwaar zieken, krankzinnigen en pestlijders en het fungeren als liefdadige begrafenisondernemers. Ze kunnen bogen op zeven eeuwen geschiedenis.

Ze zijn gemakkelijk herkenbaar aan hun kledij (fig. 1).

Boven een zwart kleed dragen ze een grauwe losse pij met kap, waarmede ze

fig. 1

gemakkelijk hun dagelijks werk kunnen verrichten. En dit in overeenstemming met de regel die hen een “seculiere� kleding voorschrijft.

Cellebroeders waren steeds zeer gekend bij het gewone volk, die hun ook andere namen toekende zoals, lollaards, mattemans en (in Duitsland) begarden.

Toen Europa in de 14de eeuw overspoeld werd door de pest (de zwarte dood) 2

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 3

waren de cellebroeders werkzaam in steden van Duitsland en van de lage landen. Belangrijke centra waren toen Antwerpen, Aken en Keulen. In Gent vestigden zij zich in 1313, in Antwerpen in 1342, in Brussel in 1368. Te Brussel hadden ze een klooster in de huidige Cellebroersstraat, niet ver van het Zuidstation.

De cellenbroeders zijn niet op een bepaald ogenblik door de godsvruchtige pionier gesticht, maar zijn gegroeid uit gemeenschappen van vrome leken.

Toen de pest over heel Europa woedde organiseerden de broeders zich beter en gingen samenleven in huizen met cellen. Elke broeder had zijn eigen cel.

Mogelijks gaf dat aanleiding tot de naam “cellebroeders�. Maar verder onder nr. 4 wordt een andere mogelijke verklaring van die naam gegeven. Op het eind van de 15de eeuw duikt de naam Alexianen op, toen ze als patroonheilige de heilige Alexius hadden gekozen.

Er ontstond ook een vrouwelijke tak: de cellezusters, zwarte zusters of Alexianinnen. Gent heeft die zusters gekend tot omstreeks 1500. De huidig Zwarte Zusterstraat herinnert daar aan.

De stadsbesturen hadden bewondering voor hun schone werk dat de Alexianen en Alexianinnen verichtten en , als de pestplaag wat geluwd was, wat het hun wens dat ze dit gratis werk zouden voortzetten.

Maar gelijktijdig ondervonden ze, broeders en zusters, moeilijkheden met de Inquisitie die hier haar kop opstak.

Barbaarse inquisiteurs beschouwden spiritualen en cellebroeders als ketters.

In 1374 vroegen deze laatste daarom bescherming aan paus Gregorius XI. Deze beloofde aan alle bisschoppen opdracht te zullen geven de cellebroeders van hun bisdom speciaal in bescherming te nemen.

In 1458 werden de cellebroeders door paus Pius II erkend, voortaan drie geloften moeten afleggen en de regel van Sint-Agustinus volgen. In 1460 werden deze verplichtingen door de bisschop van Doornik opgelegd aan de cellebroeders van Gent, Brugge en Oudenaarde.

In 1472 vaardigde paus Sixtus VI een bul uit die de cellebroeders speciale voorrechten verleende. En in 1507 verwierven ze van paus Julius II het recht om een religieuze orde te stichten met een eigen regel: de Congregatio Fratrum Alexianorum Cellitarum (CFAC).

Die congregatie kreeg een zegel dat in drie velden verdeeld is (fig. 2). De bovenste helft toont op een rode achtergrond een pelikaan, die zijn jongen voedt met bloed uit zijn eigen hart, symbool van zelfverterende opoffering.

Het veld onderaan links vertoont twee spaden die wijzen op het begraven van doden. Het veld onderaan rechts toont een vliegende raaf op een zilveren achtergrond, die het voeden van noodlijdenden symboliseert. Achter het schild verheft zich een kruis, symbool van onze verlossing. Tenslotte is er een

3

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 4

fig. 2

witte band met de leuze St-Paulus “Caritas Christi urget nos�, de liefde van Christus dwingt ons.

Van 1579 tot 1584 waren de cellebroeders het slachtoffer van de beeldstormers die hen uit hun klooster verdreven.En in ons land werd hun orde in 1789 opgeheven ingevolge de Franse revolutie.

Maar telkenmale konden ze zich herpakken. Heden ten dage hebben ze nog tehuizen en klinieken in Boechout, Tienen, Grimbergen en Henri-Chapelle.

En voor wat het buitenland betreft bezitten ze heden kloosters, instellingen en ziekenhuizen in Duistland (Aken, Keulen, Bonn, Munster, Kraiburg, Neuss, Berlijn, Siegburg), in Engeland en Schotland (Londen, Manchester, Liverpool), in Ierland (Dublin, Limerick, Cobh-Cork, Warrenpoint), in de Verenigde Staten (Chicago, Elk Grove Village, Sint-Louis, Elizabeth, Signal

4

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 5

Mountain, San JosĂŠ, Milwaukee), in Mexico (Guaymas), in Nigeria (Minna, in Ghana (Wiaga) en in de Filippijnen (Davao).

2. De Cellebroeders in Gent Reeds vanaf de 10de eeuw gingen de stadskernen hun grenzen versterken om het binnendringen van vijandelijke legers te beletten. Die versterkingen bestonden vooralsnog uit natuurlijke en gegraven waterlopen en opgeworpen aarde wallen. Doorlopende aarden wallen werden op enkele plaatsen onderbroken en aldaar vervangen door zware natuursteenblokken opgetrokken poorten.

Marcus van Vaernewijck vertelt dat in de 10de eeuw een leger van Engelsen, Schotten en Fransen Gent belegerden maar de stad niet konden innemen. De koning van Engeland zwoer dat hij zich niet zou terugtrekken vooraleer hij met eigen hand koren op de markt van Gent zou hebben gezaaid. Om zijn gezicht de redden en zijn eed gestand te doen, mocht hij van de Gentenaars niet binnen door een stadspoort, want dat zou de overgave van de stad betekend hebben. Maar hij mocht wel gans alleen door een gat kruipen dat in de vestingmuur was gemaakt. Legende of niet? Was er toen reeds een echte

fig. 3

5

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 6

muur? Dit alles zou evenwel verklaren waarom de huidige Ingelandstraat gedurende vele jaren Engelandgat genaamd was.

In feite ontstonden pas in de 13de eeuw vestingen in de vorm van zware muren, voorzien van torens en van poorten. Het Gentse castrum, d.i. het grafelijke domein tussen de twee Leie-armen, had aan de westzijde een van de eerste dergelijke vestingen, de Sint-Michielsvesting.

Die vesting lag tussen de Bestormpoort (aan de huidige Bestormstraat) en de Torenpoort nabij de huidige Poel (in sommige archieven spreekt men van Torhoutpoort) en liep parallel met een vaart, de Houtlei. Fig. 3 geeft een beeld van de Torenpoort, van de eerste kapel van de cellebroeders, terwijl de huizenrij op het voorplan verloopt volgens het tracĂŠ van de huidige SintMichielsstraat.

De cellebroeders van Gent kregen in 1313 van de stadschepenen een vaste woonplaats aangewezen: ze mochten hun intrek nemen in vier bastions en een paar torens van de Sint-Michielsvesting (zie plan van fig. 4).

fig. 4

Men sprak van dan af van “de grauwe broederkins up de veste�. Die hooggelegen site werd bereikt langs een helling die in 1684 door vier trappen werd vervangen.

Het opbaren en begraven van doden geschiedde aanvankelijk kosteloos, maar werd geleidelijk door de stadschepenen bezoldigd en in perioden van grote

6

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 7

sterfte was dit voor de cellebroeders winstgevend. Doch dat schiep concurrentie. De broeders beklaagden zich daarover bij de overheid en in 1663 verkregen ze door een arrest van de Raad van Vlaanderen het privilige om doden te begraven.

Andere specifieke opdrachten waren de thuisverzorging van pestlijders en andere ziekten t.g.v. epidemiĂŤn en rampen zoals branden en de opvang van zwakzinnigen. In noodgevallen gingen de Gentse cellebroeders ook hulp bie-

fig. 5

7

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 8

den in andere steden zoals in Axel (1545) en in Roeselare (1596).

In 1681 bouwden zij een nieuwe kapel op de plaats waar zich de eerste bevond, ditmaal een pronkstukje van 17de eeuwse barok. En men voorzag haar van een sierlijk torentje (fig. 5).

Het ging de Gentse cellebroeders verder goed tot aan de Franse Revolutie.

Zoals reeds hoger vermeld werden ze toen door de Franse Republikeinen verjaagd en hun orde opgeheven. In Gent kwamen ze niet meer terug.

3. De Houtlei Aan de buitenzijde van de Sint-Michielsvesting liep een omstreeks het jaar 1100 gegraven smalle vaart: de Houtlei. Deze begon op de plaats waar Lieve en Leie samenvloeien achter de vismijn. Hij volgde ongeveer het tracĂŠ van de huidige Drabstraat, over de Poel, langs de huidige Oude Houtlei, de Iepenstraat en de Pekelharingstraat, en mondde tussen de Recolettenlei en de Lindenlei terug in de Leie uit. Tot in de 17de eeuw werd hij gebruikt om

fig. 6

8

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 9

fig. 7

9

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 10

brand- en timmerhout aan te voeren, vandaar zijn naam (fig. 6).

De gracht slibde voortdurend dicht en moest aanhoudend uitgebaggerd worden. In 1816 diende stadsarchitect Pisson een plan in om de gracht volledig te dempen en te vervangen door een laan met bomen. Het duurde evenwel tot in 1899 eer de gracht gedempt werd.

4. Het schokkerbroerdersvestje Het cellebroedersklooster, aan één kant begrensd door en een smal donker straatje, Schokkebroedersvestje genaamd. Het liep van het Watergraafstraat naar de Sint-Michielsstraat (fig. 4 en fig. 7).

In dat straatje bevond zich een stadsmuurtoren, die als “celle” (Latijn cela = bewaarplaats), de plaats waar men de doden tijdelijk opbaarde. Gaf dit soms aanleiding tot de naam “celle-broeders”?

Het barokpoortje dat toegang gaf tot de “celle” dateert van 1676. Het werd later verplaatst naar de ingang van het Sint-Amandusinstituut in de SintMichielsstraat. Het beeld van de heilige Alexis werd toen vervangen door dat van de heilige Amandus (fig. 8).

Langs dat poortje kon men via een in de toren uitgeholde smalle trap de bovenverdieping en de kapel bereiken.

Midden het straatje bevond zich een dubbel gewelf. Dat diende voor het dragen van een gemetselde gang die doorgang verschafte naar de Sint-Michielsstraat.

Langs de overkant in het straatje stonden piepkleine sombere huisjes.

Bepaalde categorieën mensen die er neerstreken vonden dat juist geschikt.

Volgens het Gents Woordenboek van Lodewijk Lievevrouw-Coopman gaf men in Gent de naam “schrokkebroeder” aan iemand die op de zwier gaat, en in dat straatje vond hij daartoe gelegenheid.

In 1903 werd het schilderachtig vestje gesloopt en gedeeltelijk ingelijfd bij het Sint-Amandusinstituut.

6. De Watergraafstraat Dit is een smal en bochtig straatje tussen het Ingelandgat en de SintMicielsstraat (zie plan fig. 4). Eén zijde wordt thans volledig in beslag genomen door het Sint-Amandusinstituut.

Aan de andere zijde bevonden zich kleine begijnhofachtige huisjes en er hing

10

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 11

fig. 8 Op het mooie toegangspoortje, voorbeeld van sierlijke barokstijl, staat het jaar 1676.

Het beeld van de H. Alexis sierde de nis boven de deur; nu staat er een beeldje van de H. Amandus.

11

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 12

een stemmig Mariakapelletje ingewijd in 1914 (fig. 9). Oospronkelijk bevond het zich in een nis aan de ingang van het klooster in het Schokkebroeders-

fig. 9

vestje. In 1935 werd het naar zijn huidige plaats overgebracht.

In 1359 kocht een zekere Ode Machiet een groot huis met tuin op de hoek van

12

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 13

de Watergraafstraat en de Sint-Michielsstraat. Hij was watergraaf, t.t.z. een ambtenaar die moest zorgen voor de bescherming van de zwanen, eenden en ganzen op de Gentse waters en omwallingen. Die riviervogels waren immers eigendom van de graaf. Voormeld huis werd begin 18de eeuw gesloopt.

7. Hoe het verder met het Alexianenklooster verliep Na de Franse Revolutie heeft het klooster dertig jaar dienst gedaan als militare gevangenis. Daarna werd het eigendom van de Godshuizen van Gent, die eer geesteszieken van de stad onderbrachten. In 1816 deed de stad een beroep op de Broeders van Liefde om de geesteszieken te verzorgen. Deze bleven er tot in 1858 en verhuisden toen naar een meer aangepast tehuis voor geesteszieken in het zuiden van Gent: het Guislaingesticht.

Gedurende vijf jaar bleef het oude klooster onbewoond.

Uiteindelijk waren de Gentse Godshuizen tevreden het tegen geringe prijs te kunnen verkopen aan de Heer Pierre de Raveschoot.

Vanaf 1858 koesterden de ultramontaanse Gentse bisschop Mgr. Delebecque en de Graaf Joseph de Hemptinne, algemeen voorzitter van de SintVincentiusverenigingen het plan om nast kosteloze lagere schoolen voor arbeidskinderen ook een betalende middelbare school voor de Genste Franstalige burgerskinderen op te richten, teneinde een tegenwicht te vormen tegen hetgeen de liberalen terzake deden. In 1862 deden de beide genoemden daarvoor een beroep op de Broeders van de Christelijke Scholen.

De heer Pierre de Ravenschoot schonk hen het oud klooster en Jozef de Hemptinne schonk financiële steun. Het oud klooster werd nu ingericht tot een middelbare school: het Sint-Amandus instituut. In 1863 werd het door de bisschop ingewijd en kon zijn deuren openen. Het begon met 44 leerlingen.

Robert Smet Geraadpleegde bronnen - Archief van het Sint-Amandusinstituut, Gent.

- Archief van de stad Gent.

- “Een eeuw Sint-Amandusinstituut 1863-1963”, Jubileumalbum. Drukkerij-uitgeverij Vyncke, Gent, 1963.

- “125 jaar Sint-Amandusinstituut 1863-1988”. Drukkerij-uitgeverij Lannoo, Tielt, 1988.

- “Eerste steenlegging van het nieuw complex in de St-Michielsstraat van het SintAmandusinstituut op 12 februari 1976”. Brochure gedrukt in de O.L.V. Kunstdrukschool, Gent, 1976.

13

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 14

- Karel Haerens: 1. “Oude straatnamen van Gent”, 1982.

2. “Gentse merkwaardigheden”, 1988.

- Guido Collin & Dirk Smet: “Gentse O.L.V.-Kapelletjes”.

Uitgave van de vzw “Gent aan Maria”, 1988.

- Jean Paul De Cloet: “De Gentse straten, wegen en verbindingen tussen 1780 en 1840”. Uitgave van de Geschiedkundige Heruitgeverij, Gent 2002.

- Robert Gils: “De versterkingen van de Wellingtonbarrière in Oost-Vlaanderen. Over de versterkingen in Gent, Dendermonde en Oudernaarde”. Proviciebestuur van Oost-Vlaanderen.

Drukkerij New Goff, Mariakerke, 2005.

- Margery Frisbie en de Alexianen: “Het verhaal van de Broeders Alexianen”. Editions Sadifa Media, Kehl, West-Duitsland 1984.

INVENTAIRE ARCHéOLOGIQUE Op 12 november 1899 stelde Louis Stroobant in de rubriek “Burgerlijke gebouwen - Coupure, nr. 229 - XVIIIe eeuw” in het Frans een fiche op over DE GEVANGENIS Deze penitentiare instelling geniet van een universele faam omdat zij erkend wordt als de wieg van de penitentiare wetenschap.

Ze wordt gevormd door een groot octogonaal gebouw met een oppervlakte van 4,349 hectaren, met acht trapezoïdale binnenplaatsen waarvan de kleine basis de acht zijden vormen van een centrale octogonale koer.

Deze gevangenis die op verschillende tijdstippen meer dan 1200 gedetineerden bevatte werd opgericht bij patentbrieven van Maria-Theresia van 27 januari 1772.

Zij is het werk van de burggraaf Vilain XIV, hoogbaljuw van Gent, die in februari 1771 door de Straten van Vlaanderen belast werd met de voorstelling

14

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 15

van een voorontwerp voor de beteugeling van de landloperij.

De plannen zijn van de architect Malfaison met de medewerking van Vilain XIV en de jezuïtenpater Kukman.

De eerste drie kwartieren werden gebouwd van 1771 tot 1773. De opening vond plaats in mei 1775.

Het is slechts in 1824 dat besloten werd de gebouwen af te werken, wat voltrokken werd in 1827.

Twee lapidaire inscripties gevat in de muur van de gevel herinneren aan de oprichting en de afwerking onder het Oostenrijks en/Hollands regime. Zij komen voor in de Description de la Maison de force à Gand, door C.A. Le Normant. (1828) In tegenstelling met wat door de meeste auteurs aangenomen wordt, hebben wij ontdekt dat Vilain XIV niet van top tot teen het strafsysteem gecreëerd heeft dat toegepast werd in de gevangenis. Hij heeft slechts op een bredere basis gereorganiseerd wat bestond in het oud Rasphuys of Tuchthuys, in 1617 gevestigd in het Geeraard Duivelsteen. Vanaf deze datum waren er de meeste elementen van de moderne penitentiare systemen in voege: gemeenschappelijke arbeid, dracht van een gevangeniskleding, vorming van een spaarpotje voor bij de vrijlating van de opgeslotenen, enz.

De benaming Rasphuys bleef lang bewaard voor deze gevangenis. Ze komt voort van het soort werk dat de opgeslotenen moesten doen en dat voornamelijk bestond in het raspen van Indisch hout, van Campêche en Brazilië voor de verfindustrie.

Cf. Archives de la ville de Gand: reeks 533 bis; Tuchthuys 69, 74 en 75.; gevangenissen, 117. Archives de l’Etat à Gand: Vieux Bourg n° 933 e.v. - Vilain XIIII, Mémoire sur les moyens de corriger les malfaiteurs, en de herdruk gedaan in 1841 door de zorgen van Ch. Hipp. Vilain XIIII. - C.A. Le Nomant, Description de la Maison de force (Gent, 1828) - Voisin, Guide de Gand. - Ch. Lucas, Du système pénitentiaire en Europe et aux Etats Unis (Parijs 1830), vol.

II. - L. Stroobant, Le Rasphuys de Gand et la répression de la mendicité en Flandre du XVIe au XVIII siècle. - Bovenstaand vignet is ontleend aan de Traité d’architecture van Mr. L. Cloquet (t. IV, fig. 364); het cliché werd ons vriendelijk uitgeleend door de uitgever, Mr. Ch. Béranger, te Parijs.

15

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 16

FRANS DE POTTER

Onderstaande artikeltje werd meer dan 50 jaar geleden geschreven door Pierre Kluyskens.

De vijftigste verjaardag van het afsterven van Frans De Potter is onopgemerkt voorbijgegaan en nochtans ware het een gepaste gelegenheid geweest om eindelijk eens een meer dan verdiende hulde te brengen aan zijn nagedachtenis.

Het stadsbestuur heeft echter die verjaardag geïgnoreerd zoals vijftig jaar geleden, het Gents stadsmagistraat het ook niet eens nodig achtte zich op de begraving van de grote schrijver en historicus te laten vertegenwoordigen.

Politiek is nu eenmaal politiek en omdat Frans De Potter de opinies niet deelde van de partij welke heer en meester was op het Stadhuis, is zijn naam verwaarloosd geworden, zijn werk genegeerd en mocht hij nooit, zelfs na zijn dood niet, de officiële consecratie van zijn talent ontvangen.

Weinigen nochtans hebben zo innig hun geboortestad lief gehad als De Potter, weinigen hebben haar zo uitnemende diensten bewezen.

Wie belang stelt in de geschiedenis van Gent, wie iets meer wil afweten van het stadverleden, moet in zijn bibliotheek een paar standaardwerken bezitten die onmisbaar zijn voor de studie van onze geschiedenis: de “Histoire de Gand” van Victor Fris, een kort kernachtig maar historisch ten volle verantwoord werk, de “Volledige Beschrijving van Gent” van J.J. Steyaert, de “Mémoire sur la ville de Gand” van ridder Diericx en last but not least “Gent van den vroegsten tijd tot heden” van Frans De Potter.

Frans De Potter werd te Gent op 4 Januari 1834 geboren. Zijn ouders Jozef De Potter en Rozalia Persegaele konden hem enkel de lessen laten volgen aan de gemeentelijke school, wat niet belette dat de jonge Frans, leerzuchtig en weetgierig, zijn intellectuele bagage door eigen studie trachtte aan te vullen.

Hij was amper viertien jaar oud toen hij zijn eerste artikel, een kort feuilleton, aan de redactie van de Gazette van Gent mocht bezorgen en vanaf dit ogenblik af heeft hij zijn pen nooit meer laten rusten.

Aangemoedigd door Snellaert en vooral door Prudens Van Duyse die op hem een grote invloed uitoefende, werpt De Potter zich met hart en ziel in het dichterlijk genre: verzen in de geest van die tijd, en die ons vandaag wel eens doen glimlachen, maar die zo oprecht, zo “vloeiend” werden neergepend dat wij er, ondanks de ietwat pompeuze stijl toch nog immer de gevoeligheid en de schoonheid van bewonderen.

De verzen volgen elkaar op, afgewisseld door cantaten, romancen, historische

16

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 17

gedichten waarin hij reeds zijn liefde tot zijn geboortestad uitzingt: “Gaver herdacht”, “De Blijde inkomst van Philip den Goede te Gent”: “Is alles, alles dan te Gaver U ontzonken? Uw geestkracht, door geen dwang benard, Uw krijgseer, heinde en ver zo glansrijk uitgeblonken. En die der eeuwen sloping tart?”

Na de dichtkunst, eerste kreet van elke jonge auteur, volgen dan de historische legenden die toen ten zeerste in de smaak vielen van hun publiek: “De zestien helden van Gent”, “De Trommelaar van ‘t kasteel te Gaver” enz.

Hij is twintig jaar oud wanneer zijn eerste historische roman verschijnt, “Walter Gek”, gevolgd door een aantal andere romans, o.m. “De arme Dichter” in 1855 door een Antwerpse rederijkerskamer bekroond.

Zij zijn geschreven in de stijl van Conscience en genoten dan ook ‘n algemene bijval. Wanneer hij in 1860 met Coleta Duyckers in het huwelijk treedt heeft hij dan ook reeds als dichter en romanschrijver een grote faam verworven.

Doch ook als journalist zou hij alras de aandacht van het publiek op zich vestigen en na eerst hulpopsteller geweest te zijn van de “Beurzencourant” zou hij een paar jaren later, 1871, hoofdopsteller worden van het pas gestichte “Fondsenblad” en volgens zijn biograaf en vriend Jan Broeckaert, werd hij beschouwd als “een der beslagenste polemisten in de “Vlaamse katholieke drukpers”.

Zijn activiteit als hoofdopsteller belette hem echter niet ook nog zijn medewerking te verlenen aan talloze andere revues en tijdschriften als het Leesmuseum, de Vlaamse School, de Toekomst, het Messager des sciences historiques, het Neerduits Tijdschrift, enz., enz.

Doch de ware roeping van Frans De Potter lag in het historisch genre, Het was in dit domein dat hij zich het meest verdienstelijk wist aan te stellen en baanbrekend werk wist ter verrichten. In samenwerking met zijn vriend Jan Broeckaert, liet hij tussen de jaren 1864 en 1903, de zes en veertig delen verschijnen van de “Geschiedenis van de gemeenten der provincie OostVlaanderen”, standaardwerk, in het geheel een veertienduizend bladzijden behelzend, waarin voor de eerste maal, aan de hand van de archiefstukken, een volledige en historische gegronde geschiedenis van omzeggens alle gemeenten van onze provincie werd geschonken.

Men kan zich gemakkelijk inbeelden welke kolossale inspanningen een dergelijke onderneming vergde, wanneer men weet hoe slordig sommige gemeenten toen waren voor het behoud van haar archieven.

Een dergelijk werk had volstaan om een gans leven in beslag te nemen doch in het globaal oeuvre van De Potter - dichtbundels, romans, historische wer-

17

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 18

ken - is die “Geschiedenis” een druppel water geweest. Benevens zijn duizenden artikels, zijn tientallen romans, heeft Frans De Potter immers nog talloze boerken over geschiedenis en letterkunde geschreven, of gewijd aan levensbeschrijvingen, archivalia, enz., waarvan velen door de Koninklijke Academie of door culturele maatschappijen werden bekroond.

Wij kunnen enkel de belangrijkste dier werken vernoemen: De “Geschiedenis der Vlaamse letterkunde in België sedert het begin der XIXe eeuw”, de “Vaderlandse Biographie of levensschets van beroemde Belgen”, de “Volledige Chronologische lijst der werken van Prudens van Duyse”, “Jacob Van Artevelde”, de “Jaarboeken der St-Jorisgilde van Gent”, “Het leven en de werken van baron Julius de Saint-Genois”, het “Dagboek van Cornelis en Philip van Campene”, de “Geschiedenis der stad en kastelnij van Veurne”, de “Geschiedenis der stad Kortrijk”, de “Schets ener geschiedenis der stad Roeselare”, “De advertentiën in de nieuwsbladen”, de “Geschiedenis van het Schependom in de Belgische gewesten”, de “Chronijke van Gent door Jan van den Vivere”, het “Petit Cartulaire de Gand”, het “Second Cartulaire de Gand”, de “Vrijdagsmarkt te Gent”, “Historische sprokkelingen over Turnhout” en dan zijn standaardwerk “Gent van den vroegsten tijd tot heden”.

Dit laatste werk behelst zestien delen waarvan het eerste in 1882 verscheen en het laatste, in 1933, lang na zijn dood van de schrijver. Het werk blijft niettemin onvoltooid en eindigt midden in een zin. Toen De Potter zijn groots plan opvatte, bestond enkel als algemene geschiedenis der stad, de “Mémoires sur la ville de Gand” van Karel-Lodewijk Diericx, werk dat echter door de ontdekking van nieuwe documenten en archieven reeds verouderd aandeed, terwijl het anderzijds in menig opzicht de voor de geschiedschrijver onontbeerlijke objectiviteit miste.

“Er zijn acht-en-zestig jaren verlopen, schreef De Potter in zijn “Prospectus” sedert dat ridder Diericx zijne Mémoires sur la ville de Gand in het licht zond.

Edoch sedert het jaar 1814 heeft de historische wetenschap in ons aanzienlijke vorderingen gedaan: alles wat met het verleden in verband staat, werd onderzocht en vooral gedurende de jongste veertig jaren is er veel geschreven om de instellingen en de mensen van vroeger volkomener te kennen. Aldus, wat in 1814 en tot het tijdstip der bedoelde ontwikkeling van de geschiedkundige studiën in ons vaderland nog geacht kon worden voldoende te zijn, bevredigt nu hoegenaamd niet meer”.

Alswanneer andere steden en zelfs dorpen hun eigen volledige monografie kregen, zo beoogt De Potter in zijn voorwoord, bezit Gent omzeggens niets.

In een Consciencestijl verklaart hij weemoedig: “Tegenover deze en meer andere Belgische steden staat - gelijk eene weleer gevierde, in de jaren van verval verlatene maagd - de gezonkene stad Gent, met schaamte wijzende op

18

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 19

het verouderde, gansch niet meer voldoende werk van 1814 dat tot alle opluistering twee magere steenteekeningen, eenige dito figuren van een half dozijn charterzegels en een paar fac-simile van ude oorkonde bezit”.

De Potter besefte heel goed welke taak hij op zich nam: leemten moesten aangevuld worden, archieven onderzocht, fouten verbeterd, het accent gelegd op de burgerlijke en godsdienstige inrichting, de zeden en gebruiken, de architectuur, het leven der gilden en ambachten. Met een zekere vermetelheid meldde hij zijn toekomstige lezers: “Ofschoon ons nog veel ontbreekt om met eenig recht te mogen zeggen een volledige studie te kunnen leveren, durven wij bevestigen minstens tienmaal meet te zullen mededeelen dan de beste onzer voorgangers op dit terrein heeft bijeengegaard. Gedurende twintig jaren hebben wij in de openbare archieven en ook bij bizonderne die oude schriftstukken in bezit hebben, zorgvuldig opgezocht wat voor ons plan eenige waarde had en ‘t is de vrucht van dien arbeid welken wij heden onzen stadsgenooten aanbieden”.

Wij zullen nagaan in hoeverre de voorspellingen van Frans De Potter juist waren en in welke mate hij ons een volledige geschiedenis van onze stad wist te bieden.

De Potter, die, zoals wij het verleden week zagen, het op zich had genomen een volledige geschiedenis van Gent te schrijven, “uitsluitend om de grootheid zijner geboorteplaats in het licht te stellen”, startte natuurlijk niet helemaal van het nulpunt.

Hij had niet enkel door jarenlange studie en opzoekingen in de archieven een kolossal materiaal bijeengebracht, doch hij mocht ook dankbaar gebruik maken van de talrijke werken, welke zijn voorgangers aan het verleden der Gentse stede of aan een bepaalde periode uit haar geschiedenis hadden gewijd, maar die helaas niet immer de nodige objectiviteit of zin voor de waarheid aan de dag hadden gelegd.

De gescheidenisschrijvers uit de vorige eeuwen verhaalden maar al te dikwijls hetgeen zij hadden horen vertellen of wat sedert jaren reeds door de volksmond misvormd was geworden, en trokken dan ook niet steeds een lijn tussen de historische waarheid en de legende. De archieven en bestaande documenten werden meer dan eens verwaarloosd of niet eens geraadpleegd.

Op het ogenblik, dat De Potter zijn reusachtig werk aanving, waren de werken zijner voorgangers nog niet allen met de streng objectieve en onmeedogende blik van de moderne historische kritiek onder de lens genomen geworden en de schrijver liet zich dan ook meer dan gewenst op sleeptouw nemen door teksten, welke naderhand weinig betrouwbaar werden bevonden.

Het geschiedkundig materiaal, welkke tot grondslag van zijn werk dienen zou,

19

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 20

was dus, op enkele uitzonderingen na, erg wankelbaar en bovendien ingegeven door de grootste partijdigheid.

Voor sommige perioden bestond omzeggens geen documentatie, over andere was er te veel geschreven geworden, zoals b.v. over de troebele tijden van de godsdienstoorlogen en de beeldenstorm in de XVIe eeuw. Marcus van Vaernewijck in zijn “die beroerlicke tijden”, Bernardus De Jonghe in zijn “Gentsche Geschiedenissen”, Jan Van den Vivere in zijn kronijk, Cornelis en Filips van Campene in hun dagboek hadden elk een afzonderlijke en weinig overeenstemmende versie van deze troebele periode geschonken.

Met meer zekerheid kon men voortgaan op het Memorieboek der stad Gent van ‘t jaar 1301 tot 1793, welke in het midden van de XIXe eeuw door de Vlaamse bibliofielen werd uitgegeven, ofschoon ook nadien blijken zou dat die uitgave tal van onnauwkeurigheden bevatte. Ernstiger waren de werken van Sanderus, voornamelijk zijn Flandria Illustrata en de geschriften van de Gentse politiemeester Justus Billiet.

Als volledige studie over Gent, had De Potter echter enkel de “Mémoires sur la ville de Gand” van ridder Karel-Lodewijk Diericx te zijner beschikking, een werk dat weliswaar grote hoedanigheden bezat, maar helaas ingegeven werd door een blinde haat tegen de monniken en kloosters.

Warnkoenig en Gheldof hebben het werk van Diericx zeer juist beoordeeld wanneer zij schreven: “Diericx est, sans aucune doute, de tous les historiens de sa ville natale le plus ingénieux, le plus profond et le plus instruit; ses renseignements sont sûrs, alors qu’il écrit sans passion. Mais il n’a toujours su se défendre de ce vice”.

Het opzet van Frans De Potter beantwoordde dus aan een noodzakelijkheid: er moest eindelijk eens een volledige en objectieve geschiedenis van Gent worden geschreven, doch het was gemakkelijker gezegd dan gedaan.

Moest die geschiedenis louter historisch zijn of moest zij meer opgevat worden als een sociale geschiedenis of een volledige beschrijving van de stad?

De Potter aarzelde lange tijd: het materiaal, de bronnen lagen voor hem opgestapeld, maar “omtrent de wijze van bewerkingen bleven wij lang aarzelen”, schrijft hij. Aanvankelijk dacht hij de alfabetische orde te volgen van de namen der staten, pleinen en openbare gebouwen, doch hij zag heel terecht trouwens, van die maar al te simplistische opvatting af.

Hij hield nochtans rotsvast aan zijn idee, zijn geschiedenis op te vatten als een wandeling: “Gaarne, schrijft hij, hadden wij de oude verdeling van de stad in parochiën aangenomen”, maar de Gentse parochiën bestaan niet meer zoals zij vroeger waren. Bij bestuurlijke of politiewijken dan? “Maar de meeste Gentenaars weten niet eens in welke zij gevestigd zijn!”

20

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 21

Eindelijk sloot hij aan bij de methode, welke door Steyaert in zijn beschrijving van Gent was gevolgd geworden: “uitgaan van een zeker punt en alsoo gansch de stad dooren omgaan”.

Steyaert was gestart op de Vrijdagmarkt, waar het hart van de rumoerige en ontembare Arteveldestede zo dikwijls had geklopt; De Potter zou op zijn beurt aan het stadhuis starten, symbool van de gemeentelijke vrijheden. Die start liet hem tevens toe eerst een brede, overzichtelijke kijk te schenken op de oorsprong, de wording en de ontwikkeling van de stad, haar instellingen, haar magistraat.

Samen met de beschrijving en geschiedenis van het Belfort, maakte deze studie het voorwerp uit van het eerste deel van zijn werk. En dan begon de lange wandeling doorheen de oude stad: de Koornmarkt met de aanpalende staten en zo de klassieke “toer”, vervolgens langs de Veldstraat, de Kouter, de Korte Dagsteeg, het Bisdomplein, de Koestraat, de Mageleinstraat, de St-Baafskerk; dan verder naar de Vrijdagmarkt, terugkerende naar de St-Michielskerk, Onderbergen, de Coupure en de Hoogstraat.

De dood kwam helaas een einde stellen aan deze lange en boeiende wandeling, welke gans het verleden van de stad had opgewekt. Een gebouw is voor De Potter niet enkel een architecturaal iets, maar een schrijn, welke hij opent en waaruit hij een na een de blijde en droeve herinneringen haalt. Een straat is telkens een brok geschiedenis, welke tussen de rij huizen defileert: Blijde intreden, beschietingen, feestelijkheden, vreemde overheersing.

Geen historisch feit wordt vergeten, geen detail verwaarloosd. En in voetnota een weelde van documenten, archiefstukken, enz. Hij heeft driemaal meer documenten aangehaald en gepubliceerd dan Diericx en dit alleen reeds zou volstaan om de blijvende faam van het werk te verzekeren.

Doch De Potter heeft zijn geschiedenis niet willen opvatten als een dor aaneenrijgen van historische documenten of als een chronologische lijst van data en gebeurtenissen. Door die feiten en voorvallen in te lassen in een levendig geheel heeft hij de lezer, die hem in zijn wandeling vergezelde, bij ieder gebouw een anecdote, een geschiedkundig feit verhaald en aldus het verleden van de stad als het ware vastgehaakt aan de gevels, de kerken, de openbare gebouwen.

Het geloof, de zeden en gewoonten, de tradities van onze voorouders, hun vrijheidszin, hun bestuurlijke en militaire organisatie, hun huiselijk leven zelfs worden bij ieder hoofdstuk op een nieuwe en levendige wijze geïllustreerd.

Gent, vanaf zijn oorsprong tot op het einde van de XIXe eeuw, defileert voor onze ogen als een reusachtige en eindeloze historische stoet, waarin alle episoden, als grote getuigen uitgebeeld zouden zijn.

“De Potter, schreef Jan Broeckaert, die vele jaren zijn trouwste medewerker

21

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 22

was, had aan dat werk zijn beste krachten besteed; hij arbeidde er aan, met voorliefde en in geweten, zoals het de geschiedschrijver betaamt, onbezorgd of het hem geldelijke voordelen zou opleveren”.

Het werk van De Potter is niet volmaakt, doch om er een onpartijdig, objectief oordeel te kunnen over vellen, moet men zich terug plaatsen op het einde van de vorige eeuw: De Potter beschikte over gebrekkig materiaal. Hij heeft gans alleen stapels archieven moeten uitpluizen en heeft over de nodige tijd niet beschikt om alle beweringen en aanhalingen van zijn voorgangers te verifiëren of de berg archieven te ordenen.

Met dit materiaal en de tijd welke hem gegund werd, heeft hij ontegensprekelijk baanbrekend en nuttig werk verricht, de opzoekingen aan degenen, die na hem schreven, vergemakkelijkt en in elk geval was hij de eerste om ons een volledige beschrijving en geschiedenis onzer stad aan te bieden. Het is dan ook geheel ten onrechte dat men zijn werk zo scherp en zo bitsig heeft aangevallen: “En toch, schrijft Broeckaert, werd het werk door de belagers van de schrijver op een waarlijk ongehoorde wijze aangerand. Zoals nog nooit gebeurd was, had men het met een zekere voldoening uitgepluisd om er hier en daar enkele misslagen in te ontdekken, alsof een werk van zulk gehalte door één man alleen ondernomen en voortgezet, kon volmaakt wezen”.

De politiek had hier terug een grote rol in gespeeld: meest alle kritiek ging uit van de tegenstrevers van de man, die als hoofdredacteur van het Fondsenblad en als polemist zijn godsdienstige overtuigingen met klem had durven verdedigen.

Ondanks die kritiek en de leemten van het werk is “Gent van den vroegsten tijd tot heden” nog immer een standaardwerk voor de geschiedenis van onze stad gebleven. Bij geen enkele andere auteur vindt men die weelde van details, die verwijzingen naar de bronnen, die levendigheid van toon, welke het werk van De Potter kenmerken, doch hij heeft zijn geschiedenis geschreven op een ogenblik dat het materieel volkomen onmogelijk was ze te schrijven. Een mensenleven kon niet volstaan om alles te onderzoeken, te ontleden en te synthetiseren. Er waren nog te veel onbekenden, te veel punten en vragen, welke onopgelost waren gebleven.

Niemand had toen een volmaakte geschiedenis van Gent kunnen schrijven.

Heden zou zulks mogelijk zijn, omdat sedert het verschijnen van het eerste deel van De Potter’s werk in 1882, andere studies, welke ook een gans mensenleven in beslag hadden genomen, het licht zagen en het voorhanden zijnde historisch materiaal uitbreiden en vooral methodisch klasseerden.

Het was immers in 1896 dat de stadsarchivaris, Victor Van der Haeghen, zijn “Inventaire des archives de la ville de Gand” liet verschijnen, waarin alle

22

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 23

documenten in het Stadsarchief bewaard, chronologisch en methodisch werden opgesomd.

Het was slechts in 1907 en 1921 dat Victor Fris zijn “Bibliographie de l’histoire de Gand” liet verschijnen, ander kapitaal en onmisbaar geworden werk.

Heden zou een volledige geschiedenis van Gent te kunnen geschreven worden, omdat omzeggens als het materiaal werd bijeengebracht, gezuiverd en onderzocht.

Doch, wie zou een dergelijke taak durven aanpakken? Niemand zou het kunnen bolwerken, tenware, zoals zulke b.v. het geval was voor de geschiedenis van Vlaanderen, een vijftal historici of zelfs meer, elk een periode of een aspect van het verleden van Gent zouden behandelen, onder leiding en met de nodige hulp van een universitair seminarie of andere wetenschappelijke intelling.

Pierre Kluyskens

ZELDEN “GOE WERE” AAN HET ZUID Weinig “wel”, veel “wee” in en rond Gents eerste station (deel 1: 1837 - 1904) VOOR U VERZAMELD UIT 31 600 EDITIES VAN “DE GAZETTE VAN GENT”.

10 mei 1837 De minister van openbare werken had voor 1 mei de opening der halve sectie van de ijzeren weg tussen Dendermonde en Wetteren beloofd, waarop weldra deze zou volgen van Wetteren naar Gent. Hij heeft zijn belofte niet gehouden, hetwelk niemand moet verwonderen, daar het immers genoegzaam gekend is dat geen minister gewend is aan zijn beloften te voldoen.

We vernemen dat men aan het deel der halve sectie welke langs de kant van Wetteren aan Dendermonde grenst, nog niet begonnen is. Het schijnt dat het 23

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 24

de militaire genie is, indien er wezenlijk in de vestingsbouwkunde enige genie nodig is, die zich daartegen verzet, omdat de weg een deel van de militaire vesting moet doortrekken.

Daar het plan van die weg voorop gemaakt is geweest, kunnen we slecht begrijpen hoe die bezwaren niet gezien en vereffend zijn geworden. Aan het Belgisch kabinet alleen komt de eer toe zulke kemels te schieten!

24 mei 1837 Op een vraag van markies de Rodes tijdens de zitting van de Senaat antwoordde ridder Theux de Meylant, minister van binnenlandse zaken, zeker te zijn dat de sectie tussen Wetteren en Gent in september aanstaande zal geopend worden. Wij denken dat er op die ministeriĂŽle verzekering niet meer staat te maken is dan op de vroegere welke, zoals men genoeg weet, alle teleurstellingen zijn!

28 september 1837 Enkele voorname ingezetenen van de stad waren voornemens geweest naar aanleiding van de aankomst van de eerste trein in de Muinkmeersen een erewacht te vormen, welke de stoet van HH. MM. de koning en de koningin zou aangevuld hebben.

Met dat doel werd in vergadering besloten, zich een uniform te doen maken.

Met hartepijn vernamen zij dat het de kleermakers aan tijd ontbrak om de gewenste kledij te vervaardigen en de heren hebben van het ontwerp moeten afzien.

De harmonie van Dendermonde had zich pas om 7 uur ‘s avonds op de Kouter kunnen begeven, doordat zij met het erekonvooi twee uur later dan vastgesteld was geweest in de stad waren aangekomen.

Zij zouden een volksconcert geven opdat de lieden der gemene klasse ook hun oren door de zoetluidende tonen van de muziek zouden mogen gestreeld weten. Maar daar er door degenen die er mee gelast waren geen schikkingen genomen waren en de harmonie noch licht noch lessenaar kreeg, hebben zij de estrade verlaten.

De Dendermondenaren, die zulke schandelijke hoon ten onrechte kwamen te ontvangen, zijn dan de Kouter afgetrokken in de richting van de statie, vergezeld door het volk.

26 april 1838

24

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 25

Daar Gent de eer heeft zich onder de grote en welbevolkte steden van Europa te tellen, heeft die stad tegelijk ook het voordeel zich onder haar ingezetenen dieven, beurzensnijders en aftroggelaars van beider kunnen te zien nestelen.

Tot hun groot nadeel zien zij hen hun plichtige nijverheid uitoefenen en als gevolg van de aanhoudende vooruitgang der beschaving en verlichting, is het te denken dat de dievenbevolking eerder zal vermeerderen dan verminderen.

Inderdaad, indien wij aan de brieven uit Parijs enig geloof mogen hechten, wenst niemand zo zeer de ijzeren weg naar de grenzen van BelgiÍ voltooid te zien dan de talrijke filous, escrocs en chevaliers d’industrie die er krioelen. Ze zullen dan gemakkelijker hun menigvuldige aanslagen op de roerende en onroerende bezittingen der Vlamingen en vooral der Gentenaren komen

ondernemen.

Onvermijdelijk zullen ze tegelijk onze eigen dievenbevolking een weinig van die slimheid, fijnheid en rasheid, welke hen ten hoogste onderscheidt, komen meedelen.

De Parijse gauwdieven leven intussen in afwachting van de eerste reis met de vapeur naar BelgiĂŽ, hetwelk zij als het land van belofte beschouwen!

30 augustus 1838

25

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 26

Het konvooi uit Mechelen, dat gisteren Gent moest bereiken om 10 uur ‘s avonds, is in twee delen aangekomen. Het eerste om 3 uur, het anderen om 5 uur.

Of de reizigers, die ‘s nachts buiten Dendermonde verscheidene uren onder de blote hemel hebben mogen stationeren, de minister Nothomb en zijn waardige acolieten voor hun vaderlijke bezorgdheid dank zullen zeggen, weten wij nog niet!

26 september 1838 De inrichting van de ijzeren wegen hebben aanleiding gegeven tot een dienst van omnibussen, welke de reizigers van en naar de statie vervoeren. Hieruit zijn jammerlijke misbruiken ontstaan die geenszins in een beschaafde en welgeregeerde stad als Gent zouden mogen gedoogd worden.

We hebben het voornamelijk over het naroepen der reizigers bij hun aankomst door de geleiders, die hen bijna dwingen in het één of ander rijtuig te springen.

Zondagmorgen hadden wij de gelegenheid om zulks bij te wonen en wij waren verontwaardigd over de onbeschoftheid der omnibusgeleiders, die de reizigers hoogst lastig vielen en een lawaai kreten dat de kwakzalvers en de lekkerkoekverkopers op de foren en de markten moeilijk zouden kunnen overtreffen.

Een welgeklede dame werd door de stoute kerels bij de hand getrokken en ware het mogelijk geweest, men zou haar, gelijk bij het vonnis van Salomon, in twee gedeeld hebben om haar in twee rijtuigen te krijgen.

Onze oren werden gedurig gescheurd door hun schreeuwerige stemmen: “ici, ici! kom hier”, “hier is het best!”, “allons, monsieur, montez!”, “kom bij mij!”, “ach, voici la Dame Blanche!”, “eh! gentleman, hier!”, “curassier, venez ici!”, “allons, dépêchez vous!”, “bon marché!”, “Hôtel Royal! Hôtel de la Poste! Hôtel de Vienne! Hôtel du Lion d’Or!” enz. En dit gebeurde in de aanwezigheid van een agent der politie van de vierde wijk en twee surveillanten van de statie!

Omdat zulks te Brussel plaats grijpt zou men het te Gent ook moeten gedogen? Indien wij hier goede en welmenende regeerders hebben, zullen zij de politie in het werk stellen en dit misbruik in korte tijd doen ophouden. Enige dagvaardigingen voor de rechtbank, om de openbare rust gestoord te hebben, zouden, menen wij, een onfeilbaar middel zijn om welhaast de geleiders van omnibussen tot geduld en stilzwijgendheid te brengen.

Deze eigenschappen hebben altijd de geleiders van diligences en vigilanten gekenschetst en hen bij de grote meerderheid der reizigers de voorkeur van het

26

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 27

vervoer doen bekomen.

21 januari 1839 De statie van de ijzeren weg te Gent komt op haar beurt het toneel van een afgrijselijk ongeluk te zijn. Vrijdag 18 januari, kwart na 3 uur ‘s namiddags, wanneer een konvooi naar Mechelen en Brussel moest vertrekken, is de ketel van het stoomtuig met groot gedruis gesprongen.

De machinist, Pieter De Bleecker en de vuurmaker Pieter-Joseph de Raedemaeker, werden beiden aan het hoofd getroffen en zijn daarbij omgekomen. De slachtoffers van deze ramp behoorden toe aan het atelier der statie van Mechelen. Ze zijn beiden Brusselaars, getrouwd en vaders van een huisgezin.

De genaamde Lambertus Beighem, werkman in de statie, heeft brandwonden aan het aangezicht opgelopen.

Gelukkig is niet één der 400 reizigers die met het konvooi moesten vertrekken, bereikt geweest. Het konvooi heeft zich een kwartier nadien op weg begeven, voortgetrokken door een ander stoomtuig.

Dit ernstig ongeval wordt toegeschreven aan de onvoorzichtigheid van de machinist, die zich nochtans altijd door zijn ijver heeft doen onderscheiden.

Het stoomrijtuig was nieuw gemaakt en maar pas uit de werkhuizen van de beroemde Engelse ingenieur Stephenson gekomen. Het werd als een meesterstuk der werktuigkunde bewonderd.

Men vermoedt dat de machinist een te grote hoeveelheid damp in de ketel had laten samentrekken en alzo de persing te sterk zal gedwongen hebben. Had het konvooi zich wat eerder in gang kunnen bewegen, dan zouden wij denkelijk dit ongeval niet te betreuren hebben gehad, daar de werking van de locomotief ongetwijfeld de te grote hoeveelheid damp zou verminderd hebben.

Het is de eerste maal dat het springen van de ketel van een stoomrijtuig in BelgiÎ gebeurt. Laat ons hopen dat het tevens de laatste maal zal wezen.

De directeur van de ijzeren weg zal toekomende dinsdag in de succursale kerk van Sint-Anna te Gent een lijkdienst doen celebreren voor de zielelafenis der twee slachtoffers.

20 mei 1845 Ofschoon het weder nog ver niet zo gunstig is als men het in de bloeimaand wel kan verwachten, ontmoet men evenwel veel wandelaars en wandelaarsters aan de statieplaats van de spoorweg te Gent, omtrent het uur dat de konvooien van Oostende, Brussel en Kortrijk aankomen.

27

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 28

Het is een niet gering vermaak aldaar de zo menigvuldige, uit alle gewesten van Europa bijeen geraapte gezichten te gaan aanschouwen. De Babylonische verwarring bij iedere nieuwe toevoer is voor hem die er niets mee te doen heeft een schilderachtig en opwekkend toneel.

De Engelse toeristen schijnen de haardstede in hun overzeese vaderland achter zich gelaten te hebben, want ze beginnen al, gelijk eertijds de sprinkhanen in Egypte, ons onder zovele betrekkingen belangrijk BelgiÎ te overvallen. Het reizen is voor de Engelsen een oprechte ziekte geworden.

Hetgeen voor de wandelaars en toeristen een minder opbeurend zicht is, zijn de talrijke gevangenen, welke men bijna iedere keer, aan elkander geketend, per spoorweg ziet aankomen of vertrekken. Kon men toch die ongelukkigen in de vroege morgenstond naar hun verblijfplaats geleiden! Welk niet verkwikkend denkbeeld zullen al die uitheemse trekvogels zich over ons zo beschaafd BelgiÎ vormen, indien zij aan de statie een zo grote menigte misdadigers aantreffen!

6 juni 1845 Tussen de wederwaardigheden welke de reizigers onderweg ontmoeten, is de gretigheid der logementhouders zeker niet één der minste. Ongelukkigerwijze bemerkt men dat sedert de middelen van vervoer minder kostelijk geworden zijn, deze gretigheid op een schrikbarende wijze toegenomen is.

Verleden maandag bevond zich aan de statie te Gent, een heer die in Oostenrijk dienst doet in het Hongaars regiment. Deze man scheen zeer vergramd te zijn en de oorzaak was dat hij in een hotel op een overdreven wijze overvraagd was geworden.

In Duitsland en andere landen hebben de logementhouders een tarief van de prijzen voor diner, ontbijt, wijnen, slaapvertrek, enz., die in de eetzaal en andere vertrekken gehangen wordt, na door de politie ingeschreven te zijn geworden. Zou men deze goede gewoonte hier niet kunnen invoeren en deze snijderijen door welberaamde middelen verhinderen?

Een ander soort van lieden, aan wie men ook wel een klein tarief op de rug kon spelden, zijn de zogenaamde cicerone of rondleiders van vreemdelingen.

De vigilanten zijn getarifeerd, waarom zou men voor dat slag van industriÎlen ook geen prijslijst in de hotels kunnen aanplakken?

26 juli 1846

28

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 29

De herbergiers en logementhouders in de Statiestraat beklagen zich hevig over het nadeel dat de pakkendragers en straatjongens hen toebrengen, die zich dagelijks voor hun huizen verzamelen en de reizigers van de ijzeren weg verhinderen een eigen keuze van logement te doen.

Zodra er in de statie een konvooi is aangekomen en de reizigers afstappen leggen ze de hand op hun reisgoed en bij wijze van spreken verplicht men hen, zich binnen de stad te begeven om aldaar te logeren.

Om hier gemakkelijk in te lukken belasteren ze de hostelerijen in de Statiestraat. Voornamelijk bij de aankomst van het laatste konvooi ‘s avonds laat doen zulke onbetamelijkheden zich voor. Het ware wenselijk dat de politie zich hiermee ging bemoeien!

14 september 1849 Men zegt dat de boulevard van de spoorwegstatie te Gent, op de plaats waar nog maar weinig nieuw gebouwde huizen staan, thans de bijeenkomst is van kinderen van 14 à 15 jaar, die zich aldaar aan verregaande zedeloosheid overleveren.

Het schijnt ook dat er in de statie en de straten die er op uitlopen, niet altijd een allerbeste orde heerst en aldaar een bestendige en talrijke politie zou nodig wezen.

28 februari 1852 Tot hiertoe liet de inrichting van de statiÎn het niet toe, de elektrische telegraaf ‘s nachts te bezigen, zelfs niet in de meest dringende gevallen. Voortaan zal dit kunnen. Met dat doel heeft men ook in de standplaats te Gent een alarmbel geplaatst in de slaapkamer van de directeur van de statie.

7 september 1855 De houders van omnibussen naar de statie klagen over de crinolinerokken die nu gedragen worden, omdat de portieren niet wijd genoeg zijn om vele dames in het rijtuig te laten.

Waar men met gemak de grootste vetbuiken ontving, zijn ze nu te nauw om menige dame binnen te laten. Bovendien neemt zij de plaats in voor drie en beweert zij maar voor één te moeten betalen !

4 juli 1856

29

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 30

Er is te Gent een ongeluk gebeurd, dat des te meer opgang zal maken wanneer men de ogenschijnlijke oorzaken kennen zal, die het slachtoffer hebben aangezet tot zijn noodlottig besluit.

Een openbare ambtenaar, de heer Fabricius, statie-overste te Gent, heeft zich gezelfmoord door zich op zijn kamer welke boven de burelen gelegen is, de keel over te snijden met een scheermes.

Men brengt de beweegredenen van die wanhopige daad in verband met een ongeluk dat enkele dagen geleden om 9 uur ‘s morgens op de ijzeren weg van Gent naar Dendermonde was voorgevallen.

Een locomotief was uit Gent vertrokken om in Dendermonde een koopwarentrein te gaan afhalen. Te Oudegem liep het stoomtuig op een kar geladen met klaver door twee ossen voortgetrokken, op het ogenblik dat die de weg in zijn breedte overstak. De pachter die zich met zijn dienstbode op de kar bevond werd op slag gedood en de dienstbode werd ernstig gekwetst.

Meest alle gazetten voegden er bij, dat men het ongeluk toeschreef aan de treinwachter, die verwaarloosd had de barelen te sluiten. Het schijnt dat het vreselijk ongeluk aan een geheel andere oorzaak te wijten is en men mag zich gelukkig achten dat er geen grotere ramp is voorgevallen.

Men verzekert inderdaad dat men in de statie van Gent een veronachtzaming had willen herstellen en daarom bovengenoemde locomotief de trein van grote snelheid op weg naar Brussel achterna gezonden had. Die bijzondere locomotief was niet aangekondigd en daardoor waren de barelen waarlangs de ongelukkige landman de baan over reed niet gesloten.

Wat meer is, gelukkig nog dat de barelen geopend waren en de pachter over de spoorweg reed! Zonder de kar met klaver was de locomotief op het konvooi van grote snelheid gelopen en konden 60 mensen verminkt, gedood of verpletterd geweest zijn. Het is waarlijk niet te duur het bestaan van 60 mensen te kunnen kopen met het leven van één persoon!

We denken dat deze melding voldoende zal zijn om een onderzoek over de zaak te bekomen en het leven der burgers op de spoorweg van de staat te waarborgen!

26 augustus 1856 Gent stoeft gedurig dat het Vlaams is en inderdaad, een getal moedige Gentse Vlamingen werkt vlijtig aan de zaak. Maar die stad is ver van zo Vlaams te zijn als men algemeen denkt.

Neem de statie van de ijzeren weg bijvoorbeeld. Alles is er Frans. “Messieurs, mesdames, les voyageurs pour...” en men hoort er niets anders!

Menig boerenmens die geen woord Frans verstaat, begrijpt niets van al dat

30

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 31

geroep en verliest zijn weg. Tot de wegwijzers op de konvooien toe zijn in het Frans geschreven.

Het Vlaams vindt men nergens, zodanig dat een Duitser meende in Frankrijk te zijn wanneer hij in de hoofdstad van Vlaanderen aankwam!

20 juni 1858 Een wagon geladen met meubelen uit Brussel naar Brugge verzonden, is gisteren in de statie van Gent de prooi der vlammen geworden. Brandende cokes, uit de locomotief gevallen, schijnt het vuur aan de wagon te hebben meegedeeld.

De heer Mertens, onderchef, werd onmiddellijk door een wachter verwittigd, alsmede door de alarmklok die de dienstdoende douanier deed luiden. Door zijn ijver en de krachtdadigste middelen heeft hij alle gevaar spoedig doen verdwijnen.

Enige der voornaamste meubelen zijn gered geworden. In de wagon bevonden zich ook smyrnatapijten, pendules en luchters, afkomstig van de fabriek van de heer August Champy te Brussel.

De meubelen waren bestemd voor de heer Van den Brande, koopman te Brugge en de tapijten voor het kasteel van Ledegem, eigendom van de heer de VriËre, minister van buitenlandse zaken. Het verlies wordt op omtrent 10 000 frank geschat.

24 april 1867 Er hangt op dit ogenblik in de standplaats van de spoorweg alweer een fraai staaltje van de nauwkeurigheid waarmee men in het Ministerie van Openbare Werken de Vlaamse plakkaten opstelt.

Op één van deze plakschriften leest men onder andere: “Deze trein BLIJFT STAAN in al de tussenstatiën waar hij VOORBIJ RIJDT”.

Bravo! Het is inderdaad eigenaardig een trein te zien voorbijrijden terwijl hij stil staat! De Franse tekst luidt: “Ce train s’ arrête à toutes les stations de son parcours”.

Men zegt dat dit het werk van een beëdigde vertaler is van zekere Geschiedenis van België, die zich sedert enige tijd bezig houdt met de inrichting van een naamloze maatschappij ter onderneming van alle officiÎle en nietofficiÎle vertalingen.

Moest de zaak waar zijn, dan raden wij hem gerust aan de spreuk in overweging te nemen: Schoenmaker, jongen, blijf in Gods naam bij uwen leest!

31

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 32

19 september 1872 Maandagavond om half 11 uur bevonden zich in de statie van de staat verscheidene honderden reizigers die een bijzondere trein wilden hebben. Ze beweerden dat er één voor 11 uur 5 minuten was aangekondigd.

De overste en de bedienden hadden wel te zeggen dat die trein maar uitzonderlijk voor de zondagavond aangekondigd was geworden en dat aan hun vraag niet kon voldaan worden, daar dit gevaar zou opleveren voor de dienstverlening.

De reizigers wilden daar niet naar luisteren. Bedreigingen werden uitgebracht en ruiten ingeslagen. Men wilde met geweld de deuren open stampen. De gewapende macht is moeten tussenkomen en het was slechts dan dat de betogingen ophielden.

Het is te bejammeren dat het bestuur van de spoorweg er niet aan gedacht had ook voor maandag een nachttrein in te richten. Het was de dag van de aankomst van de koning en het aansteken van de algemene verlichting, dus de bijzonderste feestdag.

7 februari 1874 De brand in de hangaar der koopwaren in de statie van de staat te Gent barstte gisteren rond 1 uur ‘s namiddags uit en nam in korte ogenblikken zulke uitbreiding, dat gans dit ruime gebouw weldra één enkele vuurgloed was. Het beste wat men kon doen was trachten het vuur te beperken en de naburige burelen te redden. Dit is dan ook gebeurd.

Al de boeken en schriften zijn in veiligheid gebracht, alhoewel er bij de redding weinig beleid aan de dag is gelegd. Vele documenten die het vuur gespaard heeft zullen verloren gegaan zijn als gevolg van het sleuren en smijten met de papieren.

In alle haast zijn enige koopwaren die het verst van de oorsprong van de brand verwijderd waren gered geworden, waaronder schilderijen van Gentse artiesten, welke gereed stonden om naar de tentoonstelling van Londen verzonden te worden, doch de schilderijen van de heer De Baerdemaeker en den Duyts zouden vernietigd zijn.

De brand vond overvloedig voedsel in de massa licht ontvlambare stoffen welke in de hangaar lagen. Het komt ons ongeraadzaam voor geloof te hechten aan de beweringen dat er niet alleen vitriool maar zelfs nafte en petroleum in de hangaar zouden geweest zijn. Stellig echter bevonden zich daar manden boter en kisten spek die veel voedsel aan de gloed konden geven.

Het brandde ruim twintig minuten in volle hevigheid vooraleer de pompiers

32

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 33

ter plaatse waren en er verliep geruime tijd eer alles in orde was om de blusdienst aan te vangen. Hun materiaal is allesbehalve volledig en beantwoordt niet aan de eisen. Het gemis aan een krachtige stoomspuit werd gevoeld en degene van de fabriek Lousbergs die ter plaatse werd gebracht kon maar een uur nadien werken doordat zij geen drukking had. Toen was alle gevaar voor uitbreiding verdwenen.

Het bestuur van de gascompagnie, onder het bestuur van de heren De Clippel en Metdepenningen, was met zijn blusmateriaal één van de eersten ter plaatse en heeft grote diensten bewezen. Een feit dat iedereen in het oog viel was, dat de commandant van de pompiers zich in burgerkleren aan de brand vertoonde.

De omgeving van de hangaar was belemmerd door een menigte toeschouwers, waarvan weinig hulp te verwachten was. De politie zou beter gedaan hebben die te verwijderen. Maar als die daar met anderhalve man staat kan zij niet veel uitrichten.

Het is een geluk geweest dat de hangaar in plaats van ijzeren, houten gebinten had. In het eerste geval konden door het uitzetten van het verhitte ijzer de muren weggedrongen worden en het dakwerk van het aanpalend paviljoen naar beneden zijn gekomen. Niemand was er zeker van dat dit niet zou gebeuren en nochtans liep iedereen er maar vrank en vrij onder door. Eerst toen de brand schier geblust was meende de politie de doorgang te moeten beletten.

Het is maar met tegenzin dat wij ons genoodzaakt vinden onze voornaamste veiligheidskorpsen, pompiers en politie te moeten beknibbelen voor hun onvoldoende inrichting. Wij haasten ons nochtans er bij te voegen dat iedere man afzonderlijk zijn best deed als ‘t kon zijn. Maar dat deden ook sommige moedige burgers en bedienden. Wat zich vooral deed gevoelen was het gebrek aan eenheid van bestuur.

Over de oorzaken van de brand hebben wij veel en verschillend horen spreken. De meest gegronde veronderstelling is dat de gisting van afval de brand zou hebben veroorzaakt en meegedeeld hebben aan de licht verteerbare stoffen die er rond lagen. De schade aan de koopwaren zal betrekkelijk hoog zijn maar gering aan het materieel.

Heden zal er in de Kamer van Volksvertegenwoordigers door de Gentse afgevaardigde een ondervraging tot het gouvernement gericht worden, aangaande het aanvaarden van alle soorten van koopwaren in eenzelfde hangaar. Stellig is het dat zekere categorieÎn goederen zoals petroleum, nafte en andere licht ontvlambare zelfstandigheden, een afzonderlijke laad- en losplaats in de statie zouden moeten hebben.

7 april 1877

33

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 34

Men doet de opmerking dat er in de statie van Gent geen schuilplaats is voor personen die reizigers moeten afwachten. Er zou wel een wachtzaal voor het publiek mogen zijn, opdat de wachtende personen niet in de regen zouden moeten staan.

Dit was eergisteren het geval toen de trein uit Brussel door een ongeval in de statie van Melle, in plaats van om 9 uur 10 maar om half 11 in de statie gekomen is.

Ook schijnt het dat men in onze statie alleen de personen die voorzien zijn van een reiskaartje in het buffet laat komen. Het lokaal gaat maar tien minuten voor het vertrek van de treinen open. Het is dus onmogelijk voor de reizigers op hun gemak iets te eten of te drinken als zij de trein niet voor hun neus willen zien wegrijden.

De bedoelde reiziger vraagt waarom men niet doet gelijk in Engeland en Duitsland, waar de buffetten voor iedereen open zijn en ontvangsten maken die de exploitanten van de spoorwegen toelaten ze aan zeer hoge sommen te verhuren.

1 juni 1882 In een verzoekschrift vragen de inwoners van de Statieplaats om de verwijdering van de pissijnen voor de ingang van de statie te bekomen. De burgemeester heeft opdracht gegeven ze vier maal in de week te ontsmetten. Er zullen verder maatregelen worden genomen om te voorkomen dat zij geur afgeven. Hetzelfde geldt voor de twee pisbakken in de Kleine Statiestraat.

28 maart 1885 EĂŠn der koekenwijven die ook eieren enz. verkopen, welke gewoonlijk aan de grote statie zitten, had gisteren namiddag het ongeluk haar vuurpot om te werpen.

Haar kleren schoten in brand en de vrouw zou deerlijk verwond zijn geworden zonder de hulp van enige koetsiers die spoedig toesnelden en de vlammen uitdoofden.

17 februari 1886 In de zitting van de stedelijke raad vroeg de heer Kerfyzer inlichtingen over het ontwerp van het gouvernement om voor het statiegebouw een afdak te bouwen van 14 meter, terwijl de plaats zelf maar 28 meter breed is.

De heer burgemeester verklaarde dat het Ministerie van Spoorwegen een ont34

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 35

werp aan het schepencollege heeft meegedeeld. Het plan was zeer lelijk. De gevel van de statie, die reeds karakterloos is, zou er niet door verfraaien, integendeel.

Hij heeft de minister geschreven dat hij de bouw van het afdak zoals het ontworpen is niet zou kunnen goedkeuren en verder zijn aandacht geroepen op de gebreken van het ontwerp. Het zou onvergeeflijk zijn dat de staat de opoffering van 2 miljoen vernietigde die door de stad gedaan werd om de omstreken van de statie te verfraaien, door het plaatsen van die afzichtelijke marquise.

De grond waarop moet gebouwd worden behoort echter aan de staat. De stad kan dus niet beletten dat er gebruik van gemaakt wordt. Volgens de minister zijn de voordelen groot. De rijtuigen en personen zullen bij slecht weder in het droge kunnen staan.

De heer Bruneel verzette zich tegen het ontwerp. Hij denkt dat het de grootste misslag zou zijn die men kan begaan. Hij heeft de gedachte vooruitgezet om de rijtuigen binnen in de statie te laten komen, gelijk reeds te Brussel in de Zuidstatie gebeurt. De nodige wijzigingen om dit te kunnen doen zijn zeer gering.

De lelijke galerij die men voornemens is op te richten zal aan weinig personen genoegen doen, behalve aan de koekenventsters en de commissionarissen.

Die galerij zal altijd vol staan van die lieden.

Voor de heer Kerfyzer bestaat de kwestie erin of men de voorkeur moet geven aan een schutdak boven het plankier of een galerij die heel de straat inneemt, tot aan het huisje waar de dagbladen verkocht worden. Bovendien kan de raad niet goed zijn oordeel uitdrukken over de zaak zonder de plans onder de ogen te hebben.

De heer burgemeester gaf toe dat hij de plans niet in zijn bezit heeft, doch denkt dat de minister zeker niet zal kunnen aanvaarden dat de stad zich als rechter aanstelt over plans van werken die door zijn departement dringend uit te voeren zijn.

De heer De Nobele stelde voor de minister te verzoeken de werken te verdagen totdat de raad een beslissing zal genomen hebben.

25 september 1889 Gisteren omtrent half 12 uur in de voormiddag heeft een groot ongeval plaats gehad in de statie van Gent-Zuid. Een locomotief is in volle stoom de statie binnen gereden en heeft er de hoofdbuffers van het derde spoor omver geworpen.

Stukken ijzer en splinters werden in de vensters en deuren van de burelen der

35

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 36

kaartjesgevers geslingerd en hier en daar werd een paneel ingeslagen. Daar de locomotief achterwaarts was binnen gekomen, was het achterdeel gans verwrongen. Onmiddellijk sprongen enige machinisten toe die de damp lieten vliegen en het vuur aftrokken om een ontploffing te voorkomen. Pas toen bemerkte men dat noch de machinist, noch de stoker op de locomotief waren.

Men heeft vernomen dat de stoker, een jongen van 16 jaar uit Ledeberg, te Sint-Denijs van de locomotief was gevallen. De machinist had zich gebukt om hem vast te grijpen, maar was ook naar beneden gestuikt. Beiden bleven ongedeerd.

Men siddert als men denkt welke ongelukken hadden kunnen gebeuren.

Immers, de locomotief werd niet verwacht, liet het fluitsignaal niet horen en schoot als een pijl de barelen voorbij, die alle open stonden. Gelukkig ook dat het stoomtuig op een spoor is gelopen waar zich geen wagons of treinen bevonden.

4 februari 1893 Sedert enige dagen is de heer Sevenants in dienst als overste in de Zuidstatie.

Voordien bekleedde hij die post in Merelbeke. Men zegt dat de heer de Bruxelles, die in Gent-Zuid voordien de overste was, verplaatst wordt omdat hij geen Vlaams kent. Naar het schijnt zal hij zijn functie verder uitoefenen te Charleroi.

13 december 1897 Een nieuwe trein is tussen Brussel en Oostende ingericht. Hij is weeral goed bestudeerd. Zo komt hij te Gent in de Zuidstatie aan om 8 uur 34, juist 2 minuten na het vertrek van de trein naar Zottegem en 7 na deze van Dendermonde.

Hij komt te Brussel aan, 3 minuten na het vertrek van de internationale trein naar Leuven, Luik en Duitsland.

Sedert 1 oktober is de trein welke om 6 uur uit Brussel vertrekt nog geen enkele maal op tijd in Gent aangekomen. Er was altijd een vertraging van 10 tot 20 minuten. De locomotief van die trein moet dagelijks 14 wagons en 4 fourgons voortslepen.

16 augustus 1898 In de grote statie van Gent-Zuid heeft zondagmorgen een drukte geheerst zoals men nog in lange jaren niet vastgesteld had, zelfs niet bij feestelijkheden. Een ononderbroken stroom reizigers bezette de verschillende winketten, 36

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 37

waarachter de bedienden ijverig in de weer waren met het afleveren van reiskaarten, de meeste voor de zeekust.

Men moest niet minder dan 4 bijzondere treinen naar Oostende inrichten en om 10 uur gaf men het geld terug aan de reizigers die nog geen plaats hadden kunnen vinden, daar al het te gebruiken materieel weg was. Men had op hun verzoek de reizigers zelfs plaats laten nemen in fourgons en veewagens.

Op zulke dagen is het zeker geen gemakkelijk postje om overste van de statie te zijn en de vertrekuren van al die bijgevoegde treinen te moeten regelen. Het hoofdbestuur zou het de ambtenaren en het publiek gemakkelijker kunnen maken door de dag voorop reiskaarten beschikbaar te stellen. Dat doet men al voor de pleziertreinen en voor de kaarten van de maatschappijen.

Op deze wijze zou de overste toch de zaterdag het benaderend aantal kaarten kennen en maatregelen kunnen nemen om tegen de zondag ook materieel te hebben.

Alhoewel de ijver van de ambtenaren zich zondag genoeg vermenigvuldigde met hier en daar passende bevelen te geven, konden zij het toch niet verhelpen dat de reizigers voor Londen, die om 8 uur moesten vertrekken, eerst om 9 uur wegstoomden en te Oostende misschien wel de maalboot zullen gemist hebben.

18 januari 1899 De inwoners van de boulevard Frère-Orban protesteren tegen het petroleumdepot dat het beheer van de spoorwegen aldaar doet oprichten. De stad laat deze depots niet meer toe, tenzij buiten de omtrek.

De vergaarbak kan 6000 hectoliter petroleum bevatten. Dat zou zeer gevaarlijk zijn voor de stad. Indien zulk een depot in brand komt en ontploft zouden vreselijke rampen te betreuren zijn.

30 juni 1899 Het comiteit van de Gentse Socialisten heeft gezien de omstandigheden in de Kamers te Brussel aangaande het algemeen stemrecht besloten alle dagen zittingen te houden, gevolgd door meetings en manifestaties. In de Zuidstatie staan 20 wagons met banken gereed om troepen naar Brussel te vervoeren.

Soldaten wandelen in de statie.

Donderdagavond rond 7 uur heeft een groep betogers de aankomst afgewacht van de trein waarmee de volksvertegenwoordigers en senatoren terugkeerden van Brussel. Daar de zitting van de Kamer betrekkelijk lang geduurd heeft kwamen alleen de senatoren uit de trein.

37

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 38

De heren Léger en Claeys-Bou¸aert werden onthaald op geschuifel en het geroep “A bas la culotte!” De heer Lammens kon spoedig zijn rijtuig bereiken en uit het gewoel ontkomen. De betogers hebben zakjes blauwsel op het statieplein uitgegoten.

De volksvertegenwoordigers die met de volgende trein aankwamen en van de woelingen in Gent-Zuid op de hoogte waren gesteld, zijn te Ledeberg afgestapt.

20 december 1899 Op 26 augustus heeft het Ministerie van Spoorwegen aan de Elektrische Tramwegen de bouw toegestaan van een aubette op de hoek van de statie Gent-Zuid, mits het betalen van een jaarlijkse grondbelasting van 30 frank.

Het paviljoen zal dienen tot wachthuisje voor de tram en als krantenkiosk.

Het spoorwegbestuur drong er bij de tramcompagnie op aan, bij de wederzijdse overeenkomst een clausule toe te voegen waarin werd bepaald dat de huurster, Mademoiselle Steyaert, slechts deugdzame boeken mag verkopen, alsook bladen welke toegelaten zijn in de staties van de staatsspoorweg.

De tramcompagnie mag zich het recht voorbehouden, alle publicaties welke tegenstrijdig geacht worden met de goede zeden en moraal uit de etalage te bannen en de verkoop ervan te verbieden.

De lijst van de te mijden bladen werd haar intussen overgemaakt. De meeste zijn van Franse afkomst, zoals Le Tutu, Beautés Parisiennes, La Vie en Culotte Rouge, L’Indiscret, Le Frou-Frou, Mars et VÈnus, Paris la Nuit, Tout à la Joie, enz.

Gisteren is vastgesteld geworden dat ze Le Flirt aanbood. De tramcompagnie moet in de goederenkas van de statie vijf frank storten ten titel van boete en de kwijting zonder verwijl bezorgen aan de boekhoudkundige dienst van de Spoorwegen.

7 juni 1902 Wij vestigen de aandacht op de toestand van de deur in de wachtzaal eerste en tweede klasse van de Zuidstatie. Die blijft de hele dag en zelfs ‘s nachts open, zodat er in die zaal steeds gevaarlijke tochten heersen. Het luchttoestel dat dient om de deur te sluiten is sedert meer dan 14 dagen gebroken.

3 juli 1903

38

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 39

Verscheidene bedienden van het spoorwegbestuur, waaronder heel bijzondere, zijn gisteren de toestand van de Zuidstatie komen onderzoeken. Er blijft bijna geen enkele ruit meer heel en het zinken dak is gedeeltelijk verdwenen.

Het zal een gevaarlijk werk zijn om dit alles te herstellen.

Misschien zijn er vreemdelingen die menen dat het in de voornaamste statie van Gent over een nieuwe uitvinding gaat, namelijk het maken van trekgaten voor de rook uit de schouwen van de locomotieven, die dan niet meer onder de hangaars blijft!

21 september 1903 Vrijdag was men rond 5 uur in de namiddag in de Zuidstatie bezig gas over te brengen in de verlichtingstoestellen van een trein. De locomotief stond juist naast de gasput buiten de overdekte statie.

Een gloeiende kool viel op de geleidingsdarm in caoutchouc en brandde er een gat in. Onmiddellijk ontvlamde het gas en begon de caoutchouc te smelten.

De gasvlam vloog hoog boven de trein. Men trachtte ze te doven doch dat lukte niet. Eensklaps werd geroepen dat er een ontploffing te verwachten was.

Schielijk vluchtten al de reizigers verschrikt weg.

Een werkman van de ijzeren weg gelukte er in de darm af te wringen, waardoor de vlammen natuurlijk ophielden. De trein was intussentijd buiten de plaats van het voorval gevoerd.

7 december 1904 Binnen weinige dagen hoopte men dat de herbouwing van de nieuwe glazen daken in de Zuidstatie zou voleindigd zijn. Reeds had men boven de drie beuken houten ramen geplaatst en de glazen ruiten waren reeds ingestoken in de rechterbeuk langsheen het gebouw van de telegraaf en de koopwaren.

Dinsdagmorgen bemerkte men boven de twee middensporen dat verscheidene dwarsbalken gekromd waren. Aan de werklieden werd verbod gegeven nog op het dak te klimmen en de werken werden stilgelegd. Men plaatste bovendien een hekken rond het gedeelte waar het gevaar het grootst scheen.

De treinen welke op die twee sporen komen moesten ter hoogte van de buffetten blijven staan. Men sloeg steeds het gedeelte gade dat met instorting was bedreigd.

Rond 2 uur ‘s namiddags hoorde men herhaaldelijk een veel beduidend gekraak en inderdaad, na enige minuten stortte het middendak met groot gedruis over een lengte van 30 meter in. Een ogenblik later bemerkte men dat

39

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 40

aan de ijzeren kolommen welke op de kaaien staan hier en daar grote zinken panelen in de hoogte hingen. Men zag gekromde ijzeren staven, verbrijzelde elektrische lampen en verwrongen gasbuizen. De sporen waren bedekt met de overblijfselen van de ramen.

Onmiddellijk werden rode vlaggen tussen de sporen geplant om de treinen te doen stilhouden vooraleer zij de plaats zouden naderen waar het ongeval gebeurde. De wachtzalen werden gesloten om de nieuwsgierigen te beletten zich in het midden van de statie te verdringen. Langs alle kanten kwamen dienstoversten toegelopen. Ze namen de meest dringende maatregelen welke door de toestand werden gevergd.

Indien het ongeval een half uur vroeger was voorgevallen zouden vele reizigers erge wonden opgelopen hebben bij het stappen uit de trein van Antwerpen die op het eerste spoor stond, waarvan de kaai nu vol puin ligt.

Men had niet zonder vrees bemerkt dat aan de kant van de koopwaren verscheidene ijzeren staven van de rechterbeuk op hun beurt schenen te plooien.

Het was dus niet onmogelijk dat dit gedeelte insgelijks instortte. Rond 4 uur kwam inderdaad het afhangend gedeelte van het dak, 250 m≤ groot, met vreselijk gedruis naar beneden.

Men zegt dat het dak van de statie gemaakt is in 1847. Het is dus omtrent 60 jaar oud. Het is waarlijk een wonder dat het zolang heeft stand gehouden.

Erik De Keukeleire

Fragmenten uit “Station Gent-Zuid en het Gentse Zuidkwartier - deel 1 (18321910)”, 338 pagina’s, oktober 2004, uitgave in eigen beheer.

GOAN WIRKE IN DA SCHUUN GENT.

40

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 41

‘t Ès nie an iederien gegeve als toeriest noar u wirk te goan.

Wel, ik hè dat drij-en viertig joare gedoan.

In ‘t begin passeerdege kik langst d’heuvelpuurte, ‘t Sint-pietersplein en de boeketoren, via de Minaar en de Kijtere geroaktege kik tons op mijn wirk in ‘t Schippershuis aup de Gèsleije Vanaup mijnen burau zagge kik tons konstant guul deKrurelije, de sent-Michielskirke en de-brugge.

Moar achter ien moand of zesse Kwame kik in de sent-Nikloasstroate terechte.

Vanaup het dak van het RTT-gebèw kostte kik tons geniete van de drei taures van Gent.

Moar mee te verhuize noar Dronge-Mariakirke wierd dadde ien ander traject.

Te mier da mijn wirk tons in de Keizer Koarelstroate was.

Steld u ne kier veure, alle doage langs die schuune roete noar Gent: SinMichielskirke en -brugge en van hieraup de Gèsleije en Kureleije En uuk nog ‘t Groavekastiel en ‘t hield nie aup: de drij taurens, ‘t stadhuis, de koer saint Zors wa verder ‘t paleis van den biskop, de nasionale banke, het Zeerar de Duvelstien en daer bovenop uuk nog Lieven Bèwens wa wilde nog mier.

Vanop mijne bureaustoel zaggek op ‘t Belfort de droake En wistte kik van woar da de wind kwam om goe thuis te geroake.

Oase kik mijnen blik noar benede liet zakke Zagge kik de duive op Keizer Koarel zijne kop kakke.

Achter wa da den diene de genteneirs hee angedoan Was da wel ien plezante vaststellinge.

Moest hij keune hij zoe die duive uuk ne strop andoen.

Vanop de tienste verdiepinge lag guul Gent aan mijn voete: de kroanen van d’hoaven, de taurekes van Loerde, ‘t zelfs Siedmar kostege zien, de dampuurte en sint-Pietersstoase.

De huuge gebèwe van de woatersportboane de peperbusse van Dronge, de vele kriken van Gent.

Zeg nu zelve, was kik giene sansaer dad allemoal te keune bekijke?

Moar toch, ‘k geve ‘t girre toe: mee pensioen zijn,

41

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 42

Alle doage doen wa dadde girre doet, Tuupe tegoare mee u lieve vrèwe.

Dad ès toch ien ander poar mèwe.

Dat ès het summum en ‘t mag nog lange azuu blijve.

T. Poffyn ne strop van d’Heuvelpuurte

ARCHIEF VAN SINT-BAAFS EN BISDOM GENT TOT EIND 1801 ONTSLOTEN Onlangs verschenen de delen 6 tot 8 van de inventaris door dr. M. Gysseling van het archief van Sint-Baafs en het bisdom Gent tot eind 1801. De delen 1 tot 4 werden nog door Maurits Gysseling zelf persklaar gemaakt en verschenen, deels na zijn dood, in 1997 en 1998. Deel 5 werd voor publicatie nagezien door Willy Buntinx. De laatst verschenen delen werden geredigeerd door 1

Marc Carnier. Door deze archivaris werd ondertussen ook een inventaris gemaakt van het archief van de kerkelijke rechtbank van het oude bisdom Gent.2 Aldus werd een van meest interessante archieven van Vlaanderen ontsloten. Het oudste stuk dateert van 819 en de collectie omvat het archief van de middeleeuwse Sint-Baafsabdij, van haar rechtsopvolger het SintBaafskapittel (eerst een collegiaal kapittel na de opheffing van de abdij en een kathedraal kapittel vanaf 1561), van de middeleeuwse Sint-Janskerk en van het oude bisdom Gent.

Summiere schets van de archiefvorming Al in 1949 ontdekte Maurits Gysseling het bestaan van een bisschoppelijk archief in Gent, een archief dat tot dan toe angstvallig werd onttrokken aan de aandacht van niet-priesters. Hij slaagde erin de kerkelijke overheid te overtuigen dit bijzonder interessante archief ter beschikking te laten stellen in het

42

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 43

Rijksarchief te Gent.

Sinds haar ontstaan rond 629-639 bouwde de abdij en haar latere erfgenaam, het bisdom Gent, een belangrijk archief op dat herhaalde keren ernstig beschadigd werd. Die beschadiging kwam onder meer door de vlucht van de monniken voor de Noormannen en de verwoesting van de abdij in de negende eeuw. In 1537 werden de monniken seculiere kanunniken en in 1540 werden de abdijgebouwen onteigend. Het bisdom Gent werd opgericht in 1559.

De inkomsten en goederen van de proosdij van Sint-Baafs zouden na de dood van de laatste proost overgaan naar de bisschop van Gent, maar het was pas na de reformatie, in 1588, dat de bisschop dit recht ook effectief kon uitoefenen. De meeste kanunniken verlieten Gent tijdens de calvinistische periode en zij namen een groot deel van het archief mee. Achteraf heeft men niet alles meer kunnen opnieuw verwerven. Een andere slag werd toegebracht tijdens de Franse bezetting. Ook onder het beheer van de archivarissen van de negentiende eeuw verdwenen belangrijke stukken. Toch bleef een indrukwekkend, maar weinig overzichtelijk fonds bewaard over deze zeer invloedrijke instellingen.

De bijdrage van Maurits Gysseling Jarenlang heeft Maurits Gysseling met de van hem gekende uiterste nauwgezetheid en met monnikengeduld de vele meters documenten geĂŻdentificeerd, geordend en geĂŻnventariseerd.

Alle stukken, vele duizenden bladzijden, gingen minstens tweemaal door zijn handen. Hij slaagde er ook in door ruil meerdere stukken, die in de loop der tijden elders waren beland, terug bij het archief te voegen. De eindredactie en de uitgave heeft hij echter niet meer kunnen meemaken door zijn onverwachte dood in 1997. In 38.363 nummers, gespreid over 3.383, bladzijden wordt een beeld geschetst van de complexe instelling als de Sint-Baafsabdij en van de werking van het bisdom Gent.

Van de meeste stukken wordt niet alleen de functie, maar ook de precieze inhoud aangegeven, met datums, namen en plaatsen. Dit werk leest men niet als een droge opsomming, maar op vele bladzijden zelfs bijna als een verhaal.

Naast de inhoudsopgave van de documenten, is er ondermeer ook de interessante verwijzing naar desbetreffende stukken die in andere collecties zijn beland. Naar verluidt zou er nu ook nog een index worden gemaakt, maar omwille van de omvang zou deze alleen op Cd-rom worden uitgegeven.

Het archief van de kerkelijke rechtbank

43

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 44

Kort na de oprichting van het bisdom Gent (1559) en de installatie van de eerste bisschop (1565) ging ook een plaatselijke kerkelijke rechtbank aan het werk. Het eerste register dateert van 1568. In tegenstelling met de rest van het bisschoppelijk archief, dat relatief goed bewaard bleef, ging van dit archief zeer veel verloren. Archivaris Marc Carnier gaf er de voorkeur aan de nummering van de delen M. Gysseling niet verder te zetten en in een aparte vormgeving de inventaris van dit archief uit te geven. De omvang met slechts 425 stukken is van een heel andere aard dan de vorige inventarissen. Wel wordt de diepgaande beschrijvingswijze van M. Gysseling verder gezet. Reeds de inventaris biedt interessante gegevens over de kerkelijke rechtspraak en moraal van de 17de en 18de eeuw. In bijlage volgt een uitvoerige lijst van personen die een kerkelijke toestemming (dispensatie) vroegen om een verboden huwelijk toch te mogen aangaan. Hier is ook een alfabetisch index aanwezig van de plaats- en persoonsnamen (niet van deze van de bijlage).

Met deze uitgaven werd een belangrijke bijdrage voltooid voor de verdere geschiedschrijving van twee uiterst invloedrijke instellingen in onze regio. De werken zijn te bekomen op het Rijksarchief te Brussel en op het Rijksarchief te Gent.

Bert Vervaet

1

-

-

-

-

-

-

- GYSSELING M., Inventaris van het archief van Sint-Baafs en bisdom Gent tot eind 1801.

Deel 1. Sint-Baafsabdij en Sint-Baafskapittel als instelling (nrs.1-7534). Rijksarchief te Gent.

Toegangen in beperkte oplage 64. Brussel, 1997. (20 euro) GYSSELING M., Inventaris van het archief van Sint-Baafs en bisdom Gent tot eind 1801.

Deel II. Sint-Baafsabdij en Sint-Baafskapittel als instelling. Gemene goederen van kapittel en bisdom (nrs. 7535-13978), Toegangen in beperkte oplage 65. Brussel, 1997. (20 euro) GYSSELING M, Inventaris van het archief van Sint-Baafs en bisdom Gent tot eind 1801. Deel III. Gemene goederen van kapittel en bisdom. Bezittingen door het bisdom geërfd van de abdij (nrs. 13979-21805), Toegangen in beperkte oplage 66. Brussel, 1997.(20 euro) GYSSELING M., Inventaris van het archief van Sint-Baafs en bisdom Gent tot eind 1801. Deel IV. Bezittingen door het bisdom geërfd van de Sint-Baafsabdij (nrs. 21806-27887), Toegangen in beperkte oplage 67. Brussel, 1997.(19 euro) GYSSELING M.- BUNTINX W., Inventaris van het archief van Sint-Baafs en bisdom Gent tot eind 1801. DeelV. Bezittingen door het bisdom geërfd van de Sint-Baafsabdij (vervolg).

Kerkelijk beleid van het bisdom (nrs. 27888-31805), Toegangen in beperkte oplage 69. Brussel, 2000. (14 euro) GYSSELING M.-CARNIER M., Inventaris van het archief van Sint-Baafs en bisdom Gent tot eind 1801. Deel VI. Kerkelijk beleid van het bisdom (nrs. 31806-34452), Toegangen in beperkte oplage 70. Brussel, 2004. (14,50 euro) GYSSELING M.-CARNIER M., Inventaris van het archief van Sint-Baafs en bisdom Gent tot eind 1801.Deel VII. Kerkelijk beleid van het bisdom (nrs. 34453-36840), Toegangen in beperkte oplage 71. Brussel, 2004. (16 euro)

44

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 45

- GYSSELING M.-CARNIER M., Inventaris van het archief van Sint-Baafs en bisdom Gent tot eind 1801. Deel VIII. Kerkelijk beleid van het bisdom (nrs. 36841-38363), Toegangen in beperkte oplage 72. Brussel, 2004. (12,50 euro)

2

CARNIER M., Inventaris van het archief van de officialiteit van het bisdom Gent (1445) 15591801.- Rijksarchief te Gent. Inventarissen 72, Brussel, 2005. (5 euro)

ALS GENTENAARS ZINGEN In mijn jeugd - en dat is al lang geleden - heb ik meer dan eens een oudere Gentenaar de stem horen verheffen om ons een liedje tgen beste te geven. Dat waren gewoonlijk aria’s uit opera’s, of wel liederen die toen in de mode waren. Maar waren de eerste woorden dan van het oorspronkelijk stuk, er volgde een Gentse versie die niets te maken had met de originele tekst. Zo ging het bvb. met een aria uit de opera Carmen: - Toreador!

- Mijn katte ès versmuurd - Aan de Brugse Puurt.

- hedde’r nie van d’huurd?

Ook: - Zaza, - C’est une femme...

- Die gîen hoar-n-hee - Moe hem nie kamme...

Of nog: - Sous les ponts de Paris - Hing-t-er nen end sossie, - ‘k Paktege mijn mes en ik snee hem in twie, - Sous les ponts de Paris.

Ook bij den troep heb ik een Gentenaar horen zingen, maar ik vermoed dat het zijn eigen verzinsels waren, ik heb ze daarnaa nooit meer gehoord. Zo zong

45

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 46

hij uit “Het Land van de Glimlach” - Je t’ai donné mon coeur...

- ‘t Was ‘n erreur!

- ‘t Zal nie mîer gebeur.

En iets wat brutaler: - Kom doet uw venster open - Da’k op eu muile klope!

Als het maar rijmde.

Wellicht zullen oudere lezers nog andere “vermassacreerde” liedjes hebben gehoord.

Richard Verlinden

DE RAMP OP HET HEIRNISPLEIN IN SEPTEMBER 1891 Het is al een tijd geleden, maar alleen de jongsten onder ons herinneren zich de catastrofe niet die in de tachtiger jaren van de vorige eeuw in het Heizelstadion te Brussel heeft plaatsgevonden. Supporters op de tribunes hebben daar toen een drama veroorzaakt met vele doden en gewonden tot gevolg, dat weerklank heeft gevonden tot ver buiten onze grenzen.

Veel langer geleden, kleinschaliger en van alleen plaatselijk belang, is een gelijkaardige ramp die in de herfst van 1891 te Gent op het Heirnisplein is gebeurd. In de stad en de omgeving maakte die gebeurtenis toen het gespreksonderwerp van de dag uit.

Op de uitgestrekte weide van de Heirnis richtte de Gentse afdeling van de Bond der Belgische drukpers op zondag 27 september van dat jaar een groot 1

feest in. Als we de kranten van die tijd mogen geloven was de toeloop van het volk buitengewoon groot.

46

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 47

Reeds van vòòr twee uur in de namiddag stroomde “een ontzaglijke menigte” naar de plaats waar het feest om drie uur zou beginnen.

Tegen één van de drie muren die het plein afboordden, had het feestcomité een houten tribune laten timmeren. Dit werk was uitgevoerd onder leiding van een zekere Stevens, een ondernemer die aan het hoofd stond van een firma die in dergelijke constructies gespecialiseerd was. Hij was het, bijvoorbeeld ook, die de Genstse hippodroom had gebouwd, een man met de nodige stielkennis en ervaring, zo moest men toch aannemen...

Rond halfdrie, een half uur vòòr de aanvang van het feest, hoorde men op een plaats ergens onder de tribune het geluid van hamerslagen. De reeds aanwezige toeschouwers op het verhoog sloegen daar echter geen acht op, alle blikken waren immers gericht op de voorbereidingen voor het feest. Om drie uur stipt was het dan zover: een kanonschot was het teken dat het schouwspel inluidde. De turners in aangepast uniform deden dan hun intrede, voorafgegaan door het muziekkorps van de Gentse weeskinderen.

Op een gegeven ogenblik, om redenen die onbekend zijn gebleven, verlieten de toeschouwers die voor de duurste plaatsen van twee frank hadden betaald, het aan hen toegewezen deel van de houten constructie. Stormenderhand gingen ze in groten getale de goedkopere linkerzijde van de tribune innemen. Ze klauterden daartoe over de leuning die de twee helften van elkaar scheidde.

Het gevolg was dat er op het linkerdeel meer dan tienmaal het voorziene aantal volk stond en op het andere deel veel te weinig.

Het is zeer waarschijnlijk dat deze extreme belasting van één kant van de tribune, met een ongelijke verdeling van het gewicht mede oorzaak was van wat rond half vier gebeurde.

Op dat moment bemerkte een feestcommissaris dat de “estrade” sterk naar de linkerzijde begon over te hellen. Onmiddellijk nadien hoorde men een licht gekraak en stortte het gevaarte over de ganse breedte in elkaar.

Aannemer Stevens werd daarbij erg gekwetst en stierft kort nadien. Hij was het die nog geen uur voordien aan een timmerman, een zekere Morren, had gevraagd om met de hamer de draagbalken en de hele fundering te stutten. Dit waren de doffe slagen die men - zoals gezegd - reeds kort na het begin van het feest had gehoord. Maar het had blijkbaar niet mogen baten.

Heel de neergestorte tribune maakte één dode en vele gewonden. Een paar dagen nadien was de hele ordeloze hoop planken en balken nog niet opgeruimd. Van de hondervijftig stoelen die waren voorbehouden voor de hoge gasten, waren er twintig gebroken. De rode draperieën waarmee een zekere Van de Putte deze selectie zitjes had versierd, waren op vele plaatsen gescheurd en ook de wapenschilden, die aan de tribune waren vastgemaakt, kwamen niet ongeschonden van onder het puin te voorschijn. De materiële

47

mei binnenwerk

'

À G AN D

, - r ; - - - · - - --

-

27

S

EPTEMBRE

1891 ·

- - I

hJ

q; ()-'

rr:>-L-l [.;.]

1- r_,_, (J)

~;~:.,

8

C:Ct:r:

wo

zc:t:

I.A.I >-l liJ lf)

48

t:z.l

z~

- ,....,

1- H 0:: ~

OH

.- q:

(1)8

z

HET RAMPGEVAL OP DE HEIRN ISS.E · TE UJTG !\VE

TH.

GENT .

RoBBENS.

Gr=NT.

27 SEPTEMBE R 1891 ·

EDITION TH RoBBFNS . GAND.

Pagina 48

lu ·")

0

14:48

o:n

27-06-2007

LA CA1'ASTROPHE A L'HEIRNISSE

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 49

Tre-urig Lied.

SCHRIKKEI~IJK.

ONGELUK

IN DE

REIBNISSE Zangwijze

DE VLAAMSGH E BORST

---------~- --------

REFREHi Een groot ge-schreeuw van mannen en Yan vrouwen E n van kleine schaapjes o wat droevig geval Vele hui>gezinnen zijn er in de rouwe 0 wie is 't die de kleine kiudĂŠren troosten zal bis

I Coupleet

3 Coupleet.

Wat wreed geval ziet men nu weer gebeuren Een''ramp is weer geschied in onze stad Menig huisgezin zal 't ongeluk betreuren Van hem die ook de plaats betrad In d'Heircnes die werd een feest gegeven Tot het vermaak nn groot en klein Die ook twee menschen beroofde ran hun leven Die vrouw en kinderen laten in de pijn.

Men hoorde nu veel jammerlijke klachten Elk riep naar kindren en naar echtgenoot Wie kon hem aan zoo eeno ramp verwachten Aan een geval zoo schrikkelijk en zoo groot Gansch de stad stond in rep en roere Elkeen die liep al naar het Heirnesplein Om te gaan zien naar zuster of naar broeder Een moeder weende om haar kinderen klein.

2 Uoupleet

4 Coupleet.

Van alle kan ten kwam men hulp te bicden Na dat de eerste schrik nu was gedaan Onze soldaten :net wat brave lieden Die hebben spoedig h un nel! plicht gedM n .. Langs alle kanten zag men er ,,.e"dragen Gek,.-;,\st, bebloed gebroken of gewond Men hoorde kindren naar hun ouders vragen 't Was droef om zien wat akelige stond.

Duizeede menschon waren heen gekomen Om te bezoeken dat sq Idatenfeest ~n als nu allen hebben plaats genoumen !\let blij gemoed niemand was er be;-reesd Een wreed gekrakopeens kwam men te hocren Alles stuikt in al met een wreed gedruis Men hoort een moeder bittre zuchten smoorcn Gekwetst, bewustloos brach t men haar naar huis

49

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 50

schade was dus wel aanzienlijk en er waren ook vele min of meer zwaar gekwetsten.

Het nieuws van de ramp verspreidde zich bliksemsnel in de stad en velen spoedden zich naar de Heirnis om allerlei redenen: ramptoerisme, maar ook ouders en verwanten die tussen hoop en vrees op zoek gingen naar het lot van hen die naar het feest waren gaan zien.

De straatzangers, in 1891 nog steeds belangrijke nieuwsbrengers en een geapprecieerd deel van de media van die tijd, klommen met bekwame spoed in hun pen. Ook Th. Robbens, een Gentse drukker, haastte zich om door een anoniem gebleven etser een grote prent (hierbij op minder dan halve grootte afgebeeld) te laten maken en die te koop aan te bieden.

Twee liederen, gedrukt op langs één kant bedrukte blaadjes, werden door twee zangers in de straten van Gent ten gehore gebracht en aan de toehoorders verkocht.

Het ene lied is geschreven door de bekende Gentse zanger Paul de Snerck (1855-1941), volgens de steekkaarten van de burgerlijke stand “klakkenmaker”, wever en dagloner, maar blijkbaar daarenboven ook nog straatzanger.

Van hem zijn een betrekkelijk groot aantal liedteksten bewaard. Hij woonde in de Zandstraat nr. 99, in de nabijheid van de Heuvelpoort en liet zijn blaadje drukken in de snelpersdrukkerij van L. De Busscher in de Savaanstraat.

Ziehier zijn lied (in gemoderniseerde spelling).

EENE AFGRIJSELIJKE RAMP IN DE HEIRNESSE Zangwijze: Nieuwjaardag 1.

Wat wreed malheur zien wij nu gebeuren, Die menig mens brengt in ‘t verdriet, Die armen en rijken nu doen treuren, Voor die in d’Heirnisse ‘t leven liet.

Daar hoorde men van groot en klein Zo bitter naar hunne ouders vragen, Of wel een vader in veel pijn Smeekte bij zijn lief kind te zijn.

Refrein Elk voelde daar zijn harte beven Men hoorde daar smeken tot God, Een ander zoch haar echtgenoot,

50

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 51

En riep waar mag hij zijn gebleven. (bis) 2.

Het mensenhart zou er van breken, Als men die plaats van rampen ziet Waar veel droeve tranen leken Die menig hart in droefheid stiet Eene vrouw zocht naar haren man Zij dacht hem niet meer levend te vinden En smeekte in haar droef getraan Om thans met hem in ‘t graf te gaan.

Refrein Elk voelde daar zijn harte beven Men hoorde daar smeken steeds tot God, Zijn mijne lieve kinderen dood, Ach Heere laat hen toch in ‘t leven. (bis) 3. ‘k Zag daar een kind van slechts acht jaren Dhat wenend bij zijne moeder zat Haar leven was ook in gevaren Zij riep mijn kind het is te laat Ach nu blijf ik hier gans alleen Waar moet ik heen en wie zal mij helpen Kon ik hier sterven op dit plein Wat zou ik toch gelukkig zijn.

Refrein Elk voelde daar zijn [harte] beven Van het gekermt in het rond, Het bloed die stroomde langs den grond, [die: lees dat] Van hen die nu nog was in ‘t leven. (bis) [was: lees waren] 4.

Men zag van alle kanten lieden Op dit bloedvels nu toegesneld Elk kwam voor troost en hulp te bieden Mar stond van droefheid geheel ontsteld Een vader met een gebroken been Lag gans bebloed zo droef te kermen

51

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 52

Terwijl de moeder naar het scheen De vlucht nam met haar kinderen klein.

Refrein Elk voelde daar zijn harte beven, Of riep waar mag mijne moeder zijn, Misschien ligt zijn in grote pijn, Och Heer bewaard haar toch het leven. (bis) [bewaard: lees bewaar] 5.

Men zal het feest lang onthouden Dat vele mensen brachten in pijn Want velen zijn in leed en rouwen Of zullen eeuwig ongelukkig zijn Die moeder, kinderen, echtgenoot Door dit schouwspel kwam te verliezen En later bij gebrek aan brood Misschien zal stervende de hongerdood.

Refrein Elk voelde daar zijn harte beven, En zocht naar vriend of bloedverwant Dit hoorde men langs alle kant, Och Heer laat hem toch in ‘t leven. (bis) Einde De Snerck bespeelt handig de gevoelens van zijn toehoorder. Kleine kinderen roepen om hun ouders en een radeloze vader smeekt om bij zijn lief kind te zijn dat onder het puin bedolven ligt. Een vrouw zoekt haar man. Hij is blijkbaar omgekomen en zijn echtgenote wil niets liever dan samen met hem “in ‘t graf gaan”. Een achtjarig kind zit wenend bij haar moeder, het bloed stroomt langs de grond, moeders en kinderen die hun man en vader verloren, riskeren “bij gebrek aan brood” de hongersdood te sterven.

Het wordt allemaal sterk overdreven met pathos, overvloedig geween, in de typische stijl van dergelijke straatliederen die op de door omstandigheden kwetsbare gevoelens inbeuken in de hoop daarbij een traan los te weken en de geldbeugel open te maken. Het was inderdaad een onderwerp waar zangers brood in zagen. Dit blijkt ook nog uit een tweede lied over dezelfde gebeurtenis: “Treurig Lied: Schrikkelijk Ongeluk in de Heirnisse”. We beelden het hier

52

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 53

af: 2

De zangers ervan zijn de broers Florent (1865-1932) en Alfons Van Hulle , eveneens twee fabrieksarbeiders en bekende straatzangers uit de Arteveldestad. Hun namen komen voor onderaan op de laatste bladzijde aan het dubbel blaadje warop dit lied samen met nog enkele andere voorkomt. Ze noemen het feest ten onrechte een zaak van “soldaten”, d.i. een soldatenfeest, waarbij twee mensen het leven zouden gelaten hebben. Langs alle kanten, zo overdrijft hij, werden slachtoffers weggedragen, “gekwetst, bebloed, gebroken of gewond” en “gansch de stad stond in rep en roere”. En marktzangers van alle tijden pikken in dergelijke omstandigheden graag een graantje mee.

W.L. Braekman

1 2

Gazette van Gent, 28 en 29 september 1891.

Zijn geboorte- en sterfdatum zijn niet bekend.

GENTSE MEMORIEDAGEN: 8-9-10-11 AUGUSTUS

53

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 54

8 Augustus 1467 63 Gentenaars moeten in Brussel de genade gaan afsmeken van Karel de Stoute.

8 Augustus 1484 Vanaf heden is het verbonden nog hondenhutsepot op de markt te verkopen.

8 Augustus 1777 Geboorte van Jan-Baptist Hellebaut in het Valkestraatje (een zijstraatje van de Veldstraat dat naar de Leie liep) als zoon van een horlogemaker.

Hij ontving zijn eerste onderricht in particuliere scholen gehouden door vrije schoolmeesters. Eerst bij Teirlynck in het Heilig Geeststraatje, dan bij Delbecq in het Schepenhuisstraatje. Hij studeerde daarna bij de Augustijnen en aan het “Collège des Humanités” in de Volderstraat.

In de vacantie ging hij werken als letterzetter bij de drukker Spillebaut op de Steendam en als corrector bij de Goesin op de Hoogpoort.

Daarna ging hij Filosofie studeren in Leuven. Later ook nog Rechten. Het is daar dat hij op 13 Augustus 1793 uitgeroepen werd tot “Primus”.

Hij was dan juist 19 jaar geworden. Het was meer dan een eeuw geleden dat deze eer nog te beurt gevallen was aan een Gentenaar. Dat zo iets moest gevierd worden hoeft geen betoog. Maar de manier waarop dit gevierd werd, dat kunnen wij ons nu niet meer voorstellen. Maar de feiten liegen er niet om, zij het dan ook dat het nog altijd met een beetje ongeloof is dat wij er kennis van nemen. Hij werd triomfantelijk ingehaald op 25 Augustus.

Een “praeltrein”, versta daaronder een stoet, ging hem afhalen buiten de Keizerpoort om hem te begeleiden naar het Stadhuis waar hem, na diverse toespraken, eerbetuigingen en rijke geschenken, een banket wachtte waar 480 genodigden aanzaten.

De stoet bevatte 33 delegaties. Wij zullen ze hier niet allemaal vernoemen, maar toch enkelen om u een idee te geven. Dat de triomfklokken luidden en de beiaard speelde had u waarschijnlijk al begrepen. In die stoet, wij maken een beperkte keuze, kon men zien: de stadstrompetters, de liefhebbers van Rhetorica, de Kraankinderen met hun praalwagen, de Vleeshouwers en de Visverkopers in hun gala-uniform te paard, de Paters Augustijnen met hun studenten, studenten van het Keizerlijke College, afgevaardigden van de Schepenen van de Keure en van Ghedeele, de 4 Hoofdgilden met hun erete-

54

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 55

Jean-Baptiste Hellebaut 1774-1819

kens, de Voorzitter van de Raad van Vlaanderen, de Abten van St-Pieters, Baudeloo, Drongen en St-PharaĂŻle, de Kommandant van het Kasteel, afgevaardigden van de Academie. Wij laten het hierbij.

Het beperkte zich natuurlijk niet tot al die autoriteiten in hun koetsen, heel de

55

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 56

bevolking feestte mee. Iedere Gentenaar was zo fier alsof hij zelf uitgeroepen was tot Primus. Overal, tot in de kleinste straatjes toe, hingen er spandoeken, welkomstgroeten en lofdichten.

Een bakker rechtover het College van de Augustijnen waar de Primus nog gestudeerd had, verkondigde “Hellebaut, nu nog hoog gezeten, kwam hier dikwerf taarten eten”, daarbij fijntjes insinuerend dat de kwaliteit van zijn taarten er wel voor iets zal tussengezeten hebben dat Hellebaut zulk een briljant resultaat behaald.

De vroedvrouw die Jan-Baptist ter wereld hielp brengen, annonceerde, zo fier als een pauw, met koeien van letters op haar huisje: “Hier woont Belleke, zij hielp de Primus uit het Kapelleke.”

Hellebaut studeerde daarna Rechten in Parijs waar hij verbleef tot in 1797.

In 1803 aanvaardde hij de plaats van leraar in de Wiskunde aan de “Ecole Centrale” en een betrekking bij de stedelijke Administratie. Toen in 1804 de “ Ecole Centrale” afgeschaft werd, werd hij lid van de Gentse Balie en vestigde zich als advocaat. Bij de oprichting van de Universiteit in 1817 werd hij benoemd tot Professor in de Rechten.

Op 4 oktober 1819 werd hij benoemd tot Rector. Hij heeft niet lang die functie kunnen uitoefenen want 23 dagen later overleed hij in zijn huis in Onderbergen.

Hij werd begraven op het Kerkhof van de De Smetstraat; 37 koetsen volgen het stoffelijk overschot.

8 Augustus 1843 Geboorte van Florimond Van Duyse.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2002 - N° 1 -pp. 33-34 8 Augustus 1889 Huwelijk van Leo Baekeland met Céline Swarts.

8 Augustus 1893 Geboorte te Aarlen van Jan Gillis.

Deze Dr. in de Scheikunde en de Plantkunde begon als leraar aan de athenea van Amsterdam, van Doornik en de Normaalschool in Gent.

Hij werd daarna Professor van Analytische Scheikunde aan onze Universiteit waarvan hij in de periode 1953-1957 Rector was.

Hij overleed op 26 Augustus 1978.

56

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 57

8 Augustus 1909 Dood van Richard Boddaert.

Deze gekende Gentse geneesheer werd geboren in 1834.

Hij werd in 1868 tot Gewoon Hoogleraar aan de Genstse Universiteit waar hij ijverde voor het practisch onderwijs in de fundamentele wetenschappen.

9 Augustus 1559 Filips II verlaat de Nederlanden en zal er nooit meer terugkeren.

9 Augustus 1808 Pierre Joseph Pycke wordt door Faipoult aangesteld als Burgemeester van Gent.

Hij werd hier geboren op 1 September 1771.

Hij bezat een aanzienlijk fortuin en zag af van de vergoeding die verbonden was aan dit ambt. En dat was niet mis, want zijn voorgangers ontvingen daarvoor jaarlijks 6.000 goudfrank. Hij was belust op eretitels en richtte daartoe een smeekbede aan deMinister van Binnenlandse Zaken. In een beetje kinderachtige brief haalde hij als argument het verzaken aan zijn wedde aan.

Aangezien hij een trouwe dienaar was van de Keizer benoemde Napoleon hem tot Ridder in het Erelegioen en tot “Baron de l’Empire”.

Als “Maire” voerde hij stipt alle bevelen der Fransen uit en in 1810 ontving hij met veel praalvertoon Napoleon en Marie-Louise.

In 1811 werd hij benoemd tot Prefect van Zeeland en hij werd als burgemeester opgevolgd door Josse Van der Haeghen.

Niettegenstaande het feit dat hij een vurige voorstander geweest was van Napoleon wist hij de gunst te verwerven van Willem I. Deze benoemde hem tot Ridder van de Nederlandse Leeuw en lid van de Staten-Generaal.

Hij eindigde als Gouverneur van Antwerpen.

9 Augustus 1847 De nieuwe spoorlijn Gent-Lokeren-Sint-Niklaas-Antwerpen wordt plechtig ingehuldigd.

9 Augustus 1913

57

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 58

Inhuldiging van het monument aan de Gebroerders Van Eyck.

Het idee om een monument op te richten voor de gebroeders Van Eyck bestond al verschillende jaren, maar de concrete realisatie kwam er in 1913 onder impuls van Joseph Casier, een van de 3 Directeurs van de Wereldtentoonstelling.

Een deel van de kosten werd gedekt door de opbrenst van een internationale inschrijving. Het was niet alleen Gent die deze twee grote kunstenaars wilde eren, in verschillende landen waren er Van Eyck-comités opgericht, zo in Nederland, Engeland, Frankrijk, Duitsland, Rusland, Scandinavië en Amerika.

De plechtigheid ging door in de namiddag. Om 2 uur hoorde men in de verte gejuich in de Vlaanderenstraat, het was Koning Albert die aangekomen was.

Aan het stanbeeld van Lieven Bauwens werd de weg vrijgemaakt voor de koninklijke auto en de vorst werd begeleid naar een tribune die voor hem opgericht was.

Buiten practisch alle de binnenlandse autoriteiten en veel afgevaardigden uit de internationale artistieke wereld, waren hier ook meer dan 2.000 kijklustigen toegestroomd. Vanzelfsprekend ging de plechtigheid gepaard met toespraken, o.m. van Joseph Casier, Voorzitter van het Van Eyckcomité en van Schepen Maurice De Weert.

Dit prachtige monument werd in een recordtempo gemaakt door de toen 32jarige Geo Verbanck, terwijl Valentin Vaerwyck het architecturaal gedeelte voor zijn rekening nam.

Beide artiesten werden vanzelfsprekend aan de Koning voorgesteld.

Minister Cooreman stelde aan de Koning ook de componist Camille SaintSaëns voor die speciaal voor deze gelegenheid naar hier gekomen was. De koning voerde een eerder land gesprek met deze kunstenaar.

Toch enkele woorden over het monument zelf. De Gebroeders Van Eyck zitten in een plechtige houding naast elkaar op een troon. Mannen, vrouwen en kinderen komen hen bloemenkransen aanbieden als blijk van hun bewondering. Een ernstige Hubert schijnt verzonken te zijn in de lectuur van de bijbel waaruit hij zijn insparatie put. Aan zijn voeten herinneren palet en penselen aan zijn meesterschap. Naast hem zit zijn jongere broer Jan die, geboeid door de geniale conceptie van zijn broer, aanstalten maakt om de laatste hand te leggen aan hun gezamenlijk meesterwerk.

In tegenstelling met de bewonderaars zijn beiden gekleed in de stijl van die tijd, t.t.z. in een lang zwierig gewaad. En het is waarschijnlijk deze kledij die een Amerikaanse toeristische gids, die hier gekomen was met een groep landgenoten, in verwarring zal gebracht hebben, want hij verklaarde plechtig en met luide stem aan de rond hem geschaarde groep: “And this, Ladies and

58

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 59

Gentlemen, is the statue of John Van Eyck and his wife.”

9 Augustus 1978 Dood van Johan Daisne.

Pseudoniem van Herman Thiery. Hij werd geboren op 2 September 1912 in de Rabotstraat 16 als een der zonen van Michel Thiery.

Zijn voorvaders zijn afkomstig van Château Thierry, hoofdplaats van het Département Aisne, vandaar zijn pseudoniem.

Na het Atheneum was hij, in 1930, een halfhaar werkzaam als bediende in de “Lys”.

Ging dan naar de Universiteit waar hij promoveerde tot Dr. in de Economische Wetenschappen met het proefschrift “De filosofische waarden in de Economie”.

Hij volgde eveneens cursussen in de slavische talen en kende Russisch, Pools, Tschkisch en Zweeds.

Johan Daisne 1912-1978

In 1935-1936 deed hij zijn legerdienst in de Schoolbatterij van het 2e Regiment Zware Legerartillerie. Na enkele weken studiemeester te zijn geweest aan het Atheneum in 1936, werd hij Adjunct-directeur van de

59

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 60

Landsbond van Bouwbedrijven en Openbare Werken te Brussel.

Van 1936 tot 1945 woonde hij in Brussel. Te gelijkertijd was hij leraar Duits aan de Stedelijke Normaalschool voor onderwijzeressen alhier en, van 1940 tot 1945, Docent Nederlands aan het Franstalig Instituut voor Sociale studie te Brussel.

Gemobiliseerd als reserve-officier is hij in 1940 verbindingsofficier in ZuidFrankrijk. Terug thuis in Augustus treedt hij toe tot het verzet en op het einde van de oorlog moet hij een tijdje onderduiken.

In 1945 werd hij benoemd tot Hoofdbibliothecaris van de stedelijke bibliotheek op de Ottogracht.

In 1967 volgde hij Herman Teirlinck op in de Vlaamse Academie.

Op 3 November 2004 werd een postzegel van 0,75 euro uitgegeven die aan hem gewijd was.

10 Augustus 1543 Geboorte te Aalst van Joos Balbiaen.

Deze dokter en alchimist was hier gedurende de Calvinistische Republiek legerkapitein. Hij had gestudeerd aan de universiteiten van Heidelberg, Orleans en Padua.

Na zijn medische studies trouwde hij met een edele dame uit Gavere en ging waarschijnlijk daar wonen, maar in 1576 kwam hij naar Gent.

Hij stierf te Gouda op 12 Mei 1616.

10 Augustus 1789 Inhuldiging van de Parnassusschouwburg.

De Rederijkerskamer “De Fonteyne” had met de heer Neerman een overeenkomst afgesloten waarbij deze laatste zich akkoord verklaarde een toneelzaal te bouwen aan zijn herberg “De Parnassusberg”.

Het zaaltje was tamelijk goed uitgerust. Bij zijn opening in 1789 bevatte het een galerij, een rang loges en, beneden, de gebruikelijke parket- en parterreplaatsen.

De Fonteinisten weren de hoofdhuurders, maar mochten de zaal onderverhuren aan andere gezelschappen. Dit was alleszins in strijd met het octrooi dat aan de St-Sebastiaansgilde het monopolie verleende voor dergelijke zaken en een proces bleef dan ook niet lang uit. Een proces dat, zoals de meesten jaren aansleepte. Op dat gebied is er sedert meer dan 2 eeuwen niet veel veranderd.

Een proces dat trouwens geen einde kende omdat de Franse bezetter de gilden, waaronder de St-Sebastiaansgilde, afgeschaft had. De Parnassus-

60

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 61

Het ingangspoortje van de Parnassusschouwburg

schouwburg was niet alleen de nieuwe “Nederduytsche Schouwburg” maar werd zoals gezegd ook verhuurd aan liefhebbersgezelschappen, waaronder het “Théâtre des Variétés Amusantes”...

Op 1 Januari 1807, werd het door de bezetter verbonden nog voorstellingen te geven in het Nederlands en dat had het sluiten van het zaaltje voor gevolg. Het

61

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 62

zou pas 5 jaar later heropende worden.

In 1837 werd het amateurgezelschap “La Société Grétry” de hoofdhuurder van de Parnassusschouwburg die toen ook la “Salle Grétry” genoemd werd.

Het zaaltje is bekend geweest onder verschillende namen, want men sprak ook wel van “de Rhetorica”.

De Opera vond er van 1937 to 1840 een onderkomen toen de nieuwe schouwburg gebouwd werd.

In 1848 verloor de “Parnassusberg” zijn bestemming als schouwburg en zou gedurende een halve eeuw een gekende danszaal zijn. Van een zekere standing evenwel, want iemand zonder hoed of col maakte geen kans om er binnen te geraken.

In de 2e helft van de 19e eeuw werd de zaal ook regelmatig gebruikt voor het houden van politieke meetings.

U ziet het, een zaaltje dat innig verbonden was met het Gents verenigings- en amusementsleven en een rijke geschiedenis gekend heeft. In onze verlichte 20e eeuw mocht het dus best verdwijnen. Het schilderachtige, meer dan 2 eeuwen oude ingangspoortje dat zo veel honderdduizenden Gentenaars had zien passeren op weg naar een gezellig avondje, bestond enkele tientallen jaren geleden nog. Maar ook dat was er nog te veel aan. Het werd gesloopt.

Waar eens de Parnassusberg was staan nu hopeloos banale gebouwen die, opgehemeld in bepaalde achitectuurkringen, zeker geen verrijking betekenen voor onze Oude Houtleie.

10 Augustus 1807 Nieuwe muiterij in de Kulderschool. De woedende kulders vernietigen werkhuizen en machines.

10 Augustus 1820 Inhuldiging van het nieuw lokaal van de Vrijmetselaarsloge “Les Vrais Amis” in de Achtersikkel.

10 Augustus 1896 Dood te Deurle van Xaveer De Cock.

Hij werd geboren op de Hoogpoort op 10 Maart 1818 als zoon van een simpele kleermaker.

Het gezin telde 6 kinderen: 3 jongens en 3 meisjes. Zijn vader zou het succes van zijn zonen Cesar en Xaveer niet meemaken, want hij stierf vrij jong gedu-

62

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 63

rende een van die 19e eeuwse cholera-epidemieën.

Een enorm probleem voor zijn weduwe die de kinderen van school moest nemen omdat zij het karig schoolgeld niet kon betalen. Gelukkiglijk duikt er een Mijnheer Gaillard op, een Gentse mecenas die Xaveer laat studeren aan de Antwerpse Academie onder de leiding van Ferdinand de Braekeleer. Een gedroomde leerschool voor iemand met talent.

Terug in Gent is hij zeer actief en hij is één van die jongeren die medestichter is van het “Kunstgenootschap”.

In 1852 vertrekt hij naar Parijs. Hij is dan 34 jaar. Hij zou er 7 jaar blijven, zij het dan ook dat hij de zomers doorbrengt in Barbizon. Maar hij heeft heimwee naar Gent en naar de Leie. Dat komt duidelijk tot uiting in de brieven die hij schrijft aan zijn goede vriend Binus Van de Abeele, de schilder-burgemeester van Latem.

In 1859 houdt hij het niet langer uit in Parijs en hij vestigt zich eerst in StDenijs-Westrem, later in Deurle. Hij is eindelijk terug in de mooie natuur waar hij zich perfect gelukkig voelt. Nu mag men niet vergeten dat het Leielandschap in die tijd nog volledig gaaf was, wat de dag van vandaag, helaas, niet meer het geval is. Welk beter kader zou men kunnen dromen voor een talentvolle artiest?

Men kan zich nu nog moeilijk voorstellen dat wanneer men vroeger even voorbij de oude stadspoorten ging, men terechtkwam in landelijk gebied zonder één storend element. Een frappant voorbeeld daarvan kan men zien op een schilderij van Xaveer De Cock, de Meersstraat voorstellend. Dit is geen stadsgezicht, het is puur den “boerenbuiten”.

De landschaps- en dierenschilder die hij was kon zich hier volledig uitleven en hij sleet, zeer hard werkend, gelukkige dagen in Deurle met vrouw en kind.

Xaveer De Cock stierf in Deurle in 1896, 78 jaar oud. Hij werd aldaar begraven en een jaar later kwam er op zijn graf een monument dat gemaakt werd door de gekende Gentse beeldhouwer Louis Mast.

10 Augustus 1920 Geboorte van Pierre Kluyskens.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2002 - N° 6 - pp 377-379 10 Augustus 1924 Dood van Ernest Van Wesemael.

Hij werd geboren op 3 Januari 1854.

Van zijn 14e tot zijn 23e was hij bij het leger waar hij het bracht tot sergeant-

63

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 64

majoor.

Hij trad in dienst bij de Gentse politie op 29 Januari 1877. Hij was Hoofdcommissaris van 1888 tot 1915 wanneer de Duitsers hem aanhielden.

Hij werd vooral bekend wegens het feit dat hij in 1899 het systeem invoerde van de politiehonden.

10 Augustus 1988 Dood van Ignace De Sutter.

Deze priester, componist en muziekpedagoog werd te Gent geboren op 5 Juli 1911. Hij componeerde vele liederen en schreef een “Inleiding tot het muziekbesluisteren.”

11 Augustus 1556 Keizer Karel, door jicht geplaagd, komt in een draagstoel aan in Gent.

De Gentenaars die de aankomst van de Keizer bijgewoond hadden in 1540, toen hij naar hier kwam om op een onverbiddelijke wijze en met koude doeltreffendheid een einde te stellen aan de opstand en maatregelen te treffen om een herhaling ervan voor altijd onmogelijk te maken, en die hem nu - 16 jaar later - zagen aankomen, zullen wel moeilijk hun ogen kunnen geloven. Er was inderdaad geen vergelijking mogelijk tussen de fiere 40-jarige Keizer op het hoogtepunt van zijn macht en het 56-jarige wrak dat nu binnengebracht werd.

“Den elfden Ougste quam Carolus de de Keyserlycke Majesteyt in eene lytière met schoonen state binnen der stede van Ghendt, ende was ghelogiert binnen ‘t huus van mynheer van Wackene, hoochballiu.”

In 1549 reeds, toen Karel hier zijn zoon Filips kwam voorstellen aan de bevolking van zijn geboortestad en hem naar aloud gebruik deed inhuldigen als Graag van Vlaanderen, was het hen opgevallen dat hij niet meer de triomfator van vroeger was, maar een oude versleten man, gekweld door zorgen en ziekte, die de toekomst van zijn opvolger kwam voorbereiden.

In 1555 toen hij in Brussel afstand deed van de Nederlanden om ze toe te vertrouwen aan zijn zoon Filips, was het een door jicht geplaagde ouderling die nauwelijks nog kon gaan en bij het binnentreden van de zaal moest ondersteund worden door de Prins van Oranje.

Nu was hij voor een laatste maal naar Gent gekomen om er de akte op te stellen waarbij hij afstand deed van de Keizerlijke waardigheid. Daarvoor was hij afgestapt in het Hof van Wackene op de Poel. Enkele dagen later kwam ook Filips II aan, maar deze zou logeren “nevens de deur”, namelijk in het Hof van Fiennes. Ook de zusters van Keizer Karel, Eleonora van Oostenrijk en Maria

64

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 65

van Hongarije waren meegekomen.

Een paar weken later vertrok “zyne Keyselycke Majesteyt uut de stede van Ghendt om te volcommen huer voyagie van Spangien.”

Buiten de stadspoorten gekomen zal de Keizer zich ongetwijfeld nog eens omgedraaid hebben en er zich bewust van geweest zijn dat het voor de laatste maal was dat hij de Drie Torens aanschouwde. De vloot die hem naar Estremadura zou brengen stond onder het bevel van zijn gastheer Adolf van Bourgondië, Heer van Wackene.

11 Augustus 1782 Plechtige opening van de Vauxhall. (Ook Wauxhall).

Deze feest-en concertzaal was gelegen op de hoek van de Coupure en de Hospitaalstraat, daar waar later het Blindenhuis kwam.

Daarachter lagen er uitgestrekte tuinen die in de zomer op Zondagavond verlicht werden. Het werd opgericht “op de wijze” van die van Brussel en van Amsterdam.

Men kon er dineren en souperen en in een prachtig verlichte zaal konden gezette Gentse burgers dansen of muziekuitvoeringen beluisteren.

Men betaalde 14 stuivers entreegeld, maar daarvoor stonden er na middernacht kosteloos twee rijtuigen ter beschikking om de bezoekers naar huis te brengen.

Men sprak toen van een “lieu de réunion favori du high-life gantois.”

Het reglement bepaalde o.m. “men mag met geene degens ingaen en de Livrijknechten, zelfs betalende, zullen niet toegelaten worden.”

Het is van uit de tuinen van de Vauxhall dat Blanchard op 19 November 1785 opsteeg met zijn luchtballon en in 1815 gaf St-Cecilia er een concert ten bate van de gewonden van de slag van Waterloo.

De Vauxhall verdween kort na 1830.

11 Augustus 1826 Dood van Karel Broeckaert.

Deze publicist werd hier geboren op 22 Mei 1767.

Hij was redacteur van het weekblad “De Sysse-Panne ofte den Estaminé der Ouderlingen” en van de “Briefwisseling tusschen vader Gys en verscheyde andere geleerde persoonen van zynen Tyd”. Ook nog “Dagelyks Nieuws van Vader Roeland”.

Het gekende, in het oud Gents dialect geschreven, boek “Jelle en en Mietje” is eveneens van zijn hand.

65

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 66

11 Augustus 1911 Dood van Theo Swarts.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2001 - N° 2 - pp 111-112.

11 Augustus 1913 Opening van het Postkantoor Gent-Zuid.

Hugo Collumbien

66

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 67

DANK AAN DE MILDE SCHENKERS

Het bestuur van het Documentatiecentrum dankt van harte de personen en instellingen die ook in 2005 onze collectie verrijkten met:

Wij danken tevens de personen die ons hielpen met:

Baert André, Zaffelare (AR/AV/TS); Bassier-De Jaeghere Michel en Mauricette, Sint-Amandsberg (AR/TS); Beke Jozef, Sint-Amandsberg (AR/BK/TS); Beke-Gatzen Paul en mevrouw, Gent (BK/TS); Boddaert Lucy, Sint-Amandsberg (AR); Broeders van Onze-Lieve-Vrouw van Oostakker, Oostakker (AR); Buysse-Buyle Leonce en Palmyre, Wachtebeke (AR/TS); Carchon Marc, Melle (AR); Christelijke Gemeente van de Getuigen van Jehovah, Gentbrugge (BK/TS); Collumbien Hugo, Sint-Amandsberg (AR/AV/TS); Corrijn-Baert Philippe en Hilde, Mendonk (TS); Debersaques Lucien, Destelbergen (AR/BK); De Bleecker Maurice, Gentbrugge. (BK); Deckers Louis, Gent (AR/TS); De Coninck André, Oostakker (BK); De Corte Oscar, Sint-Amandsberg (AR/ TS); De Fleurquin Dirk, SintAmandsberg (nalatenschap Erik Schepens) (AR/AV/BK/TS); De Grauwe-Van Hoyeweghen J., Sint-Amandsberg (AR); De Groote - Valcke Roger en Rachel, Oostende-Zandvoorde (AV/BK); De Leu Albert, Wondelgem (AR); De Meulenaere Marcel, Merelbeke (TS); De Schepper A. , Evergem (AR); De Smet Elisabeth (Zuster Marthe), Gent (AR/AV/BK); De Smet Marie- Jeanne, Sint-Amandsberg (AR/AV/BK/TS); Devriese Luc, Gent (AR/BK);De Vos Hubert, Sint-Amandsberg (AR/TS); D’haen Paula, Sint-Amandsberg (AR); D’haen Suzanne, Sint-Amandsberg (BK); Dhuyvetter Imelda, Gent (AR/BK); Dienst Monumentenzorg Gent (AV/BK/TS); Dienst Toerisme, Gent (AV); Dierick Etienne, Oostakker (BK/TS); Discart Jacques, Sint-Amandsberg (AR/AV /BK/TS); Ediers Beatrijs, Sint-Amandsberg (AR/AV); Eggermont Angèle, Gent (AV/BK/TS/UM); Elderweirdt Leon, Gent (AR/TS); Evrard A., Gent (BK/TS); Gevaert - De Groote Louis en Miet, Destelbergen (AR/AV/BK/TS/UM); Haeseryn René, Sint-Amandsberg (AR/BK/TS); Hapow Nina, Gent (AR/AV/BK); Hellin Denise, Gentbrugge (BK/TS); Hesters Paul, Wachtebeke (AV); Heye-Baert Ronny en Mieke, Zaffelare (TS); Kadoc, Leuven (BK); KSA Reinaert, Sint-Niklaas (BK); Kunsthal Sint-Pietersabdij, Gent (AV);

67

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 68

Lambein W., Merelbeke (TS); Lammens Anny, Sint-Denijs-Westrem (AV); Lavrillé Jacques, Gent (BK); Maes André, Sint-Amandsberg (AR/AV/BK) ; Maes David, Drongen (AR); Mariman Annie, Dendermonde (BK); Mattens Danny, Sint-Amandsberg (AR/ AV/ BK/ TS); Minnaert L., Lochristi (BK); Moons Mia (BK); Moreau Roger, Gent (AR/BK/TS); Nimmegeers-Van Loo Leopold en Denise, Lokeren (TS); Parochie H. Kerst, Gent (BK); Poelman Gaston, Gent (AV); Poelman Roger, Sint-Amandsberg (AR/BK/TS/UM); Provincie Oost-Vlaanderen, Dienst Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium (BK); Puttevils Christian, Gent (AR); Reynebeau Oscar, Sint-Amandsberg (AR); Sarteel Diane, Gent (AR/TS); Slosse Herman, Gent (AR): Sorgeloose Christiane, SintAmandsberg (AR); Sorgeloose-Sybers Denise, Sint-Amandsberg (AR/TS); Spynchaert Stefan, Sint-Amandsberg (TS); Stad Gent, Dienst Kunsten (BK); Stevens-Caese Gerda, Gentbrugge (BK/TS); Tuytschaever Roger, Gent (AR/AV); Vandaele André, Sint-Amandsberg (AR/AV); Vande Casteele Lieve (BK); Vander Straeten Marcel, Gent (AR/TS); Van de Walle, apotheek (Sint-Amandsberg) (AR); Van Hee André, SintAmandsberg (AR/BK); Van Hoecke Antoinette, Sint-Amandsberg (AR); Van Huffel Roger, Sint-Amandsberg (BK); Van Renterghem-Verheedt Norbert en Jeanine, Zaffelare (TS); Van Wassenhove Raymond, Sint-Amandsberg (AR/BK/UM); Van Wesemael Willy, Gent (AV/AR/BK); Van Winckel Christiane, Gent (AR/BK); Verbeke André, Gent (AR/AV/BK); Vermeulen-Vervaet Etienne en Rita, Moerbeke-Waas (AR/TS); Verplancke Julia, Sint-Amandsberg (AR/AV/BK/TS); Vervaet Marc - De Decker Hilde, Zaffelare (AR/BK); Vervaet Norbert - Poppe Andrea, Zaffelare (AR); Vervaet-Nimmegeers Bert en Agnes, Zaffelare (AR/AV/BK/TS/UM); Vlaamse Culturele Kring Sluizeken-Muide, Gent (BK); Vlaminck Gaston, Sint-Amandsberg (AR/AV/TS); Wautier Kristel, Lochristi (AR); Zusters van Liefde, provincialaat, Gent (UM).

Deze lijst werd afgesloten op 31 december 2005. Wij hopen alle gegevens zo spoedig mogelijk ter beschikking te kunnen stellen van onze bezoekers.

Bert Vervaet

68

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 69

VERKOOP VAN DUBBELS EN AFGESCHREVEN BOEKEN In de loop van meer dan 30 jaar bleven in ons Documentatiecentrum vele honderden boeken en tijdschriften bewaard, die niet met ons werkgebied te maken hebben en die beter verwijderd worden. In principe beperken we ons immers tot datgene wat kan bijdragen tot de kennis en geschiedschrijving van Gent en de Oost-Oudburg, de omliggende gemeenten, Oost-Vlaanderen. Daarnaast zijn er uiteraard werken van algemene geschiedenis over een bredere regio en thema’s als de wereldoorlogen, de Vlaamse Beweging, de begijnenbeweging en andere informatie waarnaar ook bij ons veel vraag is en die bijdragen tot de kennis van onze plaatselijke geschiedenis. Maar een massa boeken, fictie en non-fictie, betekenen voor de werking een ongebruikte overlast, doch zijn wellicht gezocht door andere geïnteresseerden. Hetzelfde geldt voor een massa dubbels: in principe houden we één dubbel van wat ons direct aanbelangt, maar van sommige tijdschriften, zoals Vlaamse Stam of Oost-Vlaamse zanten of bepaalde boeken hebben we vele exemplaren. Daarom organiseren we een grote verkoop op zaterdag 27 en zondag 28 mei van 10 tot 16 u. in de lokalen van het documentatiecentrum, Convent Engelbertus, Groot Begijnhof 46 Sint-Amandsberg.

Onze leden willen we een extra aanbieden: zij krijgen de kans om reeds als eersten vooraf te komen op vrijdag 26 mei van 17 tot 20 u. Alles wordt verkocht aan zeer “democratische” prijzen ten bate van de aankoop van ontbrekende werken.

Bert Vervaet

69

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 70

BIBLIOGRAFIE Een tijdje geleden reeds verscheen “Gent verlicht. Het Lichtplan: Bouwsteen voor een feeërieke stad.”

Daarin wordt duidelijk dat de verlichting van onze monumenten en interessante stadsdelen op een uitstekende wijze gerealiseerd werd en alle lof verdient. Meer dan 50 mooie foto’s bewijzen dit.

Het zou zeker de moeite lonen een wandeling “Gent bij nacht” uit te stippelen, een toeristische troef die ook menige Gentenaar zou kunnen bekoren.

Het is niet alleen een fotoboek, men komt er ook een artikel in tegen over “De Geschiedenis van de Gentse openbare verlichting” en een eerder technisch artikel over het concept van het lichtplan.

Naast de Nederlandse tekst staat een Engelse vertaling. In dit verband had een Franse en Duitse samenvatting misschien wel op zijn plaats geweest.

Het boek heeft een formaat van 27 x 24 cm., telt 96 bladzijden en kost 32 Euro (1.291 fr.)

Niet in de boekhandel, uitsluitend te koop in de St-Pietersabdij en in het Stadswinkeltje aan het Zuid.

Bij AMSAB verscheen “Een mens leeft niet van brood alleen”. Bouwstenen voor een culturele arbeidersgeschiedenis. (1800-1940).

In dit boek bestuderen 9 onderzoekers uit verschillende disciplines de cultuur van de arbeiders. Zij trachten te antwoorden op de vraag: “Heeft er zoiets als “arbeiderscultuur” bestaan?”

Het is dus geen specifiek Gents boek, maar het bevat wel een belangrijk hoofdstuk over “De feuilltonroman in het dagblad “Vooruit”: een peiling naar het lectuuraanbod in een socialistische krant. (1884-1914).

Dit boek heeft een formaat van 21 x 27 cm., telt 304 bladzijden en kost 35 Euro (1.412 fr.) Te bekomen bij het AMSAB - Bagattenstraat 174 te 9000 Gent. Tel. 09-233.67.11.

Bij Snoeck verscheen “De speler en de stop”. Tweehonderd jaar theater in Gent. Voor sommigen zal de inhoud niet volledig beantwoorden aan de verwachtingen omdat verreweg het grootste deel van dit boek gewijd is aan het hedendaags theater. Men had waarschijnlijk veel meer kunnen vertellen aan wat er aan voorafging.

Het is alleszins een boek geworden van 255 bladzijden met meer dan 100 foto’s. Formaat: 17 x 24 cm. Prijs: 36 Euro (1.452 fr.)

Hugo Columbien 70

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 71

LEZERS SCHRIJVEN ONS Van de heer Arthur De Decker ontvingen wij volgend schrijven: Met veel belangstelling las ik GT, nr. 1, 2006 met daarin de bijdrage van Dr. RAC van Driessche: Hommage aan schepen Napoleon De Pauw, p. 35-40.

Daarin staan o.a. de volgende betwistbare feiten: - Napoleon De Pauw aanschouwde het levenslicht in 1800 en niet in 1880.

- Zijn moeder Sofie Bauwens is de zuster van Lieven Bauwens, wat dus niet kan gezegd worden van zijn schoonmoeder Marie-Antoinette van Damme.

Dit blijkt niet uit de tekst.

- De auteur beweert dat hij op 28/07/1828 trouwde. Volgens Kathleen Devolder, “Gij die door ‘t volk gekozen zijt... De Gentse gemeenteraad en haar leden 1830-1914”, verhandelingen MGOG XX, p. 298, moet dit 26/02/1828 zijn. Wie heeft gelijk?

- De schoonvader is Pierre Van Huffel waarvan mocht gezegd worden dat deze gemeenteraadslid van Gent was tussen 1817 en 1824.

- Napoleon De Pauw had drie zoons (Napoleon Bernard, Napoleon en Frederik Willem). Zeggen dat Napoleon de enige zoon was klopt dus niet.

Voor de rest een zeer interessant artikel.

71

mei binnenwerk

27-06-2007

14:48

Pagina 72

GÊNSCHE PRÂOT Den bregadier Bake es de kwâosten azent van police van Gent. Das ès îene, zegge de meinsche, die op zijn tîene nie en lâot terte.

Op ne zondagaovend stond hij op de Kijter te blaoze van d’hitte.

Bertse de zangboer zag d’hem stâon in kwam recht op hem af.

- Pardon, bregardier, zeid hij ezûu mee zijn hoedse in zijn hadn, zoede mij aos ‘t u belieft nie keune zegge hoe laote dat al es?

- Toet, zei Bake, hij trok zijn harlozen uit: ‘t Es nu zuust achte, zeid hij.

- Goed, bregardier, zei Bertse, wel bedankt; ge meugt ten tiene mijn botte kusse... in Bert was Wig. - Potverdomme! riep den bregardier, wade! in hij sprong er achter. Hêwd hem!

Hêwd hem! riep hij tege de meinsche; mâor Bertse was al verre un ander straoten in.

Aan de hoek gekome liept den bregardier bots op den azent Speurgâol.

- Awèl! zei Bake t’enden âosem, hêdde mij nie hûure roepe?

- Wat schilt er, bregardier? vroeg den andere.

- Wa dat er schilt? Ginter, diene krome laber; hij vrâog mij hoe laote dat es; ‘k zeg hem g’hîel beleeft: Achte, in hij zeg mij da ‘k ten tiene zijn botte mag kusse...

- G’hêt nog twîe ure tijd, bregardier, zei den andere, ge moet u ezûu in ‘t zwîet niet luupe...

72

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 209

GHENDTSCHE TYDINGHEN Tweemaandelijks Tijdschrift van de Heemkundige en Historische Kring Gent V.Z.W. 35e jaargang nr. 4 juli-augustus 2006

INHOUD - Erik De Keukeleire: De Zuidstatie vertrekt... Een Park ontstaat.

Deel I. 1928-1931.

- Ernest Lacquet: Inventaire ArchĂŠologique: Koperen luchter.

- Pierre Kluyskens: De Discalsen.

- Roger van Driessche: Het portret van Ghiseleen de Temmerman.

Abt van de Gentse St-Pietersabdij. 1570-1581.

- Gwijde van Gent: Mijn Oom Emile.

- Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 12-13-14 Augustus.

- Feesten van Gent.

- Bibliografie.

- Vraag en Antwoord.

- Lezers schrijven ons.

- Lodewijk De Vriese: Een Polyglotte.

- Alfons Van Werveke: Oudheidkundige Kroniek: De Brandstraat - Dit bestaat niet meer: De St-Margrietstraat

209

210-226

227 228 235

247 251 261 263 267 268 269

271 272

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 210

DE ZUIDSTATIE VERTREKT... EEN PARK ONTSTAAT DEEL 1 1928 - 1931 VOOR U VERZAMELD UIT 31 600 EDITIES VAN DE “GAZETTE VAN GENT�.

6 januari 1928 De Zuidstatie is met afschaffing bedreigd! Een buitengewone vergadering zal zaterdagavond om 8 uur 30 stipt plaatsgrijpen in de Zaal der Notarissen, waar deze kwestie zal behandeld worden.

Het spoorwegbestuur koestert sinds jaren het voornemen om de Zuidstatie af te schaffen en indien zulks tot heden niet gebeurde is dat alleen te danken aan het verzet van de stad en de bemiddeling van haar volksvertegenwoordigers te Brussel.

Doch sedert de staatsspoorwegen in september 1926 omgezet zijn in de Nationale Maatschappij van Belgische Spoorwegen, waar de politieke invloeden niet meer van grote tel zijn, is dat plan weer opgedoken.

Het spoorwegbestuur oordeelt dat de statie Gent-Zuid voor haar een lastpost is en de treinen die ze nu nog bedienen even goed en met veel minder kosten Gent-Sint-Pieters als eind- of vertrekpunt kunnen hebben.

Om de afschaffing voor te bereiden zullen dan ook geleidelijk al de treinen van de Zuid- naar de Sint-Pietersstatie verlegd worden. De gebouwen en de gronden van de spoorweglijnen die thans van de Sint-Lievenspoort naar GentZuid leiden worden dan verkocht, wat ettelijke miljoenen zal opbrengen, vermits het hier gaat om een strook met een lengte van 1 kilometer op ongeveer 200 meter breedte.

Deze afschaffing zal natuurlijk niet kunnen doorgaan zonder een geweldig en begrijpelijk protest vanwege de bewoners van de omliggende wijk. Toch bestaat er een kans dat een deel van de oude spoorweglijn zal aangewend worden om van aan het Wilsonplein een brede laan aan te leggen die ongetwijfeld een drukke verkeersweg zou worden.

27 januari 1928 Het behoud van Gent-Zuid is door niets te rechtvaardigen. Slechts 75 treinen vertrekken nog van daar en een overgroot aantal komen er uitsterven. Met die treinen vertrekken bijna geen reizigers, behalve de abonnementen waaraan het 210

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 211

beheer van de spoorwegen veel verliest. Hetzelfde geldt voor wat de aankomst betreft.

De uitbating van de oude statie kost tenminste een miljoen per jaar en in de tegenwoordige omstandigheden, waarbij iedereen klaagt over de verhoging van de tarieven en zo meer, moet het geld zuinig besteed worden.

Daarenboven zijn de huidige gebouwen en afhankelijkheden enkel nog goed om tot op de grond te worden afgebroken. De uitgaven voor het hoogstnodige onderhoud en de herstelling zouden voor dit jaar alleen omtrent een kwart miljoen bedragen.

De Federatie van de Gentse Handelaars en de Groep tot verdediging der Zuidstatie die beiden voor het behoud optreden, zijn niet ernstig of zien niet verder dan de lengte van hun vingers.

Veronderstellen wij een ogenblik dat de spoorhal en de banen zijn weggebroken en de Nationale Maatschappij de vrijgekomen gronden aan de stad schenkt, wat meer dan mogelijk is. Het terrein van tien hectaren dat dan beschikbaar komt, vertegenwoordigt tegen 200 frank per vierkante meter twintig miljoen. Wie zou durven beweren dat de stad Gent, die thans zo krap bij kas is, zulks zou moeten weigeren?

Grote, schone woningen, magazijnen, koffiehuizen, enz. zullen de nieuwe wijk vervolledigen en van de Vlaanderenstraat komt een nieuwe, rechte laan naar de Sint-Lievenspoort, waar de twee spoorbruggen en de overgang verdwijnen. Niemand zou durven beweren dat daar voor de stad geen niet te versmaden bron van inkomsten ligt.

Door een Gents dagblad werd deze week de gedachte vooruitgezet om op de plaats een stadsfeestzaal te bouwen en aldaar de Handelsbeurs te vestigen, die in de huidige lokalen aan de Kouter onvoldoende is gehuisvest. Aldus opgezet zou het plan oneindig veel beter wezen dan wat de stad aan het behoud van een wegkwijnende en bouwvallige statie heeft te winnen.

In de veronderstelling dat het stadsbestuur verstandig te werk gaat, bestaat een enige gelegenheid om niet alleen een enorme dienst te bewijzen aan de bloedarmoede van de stadskas, maar tegelijk Gent te begiftigen met een nieuwe wijk, welke men de vervollediging van het verfraaiingsplan kan noemen.

12 februari 1928 De regering heeft aan het Gents stadsbestuur laten weten dat zij er in toestemt de gebouwen en de gronden van de huidige Zuidstatie af te staan. Binnen de zes maanden na de sluiting zal de N.M.B.S. de sporen en de ijzeren afsluiting langs de Frère-Orban-, Dierentuin- en Callierlanen weggenomen hebben. Dan moet de stad onmiddellijk haar werken aanvangen.

211

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 212

Waar nu de hal van de statie staat zal een grote feestzaal worden opgetrokken.

Nabij de ijzeren brug komt een soort Waux-Hall, de rest wordt in een grote esplanade herschapen. Dit alles zal vanaf de Graaf van Vlaanderenplaats tot aan de Sint-Lievenspoort één geheel vormen. Daar zal door de dienst Bruggen en Wegen de arm van de Schelde rechtgetrokken worden.

Voor het bouwen van de stedelijke feestzaal wordt een grote wedstrijd uitgeschreven. Van zodra de conventie met de staat door de gemeenteraad is goedgekeurd, wordt het algemeen ontwerp van de veranderingen in het stadhuis tentoongesteld.

27 februari 1928 Ondanks alle protest van de Groep tot verdediging der Zuidstatie en de gespannen toestand die ontstaan is wegens de aangekondigde algemene protestmeeting door de Federatie van de Gentse Handelaars, heeft de beheerraad van de N.M.B.S. in zijn jongste vergadering besloten de uitbating van de statie Gent-Zuid te beëindigen. De maatschappij is voornemens vanaf 15 mei de nachtdienst volledig stop te zetten en de statie tussen 21 en 5 uur te sluiten.

Een vijftigtal treinen die nu nog in Gent-Zuid aankomen zullen naar GentSint-Pieters worden gestuurd en vanaf 7 oktober zal de overgebleven dienstregeling ophouden te bestaan.

De staat zal met de stad onderhandelen voor de afstand van de gronden.

Aldaar zal een grote laan worden aangelegd, afgewisseld met squares. Dit werk zou tamelijk vlug voltrokken worden, teneinde het uitzicht van deze stadswijk zo weinig en zo kort mogelijk te schaden. De beëindiging zou dan in het eeuwfeestjaar 1930 kunnen gevierd worden.

4 maart 1928 Het Gents schepencollege heeft onder voorzitterschap van burgemeester Vander Stegen een uitgebreid vertoog gehouden omtrent de kwestie GentZuid. Voor de stad zelf zou het behoud werkelijk voordelen opleveren indien zij, zonder de hoofdstatie te blijven zoals zij het voordien was, toch een zekere belangrijkheid zou kunnen bewaren. Van het ogenblik echter dat zij een betrekkelijk onbeduidende rol moet gaan spelen zou het voordeel van haar behoud niet meer opwegen tegen de beschouwingen van openbaar belang, welke kunnen worden ingeroepen ten bate van haar afschaffing.

“Wij kunnen ons niet langer verzetten tegen een maatregel die volgens het beheer van de spoorweg het onvermijdelijk gevolg is van de herinrichting van de installaties, die het samenbrengen van het verkeer te Gent-Sint-Pieters ver-

212

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 213

eisen. Door ons vijandig aan te stellen zouden wij niets meer bekomen dan een uitstel van de uitvoering, door het vertragen van de maatregelen welke toch eenmaal op een algehele afschaffing moeten uitlopen.

Het verlengen van de doodstrijd van de oude statie is de veroordeling van haar omgeving tot een langzame, doch niet te stuiten ondergang. Wij vrezen dat, wanneer op het einde het kwaad voltrokken is, de staat zijn gronden zal herverkopen zoals hij reeds heeft menen te doen, zonder enige vergoeding voor de stad.

Wij zijn overtuigd dat zulks de enige uitslag zou zijn indien wij ons zouden beperken tot nutteloos protest, dat wij het verkieslijker achten gebruik te maken van de gelegenheid welke zich voordoet en wij waarschijnlijk later niet meer zullen hebben, om van de staat de kosteloze afstand van de buiten gebruik gestelde gronden te bekomen.

De spoorwegmaatschappij en de regering zijn op dit ogenblik bereid deze afstand gratis te doen, als vergoeding voor de schade welke wij zullen lijden, op voorwaarde nochtans dat de gronden bestemd zijn tot het aanleggen van een wandeling en het uitvoeren van allerlei verfraaiingswerken. Wij zijn er van overtuigd dat de wijk Gent-Zuid, ver van door het verdwijnen van de statie iets te verliezen van haar belang en beweging, meer dan ooit het drukst bezochte punt van de stad zal worden en het geliefkoosd wandeldoel van de Gentenaren. De esplanade welke wij er willen aanleggen zal daartoe in hoge mate bijdragen.

Volgens het voorontwerp zou de beschikbare ruimte van het Wilsonplein tot de Schelde ingericht worden als ĂŠĂŠn uitgestrekte square. Een asfaltweg zou er op de gehele lengte van het Graaf van Vlaanderenplein tot de Sint-Lievenslaan doorheen lopen. De gebouwen van de statie zouden bijna geheel worden afgebroken. Op de plaats waar zij stonden zouden wij het Zuiderpaleis optrekken, in de aard van dat welke de stad Antwerpen op de Meir bezit. Het zou in het midden hoofdzakelijk een grote feestzaal bevatten, welke als Handelsbeurs kan dienst doen. Het nut van een dergelijk lokaal in het midden van de stad valt niet te betwijfelen. Het gebouw dient achter de gevel van de statie opgericht te worden, zodat het Wilsonplein een breedte van 50 meter verkrijgt.

Langs beide kanten van de middenzaal zouden buiten de vestibules, de kleedkamers en verscheidene afhankelijkheden, twee zijvleugels worden aangebracht. Deze langs de Dierentuinlaan zou de post-, telegraaf- en telefoonburelen bevatten en een messageriebureau voor kleine pakjes. De vleugel gericht naar het Graaf van Vlaanderenplein zou op het gelijkvloers uit winkels en handelshuizen bestaan. De verdiepingen van de beide vleugels zouden worden ingericht als burelen en woonvertrekken.

Deze algemene schikking zou dus het dubbel voordeel opleveren van een

213

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 214

nutsdoel voor een zeker gedeelte en een niet te versmaden opbrengst van het andere. Het zou in de omgeving beweging en leven brengen, wat niet het geval is met een feestpaleis in het Citadelpark, dat afgezonderd is buiten de uren dat het gebruikt wordt.

Benevens dit groot gebouw aan het Wilsonplein zouden wij in de square een restaurant of Waux-Hall kunnen aanbrengen, alsook kiosken voor concerten.

Links en rechts daarvan kleine huisjes voor de verkoop van bloemen en pergola’s of andere dergelijke versieringsmotieven. Op die wijze zou op enige stappen van het midden van de stad een park vol leven tot stand komen dat na verloop van weinige jaren de wandelaars zal aanlokken door zijn bomen en zijn lover.

Laten wij de gelegenheid te baat nemen welke ons geboden wordt om met de vereiste breedheid van inzicht een plan te verwezenlijken dat op een bewonderenswaardige wijze de gedaanteverandering zal vervolmaken, welke onze stad sedert meer dan veertig jaar ondergaat en begon met de uitvoering van het plan Zollikofer en het vrijmaken van onze oude praalgebouwen.

Door de aanleg van de brede esplanade zullen wij de grote verkeersweg verlengen vanaf Sint-Michiels door het oude Gent, om langs de Vlaanderenstraat de nieuwe laan te bereiken die voor de stad een prachtige ingangspoort kan worden.

Het spreekwoord zegt: Gouverner c’est prévoir. Ook wij betreuren het dat de Zuidstatie buiten gebruik wordt gesteld, maar in plaats van in opstand te komen tegen het onvermijdelijke, willen wij alles in het werk stellen om uit de omstandigheid zoveel mogelijk partij te trekken, in het belang van de stad en dat van het getroffen kwartier.”

8 juni 1928 De Stedelijke Commissie van Monumenten en Stadszichten heeft reeds meerdere zittingen gewijd aan het benutten van de terreinen van Gent-Zuid en de hoofdpunten vastgelegd die volgens haar in acht moeten genomen worden.

De verandering van de sporen in openbare tuin ontmoet haar volledige goedkeuring, op voorwaarde dat de eerst voorziene automobielbaan de tuin niet doorsnijdt, om het genot en de rust van een openbare wandeling niet te bederven door de gevaren en het stof van een druk verkeer.

Verder heeft zij er op aangedrongen dat bij het ontwerpen van de plannen, het Graaf van Vlaanderenplein haar karakter van omsloten plein zou bewaren, de gevel en de rij vleugels van de statie op dezelfde plaats zouden behouden en benuttigd blijven, de voorziene uitbreiding van het Wilsonplein in mindere verhoudingen zou geschieden en het op te richten Zuiderpaleis binnen de per-

214

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 215

ken zou blijven van de behoeften van de stad en niet worden ontworpen in overdreven afmetingen.

21 juni 1928 De overeenkomst tussen de staat en de stad aangaande het gebruik van de gronden van de Zuidstatie werd in de verenigde commissies besproken. De leden van de commissies van Financiën en het Betwistbare keurden het ontwerp goed met 9 stemmen tegen 1 onthouding.

8 september 1928 In het kabinet van de eerste minister te Brussel werd overgegaan tot de ondertekening van de overeenkomst waarbij de staat aan de stad Gent de terreinen van de Zuidstatie afstaat, met het oog op het aanleggen van een laan en squares.

Bij de ondertekening waren aanwezig: de heer Heibrig, kabinetsoverste van de eerste minister, de ministers Jaspar, Houtart en Lippens, burgemeester Vander Stegen en de heren Foulon en Galopin, algemene bestuurders van de N.M.B.S.

8 oktober 1928 Zoals beslist was is sedert zaterdagavond 6 oktober de Zuidstatie voor het publiek gesloten. Het laatste vertrek had plaats om 18 uur 55 aan kaai nummer 8 voor de omnibustrein naar Zottegem.

Er zal onmiddellijk begonnen worden met het verwijderen van de sporen, de hangaars, enz. Voor 30 juli 1929 moet het geëffend spoorterrein aan de stad overgegeven worden. De grote hal en de belendende gebouwen blijven behouden. Het spoorwegbeheer houdt er een dienst voor kleine pakketten. De post wordt er niet afgeschaft.

10 oktober 1928 Maandag stonden op de terreinen van Gent-Zuid langs de kant van de Dierentuinlaan nog slechts drie reizigerswagons en dichtbij de FrèreOrbanlaan enige ledige met materialen. Een twaalftal rijtuigen bevinden zich nog in het herstellingswerkhuis.

Spoorwegwerklieden hebben de barelen van de overgang aan de SintLievenspoort weggenomen, waar nog één spoorlijn zal blijven ten behoeve 215

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 216

van de zeldzame treinen voor het vervoer van het materiaal dat men nu gaat uitbreken.

Gisteren zagen wij aan de ingangspoort van de gewezen Zuidstatie langs de kant van het Wilsonplein, een rouwkroon hangen met het volgende opschrift: Aan onze betreurde Gent-Zuid. De handeldrijvenden van het omliggende.

24 oktober 1928 Een prijskamp wordt ingesteld voor het oprichten van het Zuiderpaleis aan de gewezen statie Gent-Zuid. Het programma laat toe de volgende prijzen te verlenen aan de bouwkundigen die wensen hieraan deel te nemen: drie hoofdprijzen van 20 000, 10 000 en 5 000 frank en aanmoedigingspremies van 1 000 frank elk voor ontwerpen met een zekere verdienste.

Om aan de kandidaten al de nodige tijd te geven voor het bestuderen van hun ontwerpen, zal de datum die voor het afleveren van hun werk is vastgesteld, verschoven worden naar 1 maart 1929.

14 december 1928 Het gewezen verweercomiteit heeft zich gewend tot het Syndicaat van Initiatief voor Gent-Zuid. Al zijn pogingen strekken om aan het kwartier de bedrijvigheid terug te schenken welke door het sluiten van de statie teloorging.

Gesteund door het stadsbestuur richtte het aan het spoorwegbeheer de vraag om te mogen beschikken over de lokalen van de gewezen statie. Men zou er ondermeer concerten, foren, prijskampen en tentoonstellingen inrichten, met het doel de toeloop van de grote dagen weer te brengen.

Zondag aanstaande 16 december, van 11 tot 12 uur 30 in de voormiddag, wordt een eerste concert ingericht, gebracht door de harmonie De Nationale Strijdersbond, onder het bestuur van kapelmeester Vercauter. ‘s Namiddags van 4 tot 6 uur radioconcert.

De toegang tot de statie is kosteloos, maar aan de ingang zal een schaal worden geplaatst waarvan de ontvangsten zullen gestort worden aan het provinciaal hulpcomitĂŠ voor de slachtoffers van de dijkbreuken en overstromingen rond Dendermonde, Grembergen en Hamme.

20 december 1928 Zuid - Attraction ! Dank zij de toewijding van het Syndicaat van Initiatief van Gent-Zuid wordt in de hal van de oude Zuidstatie met spoed gewerkt aan het 216

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 217

monteren van de talrijke foorinstellingen die van 22 december tot 20 januari het Luna-Park zullen uitmaken. De attracties zijn zeer talrijk en verschillend.

Links de Diteros Troupe, sensationele oefeningen op moto’s en rijwielen, een frietkraam, een barak van drie bollen voor 1 frank, het schietkraam Verhulst, een autodroom voor kinderen, de waarzegster Madame Blanche, de Barnum Show, het Dorp der Vlooien, de Returned Shooting en de elektrische autodroom voor volwassenen.

Rechts de Electric Car, de luteertent Sporting Palace, de Barak van Montmartre, de Draaiende Champignons en The Wip. In het midden bij de ingang heeft men de Tête à Queue en op het einde van de hal de Massacre Mondain en de The American Trollic. Max heeft de twee buffetzalen ingenomen.

11 april 1929 Van 6 tot 15 juli zal in de gebouwen en op het terrein van de vroegere Zuidstatie een landbouwtentoonstelling plaatsgrijpen. Deze maakt deel uit van een cyclus van exposities welke jaarlijks in één van de negen provincies door de landbouwkamers worden ingericht. Voor de tentoonstelling te Gent zal het dus niet aan plaats ontbreken om de inrichting alle ruimte en uitbreiding te geven.

Verscheidene afdelingen schijnen zeer belangrijk te worden, waaronder die van de elektriciteit in de landbouwnijverheid, de landbouwverenigingen, het hoger en lager landbouwonderwijs, de scheikunde, de meststoffen, de kleinnijverheid, de vlasnijverheid, het landbouwmaterieel, de landbouwproducten, zaden en veevoeder en de neerhofdieren.

De overdekte perrons worden ingericht voor paarden, varkens, geiten, schapen en landbouwmachines. Op 7 juli is er een grote paardenprijskamp.

Wedstrijden voor zwijnen, geiten, schapen en hoenders worden eveneens voorzien. Concerten zullen plaatshebben op zondagvoormiddag en op maandag. Prins Leopold zal op 12 juli de tentoonstelling bezoeken.

9 augustus 1929 De Federatie der Handelaars zal in samenwerking met bereidwillige inwoners van de wijk Gent-Zuid van 16 augustus tot 14 september in de hal van de Zuidstatie een bestendige tentoonstelling houden van occasie-auto’s en moto’s.

De vrijdag van iedere week zal om 3 uur in de namiddag een openbare verkoping plaatshebben.

De pogingen van degenen die een zeker leven in de wijk willen brengen zijn

217

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 218

zeer lovenswaardig. Wij kunnen de garagisten van de stad niet genoeg aanzetten daaraan mee te helpen.

25 augustus 1929 Het Syndicaat tot voorspoed van Gent-Zuid neemt zich voor gedurende de eerste weken van september in de oude lokalen van de Zuidstatie een tentoonstelling in te richten over de ontwerpen van het Zuiderpaleis, die zullen beoordeeld worden door de jury welke daartoe door de stad is aangesteld.

11 september 1929 In de zitting van de gemeenteraad werd beslist dat de heren bouwkundigen Van de Voorde en Vaerwyck zullen gelast worden met het opmaken van de plans voor het Zuiderpaleis, in vervanging van de oude statiegebouwen.

13 september 1929 Zaterdag 14 september om 8 uur ‘s avonds wordt in de grote hal van de gewezen Zuidstatie een buitengewoon spektakel boksen ingericht. Toegang langs de kant van de taxi’s (de vroegere uitgang). Prijs van de plaatsen: 30, 15 en 7,50 frank.

De heren Meyvaert en Juhr van Radiona Brussel zullen het publiek met speciale apparaten muziek en aankondigingen bieden.

De twee Duitse kleppers Wille Egert en Georg Gebstadt zijn woensdag reeds in Gent aangekomen en zetten hun training voort bij Jozef Balju.

Diezelfde avond gaat onze grote hoop in pluimgewicht Lefèbvre, de kamp aan met Sluys, die match nul deed tegen Lievens. Perthals, ex-kampioen pluimgewicht, bestrijdt de jonge comingman Thomas en het is moeilijk de overwinnaar te voorspellen. Harde matchen in het verschiet!

11 oktober 1929 Vanaf zondag 20 oktober zal het Gentsch Verbond alle zondagen paardenloopstrijden inrichten in het overdekte deel van de gewezen statie Gent-Zuid. Een schone piste van 800 meter lengte op 10 meter breedte is er aangelegd met twee lange, rechte sporen. Men werkt naarstig aan de stalling voor de paarden en de kleedkamers voor de jockeys.

De inrichters zullen zich beijveren om zoveel mogelijk voldoening te geven aan het publiek, de bookmakers, de jockeys en de eigenaars van koerspaarden.

218

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 219

Een goed opgemaakt reglement zal streng en onpartijdig worden toegepast, teneinde een voorbeeldige inrichting te bekomen.

21 november 1929 De jaarlijkse internationale tentoonstelling van de Koninklijke Maatschappij Het Neerhof zal zaterdag aanstaande in de zo ruime lokalen van de gewezen Zuidstatie ingericht worden.

Deze tentoonstelling zal buitengewoon belangrijk wezen en gedurende drie dagen geopend blijven van 9 tot 18 uur. Ruim 2 400 loten worden tentoongesteld, wat 3 000 dieren vertegenwoordigt. De ingang geschiedt langs het Wilsonplein en de prijs is bepaald op 2 frank.

25 november 1929 Wat zal er geschieden met de buiten gebruik gestelde Zuidstatie en haar uitgebreide afhankelijkheden? Dit is voorwaar een vraag die veel Gentenaars bezig houdt bij het zien van het doods en verlaten uitzicht van de vroeger zo levendige wijk. Pas volgende zomer zal men met de afbraakwerken aanvangen.

Thans is het voorproject van de nieuwe lokalen opgemaakt door de stadsarchitecten Van de Voorde en Vaerwyck. Volgens het plan zal het Zuiderpaleis de Handelsbeurs bevatten, een auditiezaal, een Waux-Hall, koffiehuizen en appartementen. De kelderingen zullen dienen tot autobergplaats.

De terreinen waar vroeger het spoorwegnet lag worden herschapen in een schoon stadspark. In het begin zal het zich uitstrekken tot aan de oude overweg tussen de Raveschootstraat en de Sint-Lievensdoorgang. Het gedeelte tussen de overweg en de Sint-Lievenslaan wordt als speelplein ingericht of verkocht als bouwgrond.

5 december 1929 De commissie van de gemeenteraad heeft de plans voor de geschiktmaking van de gewezen Zuidstatie goedgekeurd welke waren voorgelegd door het schepencollege en vervaardigd door de heren bouwkundigen Van de Voorde en Vaerwyck.

Het eerste lastenkohier zal in de loop van de volgende zomer worden onderworpen aan de gemeenteraad. Tot dan zal het bijzonderste statiegebouw bewaard blijven, maar in afwachting worden de werken aangevat om de Raveschootstraat te verlengen tot aan de Frère-Orbanlaan.

219

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 220

23 december 1929 In de hal van de Zuidstatie is zaterdag de tweede winterfoor geopend. Zoals verleden jaar wordt het initiatief van de Bond der Handelaars van Gent-Zuid en de foorkramers met veel succes bekroond. Men treft er een Luna-Park aan, een wafelhuis, gebakkramen en zo meer.

Bij de opening verdrong zich een talrijk publiek rond de instellingen en zondag was de toeloop niet minder. Het weder heeft veel bijgedragen om bezoekers naar de foor te lokken, welke nog tot 20 januari toegankelijk blijft.

Dinsdagavond 31 december zal daar een grote tombola en een serpentinfeest plaatshebben, alles volkomen kosteloos voor het publiek. De handelaars van de Zuidwijk hebben reeds hun voldoening uitgedrukt over de winterfoor, want er komt deze maand meer licht en leven in hun belangrijke wijk.

16 januari 1930 De afbraak van de Zuidstatie is in een definitief stadium getreden. De N.M.B.S. die met het uitbreken van de sporen was gelast heeft haar taak zo goed als volbracht. Er blijft nog slechts ĂŠĂŠn lijn over, nodig voor het vervoer van materialen. De afdaken en hangaars werden verkocht aan een Gentse ondernemer. Deze hoopt in drie maanden tijd de sloping te kunnen voleindigen.

Daarna zullen de twee metalen bruggen over de Schelde weggenomen worden. Het bestuur van Bruggen en Wegen zal dan de verbredingswerken aanvangen om aan boten van grotere tonnenmaat doorgang te kunnen verlenen, zodat de doorvaart van het centrum en het ophalen of draaien van talrijke bruggen aldaar gevoelig zal verminderen.

De afbraak van de oude gebouwen van Gent-Zuid is het werk van de stad Gent, aangezien deze thans haar eigendom zijn. Wij weten nog niet wanneer de werken zullen aanvangen, doch wij hopen dat de ouderwetse lokalen zullen vervangen worden door schone, architecturaal moderne gebouwen, die de stad onder esthetisch oogpunt zullen verfraaien.

Het post- en telegraafkantoor wordt verplaatst naar de Dierentuinlaan. Deze werken zullen echter niet voltooid zijn voor het einde van 1931. Dit valt te betreuren, want het uitzicht van Gent-Zuid zal geen goede indruk maken op de vreemdelingen die tijdens het huidig jubeljaar de stad zullen bezoeken.

17 februari 1930 In de lente zal het stadsbestuur op de gronden tussen de Dwarsstraat (thans 220

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 221

Guldensporenstraat) en de Raveschootstraat openbare tuinen aanleggen waar vroeger de sporen lagen van Gent-Zuid. De werken tot het effenen zullen eerstdaags beginnen.

17 maart 1930 Aan de gebouwen van Gent-Zuid zal men niet voor het einde van het zomerseizoen raken. De zalen en de hal zullen nog mogen benut worden, evenals het beschikbare plein tot aan de Dwarsstraat. Op dit ogenblik arbeiden veel werklieden aan de tuin op het gedeelte tussen de Raveschootstraat en de Dwarsstraat.

Intussen is men begonnen aan het wegnemen van het ijzeren hek langs de Dierentuin-, Gustaaf Callier- en Frère-Orbanlanen. Daar krijgt de oude spoorbedding meer en meer het uitzicht van een park. Men is overigens begonnen met het planten van sparren en jonge bomen.

Het hek zal langs de spoorwegterreinen aan de Kasteellaan worden geplaatst, in vervanging van de weinig sierlijke afsluiting die daar sinds jaren dienst doet.

22 maart 1930 Op de gronden van de gewezen Zuidstatie is men flink aan de arbeid. De hangaars en de kaaien verdwijnen vlug. Terzelfdertijd is een grote ploeg tuiniers bezig de beplantingen aan te leggen.

Weldra zullen we aldaar van een aangename wandeling kunnen genieten en de bloemen- en plantenliefhebbers zullen er hun gading vinden. Een mooi vooruitzicht voor de komende lente en in harmonie met de weelde aan bloemen waarvan de stad deze zomer tijdens de jubelfeesten naar aanleiding van honderd jaar BelgiĂŤ het middelpunt zal zijn.

Voor het aanbrengen van wegen en een park werd op de begroting van de stad voor 1930 geen enkel krediet voorzien. Daarvoor zal het schepencollege nu een buitengewoon krediet van 250 000 frank doen stemmen om haar verbintenis te kunnen nakomen.

31 maart 1930 Het eerste deel van de werken op het terrein van de gewezen Zuidstatie mag als beĂŤindigd worden beschouwd. De ruimte tussen de Dwarsstraat en de Muinkdreef is in een tuin herschapen. Het loont de moeite aldaar eens een kijkje te gaan nemen.

221

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 222

Nu komt het gedeelte tussen de Muinkdreef en de Raveschootstraat aan de beurt. Deze straat zal naar de Frère-Orbanlaan verlengd worden. De auto’s steken in de richting van de Frère-Orbanlaan naar de Gustaaf Callierlaan over.

1 mei 1930 Van dichtbij beschouwd zijn de nieuw aangelegde hovingen van Gent-Zuid zeer schoon, maar dat is nog maar een heel klein deel van het uitgestrekte plein. Een beetje te laat aan begonnen werkten ze daar tot voor enkele dagen met een zware ploeg en elkeen meende dat er nu toch wat spoed zou komen.

Helaas!

Toen wij maandag langs daar wandelden zagen wij op dat uitgestrekt plein nog twee mannen aan het werk, die ons wisten te vertellen dat het beheer van de beplantingsdienst de werklieden naar de bloemententoonstelling in het park van de citadel had gestuurd.

Misschien kan het stadsbestuur er aan denken een beroep te doen op de werklozen. Mits betaling natuurlijk zouden die mensen blij zijn werk te hebben. In de oorlogstijd waren zoveel mensen blij aan de darsen in de haven te mogen werken.

Nu er toch over die kwestie wordt gesproken zou de stad wel eens positief kunnen verklaren wat er met die vuile, stinkende gebouwen van de gewezen Zuidstatie gaat gebeuren. Afbreken ja... maar wanneer?

Waarom worden de nieuwe hovingen vanaf het Frankrijkplein niet zichtbaar gemaakt en die gore muren van het hoofdgebouw niet dadelijk tot op de grond afgebroken? Het is immers geen verloren werk. Of toont men aan de vreemdelingen tijdens de aanstaande eeuwfeesten soms liever die zwarte, onesthetische bouw?

22 mei 1930 Het Zuiderpaleis waarvan de plans door het stadsbestuur werden opgedragen aan de heren bouwmeesters Van de Voorde en Vaerwyck, zal eerstdaags een begin van uitvoering krijgen door de bouw van het nieuwe postkantoor langs de kant van de Dierentuinlaan, dat het oude nog bestaande kantoor in de voormalige statie zal vervangen. Eens voltooid en de postdienst er in ondergebracht zal aangevangen worden met de afbraak van de afzichtelijke gevel van de oude statie langs de kant van het Wilsonplein.

222

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 223

14 juni 1930 Het zou moeten regenen voor de gewezen Zuidstatie. Op de gronden zijn hovingen aangelegd. Ongelukkig is daar geen water voorhanden om dit alles te besproeien en zo staan de boompjes en de brem er te verdrogen. Eens het veertien dagen verder is zal alles kapot zijn.

20 juni 1930 Het is waarlijk ongehoord hoe sommige mensen er plezier in vinden takken van de bomen te rukken en schade toe te brengen aan de beplantingen. Men hoeft maar eens een kijkje te gaan nemen in de pas aangelegde hovingen aan de Zuidstatie om te zien hoe vandalen er huis houden.

De politie zou een oogje in het zeil kunnen houden en de hoofdcommissaris moet overgaan tot de plaatsing van een bestendige wacht op die terreinen.

10 juli 1930 Met de grondafstand van de gewezen Zuidstatie viel op de stad tevens de verplichting om de terreinen en gebouwen onder bewaking te stellen. Ongelukkig schijnen de vernielzucht en de ordeloosheid sommige mensen zo ingeboren te zijn, dat zij ook aldaar sporen hebben achtergelaten.

Ruiten bij de vleet werden reeds verbrijzeld, schone eikenhouten deuren erg beschadigd en op enkele gedeelten van de braakliggende gronden gelijkt het op een echte vuilhoop. De nodige bewaking wordt gevraagd om aan dergelijk vandalenwerk paal en perk te stellen.

10 augustus 1930 Door de vogelteeltmaatschappij Het Neerhof wordt op zaterdag 30 en zondag 31 augustus in de gewezen gebouwen van de Zuidstatie een provinciale tentoonstellingswedstrijd voor konijnen van het Belgische ras ingericht.

13 augustus 1930 Een groep inwoners uit de omgeving van de gewezen Zuidstatie vraagt wanneer men met de aanleg van de beplantingen zal klaar zijn. Zoals er nu te werk gegaan wordt kan het nog jaren duren. Sedert lange tijd ziet men geen werklieden meer en liggen de perken verlaten. Plotseling duiken enkele hoveniers op die dan verder weer in geen dagen te zien zijn.

223

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 224

Het is nodig dat men de hovingen van Gent-Zuid niet vergeet, ondanks de drukke bedrijvigheid van de BloemenfeeĂŤrie in het park van de citadel.

Doordat ze maar half aangelegd zijn vormen ze op dit ogenblik geen bijzondere merkwaardigheid en het stadsbestuur zou niet mogen uit het oog verliezen dat juist nu de toeloop van vreemdelingen het hoogst is.

20 september 1930 De afbraak van de oude Zuidstatie zal weldra worden aangevangen. Maandag heeft de aanbesteding plaats. Men zal beginnen met een deel van de oude gebouwen langs de Dierentuinlaan.

Men zal ook niet wachten tot wanneer post en telegraaf in het nieuwe gebouw zal ondergebracht zijn om de afbraak van de oude statie te beginnen langs de kanten van het Wilson- en Graaf van Vlaanderenplein. Toekomend jaar moet daar het optrekken van een nieuw gebouw en de Handelsbeurs aanvangen.

Voor het overige zijn studies en onderhandelingen aan de gang nopens een nieuw koninklijk conservatorium aan de Dierentuinlaan en het gebouw dat moet opgetrokken worden aan de nieuwe square.

Zodra het weder het toelaat zal de beplantingsdienst de square voltooien en de wegenisdienst houdt zich bezig met de werken die aldaar moeten uitgevoerd worden. Aan het einde van het eeuwfeestjaar zal er van de statie niets meer overblijven.

20 november 1930 De leden van de Commissie van Monumenten en Stadszichten zullen op zaterdag 22 november vergaderen aan de gewezen Zuidstatie om ter plaatse de nieuwe ontwerpen voor het Zuiderpaleis te onderzoeken.

17 december 1930 Een onderzoek van commodo en incommodo is ingesteld aangaande de wijzigingen aan de aflijning van het Wilsonplein, het Graaf van Vlaanderenplein en een gedeelte van de Frère-Orbanlaan.

19 december 1930 Men is volop bezig aan het afbreken van de oude gebouwen van de Zuidstatie.

De plans van het Zuiderpaleis zijn onderworpen aan de bevoegde commissie van de gemeenteraad en zullen denkelijk in de aanstaande zitting goedgekeurd 224

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 225

worden.

In het Zuiderpaleis is men zinnens een grote koer te maken die men met prachtige planten zal versieren, zodat men in de zomer ook daar beurs kan houden.

In strijd met sommige geruchten zullen de oude terreinen van de Zuidstatie voor geen ander doel bestemd worden dan publieke hovingen en een speelplein.

31 december 1930 Gisteren wandelden wij langs de puinen van de voormalige Zuidstatie. Het schijnt ons dat de slopingswerken niet snel meer vooruitgaan. Zal men volgend jaar wel op tijd aan het oprichten van de nieuwe gebouwen kunnen beginnen?

Het oud telegraafkantoor en de lokalen van het goederenvervoer staan er nog als vroeger en schijnen het houweel te trotseren.

14 januari 1931 Langs de Dierentuinlaan is men een deel van de vroegere Zuidstatie aan het afbreken, alsook de grondvesten van de vroegere schouw en de telefoontoren.

Ter hoogte van de voormalige ingang zal men weldra aanvangen met de bouw van het nieuw lokaal voor post en telegrafie. Vooraan komt een hekken, zodat de eigenlijke post nog een drietal meter achter de boulevard begint. Zodra dat klaar is zal het huidige gebouw afgebroken worden.

Van het Zuiderpaleis, dat 15 meter achter de thans bestaande ingang zal opgetrokken worden, zal eerst het gedeelte langs het Wilsonplein worden gebouwd. Er zullen daar 75 ultra-moderne appartementen beschikbaar komen, welke door het stadsbestuur zullen worden verhuurd.

18 januari 1931 Gisteren rond 1 uur 30 ‘s nachts werden in de hovingen langs de FrèreOrbanlaan vier studenten aangetroffen die moedwillig jonge boompjes braken. Bij de aankomst van de politie hebben zij de vlucht genomen. Later poogden zij een ongeluk te verwekken door een grote bobijn welke dient tot het plaatsen van kabels op de weg te rollen. Een onderzoek is ingesteld.

225

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 226

11 februari 1931 Het bouwen van het Zuiderpaleis zal trapsgewijze geschieden. Een eerste krediet van 1 109 000 frank wordt ter beschikking gesteld.

Erik DE KEUKELEIRE

Fragmenten uit “Station Gent-Zuid en het Gentse Zuidkwartier - deel 2 (19111940)”, 310 pagina’s, oktober 2004, uitgave in eigen beheer.

226

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 227

INVENTAIRE ARCHÉOLOGIQUE - FICHE N° 144 Op 27 december 1899 stelde Ernest Lacquet in de rubriek “Koperen voorwerpen - Oudheidkundig museum, n° 1320 - XVIe eeuw” in het Frans een fiche op over

Koperen Luchter Dit mooi stuk in gesmolten koper en geciseleerd is afkomstig van de kapel van het St-Laurentius- of Wenemaers Godshuis.

Het heeft een hoogte van 0,80 m. en een diameter van 0,75 m.

Het is samengesteld uit een stang versierd met meerdere ringen en twee grote afgeplatte strikken aan dewelke twee rijen armen bevestigd zijn. Onder de ovalen ring op het einde van de stang, een groep in koper die de gekroonde Maagd voorstelt; op de linkerarm draagt zij het kind Jezus, in de rechterhand houdt zij een scepter. De groep wordt omringd door licht golvende stralen.

Het onderste uiteinde bestaat dubbelzijdig uit de kop van een grillig dier tussen wiens tanden ongetwijfeld een ring zat. De zes armen van iedere trap worden gevormd door wijngaardranken beladen met bladeren en trosjes.

Op de bovenste trap zijn zij voorzien van zeshoekige schijfjes en op de onderste trap van puntige bekkentjes.

Het ensemble van deze luchter is mooi werk en uiterst sierlijk van vorm.

Hij is nauw verwant met de luchter die bewaard wordt in de St-Cornelis en Michielskerk in Machelen en gereproduceerd is in de Album des objets d’art religieux du moyen-âge et de la Renaissance exposé à Malines en 1864, uitgegeven door J. Weale (meubelen, pl. 14).

Men kan hem eveneens in verband brengen met de luchter van de kerk van Kempen (Westphalië), die voorkomt in N° 1 van Touriste (Doornik, januari 1894).

227

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 228

DE DISCALSEN Naar aanleiding van een tentoonstelling die doorging in 1968 schreef Pierre Kluyskens 38 jaar geleden onderstaand artikeltje.

Gent heeft twee soorten Karmelieten gekend: de Geschoeide of Geschoende, in de volksmond ook wel de Vrouwebroers, verdwenen althans uit onze stad, na de wervelstorm van de Franse Omwenteling, en de Ongeschoeide Karmelieten, ook wel de Discalsen genaamd, die zich omstreeks het midden van de XVIIe eeuw in de Burgstraat kwamen nederzetten, er nog steeds verblijven en die vandaag (tot 22 december e.k.) met een wijde retrospectieve tentoonstelling in het nog niet volledig afgewerkte Retraitehuis naast hun kerk, “Vier eeuwen Discalsen 1568-1968”, de stichting te Duverlo, op 28 november 1568 herdenken van het eerste Patersklooster na de Hervorming van de Regel van de Karmel door de Heilige Theresia van Avilla.

Deze tentoonstelling staat aldus in het teken van de Orde in ‘t algemeen, en niet speciaal, zoals dit onlangs het geval was met de herdenkingsexpositie van de Paters Dominicanen, in het teken van de geschiedenis van de Orde te Gent of in onze gewesten.

Het is niettemin, in de uitzonderlijke rijke - en eigenaardig genoeg weinig gekende - bibliotheek van het Gentse klooster dat de inrichter, de “actieve comtemplatieve” Pater Melchior a S. Maria, in zijn taak bijgestaan door Br. Willem Audenaert en de h. Christian De Backer, de meeste en beste documenten is gaan putten die het verleden en het heden van de Orde illustreren. Ook de R.U.G. heeft, door bemiddeling van Hoofdbibliothecaris Prof. Van Acker, enkele zeer kostbare handschriften en archiefstukken in bruikleen willen afstaan.

De inrichters die een tentoonstelling in drie afdelingen - de niet hervormde Karmel, de Theresiaanse Hervorming, documenten uit de kloosters van de Provincie - hadden gepland, en die daartoe minstens over een jaar voorbereiding hadden moeten beschikken, hebben hun opdracht in stormpas moeten afwerken, want drie maanden geleden stonden zij nog nergens en op de gestelde dag van de opening waren zij nochtans klaar met hun expositie en met een lijvige cataloog die weliswaar een belangrijk aanhangsel “Verbeteringen en aanvullingen” telt, doch alles bij mekaar een blijvend en uitstekend document uitmaakt over de bij ons te weinig gekende geschiedenis van de Karmelietenorde.

Het ensemble werd op een zeer hoog geestelijk en intellectueel peil geplaatst; het wil ons voornamelijk doen doordringen in het geestelijk, filosofisch en theologisch klimaat van de Theresiaanse Hervorming die een versterking van

228

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 229

De kerk van de Discalsen in de Burgstraat

229

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 230

de Regel veroorzaakte, het contemplatief ideaal verscherpte en onmiddellijk en overal, ook in onze gewesten een ongemene bijval en uitstraling kende, hetgeen er wel op schijnt te wijzen dat deze Hervorming van de Regel een door vele kloosters en gelovigen verwachte en verhoopte reactie betekende tegen een niet te ontkennen verslapping van de tucht en van het Geloof.

Wij vrezen nochtans enigzins dat een tentoonstelling die in een dergelijke geest werd opgevat, hoe interessant zij ook moge wezen, het groot publiek niet in zijn geheel kan treffen. Het is te weinig ingewijd in de theologische problemen, het weet te weinig af van de inhoud van deze theologische studies, om nuttig geconfronteerd te kunnen worden met een aantal geleerde namen of werken.

Het is geen verwijt dat wij hiermede de inrichters toesturen, het is gewoonweg een vaststelling: men heeft de inhoud van een geestelijke Beweging gesteld boven een zekere vorm, een zekere illustratie van de geschiedenis, en zulks moet onvermijdelijk, hoe intens de expositie de specialisten en een elite ook moge boeien, een deel van het publiek van deze tentoonstelling verwijderen of zal zij althans niet eenieder ten volle van haar betekenis laten genieten.

Niettemin worden bepaalde aspecten uit de geschiedenis van de Karmelieten te Gent in het ensemble geĂŻllustreerd en hadden een paar iconografische documenten volstaan om de rol en de werking van de Orde in onze stad te situeren en degelijk te schetsen.

Het publiek had bv. graag, de visu, wat meer willen vernemen over dit op het eerste gezicht nogal geheimzinnig onderscheid tussen Geschoeide en niet Geschoeide kloosterlingen, over de op een bepaald ogenblik simultane aanwezigheid van beide, over de verdwijning van de ene en de stijgende bloei van de andere.

Aan de andere hand van de in de expositie aanwezige documentatie en van een paar andere gegevens, zullen wij dan ook trachten voor onze lezers, niet in een leemte te verhelpen, maar de lotgevallen van de Karmelieten met of zonder blote voeten, zoals de mensen eertijds zegden, wat meer aanschouwelijk te maken.

De Karmelietenorde is, zoals talrijke andere instellingen, een vrucht van de eerste Kruistochten.

Oudgedienden van deze veldtochten en afgezwaaiden die heimwee hadden naar Oosten of Midden-Oosten, trokken zich in de eenzaamheid van de Berg Karmel niet ver van de bron van Elias (huidige IsraĂŤl) terug.

Reeds in het begin van de XIIIe eeuw hadden deze kluizenaars van de pauselijke legaat in het Heilig Land, een Regel gekregen die in 1226 door paus Honoratius III werd goedgekeurd.

Maar de Sarazenen en plaatselijke stammen die, zoals men weet, de

230

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 231

Christenen voor honden en nog veel erger uitscholden, maakten onze kluizenaars het leven biezonder zuur en deze laatsten die gedroomd hadden van afzondering, stilte en gebed, hadden dan ook geen andere oplossing dan de terugweg naar het zoete Europa in te slaan en daar hun kloosters te gaan stichten.

Zo gezegd en beslist, zo gedaan en in 1247 liet Innocentius IV hun kloosterregel aanpassen aan de tradities en eisen van het Westers leven.

Een fotokopie van dit document “Quae honorem conditoris” oudst bestaande tekst van de Regel van de Orde van Karmel, berust in de huidige tentoonstelling. Eigenaardig mag het wel heten dat de toenmalige paus twee dominicanen had aangesteld om de Regel op te stellen.

Van dat ogenblik af verspreidden de Karmelieten zich bliksemsnel over gans Europa. In 1400 waren reeds negen ordeprovincies ingericht, cijfer dat twee eeuwen later opgevoerd werd tot dertig, met ruim 700 kloosters en 12.000 monniken.

Inmiddels waren, op het einde van de XVIe en in het begin van de XVIIe eeuw, de Nederlanden niet geheel onverschillig gebleven voor de hervorming van de Orde door de grote Theresia en zij deelden, in menige kloostergemeenschap, in de normale reactie naar tucht en ascese, na de verslapping van de regel van de Orde in de loop van de XVIe eeuw en een aantal wantoestanden in de Kerk.

Aldus noteerde men, reeds in 1622, de komst van Ongeschoeide Karmelietessen of Theresianen die zich in Gent in de Gildestraat kwamen vestigen.

Het duurde echter tot 1641 vooraleer Ongeschoeide Karmelieten, ook Discalsen genaamd, zich in de Arteveldestad kwamen nederzetten, niet bij gebrek aan kloosterlingen, maar omdat de stedelijke overheden biezonder streng optraden tegen de vestiging alhier van nieuwe contemplatieve of bedelorden. Men achtte hun vermenigvuldiging een gevaar en een last voor het actieve leven van de stad.

Het was uiteindelijk langs een omweg of proceduurgreep dat de Ongeschoeide Karmelieten vaste (blote) voet te Gent verkregen, nl. door in 1641, na heel wat moeilijkheden, te bekomen dat zij voor de eredienst zouden zorgen in de kleine St. Quintinuskapel bij de St. Pietersabdij, en tevens bij de Theresianen.

De eerste jaren had de kleine gemeenschap, nogal in het nauw in de miserabele klus, het biezonder lastig, maar door het aanknopen van allerhande nuttige relaties met aanzienlijke families, slaagden de Paters erin voorspraak te bekomen en in 1648 ging hun wens in vervulling: zij mochten te Gent een klooster stichten, zij werden “binnen deser stede gheadmitteert”.

231

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 232

Kerk van de Discalsen - Interieur

232

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 233

Zulks viel geenzins in eenieders smaak, vooral niet van de concurrerende Orden, met name de Predikheren, de Augustijnen, de Kapucijnen enz... de Geschoeide Karmelieten, die hemel (zonder hoofdletter) en aarde verzetten om deze vestiging alhier te verhinderen, die er toch kwam ondanks alle protesten en rekwesten te Gent en te Brussel, dank zij de bemiddeling en de steun van bisschop Triest, de eerste en grootste weldoener van de Discalsen te Gent.

Van de St. Quintinuskapel en -kluis verhuisden de Ongeschoeide Karmelieten naar de Houtlei waar zij tijdelijk een huis in huur namen, vooraleer naar de Burgstraat te vertrekken waar zij eerst in een nederige woning onderdak vonden en er dan in 1651, niettegenstaande nieuw en heftig protest en verzet van de Gentse biddende orden, de Leeuwenmeers, een afhankelijkheid van het Prinsenhof, konden aankopen tegen de niet al te geringe som van 23.000 gulden.

Na talloze hinderpalen te hebben overwonnen, waren zij er toch in geslaagd hun sedert jaren gepland opzet door te voeren, en meer dan drie eeuwen later treffen wij de Discalsen nog steeds op dezelfde plek aan, die sedertdien natuurlijk een totale gedaanteverwisseling heeft ondergaan zodat er van het oorspronkelijk aspect van afhankelijkheid van het Prinsenhof, nog enkel de leeuwenkuil of leeuwenhok aan het tijdperk van Keizer Karel herinnert.

Diep in de schulden, konden zij aanvankelijk niet veel uitvoeren. Het klooster kwam er, vleugel na vleugel, een eerste in 1663, een tweede in 1694, en ook de kerk, waarvan pas op 23 oktober 1703 de eerste steen werd gelegd door de voorschepen; tijdens dezelfde plechtigheid werden door andere schepenen, die ook eens actief of sportief wilden optreden, de tweede, de derde en de vierde steen gelegd.

Hiermede was echter de laatste steen nog niet op de werf, maar de Discalsen hadden heel wat knappe vakmensen bij de hand, o.m. Broeder Leonardus die een zeer bekwame bouwmeester was, de werken leidde, zoveel ijver aan de dag legde, dat hij op een mooie dag van de steigers viel, zo erg “dat bijna al zijn beenderen uit hun plaats gesprongen waren�! Voor de inwendige versiering van de kerk had het klooster beroep kunnen doen op Broeder Victor a S. Joseph, een bekende beelhouwer, en op Broeder Andrea a Jesu een Antwerpenaar die heel wat sculptuurwerk verrichtte, maar er zeker niet om beloond werd, want enkele jaren later werd hij met zinsverbijstering geslagen en stierf in 1732 in het Gentse klooster dat hij mede had helpen verfraaien.

In de gevel van de kerk treffen wij het jaartal 1712 aan, hetgeen aantoont dat men in dat jaar klaar gekomen was met de bouw; het duurde evenwel nog een tweetal jaren vooraleer de inwendige versiering, die buitengewoon weelderig is en niet geheel in overeenstemming te brengen is met de ascetische geest van Theresia van Avila, voltooid was, zodat het pas op 17 maart 1714 was dat de

233

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 234

plechtige inzegening van de in de toen heersende Barokstijl opgetrokken, kerk plaats vond.

De Discalsen hebben in onze stad zeker niet een zo bewogen en actieve rol gespeeld als de Dominicanen, de vurige predikanten en de verdedigers van het Geloof, of als de JezuĂŻeten en de Augustijnen die zich op onderwijs en onderricht van de jeugd toelegden.

De Ongeschoeide Karmelieten wijdden hun leven aan gebed en aan studie.

Het is in hun klooster en niet in het openbaar leven dat zij hun tijd doorbrengen en zich in de afgelopen drie eeuwen verdienstelijk hebben gemaakt. Zij die er noch mochten aan twijfelen hebben in de tentoonstelling die sloot op 22 december het bewijs kunnen vinden van hun apostolaat en werking, zien hoevele geleerden, theologen en navorsers de Orde heeft gehad en ook het Gentse klooster in zijn geschiedenis mocht tellen.

Spijtig genoeg heeft het publiek geen kijk kunnen nemen in de kloostergangen en -zalen en vooral geen blik kunnen werpen in de uitzonderlijk rijke bibliotheek, een van de mooiste kloosterbibliotheken van het land, gedeeltelijk afkomstig van de nalatenschap van bisschop Triest. Weliswaar werden enkele zeer kostbare exemplaren naar de expositiezaal overgebracht, doch het was, alles, bij mekaar, slechts een klein deel van de onmetelijke schatten die zij bezat.

Pierre KLUYSKENS

234

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 235

HET PORTRET VAN Ghiseleen de TEMMERMAN Abt van de Gentse St.-Pietersabdij 1570-1581 Krachtens het kerkelijk recht kwam het beheerschap over een kerk toe aan degene die ze had gesticht en op de geijkte manier begiftigde. Zo diende de donateur o.m. te zorgen voor het terrein en de bekostiging van de werken, incluis de nodige goederen tot onderhoud van de pastoor, de andere bedienaars en alles wat voor de functie van de eredienst werd vereist.

Dusdanig oefende de prelaat van de Gentse St.-Pietersabdij het patronaatschap uit over: - de O.L.Vrouw parochiekerk palend aan de abdij (gesloopt in 1799) - de St.-Janskerk (huidige kathedraal) - de St.-Jacobskerk (1).

Als opvolger, van de reeds in 1567 overleden voorganger Frans van Helfaut, aan het hoofd van de machtige abdij werd abt De Temmerman onvermijdelijk geconfronteerd met het oplossen van alle problemen, die veroorzaakt werden ten gevolge van de beeldenstormen te Gent in de loop van de jaren 1566-1580; problemen die bleven aanslepen tot na zijn dood in 1581 (2).

Uit de in bijlage, opgenomen documenten, blijkt dat Sint-Jacobs op “de patroon” beroep heeft gedaan tot het leveren van een bijdrage om het retabel van het hoogaltaar en het orgel te vervangen die, in de loop van de beeldenstormen, door de iconoclasten verwoest waren; dit gaf evenwel aanleiding tot een proces.

Zo werd, op 23 februari 1577, door de pastoor en de kerkmeesters van St.Jacobs, bij de raad van Vlaanderen, tegen de prelaat een vordering neergelegd om de abdij te dwingen tot het betalen van 10 ponden parisis die nog verschuldigd waren gebleven op de overeengekomen 25 ponden parisis (doc. 1). ln zijn repliek (doc. 2) betoogde de abt dat het rekest ongegrond was gezien de aanleggers verzuimd hadden aan de door hem gestelde voorwaarden te voldoen nl. dat hij als “patroon” op de altaartafel “in pontificalibus” moest worden gekonterfeit. De prelaat tekende hierbij tevens o.m. verzet aan (doc. 3) - tegen de stelling van die van Sint-Jacobs - dat hij ooit akkoord zou geweest zijn om een contributie te betalen tot het maken van het nieuw orgel.

- dat hij door meester schilders (namen ontbreken) het “retabel” heeft doen onderzoeken en uit hun verslag blijkt dat de beweringen van de verzoekers lichtzinnig en strijdig zijn met de waarheid.

- dat de inspectie van de zijpanelen van het retabel geen voldoening schenken om de abt daarin op een betamelijke wijze “pontificalibus” als patroon van 235

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 236

de kerk te laten schilderen.

- dat hij als opposant de tien pond en grooten zal voldoen nadat hem, in die materie, genoegdoening zal zijn verleend.

- dat hij alle nadelige gevolgen verwerpt ter oorzake van kwestige betwistingen.

Als tripliek volgde dan, op 6 mei 1577, het antwoord vanwege de aanleggers (doc. 4) waarin o.m. is gesteld: - dat zij de schilder (naam ontbreekt in het document) voor zijn werk volledig hebben betaald en het derhalve ook onmogelijk is om daaraan iets te wijzigen om de abt daarop “in pontificalibus” te laten schilderen en de op de luiG. de Temmerman - abt St-Pietersabdij ken geschilderde beelden uit te wissen. Fijntjes herinnert men aan het feit dat de voorgangers van abt De Temmerman belangrijke beglazingswerken aan St.-Jacobs volledig hebben bekostigd.

Alleen het houtwerk van het hoofdaltaar zou aan de stad reeds 60 Ib. gr. hebben gekost. Dit, was dan een van de argumenten om het portret van “de patroon van de kerk” achterwege te laten.

Aangezien de kerk in grote armoede verkeerde suggereren de leden van de kerkraad de abt dat hij de vierhonderd guldens zou restitueren die zij reeds aan de schilder hebben betaald, dit onder aftrok evenwel van het bedrag waartoe hij zich eerder had verbonden.

Reeds op 31 mei daaropvolgend kwam het antwoord van de abt op hoger aangehaald stuk (doc. 5). Belangrijk is o.i. hier de passus dat de aanleggers naar de schilder van het retabel zouden geschreven hebben dat de abt - hoe dan ook - op één van de zijluiken diende aangebracht te worden.

Overwegend dat geen vonnis werd teruggevonden.

236

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 237

ln acht genomen dat het portret van de abt daadwerkelijk werd uitgevoerd durven wij stellen dat de partijen - uiteindelijk - een “Gentleman’s agreement” hebben bereikt om hun onderlinge betwistingen te beëindigen.

Wat meer is. Onder het abbatiaat van Ghislain de Temmerman was de financiële toestand van de abdij - veroorzaakt door de beeldenstormen - hooguit precair te noemen. Hoe anders te begrijpen dat er beslist werd om een gedeelte van “Het Heilig Kruis” op te offeren waarvan de relieken door kruisvaarder (1107) Abt Sigerus 1 meegebracht werden uit het Heilig Land.

Na de ontmanteling van de juwelen werden de vijf takken van het kruis, op 14 September 1578, gesmolten ten huize van meester Adriaen Meganck medicus.

Deze zware ingreep werd uitgevoerd door de Gentse edelsmid Adriaen van Hultem.

Alle afkomende edelgesteenten werden verkocht aan een Antwerpse koopman, evenwel met uitzondering van: een “amiracelt - een tafle van diamant en twee parels - die samen geschonken werden aan de Gentse volksmenner Jan van Hembyse met wie de abt had gezeteld in de Staten-Generaal (3).

De voeting (knoop) van het Hei1ig Kruis kan onmogelijk herkomstig zijn van een “knoop” van een abtsstaf. Let in dit verband op de - minder massieve - knopen zoals die voorkomen op de kromstaf van het portret van abt (1443-1471) Filips 1 Courault de Polignac uit zijn epitaaf door Hugo van der Goes en bewaard in Mauritshuize te’s Gravenhage (4). Dusdanig zijn wij van oordeel dat kwestige “knoop” thuishoort ofwel bij het centraal gotisch element van het kruis ofwel bij de “stam” alsdusdanig.

Ingeval “de knoop” afH. Kruis - St-Pietersabdij

237

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 238

komstig mocht zijn van een kromstaf zou dit element teruggaan naar de aanzet van de “volute” bij sommige kromstaven uit de XIIIe eeuw. Voorbeelden hiervan zijn onder meer nog voorhanden in: - de kerkschat van Sint-Servaas te Maastricht - de St.-Salvatorskathedraal te Brugge - de gewezen abdijkerk te Soignies (Reusens) (5). ln het hoogkoor van de oude St.-Pietersabdijkerk te Gent werd - in de tresaurie van de St.-Laureys-kapel- in 1406 - in een speciale koffer o.m. bewaard: twee kromstaven waarvan één bestond uit “4 sticken van een croche die beenen es besleghen met zelvere” (6).

Wetend dat de kromstaf te Brugge toebehoorde aan de Heilige Machutus bisschop van Aleth in Bretagne (Fr), daterend uit de VIe eeuw (7) is het niet uitgesloten dat, de hoger genoemde kromstaf uit Sint Pieters zou kunnen toebehoord hebben aan een van haar eerst gekende abten nl. St.-Florbertus (ca 640661) of Jan 1 (ca 661-681), kromstaf die - als een relikwie - werd gekoesterd; de tweede behoorde vermoedelijk aan Geeraard IV van Leeuwaerde (13901414) (8).

Dat ieder aantredende abt geen nieuwe kromstaf aanschafte is evident.

Uit het inventaris van 1 oktober 1506 (Rv.D., uit de Tresorie...p.80-81) van de inboedel van “la mayson... de Monseigneur a St.-Pierre” is bekend dat in de “parer chambre” o.m. werden bewaard “Item ung coffre de cuyre bende ferre avecq troys serueres... Item audit coffre la croshe (9) de monseigneur, zijnde abt Jan VIII van Cauwenbergh (1490 -1517). Ten titel van inlichting vestigen wij de attentie op het feit dat “de prelatuur” korpus vormde met de Westgevel van de kerk.

Uit de ons bekende bronnen staat vast dat, gedurende de beeldenstormen van 1566 en 1578-1579, de abdij nooit een kromstaf heeft ingeleverd. Zo, is het begrijpelijk dat Ghisleen de Temmerman, bij zijn aantreden in 1570 als abt, de staf van zijn voorganger Filips I Courault de Polignac (1442-1443) zal gevoerd hebben zoals dit blijkt uit zijn portret dat heden nog te zien is op het prachtig epitaaf, uit de Mariakapel van de toenmalige abdijkerk; meesterwerk van Hugo van der Goes in het museum Mauritshuis te ’s Gravenhage (10).

Dit pontificaal symbool werd in januari 1584 vervangen want, op 12 Augustus in dit jaar noteren de rekeningen van de abdij “Den 12 Augustus 1584 es dezen ontfangher bij laste van mijnen Eerw. Heere ghereyst naar Marchenne an den prelaet van aldaer te tooghen zeker copere en de loot ‘t welcke ghevonden was in de crootse jeghen hem ghecocht danof pretenderende afslach... (koopsom 215 gulden).

Goudsmid Jacobus Weyns voerde aan die staf in 1586 sommige werken uit.

Een jaar nadien herstelde Adriaan van Hulthem het hoofd van de staf (11).

Nog, in 1719 en 1720, werden aan de kromstaf enkele herstellingen uitge-

238

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 239

voerd zoals dit blijkt uit volgende betalingen: “Recu de monsieur le sacristain cincq ecu monnoye pour avoir raccommode la croche du prelaet. le 31 septembre 1719 par moy Antoine Risack “Recu du monsieur le sacristain douse frans douse pattars pour avoir d’ore le petit morde, la croche et ses encesoires. le 15 septembre 1720 visa Anthoine Risack (12).

Dit is o. i. een frappant bewijs dat een kromstaf de eeuwen trotseerde.

Wat nu, met het portret van abt Ghisleen de Temmerman?

Jammer dat, in het procesbundel, de naam van de kunstenaar ontbreekt die dit portret borstelde. Ook onze opzoekingen, in het archief van St.-Jacobskerk, brachten geen oplossing aan dit probleem. Overwegend dat het hier in feite gaat om een door de abt als “donateur” wettelijke verplichting is het duidelijk waarom hier geen spoor in het kerkarchief werd teruggevonden. Opinie die gestaafd wordt door E. Heer Verstraeten.

Steunend op een etiket, van E. Heer De Veirman pastoor van St. -Jacobs (1885-1909), aangebracht op de onderste lijst van het drieluik, werd dit werk - tot op heden - toegeschreven aan Michiel COXIE (13).

De kunstenaar werd in 1497 te Mechelen geboren. Hij stierf in 1592 nadat hij, kort voordien van een steiger was gevallen bij het uitvoeren van een opdracht aan het Antwerps stadhuis (14).

Tot zijn meesterweken behoren: het drieluik: “De dood van Maria” in de SintGudala kathedraal te Brussel waarvan het centraal gedeelte momenteel berust in het Prado, museum te Madrid en het “Laatste Avondmaal” uit het Museum te Brussel (15).

Te Gent was Coxie trouwens ook geen onbekende. Inderdaad, reeds in 1557 maakte hij voor koning Philips Il een kopie van het “Lam Gods” van de gebroeders Van Eyck in de Gentse kathedraal.

De luiken, van kwestige kopie zijn in het bezit van het Museum voor Schone Kunsten te Brussel (16).

Gelet op wat voorafgaat, en daarenboven stilistisch gezien, zijn we van oordeel dat Coxie het retabel in de Sint-Jacobskerk zou kunnen geschilderd hebben.

Abt De Temmerman draagt de koormantel die eertijds door Keizer Karel V, hetzij bij zijn investituur als graaf van Vlaanderen in 1515 en/of bij zijn verkiezing tot Keizer in 1520, aan de abdij werd geschonken. Dit staat als volgt te lezen in het inventaris van 1 oktober 1567 “Item une cappe de drap d’or que l’empreur Charles a donez avecq ses armoirieres” (17).

239

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 240

Op de aurifrisae (geborduurde banden) -links bemerkt men Karel V met, vlak boven zijn hoofd, de Zwarte Dubbele Arend, wapen van het Keizerrijk. ln het groot vierhoekig h e c h t sel is Kristus naakt afgebeeld tronende op de zgn. “koude steen”. De prelaat, gekonterfeit in biddende houding, draagt aan zijn linker wijsvinger een monumentale ring. Het zou ons verbazen dat die ring nog het “vingherlin” van Sint-Dunstan zou geweest zijn die in 1406 nog bewaard werd in de “tresorie voer Sente Laureinse” van de abdijkerk (18).

De 1inkerwang van de bidstoel is voorzien van het gekoppeld wapen van de abdij én de prelaat. Op het lessenaarblad ligt een geopend boek met daarnaast de prachtige met parels omzoomde én met edelstenen bezette mijter.

Oprijzend, vlak achter de mijter, vormt de monumentale gotische kromstaf een dominante in het linkervlak van het paneel.

Zoals Dhanens terecht heeft opgemerkt, gaat het om de kromstaf die vroeger gevoerd werd door niemand minder dan abt (1471-1490) Filip 1 Conrault de Polignac (19).

Het naar links afgewend hoofd van de prelaat is bedekt met het stereotiepe kalotje. Zijn expressief gelaat toont ons niet: de strenge, schraapzuchtige abt.

Wél, de zachtzinnige, goede vader die bereid was ook, met de volksmenner Jan van Hembyze, compromissen te sluiten. Hembyze die hem, per slot van rekening, wist te misleiden en te bedriegen.

De kans is o.i. dat de brief, die op 6 mei 1577 (d. 5) door de supplianten aan de schilder werd geschreven, eventueel zou kunnen ontdekt worden in het familiearchief van zijn afstammeling (° 8 mei 1627 + 13 november 1709) Albert baron van Coxie (20).

BRONNEN: Procesbundel 1577, 23 februari - 31 mei.

BIBLIOGRAFIE: 1. Fr. Verstraeten, De Gentse Sint-Jakobsparochie, Gent, 1975, dl. I, pp. 4-7.

2. V. Fris, Een Treurige Bladzijde in de Gentsche Kunstgeschiedenis, in: Bulletijn van Geschied- en Oudheidkunde te Gent, Gent, 1911.

3. R van Driessche, Een Treurige Bladzijde uit de Oostvlaamse Kunstgeschiedenis, in: Cultureel Jaarboek voor de Provincie OOST-VLAANDEREN, Gent, 1953, Deel l, pp. 94-139.

Het kruis wordt momenteel bewaard in het museum van de Franciscanen te St-Truiden.

4. E. Dhanens, De Ring van SINT-DUNSTAN. De voormalige Sint-Pietersabdijkerk en haar kunstpatrimonium, Gent, 2003, p.138.

5. Reusens, Eléments D’Archéologie Chrétienne, Leuven, 1885, DI. l, pp. 502-504.

6. R. van Driessche, De Sint-Pietersabdij te Gent en haar Kunstschatten, in: niet gepublic.

Doctoraal Proefschrift, RU. Gent, 1949, Tekst, p. 286, Bijlagen, D. l, pp. 91-92; Idem, Uit de Tresorie van de Sint-Pietersabdij te Gent, Sint-Martens-Latem, 1999, p. 17.

7. Reusens, O.C., p. 503.

240

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 241

8. R van Driessche, o.c. “Uit de Tresorie...” p. 17.

9. Ibidem, pp. 80-81.

10. R van Driessche, Doctoraat 1949 RU.G., p. 193, Bijlagen, D. Il, d. 150; E. Dhanens, De Ring van Sint-Dunstan...” pp. 109-110, 138.

11. R van Driessche, De St-P.Abdij, Doct, p.286; BijI.D.II, pp. 358, 252-b; nr d-e; nr 372.

12. R van Driessche, O.C., Doc.D.III, p. 6665, p. 6681.

13. F. Verstraeten, o.c. D.II, pp. 185-187.

14. Carel van Mander “Het Schildersboek”, uitgave van de Wereldbibliotheek, Amsterdam, 1943, pp. 375-378.

15. J. Gabriels, De Vroeg-Renaissance in de Schilderkunst, in: Prof. Dr. S. Leurs, Geschiedenis v.d. Vlaamse Kunst, Antwerpen, 1937-1939, D. l, p. 456-457.

16. Fierens-Gevaert, Histoire de la Peinture Flamande des origines à la fin du xve siècle, Les Créateurs de l’Art Flamand, Paris et Bruxelles, 1927, p.77; Ibidem, La Peinture.au Musée Ancien de Bruxelles, Guide Historique et Critique, Brussel, 1933; J. Lavalleye, De Vlaamse Schilderkunst lot ongeveer 1480, in: S. Leurs, O.C., D. 1; p.171.

17. R van Driessche, De St-P.Abdij, in Doct, Tekst, p. 250; Bijl. Il, p. 301; ibidem “Uit de Tresorie”, p. 81.

18. R van Driessche, doctoraat, O.C., Tekst, p. 250; Bijlagen, D. Il, p. 301; Ibidem “Uit de Tresorie”, 1999, pp. 16, 81.

19. E. Dhanens, O.C., p. 143.

20. R. de Schrijver, Albert van Coxie, in: Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, 1970, D. 4, kol.193-196.

Arch. Dr. Roger van Driessche

DOCUMENTEN Proces van de pastoor en de kerk - meesters van de Sint-Jacobskerk te Gent in verband met: - een nieuw schilderij op het hoogaltaar - een nieuw orgel -1-

1577, 23 Februari Copie An myne heeren vanden Raede supplierende vertooghen in aIle reverentie de pasteurs ende kerckmeesters van Sente Jacobs kercke binnen deser stede van Ghendt / hoe dat myn heere den Prelaet van Ste Pieters neffens Ghendt der voorseide kercke ghepresenteert heeft de somme van XXV Ib grooten ter hulpe van eene nyeuwe taefele opden hooghen aultaer ende eene nyeuwe orghele binnen der voorseide kercke ghe-

241

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 242

daen maken / up weleke somme de voomoemde Prelaet betaelt heeft tรปt vyfthien ponden grooten / ende hoewel hy de resterende thien ponden groon ooc behoorde betaelt thebben blyft danof in ghebreke ten griefne ende intereste vande voorseide kercke / Dit ghemerct believe den hove den suppleanten te verleenen commissie vut crachte van den welcke den voornoemden Prelaet bevel ghedaen zij dat hy den suppleanten promtelyck uplegghe ende betalne de voorschrevene resterende thien ponden grooten ende int cas van oppositie ofte di laye ghedachtvaert te compareren hier int hof teenen competenten daeghe omme te tooghen de cause van diere / zo zult weI doen // Bovenaan in de rand: Zy ghetoocht partye actum den XXIIIen Februari 1577 Rijksarchief te Gent, Fonds St-Pietersabdij, II reeks, or 588.

-2-

1577, Maart Mijn heere den Prelaet van Ste Pieters neffens Ghendt verweerdere ghesien hebbende de requeste tsijnen laste hier thove ghepresenteerd op den XXIII Februari 77 van weghen de pasteurs ende kerckmeesters van St-Jacobs binnen deser stede van Ghent suppleanten ende daerup procederende tendert ten fyne dat de voomoemde suppleanten zullen verclaerst zyn niet ontfanghelick emmers alsnoch met condemnatie van costen / Gemerct de verweerdere doende de belofte van den XXV Ib gr byden voomoemde requeste gheroert, besproken heeft dat men hem aIs wesende Patroon vande voomoemde kercke in pontificalibus schilderen ende zetten zoude upde tafele, tot tmaecken vande weI de voomoemde XXV Ib grooten belooft zyn gheweest tot een memorie van t voornoemde zyn patronaetschap twelcke de suppleanten niet vulcommen noch ghedaen doen en hebben aIs waeren zy notoirelyck alsnoch niet ontfanghelick noch ghefondeert en zyn omme sverweerders laste theesschene de X Ib gro. in questen reste vande voornoemde XXV Ib. gr. Cum certum sit in omnium genere contractus non dari efficacem actiorem illis, ... ja es de verweerdere zelve ghefondeert omme te repeterene ende behoudenen de XV Ib. gr. by hem betaelt, tot onderstont zy suppleanten tgheundt voorscreven vulcommen hebben / daerof de verweerdere oock protsesteert, te meer midts dat de verweerdere noynt belooft en heeft yet te contribueren ofte ghevene tot tmaecken vande nieuwe orgheIe, hoewei de suppleanten jeghens de waerheyt tselve zeer stoutelyck zyn allegierende.

Ibidem, II reeks, nr 588

242

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 243

-3-

1577, 29 April Duplique omme mynen heere den Prelaet van Ste Pieters ... jeghens timpertinent en mindam warachtich up den XII deser maendt marty 77 hier thove ghedient by de pasteurs ende kerckmeesters van St Jacobs...

I.

Alvooren employert de verweerdere voor duplyque de rechten ende redenen in zyne voorghaende andworde begrepen daertoe voeghende dit naer volghende tÝt betooghe van sheeschers omghelt II. Ende eerst hoe dat hy hebbende ghedaen visiteren by meesters schilders de tafele danof hier questie es heeft vut heurlieder rapport verstaen dat d’allegatien vande suppleanten frivol zyn ende in partije jeghens de warheyt gheposeert.

III. Zondelijnghe ghemerckt datmen vut der inspectie van buyten dueren vande voornoemde authaertafele / dezelve maer ghevrocht en vindt met wit en zwardt alof die maer ghedootverrewt en hadde gheweest ende bijdien omme salva tabule substantia den verweerdere daer neffens decenti loco pontificalibus de doen schilderen aIs patroon vande voornoemde kercke zoo de heeschers zelve kennen eens gheconstenteert ende te vreden gheweest thebbende IIII. Ende midts tzelve byden heeschers doende vulcommen / es de verweerdere te vreden de thien ponden grooten in questien den heeschers te betaelen tvoorseide werck ghedaen zynde daermede hy verweerdere in allen ghevalle schuldick es te ghestaen V. Te meer midts de (zoo voorseit es) heerschers daerinne eens ghewillekuert hebben, ende dat het zelf noch geschieden mach zonder corruptie vande reste vande wercke, ende dat boven dien de voornoemde thien ponden grooten onghelt meer dan souffisant zijn om het gheunt voorsereven te vulcommene dies hem de verweerdere es sterck maeckende met presentatie van te betaelen zulex aIs daeranne, boven de voornoemde thien ponden grooten gheemloyert zoude moghen worden.

VI. Hiertoe oock ghevoucht dat de heerschers omghelyck hebben met de verweerdere (qui ex liberalitate sua convenitur) tam acerbe tagierene ende eenen zynen zoo redelycke petitie ten presentatie te refragiene, te meer midts dat de voomoemde schilderije es dienende tot een memorie ende conservatie van tvoornoemde sverweerders rechte van patronnatschap daerby de heerschers geen prejudicie en connen hebben.

243

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 244

Midts welk de verweerdere sustineert met de voornoemde zyne presentatien te ghestaene ende de heerschers daerenboven te zyne niet ontfanghelyck met heesch van costen.

Ibidem, II reeks, nr 588 -4-

1577, 6 Mei Copie De Pasteurs ende kerckmeesters van Ste Jacobs kercke binnen deser stede van Ghent ghezien hebbende de duplycke ghedient by myn heere den prelaet van Sente Pieters ende daerup procederende employeren voor tryplycque dinhouden van huerlieder scriftueren zondelinghe de concIusies by requeste ghenouch hopende daerinne weI ghefondeerd te zyne ende tobtinerende met adjudicaen van costen// Ende te zegghene byden lIen artikele dat dallegatien van de suppleanten zouden frivol wesen ende in partie jeghens de waerheyt ghestelt / hopende tzelve souffisantelyck te doen blycken dat zy den schildere hebben vul betaelt midts hy heeft vulcommen de bespreken ende conditie by voorwaerde begrepen zoo vande dueren aIs van binnen schilderije.

Dat de dueren gewrocht zyn met wit ende zwert es zoo vulschildert dat niet moghelick en waere in pontificalibus naer den heersch den verweerdere te doen schilderen dan trasserende ende wyerrend de beelden daerup ghestelt zulcx men in ghelycke tafelen van buuten es ghewone naer zynen heersch te doene// Soo dat gheene redene en waere tghene dat becost es gheweest byde ghemeente vut te doene thuerlieder coste omme den voornoemden Prelaet als patroon daerinne te stellen ende de eere vande tafele te draeghene al of hy ie becost hadde / twelcke hy weI schuldick was te doene begheerend deere als patroon daarvan thebben / zoo zijn voorzaten notable ghelaesveynsteren thuerlieder coste der kercke ghegheven hebben// Ende alzo de ghemeente bet an LX lb. gr. cost ghehadt hadden van thoutewerck van zelven grooten aultaer / estimeerden dat de voornoemde Prelaet ten minsten de schilderije zoude betaelt hebben / ende daeromme zouden zy huerlieder ghedeputeerde omme hem tzelve voor ooghe te legghene / ende dat hy hem alzoo in pontificalibus zoude doen stellen ende wetende dat hy aIs patroon wel schuldich zoude gheweest hebben zulcx te doene zoo verre hy in

244

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 245

pontificalibus gheaccepteert hadde hem zelven te laeten schilderen heeft expresselyck gherefuseert die eere te willen hebben / ende verboden datmen daerinne niet en zoude stellen zoo souffisantelyck int cas van loochenynghe blycken zal / Belovende totten wercke ter assistentie vande ghemeente te ghevene XXV lb. gr. zoo myn heere den prelaet van Baudeloo ende meer andere daertoe huerlieder liberalicheyt ghetooght hebben // Ende zoo verre yemandt particulierlyck sichtent hem belooft hebben daerinne te doen stellen als dies gheen last hebbende van de collegie // mach den zelven toespreken ende bedwinghen zoo hy te Raede werdt // Nietmin zoo verre den prelaet wilt die eere hebben dat hy als patroon zoo hy schijnt te begheerne der kercke een notable stick heeft ghescnoncken ende tcollegie de penninghen die zy den schilder betaelt hebben to IIIICe guldens restitueren daerup defalquierende de XV lb grooten by hem ghegheven / zijn alsnoch te vreden dat hy met de zelve dueren zynen wille doe / ende hem daeruppe doe zetten naer zyn goetdyncken / ende zullen hem bedancken / wandt zy de pennighen wel van doen hebben tot tmaken van den orghele / ende zoude een cleen zaecke wesen voor een notabel prelaet ende darme kercke zeer soulageren hopende dat hy daerinne zyne bene volentie zal tooghen // Anderssins waere onredelick te doen verwercken de thien ponden gr. eens daertoe ghejont / naer dat het zelve vulcommen ende byde ghemeente totalick becost ende betaelt es upde beloefte vande voorseide XXV Ib. gr. ende van dandere notable persoonen wien daerduere onghelt ghedaan zoude werden // Midts welcken rejecterende sverweerderss presentatie persisterend by huerlieder conclusies met heersch van costen Op de rugzijde: n°5 Proces (onleesbaar woord) kerckmeesters van St-Jacobs, toucherend die schilderye vanden hooghen autaer Ibidem, II reeks, nr 588

-5-

1577, 31 Mei Mijn heere den Prelaet van Ste. Pieters verweerdere guadruplycquierende jeghens tgheschrift hier thove ghedient by pasteurs metgaeders meester Charles de Lespenoy Raedt ordinaire hier in thof, Joos Sanders ende andere hueren medeghesellen kerckmeesters van St Jacobs binnen deser stede van Ghendt

245

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 246

gheweest hebbende tell daghe vande eerste ende tweeste presentatien in questen supplianten op den VIen may laetstleden accepteert alvooren tsynen voordeele de kennessen by de suppleanten ghedaen in IIIIe, Ve ende VIe article van huerlieder replycque / daerby naectelyck blyckt dat de intentie vande verweerdere was opde zelve tafele in pontificalibus geschildert te zijne zoo der suppleanten confreren zelve ghepresenteert hebben / ende oock ten dien fijne zoo zij zegghen gheschreven hebben anden schildereerre de welcke om de verlichtijnghe van zynen weercke hemlieden suppleanten abuserende mach gheseyt hebben te laete te commene want blyckt om ghenoughen noch tertyt by tyde zynde om tzeve te laeten vulcommene niet jeghenstaende de frivole excusen by den VIen artickel van triplique ghestelt // By den welcken meer dan onredene es byden suppleanten te willen exigeren de X lb. groon in questien als niet vulcomme hebbende de intentie van den verweerdere die up zulck respect ja in vorme van contrepande noyt en heeft willen scheeden vande voorseide restende X lb grooten van de tafele ghesien ende of zij suppleanten hem verweerdere daerup hadden doen schilderen soo zy diversis vicibus ghepresenteert hadden meenende met sulcke woorden de voorsereven X lb. gr. te lichtene ende naerderhandt de voorserevene schildere in tali forma niet te laeten vulcommene // Item welcke beduchtende de verweerdere heeft eens de zelve X ponden grooten doen presenteren deur zijnen secretaris behoudens de suppleanten ghelibelleerde quictancie gheven zoude met obligatie van tzelve werck met den verweerdere in pontificalibus te laeten vulmaeckene nemaer midts zijlieden ontdeckende heurlieden secrete meenynghe als by den voorghaenden article gheroert es niet en wilden hanteeckenen / zoo zijn de zelve X ponden grooten byden voornoemden secretaris werderomme zijnen heere ende meester ghelevert gheweest // By den welcke cesseren alle de allegatien gherourt int Ve, VIe ende ander artyclen van heurlieder triplicque maeckende groote leven vande verweerdere hem zelve te laeten schilderen ghemerckt tzelve zulcx te laeten doene de suppleanten wel geobligiert waeren ratione Juris patronatus zonder specifice te denoteren sverweerders persoone anders dan met zyne digniteyt aIs patroon daermede andere goetwilleghe gheen participatie en hebben als zyne kercke privative competerende // Item zonder dat der suppleanten argumenten de consideren doet / daer zy in ‘t VIe article van heurlieder triplicque willen yemandt van heurlieder confreren imputeren particulaire belofte want zijlieden generaelick tprincipael different van verweerdere van twerck metter schilderie van sverweerders digniteyt te doen maeckene / blyckt byde voorsereven Ve ende VIe article van heurlieder replycque als voorsereven es //

246

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 247

Item zoo datter niet en resteert dan blyckende de plaetse daertoe bequame wesende alsby sverweerders duplycque gheseyt es / byden suppleanten taccepterene de presentatie vanden verweerdere byden zelver duplycque ghedaen / Oftre by faulte van acceptatie verclaerst te werdene tot heurlieder conclusien te zyne niet ontfanghelyck ende ghecondemneert inde costen van desen vervolghe dies hem de verweerdere ghetroost in rechte ende discretie vanden hove // (get.) van Hamme

Rijksarchief te Gent, Fonds St-Pietersabdij, II reeks, nr 588

MIJN OOM EMILE Beroemde en beruchte Gentenaars zijn er met dozijnen geweest. Ze zijn gekend en worden regelmatig aan ons herinnerd al dan niet met de nodige luister.

Daarnaast zijn er talloze andere Gentenaars geweest die, zoals de meesten van ons, gewoon dag in, dag uit hun leven geleid hebben naar best vermogen. Dit leven wordt beïnvloed door factoren zoals de omgeving waarin wij opgroeien, de tijd waarin wij leven, de opvoeding die wij genieten...

Het is misschien nuttig al deze “gewone” burgers die ons vooraf gingen in de tijd te gedenken.

Over zo een “doodgewone” mens, Emile Hendricx, wil ik u iets vertellen.

Emile werd te Gent geboren op 10 januari 1866 als oudste van 6 kinderen. Hij was mijn grootoom, de broer van mijn grootmoeder langs moeders zijde. Wij woonden bij hem in, in een rijhuis nabij St-Pietersstation. Wij, dat waren mijn ouders, ik en mijn grootmoeder Marie Victoire. Emile’s vader was geboren in 1832 en moet een zekere zin voor humor gehad hebben want hij noemde zijn zoons Emilius, Nestor, Archilles en Hector, zijn dochters Irma en Marie.

247

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 248

Emile is beginnen werken, ik vermoed op 15-jarige leeftijd, zijn beroep was Behanger-Garnierder of zoals wij in Gent zeggen “Tapessier”.

Zijn eerste werkgever was de firma Rysenaer in de Burgstraat. Begonnen in 1881, zou hij bij dezelfde werkgever blijven tot in 1946. Neen, dat is geen drukfout. Hij heeft 65 jaar voor dezelfde baas gewerkt.

Geen sprake dus van vervroegd pensioen of brugpensioen!

Waaruit bestond zijn werk?

Vroeger, en zeker tot in de zestiger jaren, was het de gewoonte dat de mensen thuis overleden en niet in een ziekenhuis of ouderlingenhome.

Voor de plechtige begrafenis werd dan in het huis van de overledene een rouwkapel opgesteld, met in het midden de lijkkist, en familie, kennissen en vrienden konden aldus een laatste groet brengen.

Zo een rouwkapel kon heel omslachtig zijn met veel zwarte gordijnen en kandelabers.

Aan de buitendeur werd een “markieze” gemonteerd, ook zwarte gordijnen met zilveren motieven en mooi gedrapeerd.

Het was onze Emile zijn werk zo Emile in werkkledij een rouwkapel te gaan opbouwen.

Dit gebeurde de dag zelf van de begrafenis en moest dus “operationeel” zijn voor dag en dauw. Dan maar om 5 uur ‘s morgens opgestaan en met de volgeladen stootkar optrekken! Geen auto dus. In het beste geval was dat met paard en kar als de plechtigheid in Melle of Deurle gebeurde. En in alle weersomstandigheden!

Soms moest zelfs nog het lijk gekist worden! Dat is geen aangename taak! Als men een lijk dat al een paar dagen in een niet gekoeld lokaal verplaatst dan

248

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 249

komen uiterst onaangename geuren vrij!

Het was dan ook normaal en de goede gewoonte dat die mannen een flinke “dreupel” aangeboden werd om terug op hun positieven te komen.

Een volgeladen stootkar duwen is een zware taak. Gelukkig zijn er op de terugweg genoeg herbergen om uw dorst te lessen en te helpen terug thuis te geraken. Het gebeurde dan ook meer dan eens dat Emile flink aangeschoten thuis kwam. Tot grote ergernis van zijn zuster Marie, die niet aarzelde om hem dan de levieten te lezen.

Gelukkig bestonden nog geen “Wodka”-controles!

Voor vele gelegenheden werd beroep gedaan op de firma Rysenaer: stoelen zetten bij manifestaties: honderden houten plooistoelen mooi op een rij!

Ook voor de versiering van de feestpaleizen in het Citadelpark - bvb. bij de Floraliën - kwam Emile in actie. Lange gekleurde doeken werden aan en tussen ijzeren gebinten vastgemaakt. De specialiteit van onze behanger-garnierder was dan staande boven op zijn ladder, zonder er van af te komen, van de ene naar de andere paal te zwieren!

Emile zijn idool was ongetwijfeld zijn bazin Mevr.

Wed. Rysenaer! Zij had bij het overlijden van haar echtgenoot de zaak overgenomen en, voor een vrouw was dat in die tijd toch ongewoon. Voor haar zou Emile door het vuur gegaan zijn.

Emile kon dus goed overweg met een “drupke”. ‘s Avonds bestond zijn eten uit een stapel boterhammen met een flinke laag “smout” besmeerd en dat alles doorgespoeld met een grote kop straffe koffie.

Gevolg: flinke nachtmerries. Hij had zowat een standaarddroom die steeds Emile Hendricx met mevr. Rysenaer

249

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 250

3 maart 1952 - Feest in de Burgstraat

eindigde met de kreet “Marie, Marie, muurd! muurd! Hij had een krachtige stem die tot 3 huizen verder te horen was, maar de geburen kenden Emile en bleven bij dit hulpgeroep rustig doorslapen.

In 1946 op 80-jarige leeftijd besloot hij dan toch maar te stoppen met werken en thuis te blijven.

In de vroege winteravonden, in het schemerdonker en na het maken van mijn huiswerk zat ik rustig naast nonkel Emile en luisterde naar de verhalen van de vervlogen jaren die hij soms wel kwijt wou. De mondelinge overlevering was hier in volle actie. Zo vertelde hij mij dat zijn vader geweten had hoe de boeren met riek en zeis optrokken tegen het bouwen van “den ijzeren weg” die door hun land zou trekken omdat die stoomtrein hun koebeesten van de schrik zou doen doodvallen. Mondelinge overlevering van 3 generaties.

Als tijdverdrijf had hij zijn dagelijkse krant en zijn pijpje of soms een sigaar of een sigaretje.

In 1952 werd hem dan het arbeidersteken toegekend van de Kroonorde met gouden palmen! Er werd feest gehouden bij zijn werkgever in de Burgstraat.

Aanwezig waren o.a. volksvertegenwoordiger C. Struyvelt en burgemeester E. Claeys.

250

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 251

Als geschenk kreeg hij een mooie zetel.

Emile voelde zich daarna alleen, zijn zuster was overleden, evenals de meesten van zijn tijdgenoten rond hem, enkel jongere mensen zoals ik, die naar wilde muziek op de radio luisterden!

Emile was levensmoe. Hij overleed op 21 december 1955, 20 dagen voor zijn 90e verjaardag. Dit was leven!

Gwijde van Gent Januari 2005

GENTSE MEMORIEDAGEN: 12-13-14 AUGUSTUS 12 Augustus 1262 Dood van Theodorus, de 43e Abt van de St-Baafsabdij. Deze geleerde man werd geboren in Maldegem. Hij was Abt sedert 1251.

12 Augustus 1296 Dood van Jean I, de 44e Abt van de St-Baafsabdij.

De familienaam van deze zoon van een pachter van de Abdij was Vromand.

Hij had Theodorus opgevolgd in 1262. Wegens gezondheidsproblemen legde hij zijn ambt neer in 1295.

12 Augustus 1336 Decreet van Edward III waarbij de uitvoer van grondstoffen (Wol!) verboden wordt.

12 Augustus 1789 Geboorte te Gent van Karel Vervier.

Hij studeerde eerst aan de Ecole Centrale in Gent, later in Parijs.

Deze letterkundige was bankier van 1808 tot 1814, waarna hij Ontvanger van 251

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 252

de Belastingen werd in Eeklo.

Alhoewel Orangist was hij Senator vanaf 1831. Zetelde in de Provincieraad van 1836 tot 1870.

Van 1836 tot 1872 was hij Voorzitter van de Stedelijke “Commissie van Monumenten en Stadsgezichten”.

Toen de Loge “Les Vrais Amis” de Achtersikkel verliet, bleef hij er (als Grootmeester) de eigenaar van. Hij verkocht de Achtersikkel in 1865 aan de Loge “La Liberté”.

Hij stierf op zijn kasteel in Waarschoot op 20 Oktober 1872. Aanvankelijk begraven op het kerkhof van de Wasstraat werd hij in 1878 overgebracht naar het kerkhof van de Brugse Poort.

12 Augustus 1808 Dood te Gent van Jean Robert Graham.

Hij werd geboren te Maastricht op 9 Januari 1748.

Deze gefortuneerde advocaat kwam naar Gent vóór de Brabantse Omwenteling bij dewelke hij geen enkele rol speelde, evenmin gedurende de Eerste Oostenrijkse Restauratie.

In 1794 wordt hij door de Fransen aangesteld als Voorzitter van de Municipale Raad. Reeds in 1794 dient hij zijn ontslag in. Wegens zijn competentie in financiële aangelegenheden wordt hij in Dendermonde belast met het innen der belastingen.

Op 25 November 1795 benoemt Napoleon hem tot Prefect van het Departement “Indre et Loire”. Hij neemt zijn ontslag op 21 Januari 1801. Hij komt terug naar Gent waar hij lid wordt van de “Conseil général de la Préfecture”.

Volgens Pierre Kluyskens was hij het prototype van de verrader en was hij zeer ambitieus. Verkocht en verknocht aan de bezetter. Zijn redevoeringen overtroffen in platheid al wat men zich kan inbeelden. Een Fransman noemde hem: “L’homme le plus hypocrite qu’on puisse trouver”.

12 Augustus 1810 Ekkergemkerk wordt opnieuw opengesteld voor de eredienst.

12 Augustus 1838 Plechtige inhuldiging in de Zuidstatie van de spoorlijn Gent-Brugge.

252

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 253

12 Augustus 1850 Geboorte van Paul Fredericq.

In Gent is er wel een Paul Fredericqstraat, maar zouden de Gentenaars weten wie die man was?

Hij was de zoon van de populaire geneesheer Cesar die een halfbroer was van Rosalie en Virginie Loverling.

Paul Fredericq (1850-1920) - Foto genomen tijdens zijn gevangenschap in Duitstland

253

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 254

Na alhier het Atheneum gedaan te hebben ging hij studeren aan de “Ecole Normale des Humanités” in Luik. Na les gegeven te hebben in het Gemeentelijk College van Mechelen en aan het Atheneum van Arlon werd hij in 1875 leraar benoemd aan zijn oude school, het Gents Atheneum. In hetzelfde jaar behaalt hij hier zijn diploma van Doctor in de Historische Wetenschappen.

In 1879 wordt hij Hoogleraar aan de Universiteit van Luik en in 1883 aan deze van Gent. Hij doctoreert er geschiedenis, alsmede Germaanse en in het bijzonder de Vlaamse Letterkunde.

Als overtuigde liberale flamingant was hij gedurende meer dan 30 jaar Voorzitter van de Gentse Afdeling van het Willemsfonds.

Hij was een van de bezielers van de Pacificatiefeesten van 1876 en was de opsteller van het album dat er aan gewijd was. Men beweert dat de studie die hij aan dit onderwerp wijdde er de oorzaak van was dat hij Protestant werd.

Toen hij in 1887 lid werd van de stedelijke “Commissie van Monumenten en Stadsgezichten” lanceerde hij er het idee ook de gevels van privéwoningen te beschermen en te restaureren.

Hij was mede-oprichter en werkpaard van “Hooger Onderwijs voor het Volk” dat in 1892 gesticht werd. Het Comité vergaderde steeds in zijn huis in de Winkelstraat en de eerste les “Inleiding tot de Studie van de Nederlandse Letterkunde” werd door hem gegeven.

In 1916 werd hij, samen met Henri Pirenne als gijzelaar naar Duitsland weggevoerd.

Hij kwam pas in 1918 terug en werd de eerste na-oorlogse Rector van de Universiteit.

Maar hij was uit gevangenschap teruggekomen als een geknakt man en reeds in April 1919 moest Pirenne het rectorschap overnemen.

Hij stierf in 1920 in zijn huis in de Winkelstraat waar hij als vrijgezel woonde.

Paul Fredericq die lid was van de Vrijmetselaarsloge “Le Septentrion” werd begraven op het kerkhof van Mariakerke in de grafkelder van zijn vader Cesar.

Zijn uiterst rijke bibliotheek had hij gelegeerd aan de Universiteit.

Op initiatief van het Willemsfonds werd in 1926 aan zijn huis in de Winkelstraat een gedenkplaat aangebracht.

12 Augustus 1860 Geboorte van Alfons Van Werveke in een nu verdwenen klein huisje in de schaduw van het Gravensteen.

Na studies aan de Normaalschool begint hij zijn carrière als onderwijzer in de

254

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 255

Stadsschool van de Onderstraat, maar gaat vrij vlug over naar de Rijksmiddelbare school op de Bisdomkaai waar hij eerst studiemeester is en daarna leraar wordt.

Van jongsaf betoont hij een sterke interesse voor al wat het Gents verleden betreft en op 21-jarige leeftijd is hij reeds medewerker van het blad “Het Volksbelang”.

Geërgerd door het feit dat men onze mooie gevels hoe langer hoe meer laat vervallen, erger nog, men ze ongestraft kan vernietigen, zet hij een campagne op touw om zo veel mogelijk van deze gevels te redden. Toch wel merkwaardig, dat is nu meer dan een eeuw geleden en wij zitten nog altijd met hetzelfde probleem.

Gedurende 27 jaar zou hij in “Het Volksbelang” het goede woord verkondigen, om nadien de strijd voor het behoud van ons cultuurhistorisch patrimonium verder te zetten in andere bladen. Er bestaat geen Gents onderwerp, of het kende de gepassioneerde interesse van Alfons Van Werveke, zo de paleografie, anders gezegd de wetenschap der oude geschriften. Zijn belangstelling daarvoor is uitermate groot, maar vele van die geschriften zijn opgesteld in het Latijn. Geen bezwaar, Van Werveke maakt zich vlug het Latijn meester.

Gedurende meer dan 10 jaar zou hij volledig belangloos en zonder de minste vergoeding 4 kranten: de Gazette van Gend, Het Laatse Nieuws, de Vooruit en La Flandre Libérale, wekelijks een Oudheidkundige kroniek bezorgen.

Wanneer in 1893 de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent opgericht wordt, is hij natuurlijk een der medestichters.

In 1899 wordt hij benoemd tot Conservator van het Oudheidkundig Museum en zou dit gedurende 30 jaar blijven.

Hij is vanzelfsprekend lid van de stedelijke “Commissie van Monumenten en Stadsgezichten” en in 1923 is hij medestichter van de Oostvlaamse Afdeling van de Koninklijke Vereniging voor Natuur- en Stedeschoon”.

Het is totaal onbegonnen werk hier ook maar een bondig overzicht te geven van al wat hij gepubliceerd heeft en nog steeds graag geraadpleegd wordt. Hij stierf op 21 Oktober 1932 te St-Denijs-Westrem, in het huis van zijn zoon Hans waar hij inwoonde.

Zijn graf op het kerkhof van St-Denijs-Westrem bestaat niet meer.

12 Augustus 1896 Geboorte in een cité’tje in de Karperstraat van Achilles Mussche, als zoon van een huisschilder en een vlasspinster.

Activist in de Eerste Wereldoorlog, verzetsman in de tweede.

Van 1928 tot 1948 was hij leraar Nederlands aan de Normaalschool. Werd

255

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 256

daarna Inspecteur van Germaanse talen aan de Normaalscholen.

Deze socialist was verschillende jaren voorzitter van het “Vermeylenfonds”.

In 1966 werd hij lid van de “Vlaamse Academie voor Taal en Letterkunde”.

Schreef o.m. “Aan de voet van het Belfort”, een verzenbundel en “De Twee Vaderlanden”, een biografie van Rosa Luxemburg.

Hij stierf op 30 Augustus 1974.

13 Augustus 1475 Dood van Philippe Courault I. Deze 57e Abt van de St-Pietersabdij (1444-1471) was van Franse origine. Zijn naam op een correcte manier schrijven moet destijds een hele opgave geweest zijn, want wij komen hem ook tegen als Conrault, Conrould, Van Courould, Conrauld de Polignac.

Op 3 November 1448 was hij aanwezig bij de inwijding van de muurschildering van Nabur Martin in de kapel van het Groot Vleeshuis en op 25 Mei 1462 legde hij de eerste steen van de nieuwe toren van St-Baafs.

13 Augustus 1699 Dood te Wenen van Pater Marcus ab Aviano.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2003 - N° 6 - pp. 400-401.

13 Augustus 1793 “Tot Loven is ‘s morgens om acht uren, uytgeroepen tot Primus der Universiteyt van Loven, den seer geleerden Heer Joannes Baptiste Hellebaut, geboortig der stad Gend. Den gemelden Heer heeft syne eerste schole gehoort by de Eerw. Paters Augustynen in Gend; de tweede, derde en vierde Scholen zyner studiën, en dry maenden der vyfde gehoort in het Koninglyk Collegie in Gend, tot den oogenblik dat het selve Collegie door tydsomstandigheden is gesuspendeerd geweest; voorders heeft hy syne sesde Schole gehoort in het Collegie der H. Dryvuldigheyd tot Loven; en syne Philosophie in de Paedagogie de Lelie”.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2006 - N° 3 - pp. 190-192.

13 Augustus 1812 Geboorte van Polydoor Vander Meersch.

Deze Staatsarchivaris in Gent werd rond de jaren 1850 door de “Maetschappij 256

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 257

der Vlaamsche Bibliophilen” gelast met het uitpluizen van de bestaande exemplaren van het Memorieboek der Stad Gent.

In 1852 verscheen het eerste deel handelend over de periode 1301-1500.

Het 2e deel verscheen in 1853, het 3e in 1854, het 4e en laatste deel in 1861.

Hij is ook de auteur van “La ville de Gand considérée comme place forte”.

Hij stierf te Gent op 29 April 1868.

13 Augustus 1832 Besluit van het Stedelijk Bestuur waarbij het Koninklijk College hervormd wordt tot het Atheneum.

Dit Koninklijk College werd gesticht bij een Besluit van de Municipale Raad op 9 September 1814 in de lokalen van het vroegere Lyceum. (Oude Baudeloo-abdij).

Bij het losmaken van Holland werd de naam veranderd in “Municipaal College”.

Het werd bestuurd door de Burgemeester, bijgestaan door een Commissie van 6 leden.

Het programma voorzag 6 klassen voor het onderwijs in Latijn, Grieks, Mythologie, Geschiedenis van de Oudheid en deze van de 17 Provinciën, Aardrijkskunde en Wiskunde.

In 1816 werd er het taalonderricht in het Nederlands aan toegevoegd.

13 Augustus 1844 Dood van de kunstschilder Pierre Van Huffel.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 1999 - N° 2 - p. 107.

13 Augustus 1855 Plechtige inhuldiging van de Nieuwbrug.

Zij werd afgebroken bij het dempen van de Reep in 1960.

14 Augustus 1478 Erkenning van de Rederijkerskamer “Mariën Theeren”.

Zij was een van de 5 Gentse Rederijkerskamers en bestond reeds vóór haar erkenning.

Een van haar bekendste leden was Marcus Van Vaernewtck.

257

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 258

14 Augustus 1568 Men plaatst nieuwe O.L.V. beelden als vervanging van de oude die vernietigd werden door de Beeldenstormers.

“Ten zelve daghe heeft men voor tvleeschuus upgherecht een nieue Onse Vrauwe beelde, want de oudde was over twee jaren bijde beeldebreekers afgheworpen; also ooc up andere plaatsen voor de huusen zyn de afgheworpene beelden van nieus opghesteld.”

14 Augustus 1578 “Den 14 augusty wierdt voor het stadhuys gebracht eene groote muyte, om die zig zouden droncke drincken op te wachten, daerinne te stellene ter correctie.”

14 Augustus 1581 De zieke bisschopen van Brugge en Ieper, nog steeds opgesloten in het Sausselet, worden vrijgelaten in ruil voor gevangenen van de Malcontenten.

14 Augustus 1823 Geboorte van Karel Miry.

Deze populaire Gentse toondichter stamde uit een arbeidersgezin uit het Brandstraatje en uit een zeer muzikale familie; zijn oom Pieter was violist in de Gentse operea en 3 van zijn tantes, Sophie, Pauline en Virginie waren de belangrijkste zangeressen van “Broedermin en Taelijver”.

Zijn muzikale aanleg bleek al vlug toen hij regelmatig een van zijn ooms vergezelde die een “speleman” was en als dusdanig feesten en bruiloften ging opfleuren met opwekkende dansdeuntjes. Het duurde niet lang of de jonge Karel was hem daarbij behulpzaam. Het was dus logisch dat hij terechtkwam in het Conservatorium waar hij een degelijke opleiding genoot onder Mengal.

Na zijn studies debuteerde hij in het orkest van “den Franschen Theater” waar hij de grote trom en de triangel hanteerde.

Maar Miry was meer waard dan dat en het duurde niet lang of hij werd dirigent van de Waux-Hall-concerten in Brussel.

Van 1850 tot 1858 leidde hij het befaamd zangkoor van de “Melomanen”. Van 1849 tot 1870 dirigeerde hij het orkest van de Opera. Hij was Professor van Harmonie aan ons Conservatorium en werd er tenslotte de Onderdirecteur van.

In 1875 werd hij Inspecteur van het muziekonderwijs in de Gentse stadsscho258

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:46

Pagina 259

len en in 1881 Inspecteur van de muziekscholen in ons land.

Karel was een zeer productieve componist, gedurende lange tijd werkte hij samen met Hippoliet Van Peene die zijn nonkel werd toen hij trouwde met Karel’s tante Virginie Miry. Van Peene schudde de toneelstukken uit zijn mouw en Miry zette er prompt de muziek op.

De joviale Miry was het prototype van de geestdriftige romanticus, hij was enorm populair in Gent en als de Gentenaers het over hem hadden spraken zij gewoonlijk van “Onze Kaorel”.

Moeten wij er aan herinneren dat zijn populairste stuk nog dagelijks gezongen wordt?

Hij zal het wel nooit gedacht hebben, toen hij in 1847 in zijn huis in de Twaalfkamerenstraat zijn “Vlaamsche Leeuw” componeerde, dat dit lied onsterfelijk zou worden. Dat hij een belangrijk deel van de melodie gaan ontlenen was bij Robert Schumann gaf hij zelf graag toe, maar zei hij; Ik vond het zo mooi, dat ik mij niet heb kunnen weerhouden het er tussen te schuiven.”

Karel Miry stierf op 3 Oktober 1889.

14 Augustus 1854 Na 15 jaar beneden te zijn geweest, wordt de Draak op de nieuwe gietijzeren toren van het Belfort gehesen.

14 Augustus 1871 Dood van Philip Blommaert.

Hij werd hier geboren op 27 Augustus 1809.

Hij studeerde Rechten aan onze Universiteit, maar liep terzelfdertijd ook college bij Professor Schrant die de Nederlandse Letteren doceerde.

In 1832 publiceerde hij een manifest “Aenmerkingen over de verwaerloozing der Nederduytsche Tael.” In Gent kon er niets gebeuren op het gebied van de Vlaamse Taal- of Letterkunde of Blommaert was er bij. Samen met ConstantPhilippe Serrure, die de eerste Vlaamse cursus gaf aan de Universiteit, stichtte hij de “Maetschappij der Vlaemsche Bibliophilen” die tal van oude Vlaamse geschriften heruitgaf, o.m. “Van die Beroerlicke tyden in die Nederlanden, voornamelijk in Ghent, 1566-1568” van Marcus Van Vaernewyck.

Al deze heruitgaven zijn nu zeer zeldzaam geworden en als men ze ooit nog tegenkomt in het antiquariaat mag men er een klein fortuin voor neertellen.

Wanneer in 1834 het tijdschrift “Nederduytsche Letteroefeningen” gesticht wordt, zijn Blommaert en Serrure erbij. Hij was een trouwe medewerker van 259

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 260

tal van publicaties, o.m. van “De Gazette van Gend”, het “Belgisch Museum”, het “Nederduytsch Letterkundig Jaarboekje” het “Kunst- en Letterblad”, enz.

Hij schreef talrijke essays, o.m. over de Kamers van Rhetorica te Gent, de “Geschiedenis van de Gentse Toneelgenootschappen”, de “Nederduytsche schrijvers van Gent”, een chronologische handleiding van de Nederduitsche Letterkundige, enz. Ook nog een “Aloude Geschiedenis van Vlaenderen” en, benevens “Oudvlaemsche Gedichten”, gaf hij ook nog het “Dagboek van De Kempenaere” uit dat de toestand in Gent behandelt gedurende de godsdiensttroebelen.

Wanneer hier in 1846 een “Vlaemsch Gezelschap” gesticht wordt is Blommaert er natuurlijk bij. Dit gezelschap had na de opstand in Frankrijk in 1848 een gewapend vrijkorps opgericht dat oefende met (oude) geweren omdat het bevreesd was voor de inpalming door Frankrijk. Zij durfden dan ook wel eens de ruiten gaan inslaan bij personaliteiten die ze verdacht vonden, iets wat tot het ontslag leidde van tal van leden.

Moeten wij er aan toevoegen dat toen het Willemsfonds gesticht werd hij een der medestichters was?

Hij werd begraven op het nu verdwenen kerkhof van De Smetstraat.

14 Augustus 1965 Dood van Georges Nachez.

Deze licenciaat in de Handels- en Consulaire Wetenschappen werd geboren op 1 Februari 1899. Directeur van “Vooruit” en socialistische Schepen van Onderwijs van 1944 tot 1946 en van Openbare Werken van 1952 tot 1958.

Op zijn voorstel werd in 1946 het “Museum voor de Geschiedenis der Wetenschappen” gesticht en het is aan hem dat wij de Watersportbaan (1955) te danken hebben.

Zijn belangstelling daarvoor was te verklaren door het feit dat hij van 1961 tot 1965 Voorzitter was van de “Sport Nautique” waarvan hij vroeger reeds trainer geweest was.

Georges Nachez (1899-1965)

260

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 261

14 Augustus 1976 Dood van Georges Rieder. Hij werd geboren op 29 Juni 1887.

Deze zoon van een schoenmaker behaalde zijn onderwijsdiploma in 1906.

Hij werd benoemd aan de stadsscholen in 1908. Van 1927 tot 1930 was hij Directeur van de school in de Van Monckhovenstraat en van 1930 tot 1939 Directeur van het Laurent-instituut.

Hugo Collumbien

FEESTEN VAN GENT Dit stukje werd ons toegestuurd door de heer André Buysse.

Dit artikel verscheen in: “Wegwijzer der stad Gent en provinciale almanach van Oost-Vlaanderen voor het jaer des zaligmakers 1850 (het 81 ° jaer) - Drukkerij van D.J. VANDERHAEGHEN - HULIN. Uitgever der Gazette van Gent - Veldstraat, 68.

(blz. 467/469) Kronyk 1848-1849. July 1849 Het jaer 1849 heeft voor de jaerboeken der feestelykheden eene byzondere bladzyde geleverd.

De inrigting van eene algemeene kermis te Gent, is nog jong; men was nog bezig met hare invoering, om zoo te spreken, als het denkbeeld eener historische plegtigheid reeds geopperd werd; men mag zeggen dat deze plegtigheid onverhoeds tot stad kwam; zoo schielyk ging men van het denkbeeld tot de wezenlykheid over. En nogtans mag men vaststellen, dat deze feest, onder alle betrekking weerdig is geweest van de stad die ze gevierd heeft, en van het tydstip waerin zy plaats had, ongeacht dat zy met twee voorname tegenwerksels te worstelen heeft gehad, namenlyk eene heerschende ziekte en ongunstig weder. Dit ter zyde gesteld, is de verwachting in alle deelen ten volste beantwoord geworden. De tentoonstelling van nyverheids-voorwerpen der beide Vlaenderen die hier by geopend werd, heeft alle bewondering tot zich getrok261

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 262

ken, en de landbouwtentoonstelling, welke er voor de zelfde provincien op volgde, heeft de goedkeuring van deskundigen bekomen, inzonderlyk het gedeelte dat aen de bloemen toegewyd was. Beide tentoonstellingen werden bezocht door HH.MM. den koning en de koninglycke familie, hertog van Brabant, graef van Vlaenderen en prinses Charlotte, door ministers, door hoogambtenaren van staet, provincien en steden. Deze feest werd gedurende een vijf-en-twintigtal dagen door een reeks openbare vermakelykheden aeneengebonden, - vermakelykheden, die allen even gunstig en welgekozen waren, en waervan de voornaemste zich door eene edel strekking onderscheidden. Deze vermakelykheden, bestonden hoofdzakelyk in schietingen met hand- en kruisbogen en busgeweer; schermstryd; snelvaertwedstryden; muziek-partyen, toneel-vertooningen; dansfeesten; veldfeesten; grooten zangkampstryd der Melomanes en in een oneindig getal volksvermaken op alle deelen der stad gegeven waerboven zich alles zich de groote historische praelstoet verhefte. Dit prachtgevaerte dat zekerlyk met al wat de feestjaerboeken omtrent verbeeldingen melden, gunstig in vergelyking kan komen, droeg in deszelfs zamenstelling den stempel van eenen verheven geest: het was de staetkundige-, nyverheid-, en kunst-geschiedenis van Belgiens tyden van pracht, grootheid en magt, van de IXe to XVe eeuw. Al de tydkundige stippen, door dezen stoet afgemaeld en voorgesteld, waren keurig en volkomen getrouw aen de geschiedkundige overleveringen; dit alles was opgeluisterd door praelwagens welkens zinnebeeldige voorstellingen hierin bestonden: 1. De Godsdienst; 2. de Draek; 3. het standbeeld van Jacob van Artevelde; 4. het Groot Kanon; 5. de Schilderkunst; 6. de Boekdrukkunst; 7. Flora; 8. de Maegd of Stad Gent; 9. de Eendragt. Hier by werd nog omgedragen het Belfort van Gent, volgens het oorspronkelyk model, en het zinnebeeld der maetschappy van Rhetrorica, de Fonteine.

De Nyverheid, welke eigenlyk geheel dit feest ten onderwerpe had, sloot hare plegtigheid op 4 november door de algemeene prysdeeling aen de genen die zich door vernuft of bekwaemheid onderscheiden hadden; deze plegtigheid ging samen met de uitreiking der medalien en vereeringen door bloem- en landbouwkundigen op de landbouwtentoonstelling behaeld.

262

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 263

BIBLIOGRAFIE Onlangs verscheen “het Gent boek”. Een handig formaat (12 x 16 cm.) en 384 bladzijden.

Er wordt gezegd: “De opzet is een vlot te raadplegen eerste kennismaking met de veelal verborgen historische rijkdom van Gent. Het is een geactualiseerde aanvulling bij oude historische overzichten zoals Histoire de Gand van V. Fris.”

In chronologische volgorde worden kort 370 evenementen beschreven, één per bladzijde en telkens vergezeld van een illustratie.

Het boek oogt mooi en ziet er aantrekkelijk uit, maar toen wij het begonnen doorbladeren zijn wij van onze stoel gevallen. Het krioelt van flagrante onjuistheden. Wij tillen er niet zwaar aan als wij ergens een drukfoutje tegenkomen. Dat gebeurt natuurlijk beter niet, maar het is bijna onvermijdbaar.

Maar hier gaat het over ernstiger zaken. Enkele voorbeelden. (Wij hebben niet alles kunnen controleren). p. 37 Boudewijn II (geboren in 979, dood in 918). p. 42 Er is sprake van Abt Wido (981-986). Wido stierf op 11 December 982. p. 44 Met veel luister bracht men in 1007 de relieken van de heilige Livinus uit Sint-Lievens-Houtem over naar de monnikenkerk van St-Baafs.

Dit gebeurde op 29 Juni 842. Het relaas daarover werd in 1007 geschreven door een monnik van de abdij. p. 46 Men heeft het over Boudewijn V (988-1035).

In deze periode regeerde Boudewijn IV. Boudewijn V regeerde van 1035 tot 1067. p. 88 In 1297 koos de burgerij (de latere Klauwaerts) de kant van de Franse koning. En wie waren dan de Leliaerts? p. 117 George Chastelain (ca. 1414-ca. 1441) Wat heeft het jaartal 1441 te betekenen? Alleszins niet de datum van zijn overlijden, hoe kon hij anders de kroniekschrijver geweest zijn van Karel De Stoute? p. 123 Filips de Schone. Geboren in 1482. Moet zijn 1478. p. 130 Isabella van Oostenrijk: de jongste zuster van Keizer Karel.

Zij werd geboren in 1498. Maria van Hongarije (°1505) en Catharina van Oostenrijk (°1507) worden onder het tapijt geveegd. p. 141 Verbranding van de eerste ketter: 28 November 1530. Volgens De Potter op 19 November. p. 143. Men laat Keizer Karel sterven in de bergen ten Noorden van Madrid.

263

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 264

Yuste (Estramadura) ligt langs een heel andere kant. p. 160 De St-Veerlekerk wordt gesitueerd aan de Schelde.

En wij die altijd gedacht hadden dat dit de Leie was. p. 174 Op 28 Juni 1635 werd de nieuwe gouverneur-generaal, de Kardinaal Ferdinand van Spanje ingehuldigd in Gent.

Dit gebeurde op 28 Januari. p. 177 Philippe Wielandt werd geboren in 1141-42 Moet zijn 1440-41. p. 185 De Gazette van Ghendt werd vanaf 1853 geleid door de familie Vander Haeghen.

Désiré Vander Haeghen drukte ze reeds vanaf 1841. p. 216 Op de plaats van het Rasphuis bouwde men het Casino.

En waar moet het Boerenkot dan naartoe? p. 268 Het stationsgebouw aan het Zuid werd opgericht omstreeks 1850 en verdween een halve eeuw later.

Maar 30 jaar nadien stond het er nog. p. 276 In 1847 vond de Halfvastenfoor voor het eerst plaats op het St-Pietersplein.

Dit gebeurde vanaf 1842. Besluit van de Gemeenteraad van 27 Januari 1842. p. 277 Het schijnt dat de Vlaamse Theater op het St-Baafsplein (1899) daar al stond in 1871.

Het Pakhuis moest toen nog afgebroken worden. p. 318 De Gentse roeiers wonnen “The Grand Challenge Cup” in 1905-19061907.

Dit gebeurde in 1906-1907 en 1909. p. 321 Maurice Maeterlinck: de enige Belg die ooit de Nobelprijs kreeg.

Heymans en consoorten zullen niet content zijn.

De 2 auteurs deden beroep op 24 (!) medewerkers van wie mocht verondersteld worden dat zij iets wisten over Gent. Als dit het resultaat is van 26 specialisten, dan kunnen wij niet meer volgen.

Ook de keus van de behandelde onderwerpen zal bij velen vragen doen rijzen.

Chambres d’Amis (ieder jaar een stukje verder opgeblazen), Architectuur als buur, het S.M.A.K., Casa Rosa, het STAM, zijn dat nu werkelijk markanten elementen uit de geschiedenis van Gent?

Als dit het genre geschiedenis van Gent is dat men zal gaan kunnen bewonderen in het STAM, dan zouden wij zeggen: stop er onmiddellijk mee en open terug het Bijlokemuseum.

Het boek kost 14,95 euro (603 fr.) en is te koop in de boekhandel.

264

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 265

Aan dezen die iets meer willen weten over de geschiedenis van Gent geven wij een goede raad: u kunt uw geld beter op een andere manier besteden.

Een bijzonder welkom boek is “Oost-Vlaams en Zeeuws-Vlaams etymologisch woordenboek” (De herkomst van de Oost- en Zeeuws-Vlaamse woorden).

Het is van de hand van de gekende taalspecialist Professor Frans De Brabandere. Het is verheugend de interesse van de wetenschappelijke wereld voor onze dialecten te mogen vaststellen. De tijd schijnt voorbij te zijn dat A.B.N.-extremisten schamper deden over onze dialecten, daarbij vergetend dat voor de overgrote meerderheid der Vlamingen dialect hun “moedertaal” is, een taal die trouwens oneindig veel rijker, genuanceerder en expressiever is dan het A.B.N. waar wij vanzelfsprekend niet op neerkijken.

Het is een bijzonder interessant woordenboek geworden van 456 bladzijden.

Bij het doornemen ervan realiseert men zich dat de samenstelling ervan enorm veel werk moet gevergd hebben. Bij ieder woord staat niet alleen de betekenis, de origine en het gebied waar dit woord of uitdrukking gangbaar is.

Zo leren wij bvb. dat “ammelaken” (tafellaken) niet alleen courant is in Gent, maar ook in Beveren-Waas, Eeklo, Lokeren, Land van Waas en Zuid-OostVlaanderen.

Iedereen kent de uitdrukking “katoen geven” in de zin van geweldig te keer gaan, maar van waar komt dat? Met katoen wordt de katoenen pit van een petroleumlamp bedoeld. De pit hoger draaien gaf een grotere vlam. Vandaar.

Had gij als Gentenaar graag geweten wat ze in Maldegem een “pinponpeuntje” noemen, of in het Land van Waas “slovoenen” of in Wetteren een “ekelvarken”? U vindt het allemaal onmiddellijk in dit boek dat een formaat van 16 x 23,4 cm., uitgegeven werd door L.J. Veen in Amsterdam en in de boekhandel te bekomen is aan 37,50 Euro (1.513 fr.)

Een boek dat men zich kan aanschaffen in het Stadswinkeltje aan het Zuid is “Het dagelijks leven bij ons in de twaalfde eeuw. Over ridders en zo.”

Opgesteld door Karel Maartense en op een amusante manier geïllustreerd door Jurgen Walschot.

Een nuttig boek, want slechts weinigen kunnen zich een juist beeld vormen van hoe het er in onze samenleving aan toeging in dit ver verleden. Wie zou voortgaan op ridderromans zou het behoorlijk mis hebben, want het begrip “ridder” moet serieus bijgeschaafd worden. Maar het gaat natuurlijk niet over ridders. Hoe was het dagelijks leven toen in de steden? Waren de boeren te benijden of was het leven op het land misschien minder idyllisch dan sommigen dachten.

265

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 266

Tal van wetenswaardigheden brengen ons dichter bij een realiteit waarvan wij ons niet bewust waren.

Het boek heeft een formaat van 21 x 29 cm., werd uitgegeven door Clavis, telt 48 bladzijden en kost 15,95 Euro (643 fr.)

Als vervolg daarop verscheen “Het dagelijks leven bij ons in de dertiende eeuw. Over liefde en zo.”

Eveneens 48 bladzijden en geïllustreerd door Jurgen Walschot, maar tekst van Ludo Jongen.

Er wordt gezegd dat het gaat over een “Kinderboekenreeks”. Dat moet u evenwel niet beletten deze boeken te lezen. Had men er niet bij verteld dat het in principe bedoeld was voor kinderen, u zou het niet eens gemerkt hebben.

Positief is natuurlijk dat ook kinderen, vanaf 10 jaar, er kunnen van genieten.

Bij V.Z.W. DE TRAP in Wondelgem (Een vereniging ter promotie van de Gentse (Kunst)-geschiedenis) verscheen verleden jaar een boek met de cryptische titel “Trotse boom, verdorven plant en wortel van alle kwaad.”

In feite gaat het over een chronologisch overzicht van de Gentse geschiedenis vanaf de prehistorie tot de Wereldtentoonstelling van 1913.

Het boek is interessant, niet alleen omdat er maar weinig boeken bestaan die een globaal overzicht geven van de geschiedenis van Gent, maar eveneens omdat het zeer overzichtelijk is opgesteld. De auteur Geert Vandamme heeft zich niet enkel beperkt tot de grote geschiedenis, maar ook de zo boeiende “petite histoire” komt er goed aan bod.

Het boek omvat 15 hoofdstukken.

1. Gent in de prehistorie.

2. Gallo-Romeins Gent.

3. Merovingisch Gent.

4. Karolingisch Gent.

5. Gent onder het Vlaams huis.

6. Gent onder het huis van den Elzas.

7. Gent onder het Henegouwse huis.

8. Gent onder het huis der Dampierres.

9. Het Bourgondisch Gent.

10. Gent onder de Habsburgers.

11. Gent en de Spanjaarden.

12. Gent en de Oostenrijkse periode.

13. Gent en de Franse periode.

14. Gent en de Hollandse periode.

15. Gent en het nieuwe België.

266

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 267

Het bevat bovendien een uiterst overvloedige bibliografie.

Het boek heeft een formaat van grosso modo 21 x 29 cm., telt 266 bladzijden en is rijkelijk geïllustreerd met zwart-wit-afbeeldingen.

De huidige prijs kennen wij niet, maar bij voorinschrijving kostte het 25,00 Euro.

Verdere inlichtingen kunnen bekomen worden bij VZW DE TRAP Botestraat 13 - 9032 Wondelgem. Tel. 0478/31 60 27.

Onder brochurevorm verscheen “Verhalen van achter ‘t hoekske”.

Het is een uitgave van “Duurzaam Huis”, een project van “Samenlevingsopbouw Gent”. Het bevat het levensverhaal van 13 personen van verschillende leeftijden, interesses, origines. Het is in feite een samenvatting van 4 vertelavonden voor buurtbewoners.

Deze brochure heeft een formaat van 24 x 16 cm., telt 32 bladzijden en kost 4,00 Euro (161 fr.) Ze is niet in de handel, maar kan wel bekomen worden in “Duurzaam Huis” - Wasstraat 53 - 9000 Gent.

H.C.

VRAAG EN ANTWOORD 1. De heer R. Versteele (Kraainem) stuurde ons een met de hand geschreven lange lijkrede (die wij deponeren in het D.C.) uitgesproken “bij de grafstede van den waarden heer Theofiel Claeys-Waterloos, Eere-Voorzitter der Koninklijke Schermmaatschappij “Jeanne d’Arc” te Gent, den 20 November 1886.”

Deze maatschappij is gekend, ze werd gesticht in 1850 en verdween, waarschijnlijk kort na de dood van haar Ere-Voorzitter.

Bezit iemand meer gegevens over deze Theofiel Claeys-Waterloos?

2. Hij stuurde ons eveneens de aankondiging van een banket, georganiseerd door de Confrerie “La Poule 1/4 (100)” te Ledeberg. Dit banket vond plaats op 6 juli 1910 en werd georganiseerd “en l’honneur du sympathique et honoré Confrère-Président, Roi du 1/4 (100), M. Jules De Cock.

Weet iemand van onze lezers iets meer over deze vereniging met een toch wel

267

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 268

zeer zonderlinge naam, of over de Confrère-Président Jules De Cock, Chevalier de l’Ordre de Léopold?

LEZERS SCHRIJVEN ONS De heer Ludo Collin, archivaris van het Bisdom Gent, schrijft ons het volgende: Telkens lees ik met zeer veel belangstelling het nummer van Gentsche Tydingen. Dat deed ik ook nu toen ik het nr. 2 Jg. 2006 ontving.

Staat u mij toe u op een onnauwkeurigheid te wijzen op p. 121, waar u het op datum van 7 augustus 1838 hebt over de dood van bisschop J.F. Van de Velde.

Bij de biografische notitie vermengt u stukken van de biografie van de overleden bisschop met stukken van de biografie van een naamgenoot van hem Jean François Van de Velde, de oud-rector van de Leuvense Universiteit.

Ik bezorg u in bijlage copie van de cv van beide eminente priesters.

De heer Collin heeft natuurlijk gelijk en wij danken hem voor deze rechtzetting. Jean-François Van de Velde (1779-1838) mag dan wel bisschop van Gent geweest zijn, een Jean-François Van de Velde (1743-1823) was Rector van de Leuvense Universiteit. Wij excuseren ons bij onze lezers voor deze spijtige verwarring en zouden hen willen vragen op p. 121 de tekst (naast de foto) beginnende met “Deze theoloog... en eindigend met de Broglie” te willen schrappen.

Wij zullen in de toekomst meer rekening moeten houden met het Gents gezegde “T’er ès mîer dan îen koe die Blâore hîet.”

268

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 269

EEN POLYGLOTTE Het volgend vertelselke komt uit “Onder de Drake” (1928) ‘t Was een vies man en als lollekensheere ‘t katje van de bane.

Hij had veel gereisd, veel gehoord, veel gezien, en kon daarover veel vertellen, uren en uren lang.

Wat hem al overgekomen is kan men met geene pen beschrijven.

Hij loog wel een beetje, hij stoefte wel een beetje, hij schoot wel een beetje met spek, maar niemand nam het hem kwalijk, want zijne lollekens waren altijd zoo geestig: zij deden hertelijk lachen. Hij lapte dat alles af in ‘t plat Gentsch.

Hij was gekonfijt in de kleurrijke taal der stropdragers; de Gentsche spreekwoorden en spreekwijzen hadden voor hem geen geheimen.

Hij was zeer geleerd, hij sprak en schreef verscheidene talen, wat hem op zijn verre reizen dikwijls te pas kwam.

Onder de honderden lollekens die hij ‘s avonds in de gezellige herberg aan zijne vrienden opdischte, is er een dat een echt Gentsch karakter heeft en dat ik daarom aan mijne lezers wil vertellen.

Het gebeurde te Nice, waar hij voor eenige tijd in de warme zuiderzon was gaan uitrusten. Hij was afgestapt in een groot hotel. Het krioelde er van vreemdelingen. Er waren Hollanders, Engelschen, Duitschers, Italianen, Spanjaards, etc.

Natuurlijk ook Franschmans, en onder hen een jonge Parisien die in alles zijn “slaboarze” sloeg, alles ‘t beste wilde weten.

Maar hij stond vol bewondering voor onze Gentenaar die zich zo goed uit de slag trok, en met al de vreemdelingen kon meepraten.

Inderdaad, hij sprak Hollandsch met de Hollanders, Duitsch met de Duitschers, Engelsch met de Engelschen, Italiaansch met de Italianen, etc.

“Sacré petit Belge, riep onze Franschman, il connaît toutes les langues”.

Want hij, zoals de meeste paart zijner landgenooten, kenden enkel Fransch alleen.

Maar, zwoer hij, hij zou dien Gentenaar toch wel eens beetnemen.

De gelegenheid, meende hij, zou zich niet lang laten wachten.

Een paar dagen later kwam er in het hotel een statige Turk aan in Oostersch gewaad, in een met goud geborduurden mantel gehuld, en den onmisbaren fez op het hoofd.

Hij wekte de algemeene bewondering op.

Onze Parisien lachte in zijn vuist.

269

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 270

Nu zou hij dien Vlaamschen alweter een broeksken passen.

Met den maître d’hotel, dien hij verleidde, trok hij zijn plan.

Het was doodeenvoudig. Men zou den majestueusen Turk, die niets anders dan eene onverstaanbare taal babbelde, aan tafel naast den Gentenaar zetten.

En dan zou men eens lachen.

Onze Gentsche vriend was ‘t echter te weten gekomen.

Hij dacht: wacht een beetje, laatst lacht, ‘t best lacht.

Rira bien qui rira le dernier.

Zoo gezeid, zoo gedaan.

Aan het middagmaal zaten Turk en Gentenaar zijde aan zijde. Beide groetten malkaar eerbiedig, doch stilzwijgend.

En recht over hen zat onze Parijschen spotvogel die zich reeds in de handen wette.

De soep werd opgediend, de borden werden onder algemeene stilte geledigd.

Nu volgde het eerste groote gerecht, dat naar ouder gebruik van hand tot hand overging. Zoo kwam de beurt aan onzen Gentenaar.

- C’est le moment, dacht de Parisien.

Doch onze vriend, wiens oog nu schalks lachte, nam heel bedaard den schotel uit den handen van zijnen rechter tafelgenoot, maakte vervolgens een nieuwe eerbiedige buiging voor den Turk, zijn linker gebuur, reikte hem de schotel over, en zegde hem met een serieus aangezicht en in ‘t platste Gentsch dat een jongen van de “Nîwbrigge” spreken kan; Nè, slaot da in eu kl..., ‘t es kalfsvleesch!

De Turk boog nog dieper, nog eerbiediger en sprak woorden van dankbaarheid uit, die hij alleen begreep.

Maar onze Parisien stond verbluft, verpletst. Dat ging zijn verstand te boven.

- Sacré petit Belge! riep hij uit, voilà qu’il parle le turc aussi. C’est un vrai polyglotte!

Lodewijk De Vriese

270

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 271

OUDHEIDKUNDIGE KRONIEK

DE BRANDSTRAAT Op 22 augustus 1921 verscheen in “De Gazet van Gent’ onderstaand artikeltje.

Men vraagt ons wat men moet gelooven van wat J.J. Steyaert (Volledige beschrijving van Gent. 1857) vertelt over de oorsprong van den naam Brandstraat. Die straat is in de laatste dagen dikwijls ter spraak gekomen ter gelegenheid van de Kapellekensviering op 15 Augustus en van de 600e verjaring der instelling van Onze-Lieve-Vrouwengilde te St-Pieters.

Steyaert drukt zich uit als volgt: “De Brandstraat zou haren naam hebben naar een verschrikkelijken brand, die hier, buiten de Zandpoort, ten jare 1360 plaats had en wel 300 huizen verslond.

De streek, waar dit geschiedde, heette men langen tijd den brand; maar volgens een volksverhaal wordt deze straat zoo genoemd sedert eene pestilentie of brandende ziekte die hier zoodanige verwoesting aanrichtte, dat, behalve een oude godvreezende vrouw, al de toenmalige bewoners dier straat daardoor het leven verloren.

Behalve een misslag in het jaartal is de eerste uitlegging de echte. De straat heette eerst de Broetsac (broodzak). 28 Mei 1329 brak een geweldige brand uit in de huizengroep tusschen den Broetsac en de Wellinkstraat. Hij nam zulke uitbreiding, dat, om den brand te beperken, men verplicht was het huis van Elisabeth van Assenede in den Broetsac af te breken. De geheugenis van die schrikkelijke ramp bleef bewaard in het volksgeheugen, en in de officieele stukken komt de naam Brand bij den ouden naam van de straat. Zoo zegt men in 1352 dat een huis gelegen is in den Broetsac over de Gracht (Houtleie) in den Brand. In 1371 vermeldt men reeds een huis gelegen in den Brand.

Nochtans is de naam Broetsac nog niet vergeten.

In 1434 is er spraak van huizen, gelegen in de Broetsacstrate, waar men het heet den Brand. Voor de eerste maal ontmoeten wij Brandstraat in 1452. In 1457 spreekt men van de straat die men heet den Brand. In 1472 van de Brandstraat, en van ene huis gelegen in den Brand, evenzoo in 1487 en in 1501. In de XVIe eeuw verdwijnt de naam Broetsac en wordt Brandstraat algemeen gebruikt. Voegen wij daar nog bij, dat in de Sint-Pieterswijk, tusschen de Stefaan (Savaen)-straat en de Boomgaardstraat ook eene straat lag, die men in de XIVe en in de XVe eeuw Brandstraat heette.

Alfons Van Werveke 271

juni binnenwerk 6.0

27-06-2007

14:47

Pagina 272

DIT BESTAAT NIET MEER

De St-Margrietstraat. Copyright A.C.L. Foto N° 34515

272

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 273

GHENDTSCHE TYDINGHEN Tweemaandelijks Tijdschrift van de Heemkundige en Historische Kring Gent V.Z.W. 35e jaargang nr. 5 sept.-okt. 2006

INHOUD - Rudy van Elslande: Het Gents Theresianenklooster tijdens het Ancien Regime.

- Victor Van der Haeghen: Inventaire Archéologique: De Maniliaanse drukken.

- Erik De Keukeleire: De Zuidstatie vertrekt... een park ontstaat. Deel 2. 1931-1935.

- Pierre Kluyskens: De Draak - Prof. Dr. L. de Grauwe: Waar precies logeerden de Mozarts te Gent in 1765?

- Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 15-16-17-18-19 Augustus.

- Piet Dhanens: Waar lag het Farman-plein te Gent?

- Bibliografie.

- Vraag en Antwoord.

- Lezers schrijven ons.

- Jan Cleppe: Gênsche Prâot.

273

274 298 300 317 321 324 336 339 340 340 342

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 274

HET GENTSE THERESIANENKLOOSTER TIJDENS HET ANCIEN REGIME Er is tot heden zeer weinig geweten over het kloosterslot aan de gelijknamige Theresianenstraat te Gent. Een uitdaging voor ons om het zeer rijke verleden van dit Karmelietessenklooster onder de loep te nemen. Het probleem om de toegankelijkheid tot het klooster en het rijke archief te raadplegen werd opgelost dankzij de tussenkomst van een zuster – die West-Vlaams sprak – die zowel documenten als schilderijen door een draaiende ton met een verticaal tussenschot naar de kleine spreekruimte waar ik zat wist te bezorgen.

Alhoewel ik het gelaat van deze non nooit gezien heb, wil ik haar hiervoor bedanken.

De oorsprong van het Theresianenklooster: “de zusters van de trap” Aan de oorsprong van dit klooster lag de wens van drie hofdames en twee kameniersters van de Infante Isabella om Karmelietes1 te worden en om hun verdere leven ten dienste te stellen van God en het geloof. In 1621 gaven vijf adellijke jonkvrouwen, nl. de drie hofdames en twee kameniersters, die allen verbleven aan het hof van de aartshertogin Isabella te Brussel, op dezelfde dag de bekendmaking aan pater Dominicus van Jezus-Maria om Karmelietes te worden. Deze pater verbleef aan het hof om de aartshertog Albrecht tijdens zijn laatste dagen bij te staan.

Komisch is dat deze jonkvrouwen zonder dat ze iets van elkaar afwisten de pater hiervoor opwachtten op één of andere trede van de trap waar de geestelijke voorbij moest komen om de vorstelijke vertrekken te betreden of te verlaten. Het gevolg hiervan was dat de pater hen sindsdien in zijn verdere briefwisseling “de zusters van de trap” is blijven noemen.

De eerste devote edele dame was Maria-Philipine de Noyele (°BapaumeArtesië 21-7-1607, † Gent 30-6-1671), de 17-jarige dochter van graaf Hugues de Noyelle2, baron van Torsy, gouverneur van het hertogdom Luxemburg, raadsheer en hoofd van financiën der Nederlanden, heer van Calonne en Ricovart en Marie de Berghe de Saint-Winonc3. De tweede was Maria d’Halewin (°Ieper 1604, † Gent 23-1-1674), de 20-jarige dochter van Franciscus, baron van Merkem en van Marie de Merode. Als derde nobele dame vermelden we Madeleine de Conflans (° 1605, † Gent 1685), de 19-jarige dochter van Antoine, markies van St.-Remy en van Madeleine de Raunelle.

Voor de twee kameniersters, officierendochters, vermelden we als eerste doña 274

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 275

Catalina de Barreda (° Duinkerken 1600, Gent 1675), de 24-jarige dochter van Antonio (gouverneur van de haven van Antwerpen) en van Catalina Davila y Calderon. Als laatste noemen we doña Maria de Paredes (°Brussel 1602, † Gent 1666), de 22-jarige dochter van Antonio en Anne-Marie de Bullon.

Problematisch was dat zij niet allen dezelfde voorkeur hadden voor een zelfde klooster. Bij de bekendmaking van de pater van dit verzoek aan de aartshertogin Isabella was deze zo enorm ingenomen dat zij de vijf hofdames in bescherming nam om hun wens te laten uitvoeren. Dit verzoek paste dan ook volledig in de geest van de stichtingen die door de aartshertogen gesteund werden. Reeds in 1602 had de Infante het verlangen te kennen gegeven om de Orde van de Hervormde Karmel op te richten in Vlaanderen4 Om hen te laten toetreden tot een zelfde klooster stelde de provinciale overste van de Zuidelijke Nederlanden een nieuwe stichting voor met als mogelijke locatie Rijsel of Namen. De aartshertogin was zeer ingenomen met dit voorstel, maar opteerde eerder voor Gent. Mogelijks kwam dit door de invloed en samenspraak van de vorstin met Antoon Triest, bisschop van Gent.

We moeten deze stichting eveneens zien binnen de doorvoering van de Contrareformatie, waarbij er een zeer nauwe samenwerking was tussen de Kerk en de wereldlijke overheid, zowel met de centrale regering als – zoals verder blijkt – met het stadsbestuur.

Van de grote Spaanse heiligen van de Contrareformatie is Theresia van Avila in de Zuidelijke Nederlanden ongetwijfeld de populairste geworden. Dit was in grote mate te danken aan de aartshertogen onder wiens bewind de Karmelieten van de hervormde Theresiaanse observatie5 zich in onze gewesten vestigden6.

Reeds hebben we geopperd dat de keuze om een klooster in de Arteveldestad op te richten mogelijks bepaald werd onder invloed van de Gentse bisschop Antoon Triest, een edelman met sterke familiale bindingen met het centrale bestuur7. Voor belangrijke aangelegenheden, ook van niet-godsdienstige aard, won de centrale regering te Brussel het advies in van de Gentse bisschop Antoon Triest (1577-1657)8. Hij was zelfs lid van de Raad van State. In 1622 werd Antoon Triest bisschop van Gent. Hij was verwant aan de belangrijkste adellijke families van de Spaanse Nederlanden, een groot mecenas en een verlicht persoon9. Onder zijn bescherming kwamen talrijke religieuzen – na de uitdrijving door de protestanten – terug naar hun kloosters of vestigden zich voorgoed in hun refugehuis te Gent. Verschillende nieuwe kloosterorden vestigden zich in de Arteveldestad en legden er een tot dusver ongekende geloofs- en stichtingsijver aan de dag.

Op 28 mei 1622 gaf bisschop Antoon Triest schriftelijk de toelating om een klooster op te richten te Gent10.

275

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 276

De Gentse heilige Eleonora van St.-Bernardus (Spinola): stichtster der Gentse Theresianen In overleg met pater Dominicus van Jezus-Maria liet de aartshertogin de wens geworden aan de provinciale overste om Eleonora van Sint-Bernardus als stichtster en priorin van het nieuwe klooster aan te duiden. Dit was echter niet zo evident daar Eleonora maar in het eerste jaar van haar prioraat was in de Karmel te Bergen. Pater Mattias van St.-Franciscus, generaal van de Orde, gaf Eleonora bevel met de stichting te Gent aan te vangen11.

Op 8 september 162212 gaf pater Nicolaas van de Ontvangenis provinciale overste in de Zuidelijke Nederlanden officieel de opdracht om te Gent een klooster te stichten en stelde Eleonora aan als priorin.

De keuze om Eleonora van St.-Bernardus aan te duiden als stichtster werd bepaald door enerzijds haar talrijke (mede)stichtingen van kloosters in de Zuidelijke Nederlanden, o.a. te Brussel, Leuven, Bergen, Antwerpen en Mechelen, maar anderzijds ook door het feit dat zij Frans en Nederlands sprak.

Daarnaast was zij net zoals de “zusters van de trap” ook een lid van een belangrijke adellijke familie.

Zij werd op 24 maart 1579 te Spa geboren als dochter van Johannes Maria Corbari Spinola, een edelman afkomstig uit Genua, en van Eleonora van Beieren, uit het huis van de keurvorst van Beieren13. Haar moeder verbleef om gezondheidsredenen in het Belgisch kuuroord.

Eleonora kende als geen ander het hofleven. Tot aan haar achtste jaar werd het meisje opgevoed door haar grootouders don Carlos van Beieren en doña Blanca Colona. Nadien vestigden haar ouders zich te Madrid. Na de dood van haar moeder in 1591 werd Eleonora voor een korte periode opgevoed aan het hof van de hertog van Urbino14.

Nadat de aartshertogin Isabella een gesprek had met Eleonora had deze een uitgebreid onderhoud met de vijf nobele postulanten.

Nadien begon Eleonora van Sint-Bernardus aan de Gentse stichting. Zij deed hiervoor een beroep op zuster Theresia van Jezus15 van de Karmel van Brussel, zuster Catharina van Sint-Elia16 en Angelica van de Heilige Geest17 uit het Theresianenklooster te Leuven, die beiden verlangden onder het bestuur van de orde te blijven. Uit het klooster van Mechelen vervoegde zich zuster Theresia van St.-Jozef18 en lekenzuster Agatha van Sint-Franciscus19. Tenslotte deed ze een beroep op zuster Francesca van Moeder Gods20 van Antwerpen voor de oprichting van de Gentse Karmel.

In een brief gedateerd 20 september 1622 verzocht de aartshertogin zelf aan het Gentse stadsbestuur om toestemming te verlenen voor het bouwen van een

276

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 277

klooster, daar “quelques dames de nostre hostel désirent de faire une fondation de religieuses Carmelites deschaussées en la ville de Gand”. De vorstin vermeldde in haar brief, “et comme leur intention n’est past d’estre d’aulcune charge à ceulx deladite ville, ains de vivre et s’entretenir à leurs propres fraiz et despens21». Dit document zal later van belang zijn bij de fundatie van het nieuwe (huidige) klooster aan de Theresianenstraat. Nadat ook de Provinciaal van de Ongeschoeide Karmelieten aan de magistraat machtiging verzocht had tot vestiging van het nieuw klooster, werd het verzoek op 24 september 1622 door de schepenen met een groot enthousiasme ingewilligd22.

Reeds op 21 september 1622 was de overste Eleonore van Sint-Bernardus en haar gezellinnen uit het Brusselse Theresianenklooster vertrokken naar Gent, waar ze dezelfde dag nog aankwamen om er enkele woningen met grond aan te kopen om er een klooster op te richten.

Zij werden hartelijk verwelkomd door het stadsbestuur23 en kregen de toestemming om meteen een klooster te stichten binnen de stad24. Mogelijks heeft ook hier bisschop Antoon Triest, die een grote lokale politieke macht had, een voorspraak gedaan ten gunste van de overste25.

De priorin en de zusters verbleven tijdens die periode in de woning van Mark de Hertoghe, voorzitter van de Provinciale Raad van Vlaanderen en vader van zuster Francisca van de Moeder Gods (cfr. supra). De Karmelietessen waren er te gast tot 29 september 1622 toen zij hun nieuwe klooster betrokken.

Eleonora verwierf een aantal panden en erven26 in de “Gulde-straete”.

Alhoewel er in die periode een aantal straten te Gent deze naam droegen27 mogen we deze identificeren met de huidige Gildestraat. In een brief van 14 juni 1625 van de prelaat van de Gentse St.-Pietersabdij wordt melding gemaakt dat dit klooster gelegen was “souz nostre patronage de Saint-Jean28”, m.a.w. in de huidige St.-Baafsparochie.

De erven strekten zich uit tot aan de Houtbriel29 en waren daarvoor eigendom van de heer van “Auweghem”30. Bij nader onderzoek blijkt dat de heer van Ouwegem31, de oudste broer te zijn van de bisschop, nl. Nicolas Triest (†1629) die herhaaldelijk burgemeester was van de stad Gent32.

277

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 278

Antoon Van Dijck, Vermoedelijk portret van Nicolas Triest Lissabon, Fundaçào Calouste Gulbenkian.

Niet alleen Triest en de Hertoghe (cfr. supra) zullen een rol gespeeld hebben bij de fundatie maar ook een belangrijk familielid van één van de hoger vermelde edele dames, nl. Jacques de Noyelles, graaf van Croix, bruggraaf van Noyelles en heer van Maldegem. Deze edelman werd in die periode regelmatig aangesteld als één der commissarissen33 met toezicht op de aanstelling van het Gents schepencollege…

Reeds op 29 september 1622 werd door pater Nicolaas van de Ontvangenis34, provinciaal van de orde voor Vlaanderen, Duitsland en Bourgondië, het Heilig Sacrament naar het nieuwe klooster geplaatst om er een plechtige mis op te dragen. Hierbij waren aanwezig de gouverneur don Gaspar Baldes verblijvende in het Spanjaardkasteel, de voorzitter en de leden van de Raad van Vlaanderen, de Gentse magistraat en enkele notabelen.

Het nieuwe klooster werd onder de bescherming van O.-L.-Vrouw van de Karmel geplaatst.

In het klooster vertoefden toen zeven zusters, zes geprofeste en één novice.

Pater Pierre Marchant, recollet en commissaris-generaal van de reguliere en strenge observantie van de Orde van St.-Franciscus in de provincies van Duitsland, de Nederlanden en Bretagne35, bracht in zijn gelegenheidssermoen het getal zeven in verband met de zeven gaven van de Heilige Geest. Don Gaspard de Valdez36, gouverneur van het Gentse Spanjaardkasteel, bood aan de zusters een feestmaal aan in de refter.

Door de bedreiging van enkele “ketters” die woedend om de nieuwe stichting het klooster in brand wilden steken vroeg Eleonora om soldaten die enkele nachten het Heilig Sacrament wilden bewaken. Nadien werd met de vaandeldrager van het Spanjaardkasteel, Alonzo Martines Cobos37, afgesproken dat

278

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 279

als het kloosterklokje na 23 uur klepte dit een teken was om aan het klooster hulp te bieden38.

De vijf edele hofdames waren er echter nog niet, daar deze op uitdrukkelijk verlangen van de aartshertogin Isabella door de vorstin naar Gent zouden worden begeleid. De staatszaken van de infante stelden dit vertrek veertien maanden uit.

Op 16 november 1623 vertrok de infante met de hofhouding vanuit Brussel naar Gent, waar ze dezelfde dag nog aankwamen. Ze verbleef zes dagen in het Prinsenhof om de magistraat, het volk en de paters jezuïeten39 de mogelijkheden te bieden om het feest voor te bereiden. De avond voor hun intrede namen de vijf novicen40 afscheid van de aartshertogin.

Op 21 november 1623 op O.-L.-Vrouw-Presentatie verlieten de hofdames onder vorstelijke begeleiding het Prinsenhof om hun intrek te nemen in het klooster in de Gildestraat. De drie novicehofdames namen samen met de Infante plaats in het laatste rijtuig. De straten waar de stoet voorbij kwam stonden vol met toeschouwers, enkelen waren zelfs op de daken geklommen om het gebeuren beter te kunnen volgen.

Zoals traditioneel zullen de bestuursleden van de stad de vorstin verwelkomd hebben41.

Een praalstoet begeleidde hen - nadat ze uit de koetsen aan het standbeeld van Karel V42 op de Vrijdagsmarkt gestapt waren – naar hun nieuw oratorium. De straten waren rijkelijk versierd. Dankzij de stadsrekening hebben we een zeer goed beeld van deze stoet en de versieringen43.

Om de tien stappen waren voetstukken met het wapen van de aartshertogin geschilderd waarin in het wit geklede kinderen met bloemen, palmen en opschriften de vorstin en haar gevolg verwelkomden. Waarschijnlijk gaat het hier om kleine meisjes als hermen opgesteld op piëdestal, die er uitzagen als (levendige) grotesken. Gelijkaardige opstellingen treffen we ook aan bij Blijde Intreden van een vorst te Gent. Dankzij een aquarel van Lieven van der Schelde (1586)44 van de Blijde Intrede van Alexander Farnese, hertog van Parma, in 1584 te Gent, weten we duidelijk op welke manier deze witte hermen – als symbool van goddelijke zuiverheid – opgesteld waren en vooral hoe zij er uitzagen45.

De twee novicen-kameniersters openden de processie. Zij werden gevolgd door voorname heren en hofdames. Na hen volgden drie achtjarige edele meisjes in het wit met goud gestreept satijn. Het waren de dochters van de graaf van Bossut, de graaf de Marie en van don Carlos Colona, die aan het hof werden opgevoed om later in het gevolg van de aartshertogin te worden opgenomen. Zij gingen de kardinaal de la Cueva, de pauselijke nuntius, vooraf.

279

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 280

Lieven van der Schelde, Maagden opgesteld als hermen op piëdestal tijdens de Blijde Intrede van de hertog van Parma (1586-7), Gent, Stadsarchief, Atlas Goetghebuer

Op politiek vlak speelde deze kardinaal na de dood van Albrecht (1621) een belangrijke rol46.

Deze prominenten werden gevolgd door de volledige Brusselse hofhouding, waaronder de beroemde Ambrogio de Spinola (1569-1630), markies van Sesto en Venafro, legeraanvoerder en staatsman van de aartshertogen. Deze Genuese bankier en Gulden Vliesridder47 werd vooral bekend om zijn verovering van Oostende in 1604 na een driejarig beleg en als veroveraar van de tien maanden lang belegerde stad Breda in 162548. Hij was maarschalk van het Spaanse leger in de Tachtigjarige Oorlog en onderhandelaar van het Twaalfjarig Bestand in 1609. Naast hem stapte in de stoet de graaf van Salazar mee. We mogen deze vereenzelvigen met Luis de Velasco, de generaal van de cavalerie, die in 1621 opgenomen werd als Gulden Vliesridder49.

Daarna volgden de leden van de Raad van Staat met als eerste de hertog van Aarschot. In die periode was Filips Karel de Croy graaf van Arenberg (15871640) – door erfenis van de familie de Croy – soeverein geworden van het Land van Aarschot50. Deze Gulden Vliesridder was eveneens de erfelijke maarschalk van Brabant en Holland en behoorde tot de Spaanse Grande51.

Daarachter volgde de prins van Gaver, graaf Lodewijk van Egmond (ca. 15961654) die het jaar nadien opgenomen werd als Gulden Vliesridder52. Aan hun

280

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 281

zijde waren nog tal van notabelen geschaard.

De aartshertogin begeleidde de novicen-hofdames. Deze waren gekleed in wit satijn met gouden strepen, het hoofd getooid met witte en rode rozen en in de hand een klein Jezusbeeld.

In deze pronkstoet stapten ook een aantal lakeien, hellebaardiers en trompetters mee op. Deze laatsten werden aangevuld door de trompetters van de Markies Ambrogio de Spinola en twee van de graaf van Salazar53. Zij kregen op hun beurt versterking van de trompetters, de timbaliers en hoboïsten van de stad Gent.

We mogen stellen dat heel wat belangrijke personen die in de Spaanse Nederlanden vertoefden aanwezig waren tijdens deze plechtigheid.

Op de weg naar het klooster werden een aantal togen opgetrokken waar studenten van het college der paters Augustijnen een stuk in vijf bedrijven opvoerden.

Op de eerste toog bezong men de lof van God en verwelkomde men de vijf nieuwe kloosterzusters.

Op de tweede toog verwelkomde de Maagd van Gent de aartshertogen. Ook hier kunnen we een vergelijking maken met de versieringen ter gelegenheid van een Blijde Intrede. De gekroonde maagd van Gent zat hierbij op een stellage – voorstellende een tuin – met de banier van de stad en de zilveren leeuw54.

Op de derde toog beeldde men Maria in tempel af samen met de H. Albertus, wiens feest op die dag gevierd werd, en de H. Elisabeth van Hongarije, patrones van de begijnen.

De edele religieuzen werden bij de vierde toog gekroond door vijf engelbewaarders onder de mantel van Moeder Gods en dit volgens het visioen van de H. Theresia.

Op de laatste toog net voor de poort van het klooster in de Gildestraat verschenen Elias en Eliseüs op de Karmelusberg. Het was niet verwonderlijk dat men als laatste deze scène afbeeldde. De Theresianen behoren tot de in 1155 door Berthold van Calabrië op de berg Karmel gestichte kloosterorde der Karmelieten. Deze kloostergemeenschap verwijst naar de vrome gemeenschap gesticht door de profeet Elias in de 9de eeuw voor Chr. Deze orde vereert dan ook Elias en Eliseus als hun patroonsheiligen.

Op deze Karmelusberg deden de vijf nobele Theresianen hun sieraden af.

Na het vijfde bedrijf bevonden zich de vijf novicen aan de kloosterdeur waar zij binnen traden met een brandende kaars in de hand.

281

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 282

Lucas D’Heere, Ontwerp voor de toog “De Maagd van Gent” voor de Blijde Intrede van de hertog van Anjou te Gent in augustus 1582, Berlijn, Kupferkabinett Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz.

Tijdens de plechtigheid namen de edele novicen plaats op het tapijt van de vorstin. In de mis ging kardinaal de la Cueva voor tijdens de eucharistieviering en pater Franciscus de Bivere55, dominicaan en hofpredikant, hield het gelegenheidssermoen. Het geheel werd luister bijgezet door de muzikanten van de aartshertogin. Daarna werden de novicen gekleed en gesluierd. Onder begeleiding van de infante gingen ze naar de slotdeur, waar Eleonora en de zusters hen kwamen afhalen. Alvorens binnen te treden kusten ze het kruisbeeld.

De aartshertogin ging terug naar de kerk om de inkleding te volgen, die gedaan werd door de provinciaal, pater Hilarius van St.-Augustinus56.

Elk van de postulanten had een zuster om haar aan te kleden. Na de ontvangst van het Karmelkleed volgden de novicen de kloostergemeenschap, terwijl de aartshertogin zich terugtrok.

Marie-Philippine de Noyele trad in als zuster Maria van de H.Theresia, Maria d’Halewin trad in onder de naam van zuster Maria van St.-Jozef; Madeleine de Conflans noemde voortaan Magdalena van de Heilige Isabella, Catarina de Barea kreeg de naam Catharina van Christus en Maria-Magdalena de Paredes heette voortaan in de kloostergemeenschap zuster Maria-Magdalena van het 282

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 283

Theresianerzuster; Gent, Stadsarchief Atlas Goetghebuer

Kruis.

Zonder sluier mochten zij vanaf dat moment aan niemand nog hun gelaat tonen, behalve aan bloedverwanten of in bijzondere gevallen voorzien volgens de regel. Hun verdere leven werd verdeeld door gebed en arbeid.

Indien zij niet in het oratorium waren of dagelijkse werkzaamheden verrichten moesten de nonnen in hun cel verblijven.

In hun cel verrichtten zij kleine arbeid, behalve op zon- en feestdagen, daar zij geen gemeenschappelijke werkplaats hadden.

Deze gemeenschappelijke ruimte zou een mogelijkheid kunnen scheppen om de stilzwijgendheid te doorbreken.

Alvorens te vertrekken naar Brussel bracht de infante nog een laatste bezoek aan haar vijf gewezen hofdames.

Na het beĂŤindigen van hun noviciaat werd hun professie uitgesteld tot in november 1624, daar bisschop Triest, die persoonlijk het canonisch onderzoek wenste af te nemen, door ambtsbezigheden weerhouden was. Op 9 december 1624 legden de vijf novicen hun geloften af in de handen van Eleonore en dit in aanwezigheid van heel de gemeenschap die vergaderde in de kapittelzaal.

Op dat ogenblik was Eleonora van St.-Bernardus nog vicares daar de eerste verkiezing maar op 19 december 1624 plaatsvond. Zij werd toen tot priorin verkozen.

Op 27 december 1624 werd zuster Clara van Sint-Jozef, Barbara de Voster

283

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 284

(°Gent 1598, † Gent 14-3-1652), dochter van Adrianus en Barbara Breille, geprofest57. Na haar op 20 oktober 1627 legde zuster Clara van Jezus, Clara Cornelio (° Brussel 1603, † Gent 22-12-1627)58, dochter van officier en kamerdienaar van de aartshertogen Bernardo Cornelio59 en van Francisca de Boudequin, haar gelofte af. Kort nadien werd op 31 oktober 1627 de lekenzuster Anna van de Ontvangenis, Anna Ebbrechts (° Geraardsbergen 1591, † Gent 7-1-1684), dochter van Jan en Isabeau Vandernoten, geprofest60.

Op 25 mei 1628 werd Eleonora opnieuw tot priorin verkozen.

Op 4 oktober 1630 legde zuster Catharina van het H. Sacrament, Catharina Cobos (° Gent 17-11-1612, † Gent 11-3-1687)61, dochter van de vaandeldrager van het Gentse Spanjaardkasteel Alonzo Martines Cobos en van Catharina Justise, haar gelofte af.

Volgens de regel kon Eleonora van Sint-Bernardus niet voor de derde maal opeenvolgend herkozen worden, daar men pas opnieuw overste kan worden met een tussenperiode van minimaal drie jaar. In november 1630 werd een bulle aangevraagd voor een derde triëntaat62. De aartshertogin en pater generaal Ferdinand van de Heilige Maria63 hebben persoonlijk ingestaan voor de schriftelijke onderhandelingen64. In januari 1631 werd de nodige dispensatie door paus Urbanus VIII verleend, die toeliet ofwel Eleonora te herkiezen, ofwel haar een nieuw triëntaat, zonder verkiezing toe te staan65. Op 1 juni 1631 werd Eleonora voor de derde maal tot priorin verkozen.

Op 8 februari 1632 werd zuster Catharina van Jezus, Catharina Volders (°Turnhout 1602, † Gent 31-7-1677)66, dochter van Cornelius en Cornelia Vaus, geprofest. Een jaar later op 6 januari 1633 legde zuster MarieEspérance, Jacqueline de Cocqlet (°Givet 1600(of 1607), † Gent 8-7-1658)67, dochter van Nicolaas de Cocqlet, heer van Foran, en van Jacqueline Mallout, haar gelofte af.

Met oog op de volgende verkiezing, die normaal zoud plaats vinden op 1 juni 1634, blijkt opnieuw dat de kloostergemeenschap kiest voor een aanstelling voor Eleonora68 als priorin. Op hun verzoek stelde de provinciaal, pater Johannes van de Moeder Gods69, de 17de eeuws barok pandgewelf, Gent H.T.I. St.-

284

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 285

verkiezingen uit tot aan het bezoek van de generale visitor, pater Aganthange van Jezus-Maria70. Op 8 november 1634 werd Maria-Magdalena van het Kruis (de Paredes) tot priorin gekozen, terwijl Eleonora op bevel van de generale visitator en van de provinciaal, het klooster bleef besturen71.

Op 11 mei 1636 legde zuster Marie-Isabella van de Heilige Geest, Isabella de Pecke (° Brussel 1616, † Gent 19-9-1676)72, dochter van Petrus en MariaBarbara Boone, haar gelofte af.

Op verzoek van pater Hilarius van Sint-Augustinus73, die de verkiezing van 15 november 1637 als provinciaal voorzat, aanvaardde Eleonora van SintBernardus voor de vierde maal het prioraat van de Gentse kloostergemeenschap74. Zij zal het blijven tot aan haar dood op 12 april 1639. Bij haar overlijden hebben reeds twaalf novicen hun professie afgelegd.

De vestiging aan de Theresianenstraat Na de dood van Eleonora van Sint-Bernardus deden zich nieuwe problemen voor.

Door vochtigheid en tevens omdat de woningen niet beantwoordden aan de noden van een klooster werd geopteerd voor een nieuwe vestiging. Om die reden kocht de overste twee bunder grond in den Akker75, toebehorend aan advocaat Hats en aan de kanunniken van de Gentse St.-Veerlekerk. De Akker was geheel landbouwgrond en strekte zich uit vanaf de Holstraat tot aan Einde Were76. Dit terrein was dicht gelegen aan het buitengoed Belvédère van bisschop Antoon Triest.

We hebben een heel duidelijk beeld hoe dit gebied er toen moet uitgezien hebben door een anoniem 17de eeuws schilderij in het Bijlokemuseum te Gent voorstellende Akkergem voor het graven van de Coupure77.

Voor de vestiging van het nieuwe klooster verwees de priorin naar de brieven van de aartshertogin gedateerd in augustus 1624 aan het stadsbestuur en ook naar de toestemming van de magistraat voor het vestigen van

285

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 286

de Theresianenorde in de Arteveldestad (cfr. supra).

De bouw van het klooster en de kerk was gelegen aan de “noort”zijde van de “olstraete”78 en het “Ackerstraetken”79 of “Ackersteghe”80, de huidige Theresianenstraat. Oorspronkelijk was deze straat een kleine landweg die men ook ’t “Vule steeghskin” noemde81 en waar de muur van het Rijke Gasthuis gebouwd was82. Deze muur zal pas gesloopt worden op het einde van de 18de eeuw83.

De bouw van het nieuwe klooster werd bekostigd door Louise de Noyelles, dame van Bailleul-Val, la Cauchie, l’Espesse, le Befvre en le Val. Zij was gehuwd met Eugeen de Noyelles, markies van Lisburg, heer van Bayencourt, Coigneux, Flechin, Boncourt, Nielly-lez-Boulonnois en la Cliquetèrre. Louise de Noyelle was één van de zusters84 van Marie-Philippine de Noyelles, een “zuster van de trap”, die Eleonora in 1639 opvolgde als priorin. Zij zal nadien nog verschillende keren in 1648, 1654 en 1660 herkozen worden als priorin.

Van deze 17de eeuwse bouw kan men thans nog de pandgang, de kelders en het onderste deel van de omheiningsmuur langs de Theresianenstraat bewonden in het huidige H.T.I.St.-Antonius. De 17de eeuwse gebouwen in het kloosterslot zijn ontoegankelijk.

Daarnaast begiftigde de markiezin het klooster met een fonds voor het onderhoud.

Prachtig moet de gevel van dit pand langs de zijde van de Holstraat geweest zijn. Volgens een schrijven aan de schepenen was de gevel zo fraai gebouwd

Anoniem, Gezicht op Ekkergem voor het doorsteken van de Coupure; Gent, Bijlokemuseum.

286

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 287

dat het nergens anders in de Nederlanden te vinden was. Het was opgetrokken “up een nieu maniere van bauwen”, waarschijnlijk mag men aannemen dat men hier bedoelde in de stijl van de volbarok.

Het bouwen van een klooster in Gent blijkt in die periode geen unicum te zijn.

Tussen 1615 en 1670 werden zowat veertig abdijen, kloosters en parochiekerken opgetrokken of gerestaureerd, allemaal met veel luister, als uiting van de triomf van de Contrareformatie. Gent kende in die periode een economische opbloei vooral dankzij de linnennijverheid85.

Op verzoek van de Gentse magistraat moesten de zusters omstreeks 16431644 het Ackerstraetken verbreden tot “eene breede ende wyde straete”, waardoor de orde een deel van haar gronden moest afstaan. Hiervoor ontvingen de kloosterlingen 72 gulden 13 schellingen en 9 dinars grootte86.

In januari 1644 verlieten de zusters de gebouwen aan de Gildestraat om intrek te nemen in hun nieuwe convent aan de Holstraat te Gent.

Als bewoners van het nieuwe Theresianenklooster vermelden we de zusters Maria van de Heilige Theresia (Marie-Philippine de Noyelle) priorin, Angelica van de Heilige Geest (Catharina de Battings) onderpriorin, Theresia van Jezus (Francisca Rivart), Catharina van Sint-Elia (Catharina Van der Hagen)87, Theresia van St.-Jozef (Adrienne Suys)88, Agatha van SintFranciscus (Agatha de Lange), Maria van St.-Jozef (Maria d’Halewin), Magdalena van de H. Isabella (Madeleine de Conflans), Catharina van Christus (Catalina de Barea), Maria-Magdalena van het Kruis (MariaMagdalena de Paredes), Clara van St.-Jozef (Barbara de Voster), Anna van de Ontvangenis (Anna Ebbrecht), Catharina van het Heilig Sacrament (Catharina Cobos), Catharina van Jezus (Catharina Volders), Marie-Espérance (Jacqueline de Cocqlet) en Maria-Isabella van de Heilige Geest (Isabella de Pecke).89 In 1645 werd Madeleine de Conflans gekozen als priorin, zij zou opnieuw aangesteld worden als priorin in 1651 en 1673.

De gelden die de nonnen ontvingen, bleken al vlug niet voldoende te zijn voor hun behoud en in 1668 vroegen zij een financiële steun aan het stadsbestuur.

De magistraat verleende hen boven de 20 pond een toelage van 40 pond grootte, wat een aanzienlijk bedrag was. Daarnaast ontvingen zij talrijke giften van edelen vooral van de familie van Hoachbrouck, die tot eind de 18de eeuw de Theresianen financieel hielpen90.

Blijkbaar was dit echter niet voldoende en deden de religieuzen verder beroep op wereldse weldoeners. In 1671 schonk bij notariële akte Beatrix van der My, echtgenote van Gerard van Vilsteren, heer van Laarne, ter Strate, enz. vier jaarlijkse renten ten bedrage van 75, 41, 40 en 25 pond grootte91.

In 1677-1678 werd achter het klooster in de Theresianenstraat een waterloop

287

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 288

gegraven92.

Op 16 november 1684 wijdde bisschop Albert de Hornes de nieuwe kerk in.

Al vlug kreeg het klooster de naam van Spaans klooster. Haerens meent dat deze naam verwijst naar de eerste zusters waarbij enkele Spaanse dames waren93. Wij kunnen deze mening niet delen daar deze orde ook in andere steden de naam kreeg van Spaanse of Theresiaanse Karmelietessen94. Deze benaming verwijst eerder naar de herkomst van deze orde, nl. naar het Iberisch schiereiland, dan naar de eerste religieuzen van dit klooster.

Daarnaast werd het ook als klooster des Discalsiatersen en Ongeschoeide Karmelietessen vermeld. Verder werd de orde ook Theresianen genoemd.

Door de betwisting van de Spaanse erfenis door de grootmachten van Europa viel Gent in de 18de eeuw eerst in de handen van de Fransen (1700-1706), daarna van de Engelsen (1706-1708) om daarna opnieuw door de Fransen te worden ingenomen.

In 1713 kwam er een einde aan het oorlogsgeweld en de Zuidelijke Nederlanden werden toegewezen aan Oostenrijk. Het was pas met het verdrag van Aken (1748) en het terugtrekken van de Fransen dat de vrede terug kwam.

De centralisatiepolitiek onder Maria Theresia ontnam de laatste restanten van de stedelijke juridische zelfstandigheid en autonomie. Het water- en wegennet verbeterde en achter het klooster van de Theresianen werd de Coupure gegraven, de weg naar de zee werd opnieuw mogelijk.

Nieuwe rijken, de handelaars, in de ban van de rede en van het recht om alle domeinen van de kennis aan vrije discussie en kritiek te onderwerpen, pasten in de sfeer van de verlichte geest van Maria-Theresia en Jozef II. Onder hun invloed verzwakte de godsdienstzin en verboden publicaties werden massaal uit het buitenland in de Zuidelijke Nederlanden verspreid. De antiklerikale intellectuele burgerij waardeerde de godsdienst als moderator in de maatschappij. Na 1780 kenden – ook te Gent – enkele loges een heropleving en kwamen er zelfs nieuwe tot stand. In deze optiek moeten we dan ook het decreet plaatsen van de keizer.

Vlaanderen had tijdens de 18de eeuw veel te lijden gehad van de herhaaldelijke invallen van de Franse troepen, een grote economische crisis met de stagnatie van handel en nijverheid, nationale rampen en hongersnood, besmettelijke ziekten: het hele land was verwoest geworden, ontvolkt en verarmd.

De Oostenrijkse vorsten waren niet antiklerikaal, maar de Kerk moest een plaats vinden en een middel worden binnen hun centralisatiepolitiek. De Kerk was eveneens nog een stille getuige van het vroegere feodale stelsel en moest daarom volgens de keizer hervormd worden.

Jozef II wilde daarom de theologische studies regelen, de liturgische rituelen bepalen en oordelen over geloof en zeden. Daarentegen moest de Kerk er voor

288

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 289

zorgen dat haar leden goede en nuttige staatsburgers waren. In deze utilitaire geest werd gesteld dat instellingen die niet direct en tastbaar hun nut bewezen voor het welzijn van de staatsburger overbodig waren. Orden die zich niet bezighielden met ziekenzorg, onderwijs of pastorale werking werden als gemeenschapsparasieten beschouwd en daarom ook bestempeld als onnuttig en overbodig.

Enkele kleine pesterijen gingen onder het bewind van Maria Theresia vooraf.

Mogelijks was men reeds in 1752 bezig met de vraagstelling in verband met niet-maatschappelijke functionele kloosters. In die optiek past de vraag naar het opstellen van een lijst van religieuzen uit Frankrijk die in het Gentse Theresianenklooster verbleven95. Of mogen we deze vraagstelling plaatsen binnen de betrekkingen en het conflict van Oostenrijk en Frankrijk?

18de eeuw: verlichting & afschaffing Het decreet van 10 september 1753 schafte de zgn. “dode hand� af, waardoor elke goederenverwerving door kloosters, hetzij door aankoop, schenking of erfenis, als onwettig werd verklaard indien ze niet vooraf door een koninklijke vergunning werd verleend. Deze goederen keerden dan automatisch terug naar hun vroegere bezitter. Ten voordele van de schatkist werd deze wet een paar jaar later verzacht, waardoor men de amortisatie toch kon bekomen mits een belastingsheffing op de goederen. Deze maatregelen konden geen vergelijk vinden met de wetten vervaardigd door keizer Jozef II. In 1780 trachtte Ferdinand Maria Prins van Lobkowitz (1772-1795) en pas bisschop van Gent96 in een brief aan de keizer om een loyalere benadering ten opzichte van de zgn. onnuttige orden. Hij verklaarde hierin dat het juist was dat de religieuzen geen gronden meer ontgonnen, maar dat hun bezittingen bijdroegen tot het welzijn van het volk en land. Een deel van de opbrengst komt altijd ten goede aan de behoeftigen.

Als reactie op de keizerlijke vooropstellingen in verband met de overtollige rijkdom, gebrek aan actieve caritas en losbandigheid van leven reageerde de bisschop in dezelfde brief, dat hij toegaf dat men in de kloosters geen massa’s heiligen meer aantrof van het gehalte van de grote hervormers, maar toch maakten veel religieuzen zich zeer verdienstelijk door de geestelijke bijstand die ze aan de gelovigen verleenden. Verder merkte de geestelijke vader op dat op dat ogenblik de religieuze levensstaat nuttig was voor de particulieren, voor de godsdienst en de staat, ook al waren de kloosters niet vrij van misbruiken. Hij voegde er aan toe dat het er alleen maar op aan kwam om de misbruiken uit te roeien97.

Maar het besluit van Jozef II stond reeds vast. Reeds was men begonnen met

289

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 290

het inventariseren van de kerkelijke goederen. Om te voorkomen dat men goederen zou overbrengen naar kloosters in het buitenland werd in het edict van 8 januari 1782 bepaald dat de religieuze orden in de Zuidelijke Nederlanden niet langer meer afhingen of samengingen met orden in de vreemde. Voor de Theresianen betekende dit dat zij niet langer meer contacten konden onderhouden met buitenlandse orden. Door het decreet van 3 april 1782 werd ook de autoriteit van de bisschop op de religieuze orden aan banden gelegd daar de geestelijke vader onderworpen werd aan het burgerlijk gezag.

Het was overduidelijk dat Jozef II besloten had om kloosterorden af te schaffen en de goederen in beslag te laten nemen. Samen met andere bisschoppen, kapittels, kastelnijen en steden richtte kort nadien Ferdinand Maria Prins van Lobkowitz een smeekbede naar de keizer dat ze met ontzetting en smart hadden vernomen dat de suppressie waarover geruchten liepen, ook werkelijk zou uitgevoerd worden98.

Niets kon nog baten Op 17 maart 1783 verscheen het decreet dat de opheffing van een reeks kloosters aankondigde, alsmede de oprichting van de zgn.

Religiekas voor het beheer van de kloostergoederen en de uitbetaling van de pensioenen aan de religieuzen der afgeschafte kloosters.

Bisschop Ferdinand Maria Prins van Lobkowitz trachtte de radeloze religieuzen enige morele steun en richtlijnen te geven, rekening houdend met hun zeer specifieke situatie. Met de jurisdictie van paus Pius VI verleende de bisschop hen allerlei faciliteiten.

1) Vanaf de dag dat de koninklijke commissaris u zal verplichten uw convent te verlaten, moogt ge het gewone priesterkleed dragen, zo nochtans dat ge onder uw kleed een schapulier draagt als teken van uw gelofte.

2) Ge moogt de mis opdragen volgens de ritus van het Romeins Missal, dit geldt eveneens voor het brevier, hoewel ge evengoed het brevier van de orde verder moogt gebruiken, alsmede het officie van O.-L.-Vrouw, van de overledenen, enz..

3) Wat het vleesderven betreft, moogt ge u schikken naar de kerkelijke wetgeving voor de mensen in de wereld.

4) Het dragen van het kleed van geitehaar dat ge gewoon zijt laat ik geheel over aan uw boeteijver.

5) We wensen dat ge de speciale boetedagen van uw orde in de mate van het mogelijke onderhoudt; dit geldt eveneens voor de beleving van de armoede.

6) Uw biechtvader moogt ge vrij kiezen, als hij maar de nodige jurisdictie heeft gekregen van zijn bisschop.

7) Voor het geval iemand onder u nog andere dispensaties nodig mocht heb-

290

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 291

ben, is het vandoen dat ge voor de uitdrijving een lijst opmaakt met uw respectieve verblijfplaats en de parochie waaronder ze resorteert.

Als laatste besloot de bisschop met de herinnering aan de drie kloostergeloften en een aansporing om zich niet volledig over te geven aan het lekenbestaan99.

Het Gentse Theresianenklooster werd – zoals talrijke religieuze instellingen – op 29 april 1783 afgeschaft “tot welzijn van godsdienst en volk”, daar de overheid besliste dat deze orde nutteloos en nadelig was100. Dit klooster werd toen bewoond door 17 nonnen en 3 lekenzusters. Deze religieuzen wisten dat ze van nu af aan vreemdelingen waren in hun eigen huis, dat ze weldra moesten verlaten. Ze gingen een onzekere toekomst tegemoet, daar het hun uitdrukkelijk verboden was toe te treden in een ander klooster.

Thesresianenklooster, Gent Theresianenstraat Teruggekeerd in de burgerwereld hingen zij af van de Religiekas. Indien ze onder eed bevestigden dat ze als burgers zouden gaan leven met aanduiding van hun nieuwe verblijfplaats, werd hen door de administratie van de Religiekas jaarlijks een pensioen toegekend. De kloosterbezittingen kwamen onder beheer van het Comité van de Religiekas te staan. Volgens de inboedelbeschrijving van 1783 bezaten de Theresianen de rijkste bibliotheek van alle Gentse vrouwenkloosters: 1.296 Vlaamse en 800 Franse boeken. Het klooster had toen een jaarlijks inkomen van 2.032 gulden aan grondgoederen en 746 gulden voortkomende uit renten.

Op 6 en 7 december 1784 werden de schilderijen uit het afgeschafte klooster, samen met deze uit de voormalige kloosters van Conceptionisten en Kartuizers geveild101. Dit betekende een voorlopig einde voor het Gentse Theresianenklooster.

Rudy van Elslande

291

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 292

NOTEN Deze religieuze gemeenschap behoorde tot de Karmelietenorde waarvan de eerste regel geschreven werd door Albert, patriarch van Jeruzalem. Deze regel werd in 1207 bekrachtigd door paus Innocentius IV. De gemeenschap zou teruggaan op de in 1155 door Berthold van Calabrië op de berg Karmel gestichte kloosterorde der Karmelieten, die verwees naar de vrome gemeenschap gesticht door de profeet Elias in de 9de eeuw voor Chr. Door de vervolgingen in Palestina werden de Karmelieten gedwongen zich te vestigen in Europa, waar de orde bijzonder snelle verspreiding kende. Ze worden gerekend tot de bedelorden.

2 Op 8-2-1614 werd hij door de aartshertogen Albrecht en Isabella verheven van heer tot graaf van Noyelles.

3 Dochter van Jan, heer van Befvre in Artesië en Adrianna de Jauche de Mastaing.

4 Anoniem, Eleonora van Sint-Bernardus Stichteres van de Karmel van Mechelen en van Gent (1579-1639), Instrumenta Historica Carmelitana, Gent 1999, blz. 44-47.

5 In de loop der tijd versoepelde deze strenge regel. Hiertegen kwam in de 16de eeuw een reactie en vooral door de in 1515 in Avila geboren H. Theresia. In 1562 begon zij deze orde te hervormen met oog op de herinvoering van de oorspronkelijke regel.

In 1593, ten gevolge van de hervorming van o.a. Theresa van Avila en Johannes van het Kruis, splitste de orde zich in ongeschoeide en geschoeide Karmelieten.

Deze hervormde Karmelietessen of Diskaltessen, die overwegend slotzusters zijn, noemt in onze gewesten Theresianen.

6 De eerste stichting in de Spaanse Nederlanden was die te Brussel en dateert van 1614. H. Vlieghe, Gerard Seghers Het visioen van de H. Theresia van Avila, in: Cat. tent Luister van Spanje en de Belgische steden 1500-1700, dl. II, Brussel, Paleis voor Schone Kunsten 25-9/2212-1985, blz. 570-571.

7 Cfr. R. van Elslande, De geschiedenis van de Vijt-Borluutfundatie en het Lam Gods, in: Ghendtsche Tydinghen, 16de jg., 1987, 145-148.

8 J. Decavele, Gent apologie van een rebelse stad, Antwerpen 1989, blz. 129.

9 G. De Munck, Triest (1621-1657), zevende bisschop van Gent, in: Collationes gandavenses, dl. XIV, 1927, blz. 90-95, 135-139; dl. XV, 1928, blz. 42-49; A.C. Deschevel, Triest Antoine, in Biographie Nationale, dl XXV, 1929-1932, kol. 614-624; R. Mathijs, Iconographie van bisschop Triest met biografische aanteekeningen, 1939.

10 Gent, Archief Theresianen, Akte van Antoon Triest dd. 28-5-1622.

11 Ferdinand de Sainte Thérèse, Ménologe du carmel, Vies des Saints, Bienheureux, Vénérables, serviteurs de Dieu et personnages illustres par leur piété, de l’Ordre de Notre-Dame du MontCarmel depuis son origine jusqu’à nos jours, 3de dl., Rijsel-Brugge-Parijs 1879, blz. 376.

12 Gent, Archief Theresianen, Ms. Patent 8-9-1622.

13 Over de geboortedatum is men het niet volledig eens. Sommigen menen dat ze het levenslicht zag op 24 maart 1577, zoals L. de Sainte-Thérèse, Abrégé de l’establissement des carmelites de France, 1ste dl. Paris 1666, f° 95; Bertold-Ignace de Sainte-Anne, Anne de Jésus et les constitutions des carmélites déchaussées, 2de dl., Brussel 1874, blz. 299; Ferdinand de SainteThérèse, Ménologe du Carmel, Vies des Saints, Bienheureux, Vénérables, serviteurs de Dieu et personnages illustres par leur piété, de l’Ordre de Notre-Dame du Mont-Carmel depuis son origine jusqu’à nos jours, 1ste dl., Rijsel-Brugge-Parijs 1879, blz. 329; anderen menen de geboortedatum te moeten plaatsen op 24 maart 1579, cfr. Lydwine, Vie de notre Vénérable Mère Leonore de Saint Bernard, z.d., f°.1, Gent Archief Theresianenklooster; P., La vie de la vénérable Mère Leonore de Saint Bernard fondatrice des Carmelittes Déchaussées des Couvents de Malines et de Gand, 1693, f°2v, Antwerpen, Archief Karmelietessen.

1

292

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 293

14 Anoniem, Eleonora van Sint Bernardus Stichteres van de Karmel van Mechelen en van Gent (1579-1639), in: Instrumenta Historica Carmelitana, Gent 1999, blz. 11-13.

15 Theresia van Jezus, Francisca Rivart (°Maubeuge 1610, † Gent 23-11-1634), fa. Jacobus & Adriana le Clercq.

16 Catharina van Sint-Elia, Van der Hagen (°Gent 1587, † Gent14-12-1677), fa. Pieter & Maria Van Belle; P. Serouet, Jean de Bréfigny (1556-1634), Aux origines du Carmel de France, de Belgique et du Congo, Leuven 1974, blz. 234, noot 2.

17 Angelica van de Heilige Geest, Catharina de Battings (°Emden-Friesland 1593, † Gent 2110-1650), fa. Petrus de Visquer & Catharina de Battings; Gent Archief Theresianen Livre des professions et Nécrologe: onderpriorin te Gent in 1631,1637 en 1639.

18 Theresia van St.-Jozef, Adrienne Suys (°Mechelen, † 16-2-1655), fa. Daniël, heer van Laar & Catharina Quarré; Gent, Archief Theresianen, Livre des professions et Nécrologe: onderpriorin te Gent 1622-1628.

19 Agatha van Sint-Franciscus, Agatha de Lange (° Luik, † Mechelen 2-3-1677), fa. Jean & Marie Noe; ibidem.

20 Francesca van Moeder Gods, Francesca de Hertoghe (° Gent 1593, † Brugge 21-11-1645), fa.

Mark & Lucia Tenaghel; M. Bouix, Leven van de venerabele moeder Anna van den H. Bartholomeus, z.d., blz. 305.

21 Gent, Stadsarchief, Rekwesten 1622-23, f° 232v°.

22 Gent, Stadsarchief, Rekwesten 1622-23, f°232 v°.

23 “Betaelt mevrauwe Eleonora de S.Beernard, prieuse vande Carmelyten, ghecommen zynde met eenighe van haere religieusen binnen deser stede omme alhier te funderen een cloostre vande selve ordre, de somme van VIII lib. VI s. VIII gr. Hemlieden ghejondt van weghen deser stede thaerlieder willecomme”; Gent, Stadsarchief, Stadsrekeningen 1622-23, f° 194v°.

24 Gent, Stadsarchief, Theresianen 533 nr. 108; XXX nr. 483.

In een brief aan Chifflet dd. 7-12-1634 schreef Eleonora dat ze op de vooravond van O.-L.Vrouw van maart 1635 (= 24 maart, feest van de Annunciatie) 56 jaar werd waardoor men de geboortedatum mag plaatsen op 24 maart 1579; Besançon, Bibiothèque Municipale, Ms. Chifflet ,109, f° 141v.

25 De lijsten van de nieuwe magistraten dienden jaarlijks eerst aan de goedkeuring van de Gentse bisschop te worden voorgelegd.

26 “Compareerde jn personne dheer Thomas Heylinck, fs. Mr Reynaerts, secretaris van schepenen voorn(oem)t, de welkcke kende, lijde ende verclaerde wel ende duechdelick vercocht thebbene… an mevouwe Leonore de Sancto Bernard, prieuse van den Carmelieten cloostere binnen deser stede van Ghendt, ende ten behoude vanden zelven couvente, twee syne huysinghen ende erfven…met alle huerlieder appendentien ende dependentien…jn de Gulden strate, achter uytcommende jnden Hautbriel, an deen zyde streckende tvoornomde couvent…” Gent, Stadsarchief, Staten van Goed 1622-1623, f° 164.

27 In Gent waren er in die periode verschillende straten die de naam Guldestraat droegen. In de eerste plaats hebben we de huidige Wijze Manstraat, die daarnaast ook nog aangeduid werd met Oude Vlasmarkt; cf. F. Verstraete, De Gentse St.-Jacobsparochie, dl. 1 (1100-1500) Gent 1976, blz. 279; De Potter, o.c., dl.VI, blz. 391. Een andere Guldenstraat, later de Seminariestraat, verdween door de aanleg van het St.-Baafsplein; M.Gysseling, o.c., blz. 46-47.

28 C.-L. Diericx, Constinuation des mémoires sur la ville de Gand, Gent 1815.

29 Gent, Stadsarchief, Staten van Goed, 1622-1623, f° 164 v°.

30 J.J. Steyaert, Volledige beschryving van Gent of geschiedkundige beschouwing van deze stad en hare bewooners,…, Gent 1857, blz. 213-214.

31 Het foncier Ouwegem had Nicolaas Triest geërfd van zijn moeder Maria van Royen († 1595).

Zijn vader Philips Triest (†1601) droeg reeds de titel van de heer van Ouwegem, hij was her-

293

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 294

haaldelijk schepen (1584, 1586, 1587, 1588, 1590, 1591, 1592, 1593) en burgemeester (1594, 1595) van Gent; Gent, Stadsarchief, Familiepapieren: familie Triest.

32 Nicolaas Triest was schepen van gedeele in 1605, 1608, schepen van keure in 1607, 1610, 1627 en burgemeester van Gent in 1616, 1620, 1621, 1626, 1639; Memorieboek van der stad Ghendt van ‘tjaer 1301 tot 1793, dl. III, Gent z.d., blz. 136, -138, 140, 142, 150, 156, 164, 165, 168; A. Heins, Gand sa vie et ses institutions, Gent 1912-1915, blz. 295-8.

33 Memorieboek van der stad Ghendt van ‘tjaer 1301 tot 1793, dl. III, Gent z.d., blz.154-160; ook graaf Hughe de Noyelle werd regelmatig aangesteld als commissaris van 1625; ibidem, blz.

162-3.

34 Nicolaas van de Ontvangenis (Medina del Campo-Spanje, † Rome 11-11-1640); Ferdinand de Sainte Thérèse, Ménologe du carmel, Vies des Saints, Bienheureux, Vénérables, serviteurs de Dieu et personnages illustres par leur piété, de l’Ordre de Notre-Dame du Mont-Carmel depuis son origine jusqu’à nos jours, 3de dl., Rijsel-Brugge-Parijs 1879, blz. 229.

35 Pater Pierre Marchant heeft Eleonora in de Karmel van Gent met raad en daad bijgestaan tot aan haar dood; Gent Archief Theresianen Témoignage sur la vie et les vertus de la vénérable mère Léonore de St.-Bernard déposé par le rev. Père Marchand, Gand le 1° d’avril 1641.

36 Don Gaspard de Valdez, heer van Herdersem en van Rotselaar, ridder van de Sint-Jacobsorde, gehuwd met Maria de Aranda, fa. Lodewijk, vrouw van Fraisneau.

37 Hij was gehuwd met Catharina Justicia. Later trad zijn dochter Catharina binnen in de Gentse Karmel, waar ze op 4-10-1630 professie aflegde; Gent, Archief Theresianenklooster, Livre des professions et Nécrologe 1630.

38 Uit die periode is tevens een miraculeuze gebeurtenis tot ons overgeleverd. Nadat midden in de nacht het klokje klepte werden soldaten uitgezonden, die enkele mannen met geweld uit de omgeving van het klooster moesten verwijderen. Nadat men de volgende dag de zusters verwittigde van het gebeuren bleek dat niemand aan het klokje had getrokken en ook dat niemand het had horen luiden. Deze goddelijke tussenkomst was een troost voor de zusters.

39 Later zal men verder beroep doen op Jezuïeten voor stadsversieringen, o.m. voor de Blijde Intrede in 1635 van kardinaalinfant Ferdinand te Gent; G. Van Doorne- M. Dolders. Het Jezuïetencollege een financiële strop voor de stad, in: 400 jaar Jezuïetencollege te Gent, Brussel 1992, blz. 35-6.

40 J. De Cavele o.c. maakt melding van zes adellijke dames uit haar eigen hofhouding die geprofest werden.

41 Bij de Blijde Intrede werd door deze personaliteiten de vorst begroet, waarna in een stoet de soeverein door de straten van Gent werd geleid, W. Waterschoot, Vorstelijke intochten 15771584, in: Het eind van een rebelse droom Opstellen over het calvinistisch bewind te Gent (1577-1584) en de terugkeer van de stad onder de gehoorzaamheid van de koning van Spanje (17 september 1584), Gent 1984, blz. 113-124.

42 Deseyn G., Gids voor oud Gent, Antwerpen 1984, blz. 31.

43 “Betaelt an myn illme heere den Cardinael de la Cueva, ghecommen synde binnen deser stede met haere hoocheyt gheduerende de maent van IXbre XVIeXXIII, de somme van XL lib.

Gr. over de redemptie van een stick wyns, syne illme Srie ghepresenteert van weghen deser stede…

Betaelt ande illme Srie den nuncius van syn heylicheyt, de somme van XL lib. Gr. (alsvoren).

Betaelt an myn Ed. heere myn heere den marquis Spinola de somme van XI lib. XIII s. IIII gr.

Over de redemptie van een ander stick wyns, syn Ex(ellen)ce ghepresenteert van weghen deser stede ten jnnecommen met haere voorn. Hoocheyt tot tleeden van drye van haere joncvrauwen jnt cloostere vande Carmelinen, up den XXI van de voors. Maent van Novembre..

Betaelt an zyne Ex(ellen)ce den hertoghe van Aerschot (alsvoren).

Betaelt an myn heere den Prince van Gavre, grave van Egmont (alsvoren). (Idem aen den graaf

294

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 295

van Salazer).

Betaelt de lacqueien vande voors. Haere hoocheyt XXXIII s. III gr. ende ande hallebardiers oock XXXIII s. IIII gr. ende ande trompetters van de selve haere hoocheyt II lib. gr…

Idem aan de trompetters van den markies Spinola en aan de twee trompetters van den graaf van Salazar, generaal van de Cavallerie”; Gent, Stadsarchief, Stadsrekeningen 1623-1624 reg.

400/135, f° 193.

44 In 1586-7 bood de kunstenaar aan het stadsbestuur een bundel aquarellen aan die een beeld gaven van de versieringen die hij ontworpen had ter gelegenheid van deze Blijde Intrede; R. De Herdt – J. Vannieuwenhuyse, Historie op perkament Op zoek naar het verleden in het Gentse stadsarchief, Gent 1988, blz. 131.

45 Gent, Stadsarchief, Atlas Goetghebuer; W. Waterschoot, o.c., blz. 115.

46 A. Lottin, Spanje en de Zuidelijke Nederlanden: twee eeuwen gemeenschappelijke geschiedenis, in: Cat. tent. Luister van Spanje en de Belgische steden 1500-1700 Europalia 85 Espana, Brussel Paleis voor Schone Kunsten 25-9/22-12-1985, blz. 81.

47 Cat. tent. Het Gulden Vlies Vijf eeuwen kunst en geschiedenis, Brugge Groeningemuseum 14-7/30-9-1962, blz. 218-220.

48 De overgave van Breda werd vereeuwigd door de beroemde Spaanse schilder Velasquez (thans: Madrid, Prado).

49 Cat. tent. Het Gulden Vlies Vijf eeuwen kunst en geschiedenis, Brugge Groeningemuseum 14-7/30-9-1962, blz. 43.

50 In 1527 kreeg het Land van Aarschot de rang van hertogdom; L. Liekens, Geschiedenis van het oude graafschap, de stad en de parochie, den lande en hertogdomme van Aarschot, 1926.

51 Cat. tent. Het Gulden Vlies Vijf eeuwen kunst en geschiedenis, Brugge Groeningemuseum 14-7/30-9-1962, blz. 223.

52 Ibidem blz. 44.

53 Gent, Stadsarchief, Stadsrekeningen 1623-1624.

54 G. Van Doorne, “Stadsversieringen en Blijde Inkomsten, in: Vlaanderen, nr. 25, 1976, blz.

224-228.

55 Hij was hofpredikant van Filips III en van de aartshertogen Albrecht en Isabella sedert 1606.

In 1633 keerde hij naar zijn klooster in Salamanca terug, waar hij op 15-5-1637 overleed.

56 Pedro Arias Armendariz, Hilarius van St.-Aus (° Yar-Castilië, Brussel 20-4-1635); cfr.

Ferdinand de Sainte Therese, Ménologe du Carmel, Vies des Saints, Bienheureux, Vénérables, serviteurs de Dieu et personnages illustres par leur piété, de l’Ordre de Notre-Dame du MontCarmel depuis son origine jusqu’à nos jours, dl. I, Rijsel-Brugge-Rarijs 1897, blz. 367-368.

57 Gent, Archief Theresianen, Livre des professions et Nécrologe, 27-12-1624.

58 Gent, Archief Theresianen, Livre des professions et Nécrologe, 20-10-1627.

59 Hij stond een gedeelte van zijn huis te Brussel af als voorlopig klooster toen de Theresianen vanuit Frankrijk zich op 21 januari 1607 kwamen vestigen in de Nederlanden.

60 Gent, Archief Theresianen, Livre des professions et Nécrologe, 31-10-1627.

61 Gent, Archief Theresianen, Livre des professions et Nécrologe, 4-10-1630.

62 Brussel, Algemeen Rijksarchief, Papieren van de staat, dl. 468, f° 344, 350, 351, 364, 380.

63 Ferdinand van de H.Maria, Fernando Martinez (° San Ramon (Léon), † Rome 23-3-1631); cfr. Ferdinand de Sainte Therese, o.c., dl. II, blz. 272-274.

64 Brussel, Algemeen Rijksarchief, Papieren van de staat, dl. 468, f° 356, 390.

65 Ibidem, vol. 469, f° 3, 5, 7, 8, 11, 14.

66 Gent, Archief Theresianen, Livre des professions et Nécrologe, 8-2-1632.

67 Gent, Archief Theresianen, Livre des professions et Nécrologe, 6-1-1633.

68 Besançon, Bibliothèque Municipale, Ms. Chifflet 109, f°. 113-113v: brief van 20 september 1634 aan Chifflet.

295

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 296

Johannes van de Moeder Gods, de Ribera (° Madrid, + Brussel 3-7-1673); cfr. Ferdinand de Sainte Therese, o.c., dl. II, blz. 233-234.

70 Aganthange van Jezus-Maria, Augustinus de Spinola (° Genua 1580, † Genua 18-6-1641); cfr.

Ferdinand de Sainte Therese, o.c., dl. II, blz. 172.

71 Besançon, Bibliothèque Municipale, Ms. Chifflet 109, f°. 83.

72 Gent, Archief Theresianen, Livre des professions et Nécrologe, 11-5-1636.

73 Ibidem, f° 335-335 v° (brief van 7-12-1637).

74 Gent, Provinciaal archief Karmelieten Discalsen, Pater Cyrillus van de H.Augustinus, Liber Fundationum 1698-1747, f° 155.

75 A. Sanderus, Flandria Illustrata sive descriptio Comitatus istius per totum terrarum orbem celeberrimi, Keulen 1641, dl. I, blz. 329.

76 Nog steeds noemt men deze plaats Ekkergem.

77 Gent, Bijlokemuseum voor Oudheidkunde inv. Nr. 681; A. De Schrijver, Catalogus van de schilderijen, Gent 1972, blz. 212, nr. 171; O.l.v. J. Decavele, Gent apologie van een rebelse stad, Antwerpen 1989, blz.140. Van dit werk kennen we ook een kopie in aquarel uitgevoerd door Jean-Baptist De Noter die bewaard wordt in het Gentse Stadsarchief, Atlas Goetghebuer, doos 90, map 156; Anoniem, Verslag bestuur, Gent 1951, blz. 316; J. Wennepeninckx, Rond het graven van de Coupure te Gent, in: Handelingen van de Maatschappij voor Geschied- en Oudheidkunde te Gent, 1956, blz.126.

78 Gent, Stadsarchief, Theresianen 533 nr. 108; XXX nr. 483.

79 “…huus in dhoelstrate up den houc van den Acherstraetkine…”; Gent, stadsarchief, Jaarregister 1432-1433,f° 6 v° 80 “…huus.. in de Hoelstrate up den houc van der Ackersteghe;” Gent, stadsarchief, Jaarregister 1461-1462, f°36.

81 Gent, Stadsarchief, Jaarregister 1408-1409, f) 44 v° (huis gelegen in de Holstraat met een boomgaard aan het Vulsteegskin palend, naast het gasthuis); Gent, Stadsarchief, Wezenboek 1412-1413, f°.54 v°.

82 Gent, Stadsarchief, Theresianen 533 nr. 108; XXX nr. 483.

83 Bouwen door de eeuwen heen, Stad Gent 4 nb Zuid-West, Brussel 1979, blz. 454.

84 Hugues de Noyelles had bij zijn eerste vrouw drie dochters: de hoger vermelde MariaPhilippina en Louise en ook Marguerite die huwde met Lancelot Schets († 1664), graaf van Grobbendock, baron van Wesenmaal, heer van Tilburg, Heist, …, maarschalk van Brabant en gouverneur kapitein-generaal van Limburg; J.S.F.J.L. de Herckenrode, Nobilaire des Pays-Bas et du Comté de Bourgogne, dl. III, Gent 1870, blz.1458-1461.

85 J. De Cavele, Gent apologie van een rebelse stad, Antwerpen 1989, blz.128-129.

86 Gent, Stadsarchief, Stadsrekening 1643-1644, f° 161.

87 Na de fundering te Gent stichtte ze in 1626 de Karmel te Brugge en werd er de eerste priorin. In 1627 was ze medestichtster van de Karmel te Luik. In 1631 keerde ze terug naar de Karmel van haar geboortestad Gent; P. Serouet, Jean de Bréfigny (1556-1634), Aux origines du Carmel de France, de Belgique et du Congo, Leuven 1974, blz. 234, noot 2.

88 Theresia van St.-Jozef werd in 1646 gekozen als priorin te Luik. In 1649 keerde ze terug naar de Karmel van haar geboortestad Mechelen, waar ze op 16-2-1665 overleed (cfr. Supra).

89 Zuster Clara van Jezus (Clara Cornelio) was reeds overleden op 22-12-1627. Zuster Francesca van Moeder Gods (Francesca de Hertoghe) had reeds in 1626 haar geboortestad Gent verlaten om in Brugge de Karmel op te richten, waar ze op 21-11-1645 overleed.

90 Gent, Stadsarchief, Theresianen 533 nr. 108; XXX nr. 483.

91 Gent, Stadsarchief, Notariële akten, f° 348, nr. 392.

92 Gent, Stadsarchief, Stadswerken, oorkonde 22 april 1678.

93 K. Haerens, Oude straatnamen van Gent, Gent 1982, blz. 96-97.

69

296

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 297

A. Lottin, o.c., blz. 158.

De priorin vermeldde dat zich geen Franse Theresianen in het klooster bevonden. Wel bevonden zich onder hun eigen zusters Theresianen die geboren waren in Frans-Vlaanderen, zoals Marie Claire Fremaut, zuster Agnes van Jezus uit Duinkerque en Madeleine Dassonville lekenzuster Anna Genoveva van de H. Magdalena uit Noyelles-Rijsel: Gent, Stadsarchief, Theresianen 533 nr. 108; XXX nr. 483.

96 O.l.v. M. Cloet, Het bisdom Gent (1559-1991), Vier eeuwen geschiedenis, Gent 1991, blz.

121-128.

97 R. Weemaes, Een convent ende gasthuys vander ordene van Sinte willemme‌De Wilhelmieten te Beveren 1461-1784, Beveren 1984, blz. 189.

98 P.F.X. De Ram, Synodicon Belgicum, IIII dl., Episcopatus Gandavensis, z.d., blz. 431.

99 Gent, Rijksarchief, Bisdom en St.-Baafs, nr. B 4690, vertaald door R. Weemaes, o.c., blz.193.

100 H. Collumbien, Gentse memoriedagen 28-29 april, in: Ghendtsche Tydinghen, 29ste jg.

2000, nr. 2, blz.114.

101 Gazette van Gend, 2 december 1784; E. Duverger, Filips Spruyt en zijn inventaris van kunstwerken in openbaar en privaatbezit te Gent (ca. 1789-1791), in: Gentse Bijdragen tot de Kunstgeschiedenis en Oudheidkunde, dl. XIX (1961-1966), blz. 156.

94 95

297

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 298

INVENTAIRE ARCHÉOLOGIQUE - FICHE N° 145 Op 30 december 1899 stelde Victor Van der Haeghen in de rubriek “Drukken - Bibliotheek van de Stad en van de Universiteit - XVIe eeuw” in het Frans een fiche op over

De Maniliaanse drukken De naam Manilius komt voor in de annalen van de Gentse typografie van 1548 tot 1710. Het hoofd van de familie, Cornelius Manilius, werd in Brugge geboren, zoals hij het zelf zegt: van Brugghe, wonachtich te Ghend. Men denkt dat zijn ware naam De Man was. Cornelius Manilius, die zijn kunst uitoefende in Gent van 1548 tot 1558, was gezworen drukker en aanvaard door de Keizer, wanneer Josse Lambrecht, bij een akte van 17 april 1548 (na Pasen), hem zijn kelder en zijn drukkerij met al de drukpersen en letters en al wat nodig is om er gebruik van te maken, in huur gaf.

Manilius kwam aldus aan het hoofd van een bedrijf dat zijns gelijke niet had in Gent, het atelier van Pieter de Keyser produceerde niet meer, en de andere eigentijdse uitgevers, Victor de Dayn, Erasmus Vereecke en Robert Guallerot drukten om zo te zeggen niets meer in hun eigen atelier.

Maar de overeenkomst tussen Lambrecht en Manilius werd na korte tijd verbroken. Reeds op het einde van het jaar 1549 verscheen er een werk van Manilius, met als adres Schelstrate, en van zijn kant herbegon Lambrecht te drukken voor eigen rekening in zijn atelier op de Hoogpoort.

298

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 299

Rond 1558 vestigde onze drukker zich nabij de St-Niklaaskerk, in het mooi en groot huis met gotische gevel dat vóór 1540 had toebehoord aan de corporatie van de metsers (in ‘t metsers huus achter sente Nicolaskerke).

Cornelius Manilius werd gerekend bij de Vlaamse dichters. Schrijvend in de trant van de rederijkers van zijn tijd, behaalde hij een zeker succes. Volgens Sanders zou hij de auteur zijn van het Vlaams drama: De Dood. Hij schreef ook in het Latijn.

Als verdienstelijke typografische kunstenaar zette hij de goede traditie van Lambrecht verder door te drukken met zorg, netheid en correctheid.

Er zijn acht-en-twintig drukken van hem bekend.

Hij was de eerste die in Gent, in 1556, een werk van Virgilius publiceerde, in twee delen (het eerste 815 pp, het tweede 816 pp.): visum est expedire ut cum in duas omnino scindamus partes, liever dan het formaat te vergroten.

Hij had voor deviezen de volgende gezegdes aangenomen: Pax optima rerum quas homini novisse datum est. - Pax unatriumphis innumeris potior - Paeys is goedt.

Zijn op vorige bladzijde afgebeeld typografisch merkteken op originele grootte, getuigt van een zekere elegantie: twee jonge meisjes, het ene de deugdzaamheid voorstellend, het andere, Calliope, muze van de epische dichtkunst en van de welsprekendhied, houden een met gebladerte bekroonde helm onder een bijenzwerm.

Cf. F. Vander Haeghen, Bibliographie gantoise, t.I. - Biographie nationale, t. XIII, col.332-334 (art. van V. vander Haeghen.

299

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 300

DE ZUIDSTATIE VERTREKT... EEN PARK ONTSTAAT DEEL 2 1931 - 1935 Voor u verzameld uit 31.600 edities van de “Gazette van Gent”.

15 februari 1931 In de zitting van 25 juni 1928 heeft de gemeenteraad de overeenkomst goedgekeurd betreffende de kosteloze overgave door de staat aan de stad Gent van de beschikbare gronden die voortkomen van het afschaffen van de Zuidstatie.

Het gemeentebestuur is gebonden het door de dienst van posterijen, telegraaf en telefoon gebruikte gebouw te behouden, alsmede de lokalen die de N.M.B.S. zal nodig achten voor de dienst van bestelgoed, tenware de stad Gent in overleg met de betrokken diensten gelijkwaardige lokalen in de stadswijk ter beschikking zou stellen.

Na raadpleging van de heren bouwkundigen Van de Voorde en Valentijn Vaerwyck, gelast met het opmaken van de algemene plans, heeft het schepencollege het geraadzaam gevonden en zelfs voordeliger geoordeeld, nieuwe gebouwen op te richten die onder oogpunt van bouwtrant en karakter zullen overeenstemmen en zodoende één geheel uitmaken met al de andere op te richten aanpalende gebouwen.

Binnen weinige dagen zal men aan de nieuwe post beginnen. Men is op die plaats thans nog bezig de grondvesten van de vroegere schouw en de telefoontoren af te breken. Vooraan komt een hekken, zodat de eigenlijke post nog een drietal meter achter de boulevard begint.

De commissie van openbare werken vergaderde bij hoogdringendheid om op haar beurt advies te geven over de plans. Na drukke besprekingen en zekere bemerkingen gemaakt te hebben ging de commissie akkoord met het voorstel van de heer burgemeester, dat het wenselijk was het algemeen plan te gaan bezichtigen in de burelen van de bouwkundigen, om zo een beter oordeel te kunnen vellen.

De volgende zitting heeft aanleiding gegeven tot ernstige bemerkingen vanwege de commissieleden. Eén der voornaamste punten liep over het aan te nemen stelsel der grondvesten van het Zuiderpaleis in kwestie. De verschillende peilingen welke door de bouwkundigen werden bevolen hebben aangeduid dat de vaste bodem zich op ongeveer negen meter onder de begane grond bevindt. In die voorwaarden hebben de bouwkundigen menen te moeten besluiten tot het benutten van het bijzonder stelsel Franqui, met funderingen 300

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 301

van betonpalen waarop dwarse en langse balken in gewapend beton ingewerkt worden. Dit bijzonder werk zou deel uitmaken van een afzonderlijke onderneming.

Verder hebben de leden de algemene plans kunnen bezichtigen van het gebouwencomplex dat moet worden opgericht tussen de Graaf van Vlaanderen- en de Wilsonplaats en op een zeer aanschouwelijke wijze in de burelen van de bouwkundigen werden tentoongesteld. Dit geheel bestaat uit drie delen: 1 - Een grote feestzaal met een oppervlakte van ongeveer 2000 m2 die zal kunnen dienen als Handelsbeurs met afhankelijkheden, vergaderzalen, vestibules, secretariaat, portierswoning, kleedkamers, lavatories, enz. Een kleinere zaal van ongeveer 500 m2 kan er aan toegevoegd worden.

Deze zaal zal het middendeel van de op te richten gebouwen innemen en haar hoofdingang hebben langs de Wilsonplaats of de Graaf van Vlaanderenplaats, de dienstingangen niet meegerekend.

2 - De feestzaal zal omringd zijn door gebouwen die op de straat uitgeven en verscheidene verdiepingen tellen, bestemd om verhuurd te worden als openbare instellingen, garages voor automobielen, enz. De verdiepingen zullen bestaan uit burelen, lokalen voor maatschappijen en woonvertrekken.

Langs het Wilsonplein zullen de gebouwen 20 meter achteruit staan op de huidige voorgevel, zodat de openbare weg ongeveer 50 meter breedte bekomt.

Langs de Graaf van Vlaanderenplaats zal door de afbraak van het hoofdgebouw van de oude statie de aflijning gewijzigd worden, zodat men tussen de voorgevel van de nieuw op te richten en de bestaande gebouwen langs de overzijde een breedte zal verwezenlijken van 62 meter, wat nodig blijkt voor de toekomstige vereisten van het verkeer, het standnemen van automobielen, enz.

3 - De gebouwen voor post, telegraaf, telefoon en klein pakgoed zullen opgetrokken worden tegenover de Dierentuinlaan. Naar het zuiden toe, langs de kant van de esplanade, wordt voor de op te richten gebouwen geen bepaalde grens getrokken.

Het schijnt nochtans wenselijk een zekere symmetrie in acht te nemen met het oog op het uitzicht van de Graaf van Vlaanderenplaats en anderzijds om aan het gebouwencomplex geen al te grote afmetingen te geven. Deze inrichting zal niet onmiddellijk worden gebouwd.

301

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 302

Die inlichtingen werden door de bouwkundigen met de meeste bereidwilligheid verschaft en hebben aan de commissieleden de indruk gegeven dat het algemeen geschiktmakingsplan groots en breed opgevat is.

De uitvoering ervan zou trapsgewijze geschieden. Eerst en vooral de gebouwen voor post, telegraaf en telefoondiensten, waarvan de plans, het lastenboek en het bestek zijn opgemaakt en door de bevoegde commissie goedgekeurd.

De voorlopige raming bedraagt 1 109 186 frank.

Aangezien er voor het ogenblik in de bouwnijverheid veel beschikbare krachten zijn is het dus wenselijk die zoveel en zo spoedig mogelijk te zien gebruiken.

De volgende groep van uit te voeren werken zal het gedeelte omvatten van de gebouwen welke dienen opgericht te worden langs de kant van de Graaf van Vlaanderenplaats en de helft van de gebouwen tegenover de Wilsonplaats, over een breedte van 45 meter. Dan volgt de vervollediging van de voorgevels aan de Wilsonplaats, de voltrekking langs de Dierentuinlaan en uiteindelijk het beurslokaal en de feestzalen.

23 maart 1931 Kwaaddoeners hebben gedurende de nacht in de nieuw aangelegde hovingen van Gent-Zuid dertig jonge platanen afgebroken of doorgesneden.

Bovendien worden bijna dagelijks de aanplantingen beschadigd of steelt men er bloemen. Bewaken dient tot niets want de schurken wachten wel zich te laten zien zolang er politie in het zicht is. Overigens is de oppervlakte te groot.

Het publiek zou een grote dienst bewijzen met zelf de plichtigen aan te duiden.

29 mei 1931 De inhuldiging van het nieuwe speelplein aan Gent-Zuid tussen de Gustaaf Callierlaan en de Frère-Orbanlaan zal op zondag 31 mei geschieden, met de eerste proef van de internationale wedstrijd voor de Ideale Politiehond.

Deze wedstrijd wordt jaarlijks ingericht door de Hondenliefhebbersvereniging van Groot-Gent en bevat drie proeven, waarvan de eerste de ringwedstrijd is die de scholing uitmaakt, in het vooruitzicht van de praktijkwedstrijden op het terrein, de redding te water en het speuren, welke op 19 en 20 september te Sint-Denijs-Westrem zullen plaatshebben.

De U.C. Saint-Hubert heeft het kampioencertificaat aan deze belangrijke wedstrijd geschonken, om maar te zeggen hoe belangrijk hij is.

De ringwedstrijd van zondag begint om 8 uur ‘s morgens tot ‘s middags en

302

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 303

van 2 tot 7 uur. DrieĂŤntwintig van de beste honden van het land zullen elkander opvolgen. Tussen deze grote schare deelnemers zal men het werk kunnen zien van Carillon, de Mechelse schaper van onze Gentse sportman Geo Mys. De toegang is vrij en op het terrein zijn voor het publiek stoelen te bekomen.

7 juli 1931 Als gevolg van enkele klachten zal men beter licht brengen in de square aan Gent-Zuid. De technische diensten bestudeerden de middelen en zullen nieuwe elektrische lampen plaatsen, tot groot spijt van de lieve paartjes die misschien weinig met die verbeteringen gediend zullen zijn !...

9 juli 1931 De aanbesteding voor de afbraak van de grote hal van de gewezen Zuidstatie heeft plaatsgegrepen. Gisteren zijn werklieden begonnen aan het monteren van de afsluiting rond het oude gebouw. De werken zullen eerlang aanvangen.

31 juli 1931 Ten gevolge van de afbraak van de gewezen Zuidstatie zal het lokaal van de stempeldienst voor de werkelozen te rekenen van maandag 3 augustus aanstaande overgebracht worden naar de werkbeurs in de Hoogpoort. Het cliĂŤntele van Gent-Zuid zal zich best verdelen tussen genoemd lokaal en dat op de Zwijnaardsesteenweg.

4 oktober 1931 Het staatsbestuur heeft het voorstel geuit om een gedeelte van de gronden van de Zuidstatie te laten dienen voor een nieuwe veeartsenijschool.

Voortaan kan men de auto’s in het steeds drukker wordende straatverkeer ook op zekere plaatsen parkeren. Misschien kan wel een gedeelte van de gronden nabij de gewezen Zuidstatie daartoe ten dienste worden gesteld.

15 oktober 1931 Een grote hoek van de voormalige statie Gent-Zuid is reeds tot op de grond afgebroken en het houweel bijt maar verder in de dikke muren. Wat daarin steekt aan arduin is verbazend en het heeft er alle schijn van dat het gebouw destijds werd opgetrokken om de eeuwen te trotseren. Over zijn bestaan is 303

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 304

echter anders beslist.

Het zien van de puinhopen die in de vroegere middenhal zijn opgestapeld stemt veeleer treurig. Daar heerst een ongemene bedrijvigheid als in een grote steengroeve. De losgehakte blokken worden ter plaatse vervormd en samen met allerlei afval zullen ze naar elders verhuizen om opnieuw als bouwmateriaal dienst te doen.

9 november 1931 De afbraak van Gent-Zuid vordert goed. De onooglijke muur langs de kant van de Frère-Orbanlaan is neergehaald en zulks is ook het geval met de gebouwen. Alleen het gewezen huis van de statieoverste op de Frère-Orbanlaan trotseert nog de afbrekers. Het wordt als synagoge gebezigd door de Joodse kolonie van Gent.

Langs de kant van de Dierentuinlaan verrijst intussen het nieuwe postgebouw.

Afbreken en opbouwen, de gang van de wereld!

6 februari 1932 Gisteren heeft de beroemde bronnenzoeker priester Lambert op de terreinen van de gewezen Zuidstatie allerhande belangwekkende experimenten gedaan.

De priester-geleerde beweerde er twee ontdekt te hebben en heeft dan ook de plaats en de diepte aangewezen.

Een vijfhonderdtal nieuwsgierigen woonden met de grootste belangstelling de experimenten bij. Verscheidene personen stelden tot hun verbazing vast dat ook zij de gave van het bronnen aanwijzen bezaten.

Het merendeel van de toeschouwers was echter zeer sceptisch, maar priester Lambert staat rotsvast in zijn geloof wat betreft het bronnen zoeken.

13 februari 1932 Het nieuwe postgebouw Gent-Zuid staat onder dak. Het is 20 meter lang en 10 meter diep. Er zullen voor het publiek acht loketten zijn voor de post en twee voor de telegraafdienst. Het gebouw zal aan de staat verhuurd worden tegen 13 000 frank per jaar. De inwendige schikking en bemeubeling valt ten laste van de staat.

Maar daarmee is het lokaal nog niet geopend voor het publiek. Het schijnt dat er nog een half jaar zal verlopen. Dat heet dan bij de staat Time is money!

304

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 305

13 maart 1932 De heer burgemeester Vander Stegen heeft verklaard dat men aan de Zuidstatie met het begin van de lente de beplantingen gaat heraanvatten.

Het circus Sarrasani heeft aan het stadsbestuur de vergunning gevraagd om op het uiteinde van de gronden zijn tenten te mogen opslaan. Het is weinig waarschijnlijk dat de raad een gunstig advies zal uitbrengen, daar klachten te verwachten zijn vanwege de neringdoenden aan het Sint-Pietersplein.

6 april 1932 In de zitting van de gemeenteraad van 4 april hield de heer burgemeester een vertoog waaruit bleek dat de oprichting van het Zuiderpaleis in het gedrang komt.

“Het is genoeg bekend dat in het tijdperk van financiële crisis dat wij heden beleven, wij niet altijd zeker zijn geld geleend te krijgen zo het nodig mocht blijken. Indien de nijverheidscrisis blijft aanhouden of verergert en de armoede dieper ingrijpt moeten wij er op voorbereid zijn om aan dringende noodwendigheden het hoofd te kunnen bieden en tot het einde het uitbetalen van ons aandeel in de werklozensteun waarborgen. Zekere projecten moeten aldus worden uitgesteld.

Het oprichten van de gebouwen welke ontworpen zijn op de gronden van Gent-Zuid en waarvoor kredieten waren voorzien wordt verdaagd.

Om het dubbelzinnige gerucht dat in dat opzicht verspreid wordt beslist tegen te gaan, meen ik te moeten verklaren dat de gebouwen die wij in de eerste plaats zinnens waren op te trekken, in werkelijkheid geen uitgaven van weelde uitmaken. Het geldt enkel de uitbating van de gronden door het bouwen van renderende huizen, magazijnen, restaurants, burelen en woonvertrekken waarvan het verhuren de intrest moest verzorgen.

In de huidige omstandigheden echter moeten wij onze beschikbare fondsen onder de hand houden en is het geraadzamer betere tijden af te wachten.”

10 april 1932 Het park van de citadel is het voorwerp van een drukke werking en opkuis.

Doch het budget van de beplantingsdienst heeft het lot van alle posten van de gemeentelijke begroting ondergaan en de kredieten zijn met 10% verminderd geworden.

De heer De Wilde, bestuurder van de beplantingsdienst, zal ondanks die inkrimping aan nieuwe uitgaven moeten voldoen. Inderdaad heeft de stad 305

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 306

sedert verleden jaar de nieuwe last op zich genomen van het aanleggen en onderhouden van het Zuiderpark, dat binnen enkele jaren een zeer decoratief uitzicht aan het centrum van de stad zal geven.

De heer De Wilde is gelast geworden met het opmaken van een voorstel om de terreinen nabij de Wilsonplaats, waar de oprichting van het Zuiderpaleis naar later is verschoven, te veranderen in een park.

Deze studie is reeds een heel eind gevorderd, doch daar de tijd voor het planten van bomen voorbij is, zal men er zich waarschijnlijk toe bepalen alleen bloemen te zaaien op de plaats waar lieve perkjes weldra de hopen bouwmateriaal zullen vervangen welke voortkomen van de gewezen Zuidstatie.

4 juni 1932 De internationale kampstrijd voor gedresseerde honden aan Gent-Zuid voor de titel van Ideale Politiehond 1932 zal op zaterdag 4 en zondag 5 juni plaatshebben op het prachtig speelplein tussen de Gustaaf Callier- en FrèreOrbanlanen.

Het terrein zal volledig afgesloten zijn met materiaal dat door de maatschappij Shell aan de inrichters gratis ter beschikking werd gesteld. De toeschouwers worden verzocht geen honden mee te brengen.

3 juli 1932 Binnenkort zal het schutsel verdwijnen dat opgesteld werd gedurende de afbraak van de Zuidstatie. Men wacht nog op het afbreken van het oude postgebouw dat moet geschieden door de staatsdiensten.

Indien de werken niet vorderen zal men toch overgaan tot het vrijmaken van een groot gedeelte van de Wilsonplaats tegen de Gentse Feesten.

18 augustus 1932 Onbekende straatschenders hebben in de tuinen van de gewezen Zuidstatie geraniumstruiken vernield en aldaar veel schade aangericht. Een laakbare daad!

Is het niet teveel geĂŤist van onze nachtpolitie, hun aandacht te trekken op de bende nachtridders die, als zij de nachtkroegen rond de gewezen Zuidstatie verlaten, de planten van de hovingen vernielen door ze met hun wandelstokken af te maaien?

Nooit worden zij verontrust, noch voor de vandalenstreken noch voor de dagelijkse nachtrustverstoringen waaraan de bewoners graag een einde zien komen!

306

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 307

9 oktober 1932 Sedert vrijdagnamiddag is men aan Gent-Zuid begonnen aan de afbraak van de pallisade rond het nieuwe postgebouw. Het ziet er oprecht prachtig uit.

Nu mag men er ook eens aan denken de vuile schutting rond de vroegere woning van de statieoverste weg te ruimen. Het huis is al twee maanden afgebroken!

28 oktober 1932 Er komt verbetering op het terrein van de gewezen Zuidstatie. Het nieuwe postbureel aan de Dierentuinlaan staat kant en klaar in afwachting dat de diensten van post en telegraaf het in bezit zullen nemen. Het lokaal heeft een zeer koket uitzicht en van buitenaf lijkt het dat er zeer veel lucht en licht is.

Van het gewezen statiegebouw blijven alleen nog een paar stukken muur recht, terwijl het ter plaatse bewerken van de weggebroken arduinstenen toelaat heel wat gereed gemaakt materiaal te heroveren.

Het is te hopen dat alles nu vlug in orde zal komen. Enkel de barak van de verzendingsdienst vormt nog een lelijke vlek naast het splinternieuwe postgebouw.

6 november 1932 De handelaars, hotelhouders, uitbaters van koffiehuizen en grote lastenbetalers, allen bewoners van het kwartier der gewezen Zuidstatie, eisen dat het schutsel dat de afbraak van de oude statie afsluit, in de kortst mogelijke tijd verdwijnt.

De ontruimde grond moet dienen tot het samenstellen en ontbinden van de karnavalstoet en is een uitstekende standplaats voor auto’s en autocars, bijzonder in het vooruitzicht van de aanstaande FloraliÍn. Gedurende de gemeentefeesten zou er een foor kunnen opgericht worden.

De ondergetekenden dringen er op aan dat een gunstig gevolg zou gegeven worden aan dit billijk verzoek en hopen dat het kwartier van de gewezen Zuidstatie daardoor haar vroegere, onvrijwillig verloren gegane glorie terug bekomt.

Dat het schutsel op de Wilsonplaats nog niet weggenomen is komt volgens burgemeester Vander Stegen doordat de staat het afbreken van het oude postbureel niet heeft aangevangen. Toch zal de stad tegen nieuwjaar het grootste gedeelte van de gronden in orde laten brengen. De heer De Wilde zorgt voor een nieuw plan om er een fijne hof aan te leggen en de nieuwe laan zal een 307

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 308

asfaltbekleding krijgen.

In de loop van de komende lente zullen op een gedeelte van het speelplein zes tennis-courts worden aangelegd en een miniatuurgolfspel, één der modernste spelen. Er zullen ook nog bijzondere speelpleinen komen. Dit alles zal meer leven en beweging brengen in de wijk.

20 november 1932 De openingsvertoning van de cinema Capitole waarmee de Gentse bevolking zich sedert verscheidene weken bezig houdt, zal plaatshebben op vrijdag 25 november om 20 uur. De opbrengst zal in de kas van het Nationaal Werk der Oorlogsinvaliden worden gestort.

Het hoofdnummer van de voorstelling zal het weergeven zijn van de Franse film Clair de Lune (Maneschijn), gans in open lucht gedraaid en waarvan het Gentse publiek de eerste projectie in België zal te zien krijgen. Kinderen zijn niet toegelaten.

13 december 1932 In de zitting van de gemeenteraad hekelde de heer Minnaert, communist, het oprichten van speelpleinen op de oude gronden van de Zuidstatie. Op ironische manier vroeg hij of daar de werklozen misschien tennis zullen komen spelen.

De burgemeester gaf gepast als wederwoord dat de heer Minnaert vergeet dat het aanleggen van de speelpleinen aan de werklozen arbeid zal brengen en later de handel in het centrum zal bevoordelen.

19 december 1932 Zondagavond zijn twee mannen in de hovingen van de gewezen Zuidstatie op heterdaad verrast voor zedeloze feiten en naar het politiebureel gebracht.

25 december 1932 Met de verdwijning van de statie Gent-Zuid is in volle stad een onoverzienbare strook grond vrijgekomen waarover de stad naar goeddunken mag beschikken.

Nadat alle fantasieën zullen voltooid zijn, zuiderpaleizen opgetrokken, posten andere burelen gebouwd, uitgestrekte pleinen aangelegd, blijft nog plaats genoeg over om bijna zonder kosten een reeks speelpleinen in te richten zoals 308

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 309

dit rond Rotterdam en Amsterdam het geval is.

De toestand is bijzonder gunstig: hoe meer er zich aanbieden, hoe meer er kunnen gediend worden. Scholen, gestichten, turnverenigingen en kringen van allerlei aard mogen hun keuze doen. Zo is door het stadsbestuur een deel van de voormalige statiegrond voor een jaarlijkse som van 4000 frank verhuurd aan een groep stadsgenoten om daarop een zestal tennis- en miniatuurgolfpleinen in te richten.

Zal men dezelfde eisen stellen aan de kinderen van onze arbeiders? Er is een comiteit tot stand gekomen om de drankhuizen te helpen waarvan de grondvesten in de omgeving van Gent-Zuid aan het wankelen gaan. Het bekome hen wel!

Zal er geen groepje mensen van goede wil zijn om de hand te slaan aan een werk van algemeen nut, als tegengif voor de vele pogingen die thans worden aangewend om onze dierbare kroost naar geest, hart en ziel te bederven?

Zal het onze speelpleinen voor klein en groot, waarrond de laatste tijd in de pers zoveel drukte werd gemaakt, beter voor de wind gaan?

27 december 1932 In het nieuwe postkantoor aan de Dierentuinlaan is men begonnen de meubelen van het oude over te brengen, zodat het niet lang meer zal duren of de beambten zullen er hun intrek kunnen nemen. Zo zal men eindelijk de afbraak van de vroegere statiegebouwen kunnen bespoedigen en de afsluiting op het Wilsonplein doen wegnemen. Het wordt meer dan tijd!

11 januari 1933 De kolommen die vroeger aan de uitgang van de Zuidstatie stonden langs de kant van de Graaf van Vlaanderenplaats waar zich het eresalon bevond, zullen ter herinnering aan de gesloopte statie in de openbare tuin geplaatst worden tussen de verlenging van de Muinkdreef en de Benardstraat.

De tuinen zullen nog voor de opening van de FloraliĂŤn in orde worden gebracht. De asfaltering van de nieuwe laan wordt uitgesteld, daar de kosten op 700 000 frank zouden komen.

5 februari 1933 Op 3 maart (3-3-33!) zal het post- en telegraafkantoor “Gent 3� naar de nieuwe lokalen aan de Dierentuinlaan overgebracht worden.

Het nieuwe postgebouw is nu al in orde. Vanaf maandag zal men beginnen 309

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 310

met het afbreken van de oude gebouwen. De onderneming gaat voor 35 000 frank naar Van Kerckhove & Gilson uit Gent.

11 maart 1933 Eindelijk is men begonnen de houten afsluiting van de gewezen Zuidstatie af te breken langs de kant van de Wilsonplaats. Binnenkort zal men ook overgaan tot het verbreden van het voorplein. Het zal ongeveer 15 meter meer diepte krijgen en belegd worden met nieuwe kasseien. Later zullen de voetpaden voor de cinema’s Select en Oud-Gent verbreed worden.

Men zal ook beginnen met de aanleg van de tennis- en golfpleinen.

12 april 1933 Er wordt ijverig gewerkt op de vrijgekomen terreinen rond Gent-Zuid. De beplantingsdienst heeft schikkingen genomen opdat alles daar daags voor de Floraliën volledig in orde zou zijn.

30 mei 1933 De speelpleinen aan Gent-Zuid zijn bijna gereed. De tennisvelden langs de Frère-Orbanlaan worden fijn aangelegd. De miniatuurgolfs zijn vol smaak opgesteld en versierd met bloemen en rustieke beelden die aan alles een kunstig uitzicht geven. De pleinen zullen vanaf 5 juni voor het publiek geopend worden.

De heren Schepens en Chapman, eigenaars van de Tennis- en Golfspelen, kondigden de officiële inhuldiging van hun instellingen aan die zal plaatshebben op zaterdag 24 juni om 15 uur.

Van zodra de terreinen aan Gent-Zuid in orde zijn zal men er een lavatory oprichten.

26 juni 1933 Bij de inhuldiging van het tennisplein en het miniatuurgolfspel aan Gent-Zuid verwelkomden de heren Schepens en Chapman de genodigden, waaronder de heer Alfred Vander Stegen, burgemeester, Foele, gemeenteraadslid, Gorst, vice-consul van Engeland, enz.

Een receptie had plaats in het mooie drankhuis, waar door de heer Chapman een korte gelegenheidsrede werd gehouden, spiritueel beantwoord door de heer burgemeester. Deze feliciteerde vooral het initiatief van de onderneming 310

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 311

en had woorden van lof over de bouwkundige, de heer Chatlon van Oostende, die een keurig ensemble verwezenlijkte. De burgemeester onderlijnde in zijn rede vooral dat de uitbaters de moed niet mogen opgeven indien in het begin het succes mocht uitblijven.

Na het drinken van een glas schuimwijn werd een bezoek gebracht aan de instellingen. De heren Vander Stegen en Gorst zetten eerst een tennispartij in en even later een partijtje miniatuurgolf. Daarna namen de genodigden afscheid.

29 juni 1933 Dank zij de welwillende medewerking van het stadsbestuur dat een kiosk zal plaatsen voor de muziekuitvoeringen in de hovingen, zal de op 27 juni opgerichte Republiek Gent-Zuid het genoegen hebben alle woensdagen aan de Gentse bevolking een concert aan te bieden.

Het eerste zal op 5 juli gegeven worden door de Vrienden van de Oudstrijders.

Op zondag 16 juli zal het muziekkorps van de Antwerpse Weesjongens optreden.

Het Comiteit van de Feestelijkheden aan Gent-Zuid is definitief samengesteld.

Het is de sympathieke en actieve heer Van de Casserie die PrĂŠsidentOrganisateur is benoemd. De dinsdag van de Gentse Feesten draagt voortaan de naam Dinsdag van Gent-Zuid en in die wijk worden vanaf 3 uur de feestelijkheden aangevangen.

9 juli 1933 Iedereen heeft gezien dat Gent-Zuid nu weer veel bezoek krijgt. De tuinen werken aanlokkend. Binnenkort zal er ook een bijzondere verlichting worden toegepast.

Het Verdedigingscomiteit van Gent-Zuid heeft stappen aangewend om het eindpunt van elf autobuslijnen naar de voormalige statie aan het Wilsonplein over te brengen. Deze lijnen verzekeren het verkeer tussen Gent en Deinze, Nazareth, Geraardsbergen, Nederbrakel, Aalst, Bassevelde, Lokeren, Overmere, Maldegem, Wachtebeke en Deurle.

Naar verluidt zouden er onderhandelingen geopend zijn voor de inrichting van een regelmatige autobusdienst Gent-Brussel en vice versa, met terminuspunt aan het park van Gent-Zuid.

311

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 312

17 juli 1933 Het getal inschrijvingen voor de velokoers (10 ronden, 20 km) is tot 78 opgelopen: 31 bakkers en 47 beenhouwers. De koers voor de triporteurs (4 ronden, 8,8 km) heeft een tiental mededingers. Duizend zitplaatsen zijn in de wandeling van het park voor te behouden en beschikbaar aan de prijs van 1 en 2 frank. Rijtuigen en automobielen zullen in de middenlaan mogen geplaatst worden.

14 oktober 1933 Het comiteit dat werd gesticht met het doel in het Zuiderpark een gedenkteken op te richten aan de Gentse baanbrekers in Congo voor 1908 gestorven, heeft de hoge bescherming gekregen van de heren Tschoffen, minister van Koloniën, Devèze, minister van Landsverdediging en Lippens, ere-gouverneur van Belgisch Congo.

In november wordt een gala-avond ingericht in de Koninklijke Franse Schouwburg voor het inzamelen van de nodige fondsen.

21 oktober 1933 Op de Wilsonplaats is men overgegaan tot een ganse verandering. Van de brug aan de Lammerstraat tot aan de Statiestraat zullen de gronden worden opgehoogd. Door het afbreken van de statie en het gebouw van de post is het thans mogelijk de rijweg merkelijk te verbreden. De voetpaden voor de hotels en de cinema’s worden op zes meter gebracht. Het bloemperk dicht bij de Lammerbrug zal eveneens een wijziging ondergaan.

11 januari 1934 Het is eigenlijk meer uit gewoonte dat men nog spreken kan van Gent-Zuid, het deel van de stad waar de spoorhal heeft gestaan. Na enkele jaren zal het moeilijk wezen zich in te denken hoe alles daar vroeger uitzag.

Nu de Wilson- en Frankrijkpleinen een grondige wijziging hebben ondergaan en vooral een verbetering voor wat het verkeer betreft, zullen we met de schone laan en het aangelegde park een prachtige wandelplaats in het midden van de stad bezitten.

Ook de bomen die daar voor de vroegere spoorhal stonden zijn uitgeroeid.

Jammer dat de guurheden van het weder in de laatste weken vertraging in de wegeniswerken heeft veroorzaakt, anders waren ze reeds beëindigd kunnen 312

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 313

worden. Alles moet achter de rug zijn tegen 18 februari, dag van de karnavalstoet.

16 februari 1934 Zondag zal het Zuidplein worden ingehuldigd, waarvan de grote werken thans geëindigd zijn. Op aandringen van de heer burgemeester Vander Stegen werd daar in de laatste dagen alle spoed achter gezet en men heeft een prachtig resultaat bekomen.

Aan de hovingen gebeuren nog enkele veranderingen wegens het plaatsen van een nieuwe kiosk. Daar worden met de hulp van het stadsbestuur ‘s zondags concerten gegeven. Elke woensdag neemt het Zuidcomiteit de kosten van de concerten op zich. Een prachtig initiatief dat aan de Federatie van Handelaars en het Comiteit van Gent-Zuid te danken is en de heer burgemeester hoog op prijs heeft gesteld. * Op 17 februari 1934 verongelukte koning Albert bij de beklimming van een rotswand te Marche-Les-Dames in de provincie Namen. De “Federatie der Handelaars van Gent” nam onmiddellijk het initiatief tot het oprichten van een monument dat de verheerlijking van de vorst moet voorstellen.

Aanvankelijk werden de hovingen van het Wilsonplein daarvoor in aanmerking genomen, later oordeelde men dat het eigenlijke Zuidpark een betere locatie vormde. Voor het volledige relaas hiervan verwijzen we naar jaargang 34 - nr. 4 (juli-aug. 2005), pagina’s 225-241: “Het monument aan koning Albert I”.

8 mei 1934 Het staat vast dat vanaf zaterdag 14 juli de autobussen op de Graaf van Vlaanderenplaats zullen mogen stationeren. Enkele pleinen worden in aanbesteding gegeven als standplaats voor taxi’s.

In verband met zekere klachten over de toestand waarin zich een deel van de Frère-Orbanlaan bevindt werd meegedeeld dat met de aanleg van de nieuwe asfaltweg tussen de Sint-Lievenspoort en de Graaf van Vlaanderenplaats moet gewacht worden zolang de nieuwe Sint-Lievensbrug er niet is. Niettemin worden maatregelen overwogen om de kuilen voorlopig met as te vullen.

30 mei 1934 Zondag had in het Zuidpark om 17 uur een prachtig concert plaats door de harmonie Saint-Georges van Eeklo, onder het bestuur van mevrouw 313

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 314

Verstraeten, professor te Eeklo. De uitvoeringen genoten een buitengewone bijval. De muzikanten werden na elk stuk langdurig toegejuicht en aan de bestuurster werden bloemen overhandigd door de heer Van de Casserie.

Donderdag is er op de kiosk van 17 tot 19 uur het eerste militair concert onder leiding van de nieuwe kapelmeester adjudant Poulain van het tweede linieregiment.

11 juni 1934 Gedurende het concert van vorige zondag in de hovingen van Gent-Zuid ontstond een begin van brand aan de plankenvloer van de kiosk. Het vuur kon onmiddellijk gedoofd worden. Het was waarschijnlijk ontstaan door het wegwerpen van een brandende sigaret.

15 juli 1934 In overeenstemming met de politie- en de beplantingsdienst van de stad zal het Zuiderpark dinsdagnamiddag tijdens de wielrijderskoersen toegankelijk zijn voor het publiek. Tijdens het groot vuurwerk ‘s avonds zal het verboden zijn in de parken te wandelen, teneinde de vertrapping van de bloemperken te beletten.

Langs de kant van de Graaf van Vlaanderenplaats zal mits een ingangskaart toegang worden verleend tot de stoelen. Het publiek kan het vuurwerk bewonderen vanaf het Wilsonplein en de Graaf van Vlaanderenplaats.

Ter gelegenheid van de gemeentefeesten zal in de hovingen op 19 juli een boksavond in open lucht worden ingericht voor liefhebbers (4 maal 2 minuten en handschoenen van 8 ons) en beroepskampers (10 maal 2 minuten en handschoenen van 6 ons).

1 augustus 1934 De hovingen van het nieuwe park in de Zuidwijk worden door de weekdaagse wandelaars steeds meer als uitverkoren plaats aanzien om er in vrede te genieten van alles wat de natuur in een stad aan groen en bloemen, lucht en licht bieden kan.

Deze voorliefde is overigens niet misplaatst want de mooie aanleg van de tuinen en perken, de gekozen boomsoorten en struikgewassen, de grastapijten en de bloemenvariëteiten maken dat park tot een heerlijke samenstelling.

Nu de begonia’s in hun rijke tooi komen zijn de beplantingen van het huis Vermaercke-De Meyer van Gentbrugge zeer te bewonderen. Het heeft het aan314

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 315

gedurfd in het park een grote partij van deze bijzonder lieve bloemen, die tot een specifieke Gentse kwekerij behoren, in open lucht tentoon te stellen.

Dit voorbeeld zou door andere bloemenkwekers moeten gevolgd worden, tot groot genoegen van de talrijke wandelaars die dagelijks het nieuwe park bewandelen en de vreemde bezoekers die onze stad doorkruisen.

11 augustus 1934 Onze stad moderniseert zich. In de hovingen van het Zuidpark zijn uit beton vervaardigde paaltjes geplaatst, voorzien van de nodige haken om er de nieuwe papieren mandjes vast te hechten, zoals er nu reeds veel bevestigd zijn aan de verschillende tramhalten.

Zicht op het Zuidpark met rechts het zopas voltooid postgebouw - Winter 1932-1933.

20 augustus 1934 Zondag zal door de zangvereniging De Verenigde Werklieden een concert gegeven worden op de kiosk in de hovingen van Gent-Zuid. De koren zullen worden uitgevoerd waarmee ze de schitterende overwinning behaalde in het internationaal zangtornooi te Genève.

Op het programma onder meer Hymne à la Nuit en La Retraite van L. de Rille, De Morgen van Oscar Roels en Willen wij ‘t haasken jagen van Fl. Van Duyse.

315

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 316

20 september 1934 Eerder deze maand werden in de hovingen van de gewezen Zuidstatie door onbekende straatschenders ‘s nachts een achttal banken omgeworpen. Een onderzoek werd toen ingesteld, echter zonder resultaat.

In de nacht van dinsdag op woensdag werden nogmaals verscheidene banken uit de grond getrokken en omgeworpen. Na dit vandalenwerk hebben de schurken de banken van de square aan de Benardstraat eveneens losgewrikt en erg beschadigd.

13 februari 1935 De elektrische verlichting in het park van Gent-Zuid zal binnenkort verbeterd worden. Men was zinnens daartoe een geornamenteerd kandelaberstelsel aan te wenden, doch men besloot uiteindelijk bij het gewone systeem te blijven.

19 februari 1935 In het tuintje op het einde van de Dierentuinlaan en het begin van de Tentoonstellingslaan zal het memoriaal van de koloniale veteranen worden opgericht. De stedelijke beplantingsdienst zal er voor zorgen dat het gedenkteken midden een exotisch plantsoen zal komen te staan.

1 maart 1935 Zoals bekend werd door de bouwkundigen Van de Voorde en Valentijn Vaerwyck een proces tegen de stad ingespannen en eisten ze een som van een half miljoen frank voor het opmaken van de plattegronden van het Zuiderpaleis.

Men weet dat om redenen van besparing op de stedelijke uitgaven in 1932 van het plan werd afgezien. Naar verluidt zou het geschil eerlang worden bijgelegd.

Erik De Keukeleire Fragmenten uit “Station Gent-Zuid en het Gentse Zuidkwartier - deel 2 (1911-1940)”, 310 pagina’s, oktober 2004, uitgave in eigen beheer.

316

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 317

DE DRAAK Wat Pierre Kluyskens, 60 jaar geleden, wist te vertellen over onze Draak.

Indien wij Marcus Van Vaernewijck moeten gelooven, maar wij gelooven hem niet graag, zou Biervliet den draak hebben ontvangen: “Dat deze antiquiteyt (de draak) is ghecomen van die edel keyserlicke stadt van Constantinopolen, als zij van Boudewijn, den grave van Vlaenderen ghewonnen wiert, ende viel die van Biervliet ten deele...”

Sanderus integendeel maakt in zijn Flandria Illustratata gewag van den draak welk eerst te Brugge zou beland zijn om als buit naar Gent te worden overgebracht: “pro spolio Gandavum venit...”

Pater De Jonghe die in zijn “Gentsche geschiedenissen” van 1746, een hartstochtelijke verdediger zijner stad, ondanks er tegen alles in is beweert op grond van loutere dichterlijke bespiegelingen, dat de Gentenaren den draak uit Brugge medenamen na den slag te Beverhout in 1382, toen zij “vijf daegen besig waeren met den roof”.

En heel naïef-psychologisch voegt de goede pater eraan toe: “Om wat reden souden de Gentenaers dit soo schoon pronkstuk den Draek tot Brugghe gelaeten hebben, en slechteren buyt mede genomen hebben”.

De meeste schrijvers hebben zich trouwens in de volgende jaren en eeuwen weinig bekommerd om de juistheid of valsheid der legende en zich meestal vergenoegd de geschiedenis ervan in te leiden met de woorden als “on prétend” “naar verhaald wordt” “suivant nos historiens”, enz.

Enkel Steyaert in zijn “Beschrijving der stad Gent” (1838) beweert stellig dat de draak rechtstreeks door Boudewijn IX aan de Gentenaars geschonken werd, “die zich steeds waardig gedragen hadden, als prijs en belooning hunner braafheid en dapperheid”. Doch betrouwbare argumenten om zijne beweeringen te staven, laat hij maar liever achterwege.

Toen echter in 1839, wegens herstellingen aan het Belfort, de draak naar beneden moest gehaald worden, nam een dagbladschrijver, de Heer Schellinck, de gelegenheid te baat om een nieuw verhaal, zoo romantisch als onwaarschijnlijk te verzinnen, en als zuivere waarheid aan zijne lezers voor te schotelen.

De draak zou volgens hem de St. Joriskerk te Constantinopel hebben versierd.

Boudewijn zou hem aan de inwoners van Biervliet hebben geschonken die er de grootste zorg voor droegen, hem lieten vergulden en hem tegen de overige steden welke hem eveneens verlangden, moestten verdedigen, wat echter niet belette dat de Bruggelingen, hem in 1274 zouden bemachtigen, tot hij dan in 1382 door de Gentenaars na den slag van Beverhout werd meegenomen.

317

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 318

8 November 1980

318

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 319

Uit dit verhaal en al de vorige blijkt duidelijk dat iedereen tot voor enkele jaren het eens was om te verklaren dat de draak van het Belfort uit Constantinopel naar onze gewesten werd overgebracht en wel ten tijde van Graaf Boudewijn IX. Waar hij eerst in Vlaanderen werd geplaatst, hoe hij te Gent kwam en wanneer hij op het Belfort werd geheschen, waren echter evenveel vragen welke onbeantwoord bleven.

De draak van het Belfort was de Gentsche Sfinx geworden, welke in zijn dreigende houding en zijn vreeselijke oogen, zorgvuldig het geheim zijner levensgeschiedenis verborgen hield, tot plots eenigen tijd geleden uit een der zeldzame stadsrekenigen welke ons uit die periode bewaard zijn gebleven, het licht op de ware herkomst van den draak werd geworpen.

Voor velen zal het wellicht een ontgoocheling en een ontnuchtering geweest zijn te vernemen, dat de draak als een doodgewoon ander voorwerp hier te Gent zelf werd vervaardigd.

Nog enkelen tijd poogden de verstokte aanhangers der legende zich nog aan het eene of andere argument vast te klampen en de beteekenis van het woord “Draak” dat in andere rekeningen, die van een zeker huis genaamd “den drake” had, in twijfel te trekken, doch zij moesten er weldra het bijltje bij neerleggen, en zich overwonnen geven, vooral nu het onwederlegbaar vaststaat dat men den opbouw van ons Belfort slechts in het begin van de XIV eeuw een aanvang werd genomen, en niet in de XIIe zooals vroeger wel eens werd vooropgesteld. Het is in 1321 dat het Belfort voor het eerst in de stadsrekeningen wordt genoemd: “De cost vanden werke an tbeelfroet, anden drake te breekene, ende anden burnepit”.

Er is hier dus wel spraak van het Belfort (tbeelfroet), doch met de “drake te breekene” wordt hier een huis bedoeld dat zich in de omgeving van het Belfort bevond en waarvan – zooals uit andere rekeningen blijkt – de materialen gediend hebben voor het bouwen van het Belfort, wat het woord “drake” naast dat van Belfort in diezelfde rekening uitlegt.

Trouwens, slechts in 1380 was de “oude cappe ghemaeckt up ‘t Belfort” zoodat men ook logisch mag besluiten dat men zestig jaren op voorhand den draak nog niet had laten vervaardigen: In de rekeningen van 1377-78 twee jaren dus voordat de “cappe” voltooid werd, zien wij dat er uitgaven aan den draak werden besteed.

“Vanden drake, vanden appele ende van de huese”. Dat er ditmaal geen spraak is van het huis “de drake” blijkt duidelijk uit de volledige zinsnede: “appele” en “huese”, immers beteekenen: de bol waarop de draak ronddraait, en de sluitpin, welke den draak in den torenspits vasthield.

Vijf jaren dus voordat, volgens de legende, de Gentenaren den draak aan de Bruggelingen ontroofden, werd hier te Gent een som van 2312 pond aan zijn

319

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 320

vervaardiging uitgegeven. Heel de legende viel aldus in duigen.

Onze oude draak is dus wel een rasechte Gentenaar die nooit zijn stad heeft verlaten, doch die soms van zijn torenspits naar beneden werd gehaald om verguld te worden en in een historische stoet te worden rondgeleid, waar hij zelfs eens voor “Dulle Griet� zijn tong verloor.

Hij is een der oudste burgers, die echter weinig van zijn oorspronkelijke pracht heeft bewaard: nu eens kreeg hij een nieuw been of een nieuwe staart; dan eens een grootere of kleinere vlerk, een dikkeren buik of een langere tong.

Sinds enkele jaren overigens heeft hij zijn trouwen makker verloren, den steenen man, welke in 1870 naar een drogere en veiliger plaats werd overgebracht.

Heel alleen nu, boven, alle daken en kerktorens, mediteert onze draak heel philosophisch over de vroegere tijden, de tijden der Artevelden en der oorlogen, de tijden van voorspoed en ellende, de tijden van groote feestelijkheden en zware onderdrukking... en draait, eeuw in, eeuw uit, gezellig om zijn spil van Noord naar Zuid, van Oost naar West...

Pierre Kluyskens

Nota van de Redactie Onze lezers zullen inmiddels wel weten dat wij nu aan onze 3e Draak toe zijn.

Het stoere beest nam de plaats in van zijn voorgangers op 8 November 1980.

320

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 321

WAAR PRECIES LOGEERDEN DE MOZARTS TE GENT IN 1765?

Zoals algemeen bekend, logeerden Leopold Mozart en zijn beide nog levende kinderen Maria Anna (genoemd Nannerl, geboren in 1751) en Wolfgang Amadé (geboren op 28 januari 1756) op 4 en 5 september 1765 in Gent. Dat verblijf vormt een dee1tje van de eerste grote tournee die vader Mozart met zijn kinderen (vooral dan met zijn zoon als wonderkind) in 1763-66 vanuit Salzburg ondernam door West-Europa, en die hen o.a. naar München, Frankfurt, Brussel, Parijs, Versailles, Londen, Rijsel, Gent, Antwerpen, Den Haag, Amsterdam en terug via Parijs, Lyon en München naar huis voerde. In het Mozartjaar 2006 (viering van 250 jaar geboorte) kon dat alles natuurlijk niet onopgemerkt blijven en er verschenen dan ook een aantal werken die o.m. ook het verblijf in Gent niet vergeten.

Zo wijdde Piet Verswijmeren een heel boek van 336 bladzijden aan die tournee alleen (Mozart op reis. De tournee van een wonderkind, 1763-1766.

Walburg Pers. Stichting Mozart Itinerarium, 2005; over Gent: blz. 139 en 204); op laatstgenoemde blz. vermeldt de auteur in een noot: “In Gent logeerde de familie in de schuttershof (1737) van het Sint-Sebastiaansgilde op de Kouter, een van de belangrijkste pleinen van de stad”.

Een ander uitvoerig werk (Kris Clerckx, In het spoor van Mozart, uitg.

Globe/Roularta books 2006) – waarop de gelijknamige reeks in het VRT – televiesieprogramma “Vlaanderen Vakantieland” was gebaseerd – maakt geen melding van het logies maar besteedt wel enige aandacht aan de controverse of de Mozarts nu de toren van het belfort dan wel die van de SintBaafskathedraal beklommen hebben (blz. 298-299). Volgens Jos van der Zanden (Mozart in de Lage Landen, uitg. Pimento, zonder jaartal) dan weer was het toch “de bekende Belfriedtoren” (sic) en “is het hotel Saint (sic) Sebastian (sic) op het Paradeplein [of Kouter] het logeeradres”; ook bezoeken ze de “Bandeloo-abdij” (sic; alles blz. 49).

Ten slotte is er ook het mooie, elders in deze aflevering voorgestelde boekje Mozart in Gent. Wandeling door de achttiende eeuw, uitgegeven in opdracht van de Stuurgroep Van Peteghem Orgel, Onze-Lieve-Vrouw-Sint-Pieterskerk (Gent 2006). Bij de voorstelling van de Kouter luidt het daar: “Aan dit bruisende plein lag ook het hotel waar de Mozarts verbleven” (blz. 8) en naast de Hoofdwacht (thans Handelsbeurs) “lag het Sint-Sebastiaanshotel, waar de familie Mozart heeft geslapen (...) Komend uit de richting van Kortrijk zijn ze vermoedelijk via de Kortrijksesteenweg, de Kortrijksepoortstraat en de Nederkouter aangekomen op de Kouter, het eindpunt van de postkoetslijnen.

321

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 322

Het is zeer aannemelijk dat ze in het dichtstbijzijnde hotel hun intrek namen.

Dit gebouw en het aanpalend theater droegen de naam van de heilige SintSebastiaan. Hun paarden werden vermoedelijk in de postkoetshalte gestald” (blz. 9). Ook de bijbehorende folder zegt: “In het Sint-Sebastiaanshotel, kort daarvoor nog het gildehuis van de schuttersgilde, bracht de familie twee nachten door”.

Dit logiesadres gaat in elk geval met zekerheid terug op een reisnotitie van vader Mozart, waar het (half Frans, half Duits) luidt: “à Gent. Logé à St: Sebastien. auf dem ParadePlatz”, niet meer maar ook niet minder. Deze notitie is mooi afgebeeld in Ghendtsche Tijdingen 4 (1975), blz. 64 in het artikel van M. Steels over “W.A. Mozart en een Gents orgel”; ook deze auteur neemt aan: “Mozart verbleef dus in het Sint-Sebastiaanhotel, op de Kouter” (ibidem). De naam van het plein vormt nu net hét punt van discussie: van “Place d’Armes”, laat staan van “Kouter” is helemaal geen sprake, nochtans klopt het, zoals algemeen bekend, dat daar Sint-Sebastiaan lag. Er staat integendeel “ParadePlatz”, en de Paradeplaats is niet – in tegenstelling tot wat men al te vlug geneigd zou zijn te denken – de huidige Kouter, waar inderdaad wel een vorm van militaire parade werd gehouden1, maar ... de Grote Botermarkt (thans gewoon Botermarkt) aan het Stadhuis. Dat blijkt trouwens ook de commentaar te weten bij de veeldelige uitgave van Mozart. Briefe und Aufzeichnungen. Gesamtausgabe (uitgegeven in opdracht van de Internationale Stiftung Mozarteum Salzburg door W.A. Bauer en O.E. Deutsch): Band V (1971) zegt kort maar krachtig: “Parade Platz: heute Botermarkt” (blz. 141).

Alle ernstige werken over Gents geschiedenis zeggen hetzelfde: men raadplege bijv. de Registers op het werk van Frans De Potter, Gent van den oudsten tijden tot heden (uitgegeven door Stijn Meersseman e.a. in de Verhandelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, deel XXVII, Gent 2002, blz. 393 en vgl. blz. 359). Ook in de lijst der Gentse straatnamen van 1812 (niet zo lang dus na het verblijf der Mozarts) is de “Paradeplaets” synoniem met de “Marché (sic) au Beurre”: zie daarvoor Jean Paul De Cloet, De Gentse Straatnamen (Gent, 2002), blz. 113. In een artikel over de Botermarkt preciseert M. Van Wesemael in Ghendtsche Tydinghen 6 (1977), blz. 271, noot 2: “Vanaf 1598 of daaromtrent noemde men de “Plaetse”; “Parade Plaetse voor tStathuus”. Dit wegens het feit dat daar de “Borgherlycke Wacht” hun dagelijkse parade hielden: “up Spaensche wijze”.

Laten we dus aannemen dat de Mozarts aan de Botermarkt hebben gelogeerd: dan is het probleem dat we daar geen Sint-Sebastiaanshof aantreffen, wel een ... Sint-Jorishof! Hebben ze daar dan hun intrek genomen, en heeft Leopold

322

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 323

(die overigens een goed katholiek was) bij het neerpennen van zijn reisnotitie de ene schuttersheilige voor de andere verwisseld? Dat lijkt me persoonlijk zeer aannemelijk ! Maar bood het Sint-Jorishof toen wel (volwaardig) logies, wat in Sint-Sebastiaan wél het geval was? Want inderdaad, dat laatste was “op het einde van de 18de eeuw een van de ‘principaelste Hostelryen en Aubergen’ van de stad. Het was zeer goed ingericht en huisvestte menigmaal vorsten en andere voorname personen”, zo schrijft Beatrix Bailleul in het fraaie boek “De vier Gentse hoofdgilden” (n.a.v. de tentoonstelling hierover in het Bijlokemuseum in 1994; blz. 56). Reeds in 1991, het jaar van de 200ste herdenking, van Mozarts sterfjaar, had de Stad Gent speciaal daartoe een boek “Een remarquabel ambelissement, Gentse wooncultuur in Mozarts tijd” uitgegeven, waar op blz. 16 prof. Frieda van Tyghem diezelfde catalogisering van het Sint-Sebastiaanshof had vermeld en die had teruggevoerd tot de Nieuwen almanack der stad Gent van 1770 2 - vijf jaar dus na het verblijf der Mozarts dat ook zij expliciet daar situeert. Dan moeten we misschien toch maar weer naar de Kouter. We blijven dus voorlopig van het kastje naar de muur gestuurd worden. Het is in dat verband veelzeggend dat het boekje Mozart in Gent zich voorzichtig, uitdrukt: “vermoedelijk... aannemelijk... vermoedelijk”.

Om de Kouter te redden is er misschien nog een andere oplossing: die heette ook de “Paardenkouter” (zie opnieuw bij De Potter): “kouter” zal de Duitstalige Salzburger zeker niet verstaan hebben (het woord komt in het Duits niet voor) en dat werd dus steevast “Platz” (vgl. ook Frans “Place”); en heeft hij het eerste lid van de samenstelling evenmin goed verstaan (in het Duits immers: Pferde) en dat verbasterd lot “Parade”? Wie zal het zeggen? Het enigma van de juiste verblijfplaats der Mozarts blijft, ondanks alles, bestaan!

Prof. Dr. L. de Grauwe (Universiteit Gent, Vakgroep Duits)

NOTEN 1 Vgl. Guido Deseyn, Gids voor Oud-Gent (Antwerpen/Weesp 1984), blz. 218: “Lang nadat de Vrijdagmarkt gekozen was als verzamelplaats voor de gemeentenaren en de gilde- en neringmilities, vond op de Kouter de schouwing der wapens en paarden plaats en deze traditie duurde voort tot in de loop van de vorige (= 19de) eeuw.

Onnodig te vertellen dat deze taptoe op de Place d’Armes altijd een groot aantal nieuwsgierigen trok”.

323

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 324

2 G. Deseyn (zie voetnoot 1), blz. 277, spreekt hier van een “drie-sterrenetablissement”, zoals er op de Kouter nog drie andere waren. Opvallend is echter dat hij in die categorie ook “het hof van Sint Joris (Hoogpoort)” noemt, maar enkel (vanaf) omstreeks 1800; het hof werd inderdaad pas “in 1795 (...) als nationaal goed verkocht, waarna het werd geëxploiteerd als herberg en afspanning” (ibidem). Volgens H(ugo) C(ollumbien) in Ghendsche Tijdingen 22 (1993), blz.

191 had de verkoop pas in 1798 plaats; en hij laat er de waarschuwing op volgen: “Dat het St.Jorishof altijd een hostellerie zou geweest zijn moeten wij nemen met meer dan één korreltje zout”.

GENTSE MEMORIEDAGEN: 15-16-17-18-19 AUGUSTUS 15 Augustus 1715 Theresia Crombeen sticht in haar huis in de St-Pietersnieuwstraat een armenschool.

Het onderwijs werd er verstrekt door onderwijzeressen die “een manier van leven” volgden. Deze orde was de enige die tijdens het Frans Bestuur niet verontrust werd.

In 1883 werd de school in de St-Pietersnieuwstraat gesloten en in 1888 werden nieuwe gebouwen betrokken in de Leeuwstraat.

15 Augustus 1777 Dood van Jean-Jacques Philippe Vilain XlIII Hij werd te Aalst geboren in 1712.

Na studies aan het Jezuïetencollege te Aalst ging hij naar de Universiteit van Leuven waar hij in 1733 het licenciaat behaalde in het Kerkelijk en Burgerlijk Recht.

324

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 325

In 1743 kocht hij het burgemeesterschap van Aalst. In 1751 bood hij zijn ontslag aan en verhuisde hij naar Gent.

Hij maakte een hervormingsplan voor de Staten van Vlaanderen dat goedgekeurd werd in 1754. Hij werd er de Voorzitter van in 1755 en zou dit blijven tot aan zijn dood in 1777 .

Hij was hier Voorschepen van de Keure (wat zo veel is als onze huidige burgemeesters) van 1755 tot 1777.

Hij schreef een 250-bladzijden tellend boek “Réflexions sur les finances de la Flandre”. In Wenen werd hij “l’âme de l’administration de la Flandre” genoemd.

Hij lag aan de basis van de oprichting van het Rasphuis op de Coupure. De principes ervan zijn te vinden in zijn werk “Mémoire sur les moyens de corriger les malfaiteurs et les fainéants à leur propre avantage et de les rendre utiles à l’état.”

Hij hervormde grondig de werking van het Schepencollege waarbij iedere schepen een welbepaalde functie toegewezen kreeg.

In 1758 verleende Maria-Theresia hem de titel van Burggraaf.

In 1774 werd hij Hoogbaljuw van Gent en baljuw van den Oudburg. Hij was de enige die de onverenigbare functies van Hoogbaljuw en Voorschepen vervulde.

Hij stierf op zijn buitengoed in Wetteren van het “vliegend flerecijn”.

Voor zijn portret, zie “Ghendtsche Tydinghen” - 1997 - N° 3 - p.131

15 Augustus 1836 3.500 genodigden wonen de plechtige opening bij van het Casino op de Coupure, terwijl duizenden Gentenaars zich aan den overkant van het kanaal verdringen om het vuurwerk te bewonderen en het concert te beluisteren.

“De Gazette van Gend” schreef: “Het concert, om zeven uren en haIf begonnen, is ingevolge de programme uytgevoerd, en het mosaïk van oude volks gezangen heeft vooral de aendacht der dilettanti, zoo binnen als buyten den Casino geplaetst, verdiend.”

Zie ook “Ghendtsche Tydinghen” - 2002 - N° 6 - pp.364-365

15 Augustus 1846 Het marmeren Mariabeeld (O.L.V.van Vlaanderen)dat Mme d’HaneSteenhuyse heeft laten maken, wordt in de Jezuïetenkerk in de Bestormstraat ter verering der gelovigen gesteld.

325

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 326

15 Augustus 1847 Inhuldiging van het Land van Waasstation. (Statie van den Waeschen IJzerenweg).

Men had evenwel uit het oog verloren dat het station buiten de omheining van de stad gelegen was, en aangezien de laatste trein komende van Antwerpen het station binnenreed na het sluiten van de stadspoorten, waren de reizigers verplicht de nacht door te brengen in een der herbergen buiten de stad.

Dit station werd afgeschaft in 1911 en afgebroken in de jaren 1912-1913.

15 Augustus 1851 Geboorte van Emile Van Ermengem.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2000 - N° 1 - pp.2-7

15 Augustus 1852 Dood van Pierre Joseph Kerfyser.

Deze aannemer-architect werd te Oostende geboren op 20 November 1801.

Hij bouwde o.m. het Casino op de Coupure. Hij stierf na een beenamputatie, gevolg van een werkongeval in de “Lys”.

15 Augustus 1873 Geboorte van Jozef Cornelis.

Zie “ Ghendtsche Tydinghen” - 2003 - N° 3 - pp.198-199

15 Augustus 1904 Dood van Frans De Potter.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2006 - N° 3 - pp.152-159

15 Augustus 1985 Dood te Gent van Jérôme De Pauw.

Deze programmaleider van Radio Gent begon zijn medewerking in December 1944.

Er werd toen uitgezonden vanuit een lokaal boven “Radio Bourse” in de Vlaanderenstraat met materiaal dat gedurende de bezetting weggestoken werd.

326

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 327

In 1947 werd er verhuisd naar de St-Margrietstraat en was het inmiddels N. I. R. geworden.

16 Augustus 1829 Aankomst te Gent van de Keizerin van Brazilië.

Zij stapt af in het “Hôtel de la Poste” en ontvangt er Portugese bannelingen die trouw gebleven zijn aan Don Pedro.

16 Augustus 1868 Dood van Karel Ondereet.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2002 - N° 4 - pp.251-252

16 Augustus 1870 Verschijning van het eerste nummer van het “Volksblad voor Gent”.

Het werd gesticht door “Baard Vermeulen”. Een merkwaardige figuur. Onder zijn bijnaam ging zijn ware naam schuil: Eugène Van der Meulen.

Hij werd geboren op 8 October 1824 als zoon van een welstellende textielfabrikant die een “hôtel de maître” bewoonde op de Poel en zijn fabriek had op de Dierentuinlaan. Eugène ging niet in het vaderlijk bedrijf maar had een winkel van prenten en oude boeken in de “Glazen Straat”.

Hij was een van die typische Gentse volksfiguren die sinds lang volledig uit het straatbeeld verdwenen zijn. Wanneer men hem zag lopen met zijn lange, niet verzorgde baard, een vuile vest en een slodderbroek, zou men de indruk kunnen gekregen hebben dat het een uit de maatschappij gestoten marginaal was. Maar dit was dan toch volledig verkeerd, hij was een intellectueel en na zijn Atheneum was hij naar Keulen getrokken om zijn Duits wat bij te schaven en naar Londen om hetzelfde te doen met zijn Engels. Deze boekenworm met een goedaardig karakter voelde zich geroepen om krantjes uit te geven.

Zijn zéér scherpe pen zorgde er voor dat hij slechts uitgesproken vrienden of uitgesproken vijanden had.

In 1860 stichtte hij het liberaal “La Presse des Flandres”, een blaadje dat het jaar nadien reeds ter ziele gegaan was. In 1869 gaf hij een nieuw blaadje uit “La Propagande Libérale”, maar ook dat verdween na 12 nummers.

Verder gaf hij tal van vlugschriften uit, karikaturen en propaganda voor de liberalen. Zijn stijl was echter van dien aard dat de liberalen er toch niet echt gelukkig mee waren.

Zijn grote stunt was de stichting van het “Volksblad voor Gent”. Het richtte 327

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 328

zich tot de volksklasse en – toen grote nieuwigheid – men kon het kopen per nummer. Het kostte slechts 2 centiemen, vandaar dat het onmiddellijk gekend werd als het “Centenblad”. Hij schreef het zelf vol en vanaf het begin kende het een groot succes, niet alleen wegens de prijs, maar ook wegens het tijdstip van de lancering: de oorlog tussen Frankrijk en Duitsland was juist uitgebroken en Baard Vermeulen verkocht het in zijn winkel en colporteerde het met zijn zoon Emile. Het werd gedrukt op de persen van “De Gentsche Mercurius” bij Leon De Busscher in de Savaanstraat.

Bespot door zijn nijdige en afgunstige collega’s liet hij visitekaartjes drukken met de volgende tekst: “Vermeulen, Baron van den Bucht - Secrétaire Général de la Société Cosmopolite des Imbéciles en Europe”.

Na een 4-tal jaren trok hij zich uit het blad terug, maar het werd verder met succes uitgegeven door De Busscher.

Onze sympathieke Baard verliet ons aards tranendal in 1900.

16 Augustus 1960 Er wordt begonnen met de demping van de Reep. De eerste camions aarde worden er ingekapt aan de Wijngaardbrug. Een traumatiserende ingreep.

Nu nog begrijpt men niet wat het Stadsbestuur bezielde om zo iets te doen.

Gent ontstond aan de samenvloeiing van de Leie en de Schelde en dit historisch punt was nog op het terrein gematerialiseerd. Vanaf 1960 kon men de Schelde niet meer zien samenvloeien met de Leie. Maar niet alleen dat, de Reep die deel uitmaakt van de Nederschelde was eens de grens tussen 2 Europese rijken. De kleinkinderen van Karel de Grote hadden na steriele twisten en bloedige oorlogen in 843 besloten het immens rijk van hun grootvader te verdelen en dit volgens het Verdrag van Verdun. En de Reep werd een deel van de grens tussen 2 rijken die zouden uitgroeien tot machtige Europse staten: Duitsland en Frankrijk. Gent werd aldus een grensstad tussen Oost en West, een strategisch punt waar 2 culturen elkander zouden ontmoeten.

Men vond het hier in 1960 goed het laatste zichtbaar teken van die oude scheidingslijn te doen verdwijnen. En waarom deed men dat? Om wat parkeerplaatsen voor auto’s te kunnen creëeren. Onvoorstelbaar! Met een klein beetje verbeeldingskracht had men daar een enorme troef kunnen van maken voor de talrijke Franse en Duitse toeristen die hier jaarlijks toestromen.

Het heeft meer dan een halve eeuw geduurd vooraleer men hier tot de conclusie gekomen is dat die ingreep in 1960 de stommiteit van de eeuw was.

328

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 329

16 Augustus 1960. De eerste camions aarde worden in de Schelde gekapt.

16 Augustus 1985 Dood op 97-jarige leeftijd van de populaire Gentse toneelspeler, Edgar De Pont.

Hij werd geboren op 31 December 1887 in de Molenaarstraat.

Van 1911 tot 1914 speelde hij in de K.N.S. in Gent.

Gedurende de oorlog van 14-18 werd hij gekwetst en gevangen genomen.

Samen met Staf Bruggen stichtte hij het “Krijgsgevangentoneel�.

Na de oorlog terug in het N. T. G. tot 1936.

Werd benoemd tot leraar Dramatische kunst aan het Gents Conservatorium.

Hij werkte ook nog aan het N.I.R.

17 Augustus 1798 Eerste prijsuitreiking van de Ecole Centrale in de Tempel der Wet, anders gezegd de St-Michielskerk.

329

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 330

Monument Louis Van Houtte

330

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 331

17 Augustus 1879 Inhuldiging van het monument ter ere van Louis Van Houtte.

Louis Van Houtte stierf in 1876 en onmiddellijk na zijn dood werd er een comiteit gesticht om voor hem een gedenkteken op te richten. Het stond onder het voorzitterschap van Graaf Oswald de Kerchove de Denterghem.

Vijf dagen na zijn begrafenis werden duizenden brieven verstuurd met de volgende tekst: “Mijne Heeren, Indien er iemand groote diensten aan de nationale hofbouwkunde bewezen heeft, is het wel M. Louis Van Houtte, die te Gent komt te overlijden. Niemand die zich met horticulture bezighoudt, mag de uitstekende hoedanigheden van dezen geleerden man vergeten, die tevens de schepper van eene onzer schoonste hofbouwkundige inrichtingen en de stichter van het belangrijkste “Hofbouwkundig Tijdschrift” van het vaste land was.

Eene commissie heeft zich te Gent gevormd om een gedenkteeken op zijn graf op te richten. Wij verhopen, Mijne Heeren, dat gij ons weI zult willen helpen deze taak, die ons de vriendschap en erkentenlijkheid oplegt, ten uitvoer te brengen.”

Er kwamen 900 inschrijvingen binnen, waaronder deze van Leopold II. Wij laten even commissielid Pynaert aan het woord: “Het eerste gedachte was geweest een gedenkteeken oprichten, hetzij op het kerkhof van Gendbrugge, hetzij in den Botanieken Hof of nog beter in de prachtige tuin van den Casino, zetel der Koninklijke Maatschappij van de hoofdstad der bloemen. Maar wanneer het Comiteit kennis had van de verbinding van Gendbrugge en Ledeberg door een nieuwe rechte straat, komende door het hofbouwgesticht van Van Houtte, stelde het zich in betrekking met de eigenaar der gronden en had de voldoening uiterst weI te gelukken.”

Er werd een wedstrijd uitgeschreven onder verschillende Belgische artiesten.

De keus viel op het ontwerp van Paul De Vigne: een vrouw, de Tuinbouw voorstellend, plaatst een lauwerkroon op het borstbeeld van Louis Van Houtte.

Dit was een gelukkige keus. Paul De Vigne was, eveneens als zijn vader Pierre, een knappe beeldhouwer.

Het was in aanwezigheid van een zeer grote menigte dat het monument ingehuldigd werd in de Van Houttestraat in Gentbrugge waar de meeste Gentenaars het nog nooit bekeken hebben.

17 Augustus 1913 Dood van Fernand Scribe.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2004 - N° 5 - p. 334

331

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 332

18 Augustus 1477 Maximiliaan van Oostenrijk komt aan in Gent.

Hij zal hier de volgende dag trouwen met Maria van Bourgondië.

18 Augustus 1835 Stichting van “La Société des Choeurs”.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2005 - N° 1 - p. 42

18 Augustus 1914 Dood van Henri-August Van Vletingen.

Hij werd geboren te Hasselt op 15 April 1865.

Hij deed zijn legerdienst bij het 1e Artillerieregiment en tekende bij.

Hij bracht het tot Adjudant maar sneuvelde te Houthem-Sint-Margriet.

Hij werd begraven op het Kerkhof van Gentbrugge. ln 1933 werd de Manège naar hem genoemd.

19 Augustus 1477 Om 5 uur ‘s morgens treedt Maria van Bourgondië in de kapel van het Hof ten Walle in het huwelijk met Maximiliaan van Oostenrijk.

19 Augustus 1539 Lieven Pyn wordt aangehouden.

Weer een van die onverkwikkelijke zaken waar die oude fiere Gentenaars echt niet zo fier hoefden op te zijn.

Dit triestig verhaal speelde zich af gedurende de opstand tegen Keizer Karel.

Men kent de origine van het conflict: de Koning van Frankrijk François I was Artesië binnengevallen en bedreigde rechtstreeks de Nederlanden. Karel had geld nodig om zijn vijand in bedwang te houden, dus: nog maar eens nieuwe belastingen bij. Niemand liep hier over van enthousiasme en men ging onderhandelen met de Regentes Maria van Hongarije. Deze vestigde er de aandacht op dat het hier toch wel een speciaal geval betrof, aangezien het ging over de verdediging van ons grondgebied. Dit argument maakte indruk en aIle gewesten legden er zich bij neer. Eén enkele uitzondering: Gent! Gent zei: “Njet”, maar dan in het Vlaams en liet verstaan dat de Keizer achter zijn belastingen kon fluiten. Ze spraken stoute taal, want redeneerden ze, Karel zit 332

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 333

toch in Spanje en tussen Spanje en Gent ligt Frankrijk, precies dat Frankrijk waar hij overhoop mee ligt. Later zou blijken dat deze redenering niet klopte, maar dat is dan weer een ander verhaal.

De landvoogdes wilde overgaan tot de gedwongen inning en toen brak de hel los, want precies op dat ogenblik moest overgegaan worden tot de vernieuwing van de Collatie. De neringen namen de wapens op en hadden het vooral gemunt op de schepenen en de dekens die destijds de onderhandelingen gevoerd hadden met de Regentes en die – beweerden ze – Gent verraden hadden. Een daarvan was de oud-schepen en hoofddeken Lieven Pyn. De man had zich in alles volledig correct gedragen en had zich niets te verwijten. Al de andere onderhandelaars hadden het onweer zien naderen en waren uit de stad gevlucht. Alhoewel Lieven Pyn 75 jaar oud was, was hij nog naïef genoeg om te menen dat het volstaat om in zijn recht te zijn. Hij bleef dus in zijn woning op het Gouden Leeuwplein. Op 23 Augustus kwam een huilende en hysterische menigte voor het huis van de Hoogbaljuw in de Onderstraat en ze eisten dat onmiddellijk “Recht” zou gesproken worden. “Recht” van een toch wel bijzonder genre. De Hoogbaljuw, Frans Van der Gracht, mocht dan wel Jonker zijn en Heer van Schardau, maar hij was zeker geen moedig en hoogstaand personage. Hij gaf onmiddellijk toe en liet Lieven Pyn overbrengen naar het Gravensteen. Dat gebeurde door 400 bloeddorstige Gentenaars. En daarmee was het lot van Lieven Pyn bezegeld en dat wist iedereen, want dààr stonden de folterkamers. Hij werd op de meest afgrijselijke manier gemarteld, uren aan een stuk. De beul werd luid aangemoedigd door de dekens van de neringen, de schepenen, de Heren van de Wet en een massa volk. Er scheen in 1539 toch nog één fiere Gentenaar te bestaan, namelijk Lieven Pyn. De meest afschuwelijke en onbeschrijflijke folteringen konden hem er niet toe bewegen misdaden te bekennen die hij niet gepleegd had. Nadat een bende sadisten zich 5 dagen lang op hem hadden uitgeleefd werd hij terdoodveroordeeld en het vonnis werd nog dezelfde dag voltrokken. Het gebroken wrak dat eens Lieven Pyn was geweest werd op een draagstoel naar het schavot gebracht waar een zwaardslag van de beul een einde stelde aan de pijnen van Lieven Pyn die zijn naam niet gestolen had. Er was weer een bladzijde roemrijke Gentse geschiedenis geschreven.

19 Augustus 1566 Uit voorzorg tegen de beeldstormers wordt het Lam Gods weggestoken in de toren van de kerk.

333

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 334

19 Augustus 1765 Dood van François de Lorraine. ln 1736 trouwde hij met Maria-Theresia bij wie hij 16 kinderen had.

Van 30 Augustus tot 3 September 1731 bracht hij een bezoek aan Gent. Het werd toen al waarschijnlijk geacht dat hij zou trouwen met Maria-Theresia.

Hij kwam hier aan met de bargie om 7 uur ‘s avonds en logeerde bij Baron Van Kieseghem, Kommandant van het Gents garnizoen, op de Poel.

Hij ging diezelfde avond nog naar een voorstelling bij de Jezuïeten, en nog een paar maal de volgende dagen. Zondag 2 September woonde hij een mis bij in St-Baafs.

Bij zijn dood werd als teken van rouw hier alle schouwburgen en concertzalen gedurende 8 maanden gesloten. Dat is misschien de reden waarom de Mozarts geen concert gaven in ons land.

19 Augustus 1831 Leopold I reïnstalleert de afgezette Joseph Van Crombrugghe.

19 Augustus 1859 Dood te Ledeberg van Adolf Papeleu.

Een naam die in Gent zelf misschien niet veel herinneringen zal opwekken, maar die de Wetteraars familiair in de oren zal klinken.

Om hem te situeren moeten wij terugkeren naar de pioniers van de Gentse hofbouw: de Van Houttes, de Burvenichs, de Van Geerts, etc. Papeleu stamde uit een voorname Gentse familie. Een van zijn voorvaders was Schepen van Ghedeele en werd verheven in de adelstand: Papeleu de Poelvoorde.

Adolf werd geboren op 7 April 1811. Zoals destijds veel voorkwam in rijke families was zijn vader een bekwame plantenliefhebber in wiens bibliotheek de beste werken over dit vak te vinden waren. Kort na de geboorte van Adolf stierf zijn moeder en hij brengt een groot gedeelte van zijn jeugd door in Lovendegem.

Hij voelt er niets voor verder te studeren aan de Universiteit en besluit, net zoals zijn vader, zich toe te leggen op de plantkunde. Hij vestigt zich aan de Dries in Ledeberg, nabij de boomkwekerij die hij bezit in Gentbrugge. Het kon niet missen of hij zou daar in contact komen met Louis Van Houtte.

Sarnen, maar vooral met het kapitaal van Papeleu, stichten zij een hofbouwgesticht in Gentbrugge.

Het is toch weI merkwaardig, maar in die tijd schrokken die pioniers er niet 334

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 335

voor terug, toen reizen niet bepaald een pretje was, naar verre landen te trekken om er de plaatselijke flora te bestuderen, nieuwe exotische planten te ontdekken en er honderden van mee te brengen om te trachten ze ook hier te kweken. Zo ook Adolf Papeleu die naar Guatemala trekt.

Bij zijn terugkeer heeft hij een meningsverschil met Van Houtte en beide vennoten besluiten in 1845 in alle vriendschap te scheiden: Louis Van Houtte blijft in Gentbrugge en Adolf Papeleu vertrekt naar de Boskant in Wetteren waar hij opnieuw een boomkwekerij sticht, aanvankelijk met een oppervlakte van 39 Ha, in 1855 uitgebreid tot 65 Ha. Uit Frankrijk laat hij de beste specialisten komen om zijn personeel bij te scholen. Papeleu mag met recht beschouwd worden aIs de grondlegger van de Wetterse boom- en rozenkwekerijen. Dat het economisch belang van deze tak niet mag onderschat worden blijkt uit het feit dat in 1907, een halve eeuw na de dood van Papeleu, 924 spoorwegwagons nodig waren om de planten te verzenden.

Geen wonder dat in Wetteren een monument voor hem opgericht werd.

19 Augustus 1867 Opening van het Nederlandsch Letterkundig Congres.

Het werd voorgezeten door August De Maere-Limnander. Ondervoorzitters waren Heremans en Rolin-Jacquemyns. Secretarissen: Julius Vuylsteke en Ferdinand Snellaert. Er waren 372 deelnemers, onder wie E. Hiel, D. Sleeckx, Nicolaas Beets en Multatuli. Het eerste Taal- en Letterkundig Congres greep plaats in 1849 in de Aula van de Universiteit.

19 Augustus 1962 De laatste rit van Tram 8.

Hugo Collumbien

335

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 336

WAAR LAG HET FARMAN-PLEIN TE GENT? Mijn bevindingen hieromtrent, naar aanleiding van de vraag van een oudpiloot van Sint-Denijs-Westrem en het overleg dat wij hadden over de juiste ligging van het Farman-plein.

Inderdaad bleek de ligging niet zo evident, als op het eerste gezicht zou lijken, bij ontstentenis aan ieder plan uit dien tijd.

Opzoekingen bij de Stad Gent, het kadaster en het Stadsarchief leverden geen enkel spoor op van de benaming “Farman-plein”, dat aan deze vlakte na 1908 gegeven werd, noch van de juiste ligging en structuur ervan.

Krantenpublicaties uit 1908 (Gazette van Gent, Vooruit, ...) situeerden het naast de nieuwe haveninstellingen, omgeven door het Nieuw Dok (de Nieuwen Bassijn, thans Port Arthur) en het Omtrekkend Kanaal, rechts van de Meulestedesteenweg. Daar lag een uitgestrekt zandplein van verscheidene kilometer lengte en met een oppervlakte van 200 hectare, bereikbaar via vier bruggen.

Op 19 mei 1908 werd gestart met “de grond effen te maken aan de Nieuwe Haven”. Omheen de toen nog braakliggende gronden werd een omheining aangebracht. Karrenvrachten zand werden aangevoerd om het terrein enigszins te nivelleren en de drassige bodem te draineren. Enkele hinderlijke petroleumlantaarns van de straatverlichting werden uitgegraven en plat neergelegd.

Over de sloten, de rails van de spoorweg en de holle weg die het veld doorkruisten legde de aannemer een vloer van losliggende planken die als startpiste diende.

Geraadpleegde kaarten uit die periode waren misleidend, vermits hierop telkens de toekomstige Darsen (Dokken) als reeds bestaande getekend werden, inclusief het Noorddok. Zelfs een plan “Réseau des Tramways” van 1908 tekent dit Noorddok als bestaande. Dit werd inderdaad van 1908 tot 1913 gegraven, het uitgraven van de Middendarse zal beginnen in 1910 en de aanleg van te Zuiddarse zal eerst in 1927 aanvangen.

Nergens werd in de kranten van mei/juni 1908 melding gemaakt van het “Noorddok” of “Noorddarse” zodat het op het ogenblik van de proefnemingen niet bestond. Gezien de weinige betrouwbaarheid van de toenmalige “aëroplanen”, de gevoeligheid aan wind... valt het eveneens te betwijfelen, dat men deze proefnemingen in de onmiddellijke omgeving van zo’n groot dok zou uitvoeren, met alle risico’s van dien.

Op maandag 25 mei 1908 vermeldde de “Gazette van Gent “De heer Hulin, secretaris van de Aéro Club, vertrok heden morgend naar Brussel, om den

336

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 337

z

337

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 338

heer minister van openbare werken te vragen de werken op het terrein – het wegvoeren der aarde per wagons – gedurende zekere uren van den dag en voor gansch de proeftijd te schorsen. Dit bevestigt dat het Noorddok niet bestond, hoogstens dat men met de voorbereidende graafwerken gestart was.

Verder bedroeg de totale oppervlakte van het plein zelf 140 ha, 2000 m lang op 700 m breed. Uittekenen van deze afmetingen op een gecorrigeerde kaart schaal 1/10.000 bevestigde de situering van het Farman-plein links en rechts van de huidige Farmanstraat, met uitsluiting van het bestaan van het Noorddok.

Evenmin situeert het zich op de plaats waar later het Sifferdok zou gegraven worden, zoals te vinden in sommige publicaties.

Een kaart van 1924 vermeldt een Douanekantoor (Plaine Farman), tussen de Farmanstraat en het latere Middendok, zodat dit een bijkomend bewijs levert voor mijn vaststelling.

De startbaan gebruikt voor de proefnemingen, bevond zich “op de bestaande holle weg, overdekt met een plankenvloer”. ln 1908 bevonden zich twee van de vier bestaande bruggen, nl de “Pont Farman” en de “Pont des Chantiers Navals” aan de uiteinden van de huidige Farmanstraat, zodat deze holle weg tussen deze twee bruggen kan gesitueerd worden en deze overeenkomt met de toenmalige startpiste. De vermelde lengte ervan, nl. tussen de 1650 en de 1750 m, stemt op schaal uitgetekend eveneens overeen met de huidige Farmanstraat.

Ook op het verdwenen vliegplein van Sint-Denijs-Westrem werd de start- en landingspiste gebruikt voor de aanleg van een verbindingsweg, de A. Pégoudlaan.

De loods, waarin het toestel ondergebracht werd, werd getimmerd in een hoek van het terrein en bevond zich waarschijnlijk in de hoek tussen de Farmanstraat en het Omtrekkend Kanaal, de latere Singel.

Tevens zou een bijzondere dienst van de “elektrische tram” de bezoekers naar het terrein brengen “afstappen aan den spoorwegdoorgang” waar “allerlei aantrekkelijkheden, zoals draaimolens, wafelhuizen, restaurant, koffiehuizen enz...” op hen wachtten.

Dit situeert de ingang en deze vermakelijkheden op het plein achter de “Pont du Grand Bassin” hetgeen ook commercieel verantwoord was.

Piet Dhanens

338

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 339

BIBLIOGRAFIE Bij Lannoo verscheen “De Memoires van Wilfried Martens”, een kanjer van een boek van niet minder dan 936 bladzijden.

Het bevat 4 delen: Deel 1. Van ABN tot Egmont. (1936-1978) Deel II. Twaalf jaar Eerste Minister. (1979-1992) Deel III. Europa: Mijn opdracht. (1975-2005) Deel IV. Omzien in verwondering.

Het interessante in dergelijke boeken is natuurlijk dat men nu verneemt wat er zich achter de coulissen afspeelde en destijds totaal onbekend was.

Het boek bevat een 75-tal interessante foto’s en heeft een formaat van grosso modo 16,5 x 24,5 cm.

Te bekomen in de boekhandel. Prijs: 49,95 Euro (2.015 fr.)

Op initiatief van de “Gentse Stuurgroep Van Peteghem-orgel” verscheen een 32 bladzijden tellende brochure, getiteld “Mozart. Wandeling door de achttiende eeuw in Gent.”

Het is een rijk geïllustreerde wandeling, deze die de familie Mozart zou gemaakt hebben in 1765.

Misschien interessant voor mensen die niet vertrouwd zijn met onze stad, maar de Gentse heemkundigen zullen er niets in vinden dat zij niet reeds wisten.

Deze brochure is verkrijgbaar in de St-Pietersabdij, het Stadswinkeltje aan het Zuid en bij dienst van Toerisme. De prijs bedraagt 10 Euro (403 fr.). Wij zouden dit wel duur gevonden hebben, ware het niet dat er ook een CD bijsteekt met 13 werken: 10 van Mozart, 1 van Beethoven, 1 van C.P.E. Bach en 1 van Janitsch. Verschillende ervan zijn uitgevoerd op een Van Peteghemorgel.

H.C.

339

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 340

VRAAG EN ANTWOORD Nog de vraag van de heer P. Dhanens over Otto Van der Haegen (Gh. T. 2005 - N° 6 - pp. 412-413.

Ik dank voor de publicatie en het ontvangen antwoord. Inderdaad las ik in de aangehaalde publicatie de vermelding Otto von der Haegen. Maar ik denk dat de vermelding von onjuist is, vermits juist de Duitse bronnen het steeds hebben over van der Haegen (o.m. Unsere Luftstreitkräfte 1914-1918 - Walter v.

Ebenhardt). ln de brochure over de Westerbegraafplaats las ik ook dat het Monument voor de Zeppelin op de Westerbegraafplaats opgericht werd tijdens de Tweede Wereldoorlog, hetgeen volkomen foutief is. Het monument werd gefinancierd en opgericht door de familie van Ackermann, een van de overleden bemanningsleden, zoals blijkt uit de aanvraag en toelating van de Gemeenteraad der Stad Gent dd. 4.09.1916. Het zeppelin-monument staat nog altijd geregistreerd op naam van Ackermann op de Westerbegraafplaats.

LEZERS SCHRIJVEN ONS Mevrouw Dina Carels-Haes schrijft ons het volgende: “Nu een neef van mijn echtgenoot, namelijk Enzo Carels, de opdracht kreeg een polyester kopie te maken van ons Gents Manneken Pis (Kraanlei 17), vond ik het een geschikt ogenblik eens na te lezen wat er zoal over ons Manneke geschreven is. ln “Ghendtsche Tydinghen” 1981 - N° 1 - pp. 43-58, in een artikel van de heer Geert Van Doorne, las ik dat Gent er ooit een tweede rijk was, namelijk aan de herberg in de Walpoortbrugstraat 2. In zijn voetnota 29 geeft de schrijver als bron: Dubbele Wegwijzer van 1863, p. 585 en preciseert dat de herberg stond aan de oever van de Ketelvest en dat het huis gesloopt werd bij de verbreding van het kanaal.

Wat mij verbaast is dat niemand het beeldje vermeldt dat in de Wilderoosstraat de trapgevel van het huis n° 13 bekroont. Alhoewel het er hoog en te ver staat

340

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 341

om het goed te kunnen bekijken, lijkt het mij, zoals het hoort, in rozerood aardewerk uitgevoerd te zijn, in precies dezelfde houding als het ventje op de Kraanlei.

Aan wie ik het ook heb verteld gedurende de ongeveer 40 jaar sinds ik het heb ontdekt, de waarde ervan schijnt tot niemand door te dringen. Ik kan het natuurlijk niemand kwalijk nemen dat men de Wilderoosstraat niet weet liggen. Het is nu eenmaal een straat waar men niet vaak komt, ingesloten als zij is tussen het Ingelandgat en Onderbergen. Het zou echt de moeite waard zijn dat beeldje van dichterbij te gaan bekijken. Indien het inderdaad in aardewerk uitgevoerd is lijkt de mogelijkheid reëel dat dit beeldje het enige gave origineel exemplaar is dat ons nog rest.

Wat er ook van zij, ik vind het tijd worden dat het beeldje in de Wilderoosstraat bekendheid krijgt, vandaar mijn brief.”

Volgend schrijven komt van Dr. Pierre Devos (Oudenaarde): Zoals steeds las ik met veel genoegen de “Gentse Tijdinghen” waar het gaat over de Oude Houtlei en een “stemmig Mariakapelletje”(2006 N° 3 blz. 148, fig. 9). ln verband hiermede ben ik zo vrij u kopy over te maken van enkele autentieke stukken betreffende de huidige Turrepoortsteeg. ln 1982 konden wij het pand Oude Houtlei, 10 kopen, achteraan palende aan een klein huisje, Turrepoortsteeg, 3; beide maken zij 1 eigendom.

Het huisje (met het Mariakapelletje) is geklasseerd door de dienst Monumentenzorg te Gent en is volledig gerenoveerd.

Ingesloten laat ik U kopy geworden van: - een brief komende van Monumentenzorg Stad Gent dd. 17-10-1986 met een foto van het kapelletje 1949 en een schets van het gebouw Turrepoort, 3 (Armand Heins 1900).

- Een foto van het huisje dd. 1985 met de achterzijde ervan, alsook een huidige foto.

- Een officieel document dd. 1764, handgeschreven, betreffende een vraag tot verandering van het pand in de toengenaamde “ Peynsenstraatje”(zie ook de omzetting van de tekst in leesbaar nederlands), plus een annexe met zegel dd.

1764.

- Een belastingnota Gemeentebestuur van Gent dd. 1880, plus een handschrift van de toenmalige eigenaar, een zekere Hippolyte De Smedt dd. 1883, waarbij uitleg over gedane werken, de afkomst van het pand. (deze stukken werden door mij gevonden in een blikken doosje verstopt onder het plakwerk) - Het Mariakapelletje dateert van 1929 (zie lijst der milde gevers) en werd

341

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 342

gemaakt door het huis De Visschere, zie “Gent aan Maria” en het programma der feestelijkheden voor het kapelletje dd. 20 mei 1929. Wij kregen ook een dankbriefje vanwege de verantwoordelijke van “Gent aan Maria” dd. 11-31995.

Wij hebben deze diverse stukken gedeponeerd in het Documentatiecentrum waar ze kunnen geraadpleegd worden door eventueel geïnteresseerden.

GÊNSCHE PRÂOT - Babbelirre! riep de mîester tegen Franske Spilthûure, wad hedde dâor weere te vertelle ?

- Hij liegt, mîester! riepen al de jongens.

- ‘t En es nie wâor, mîester, zei Franske.

- Wie moe ‘k nu gelûuve, vroeg de mîester.

- Mij! riep Franske, z’en wille nie gelûuve da mijn broerke op d’Universiteit ès...

- Hoe êwd es diene jonge? vroeg de mîester.

- Hij es dûu gebore, zei Franske.

De mîester schoot in ne lach.

- Hoe, hij es dûu gebore? ln hij es op d’Universiteit? Allee, maneke, ge suft!

- ‘t En es nie wâor, mîester, zei Franske, in hij krijstege van kolirre. Aos ge mij nie en gelûuft, keunde gâon zien. Hij stâot dâor al drij jâor in nen bokaal mee stirk waoter!

Jan Cleppe

342

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 343

UITGAVEN VAN ONZE KRING Zijn nog verkrijgbaar en te koop in het Documentatiecentrum of via onze postrekening: - Ghendtsche Tydinghen.

Vanaf 1980 tot heden zijn nog volledige jaargangen en losse nummers te koop tot uitputting van de voorraad.

Prijs per afzonderlijk nummer: 1,75 euro.

Prijs per volledige jaargang: 10 euro.

Voor eventueel beschikbare antiquarische jaargangen en losse nummers vóór 1980, gelieve men eerst contact op te nemen met het secretariaat.

(09/226.23.28). Prijs per afzonderlijk nummer: 2,50 euro.

Prijs per volledige jaargang: 15 euro.

- Het boek “Dat was een tijd!” door John Flanders.

Prijs: 22,30 euro, bij verzending bij te betalen: 4,10 euro (enkel binnenland) 13,47 euro (Europa) 20,87 (rest van de wereld) - Indices op de Ghendtsche Tydinghen.(1972-2000) .

Prijs: 5 euro, bij verzending bij te betalen: 1,38 euro (enkel binnenland) 4,20 euro (Europa) 4,55 euro (rest van de wereld) - Plattegrond van de Stad Gent door B.J. Saurel (1841). Getrouwe copie van het origineel op handgeschept papier.

Prijs: 3 euro.

Plattegronden kunnen niet verzonden worden; Voor openingsuren van het Documentatiecentrum, zie achterkaft van Ghendtsche Tydinghen.

343

September binnenwerk OK 5.0

23-08-2006

15:08

Pagina 344

OPNIEUW EEN ZEER BELANGRIJKE AANWINST VOOR ONS DOCUMENTATIECENTRUM ln het najaar van 2002 ontvingen wij van de erven van wijlen Prof. Dr. Pierre Kluyskens een ontzaglijke documentatie over Gent en de beeldende kunstenaars (respectievelijk 8 en 103 classeurs). Wij verwijzen onze lezers hiervoor naar Gh. T. 2002 - N° 6 - p. 377 e.v. Opnieuw verrasten de erven ons met 9 grote verhuisdozen vol met Gents lekkers, waaronder weer 33 classeurs met allerlei Gents materiaal betreffende de straten, gebouwen, personages, enz. alsmede tal van boeken betreffende ons werkgebied, waaronder zeldzame en nog moeilijk te verwerven stukken.

Bij het uitpakken van dit geschonken materiaal waren wij menigmaal blij verrast bij het te voorschijnkomen van waardevolle, zeldzame stukken.

Alles werd ondergebracht in het reeds gevormde “Fonds Pierre Kluyskens” en zal zo vlug mogelijk verwerkt worden in onze computer.

Dit zal zonder twijfel een zeer omvangrijk werk worden waarbij wij ons zeker de vraag zullen stellen: “Waar haalde Pierre Kluyskens de tijd en de werkkracht om deze fenomenale documentatie aan te leggen?”

Hij had immers nog andere zeer belangrijke taken te vervullen.

Wij danken de familie Kluyskens van harte voor dit zéér waardevol geschenk en zullen er zorgvuldig over waken dat deze unieke documentatie vlot toegankelijk wordt voor al wie geïnteresseerd is in onze goede stede.

Wij zijn er van overtuigd dat Pierre het zeker zou gewaardeerd hebben dat zijn ontzaglijk werk niet verloren ging en een nuttige bestemming kreeg.

A.V.

344

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 345

GHENDTSCHE TYDINGHEN Tweemaandelijks Tijdschrift van de Heemkundige en Historische Kring Gent V.Z.W. 35e jaargang nr. 6 nov.-dec. 2006

INHOUD - Eddy Levis: ‘t Gentsch spant de kruune.

- Uuk in ‘t puppenspel.

- Victor Van der Haeghen: Inventaire archéologique: De Maniliaanse drukken II. - Pierre Kluyskens: Maurice Dupuis.

- Francine Somers: Een Canadese bevrijder te Gent, 1944.

- Nicole Verschoore: Francine Somers: Biografische nota.

- Marc Rummens: De eerste jaren van de roeisport in Gent (1846-1871) - Erik De Keukeleire: Sint-Pieters-Buiten in de ban van de misdaad.

- W.L. Braekman: Zonderling vonnis te Gent: Dobbelen op leven en dood (1641).

- Interbellum: Het Pottenbakkersatelier Maes te Gent - Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 20-21-22 Augustus.

- Quizmaster: Puzzel 2006.

- Beschermleden 2006 - Steunende leden 2006 - Steunfonds 2006.

- Hugo Collumbien: Comment on écrit l’histoire.

- Bibliografie.

- Vraag en Antwoord.

- Lezers schrijven ons.

- Lodewijk De Vriese: Gentsch bloed, ‘n es gîen kisseroet!

- Dit bestaat nog wèl: Het Tolhuisje op de Graslei - Dit bestaat niet meer: Huizen op het Sint-Michielsplein - Inhoud 2006

345

346 355

357 361 362 364 367 378 380 381 392 395 401 403 405 407 409 411 412 413

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 346

‘T GENTSCH SPANT DE KRUUNE. UUK IN ‘T PUPPENSPEL!

Wij zijn voor u in de stads- en taalgeschiedenis gaan duiken om even te neuzen naar de invloed die het theater - en in het bijzonder de volkse spellekens van op het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw - gehad hebben op de verrijking van het Gentse dialect.

Vooreerst wil ik u de sfeer in zo’n spelleke schetsen en iets meer vertellen over het soort publiek dat daar toen kwam. Vervolgens zou ik u de “Italioansche famielde” - zeg maar de stamboom van Pierke - willen voorstellen, om ten slotte te gaan grasduinen in wat er in ons Gentse dialect uit deze en ander theatervormen is blijven hangen.

Om u de sfeer in zo’n Spelleke uit het begin van de 20ste eeuw te evoceren, laat ik Diane Van Boxtaele (° 1913) aan het woord die ik in 1994 interviewde over ‘t Spelleken van “Treeze Blèwers”. Waarom nu precies dat spelleken?

Wel, het is een van de bekendste stangpoppentheaters van Gent geweest. Jan Blauwers speelde in 1842 reeds in de Priesterstraat (nu Doornzelestraat aan ‘t Seleskest). Frans “de pianemoaker” volgde zijn vader Jan op en verhuisde in 1867 naar de Rijke Klarenstraat, een beluikje op de St.-Lievenspoortwijk.

Daar werd Thérèse Jeanne Blauwers op 22 september 1880 geboren.

In 1909 schreef journalist Jan Verschueren reeds: “t Spelleken van Frans Blauwers wordt de Grand genre” genoemd, het belangrijkste van de stad. Frans beschikte in zijn steegje over een voormalig danszaaltje van 5 m op 3,5 m bij 3 m hoogte, wat noodzakelijk was om zij poppenkast op een estrade te kunnen opstellen Daarin werden soms 180 kinderen op mekaar gepropt. Boven de toneelingang stond geschreven: “Schouwburg van Blauwers”. De scène-opening was 2 m op 80 cm en 1,25 m diep. Boven het speelgat hingen zeker tot in 1930 ongeveer 2 m uit mekaar twee heel oude poppen, Romeinse soldaten voorstellende uit een oud Christusspel.

Men speelde elke zondag en maandag. ‘s Maandags zat men voor 10 centiemen waar men wou, op één voorwaarde: de meisjes moesten vooraan. Zo wou het de wet van de zedelijkheid. ‘s Zondags had men “fauteuils” aan 25 centiemen, eerste rang aan 20 centiemen en tweede rang aan 15 centiemen.

Edward van Bracht vertelt daar over in 1946 in een lezing over “Het leven in de Gentse poortjes voor 1900”: - Voor dat de voorstelling begon was er een lawaai van alle duivels en het was er zo heet dat het zweet ons uitbarstte.

346

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 347

Het Gentse Pierke door Gilbert Van Geert

- De vrouw van Frans heette Caroline; de taak van Caroline bestond erin orde te houden onder de bengels. Zij verkocht hare zoetigheden een halve cent duurder dan in andere winkels. Door de zoetigheden en de heersende warmte, kregen de jongens aanstonds hevigen dorst. Het stuk was nog niet begonnen of er werd geroepen: “Caroline! Een pinte woater!” De vrouw spoedde zich het gevraagde te geven, mits een cent en een half. Vijf minuten voor 6 uur kwam Franske binnen met zijn accordeon en begon een ouverture te spelen van “‘t Es den ieste kier ‘t es de loaste kier, van mijn leve, van mijn leve giene vrijer ne mier!” en daarna van “Ha, cha, cha, mijn lief es noar den Uust...”

347

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 348

Men kon begrijpen dat de jongens dat plezierig vonden want zij zongen uit volle borst mee. Na de muziekstukken gespeeld te hebben trok Frans een deurken open en was verdwenen, het gordijn werd opengehaald en het spel begon.

Franske speelde soms zes rollen tegelijk: die van den held, van de jonkvrouw, de schoonmoeder, den verrader, den ouden man, den bandiet en elke rol met een andere stem. Soms werd het stuk in drie akten gespeeld en kwam daarna de lol met Piro den Bakker (de toenmalige naam voor Pierke) Het gebeurde ook wel dat er in het midden van het drama, een jongen die dorst kreeg, al met eens begon te roepen: “Hé, Caroliene! Een pinte woater!”

Caroline schoot dan in een Fransche kolère en riep: “Ge moet ulder muilen hèwe, keunde nie wachten dan, snotneuze, ‘t zijn altijd dezelfste strontbokken, die hier ‘t spel verbrodden en ‘t was zjuust zu schune!” Onderwijl vulde ze toch maar het glas voor ne cens enhalf en rijkte het over.”

Wat voor ons het bijzonderste was, - wij waren er het meest op verlekkerd dat was Piro. In onze kindergedachten was dat een levend wezen. Het was natuurlijk te danken aan het vernuft van Franske, dat de kleine pop met haar fratsen ons deed gieren van het lachen! En toen het gordijn viel riepen alle jongens en meisjes in koor: “Lette!” (wat zoveel betekent als ophouden, ‘t is gedaan) Frans speelde alleen, maar liet zich bijstaan door twee helpers. In 1909 waren dat zeker dochter “Treeze” Blauwers en misschien Achilles Vindevogel, die ze steeds broere noemde. Een accordeonist begeleidde de liedjes.

In 1913 was “‘t Spelleken van Blauwers” het enige poppenspel dat op de wereldtentoonstelling optrad. Frans noemde zijn theater toen “‘t Spelleke van d’Arke”.

Ook tijdens de Eerste Wereldoorlog bleef “‘t Spelleke van Blauwers” spelen en het moest zelfs bij de bezetter bekend zijn geweest, want heel wat Duitse militairen stapten ‘t steegje binnen om een vertoning mee te pikken.

Na de oorlog slonk de interesse van de volwassenen. Treeze trachtte er nog wat leven in te blazen en gaf samen met broere Achilles tijdens de wintermaanden en de buurtfeesten ‘s zomers enkele voorstellingen.

Binnen speelde men met stangpoppen, maar om volk te lokken speelde men buiten een poosje met handpoppen. In het theater nam Treeze de mannenrollen voor haar rekening. De vrouwen en kinderrollen waren voor Achilles. Elke speler had soms 4 poppen tegelijk en moest ook voor hun stemmen zorgen.

Ooggetuige Diane Van Boxtaele vertelt: (en ik citeer) “De poppenkast was gelegen in een soort straatje zonder einde, een water-

348

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 349

straatje aan de overkant van de Hollainkazerne in de Brusselsepoortstraat (thans het sociale wooncomplex “Het Hollainhof”). Langs de ene kant van het straatje was de koffiebranderij van mijnheer Pol en van De Rocker en aan de overzijde stonden huisjes. Op het einde van het straatje was een watertrap naar het Oud Scheldeken, een gevaarlijke speelplaats voor de kinderen. Eerst had je langs de ene kant een winkeltje met “notepupkes”, popjes gemaakt van lucifertjes, okkernoten en eikelsen de twee volgende huisjes waren “‘t Theater van Treeze Blauwers”.

Eigenlijk waren die twee kleine huisjes “iniengeslegen”. Als je er binnenkwam stond er een tafel en daaraan zat de caissière, meestal was dat treezes moeder, maar soms ook Treeze zelf. Rechts stond er nog een Leuvense stoof.

Links was er een vergroot deurgat dat uitgaf in het tweede huisje met een grote kamer met een Vlaamse schouw en opgehoogde banken. Op de schoorsteenmantel waren planken gelegd en daar konden drie jongens op zitten, precies een schouwgarnituur. Meisjes mochten daar niet op! En er brandde daar natuurlijk geen vuur in. In ieder geval zaten er in de schouw en op de schouw kleine gasten. Als er bij de voorbereiding van het stuk te veel lawaai was, tok Treeze “de storse” open en riep: “Het publiek wordt verzocht van zijn muile ‘t hèwen”. Ook als er iemand tijdens de voorstelling zijn kloef liet vallen riep ze: “Potverdomme, és dad hoast gedoan mee ulder lawijt?!”

Zelfs mijn moeder ging er al naar de poppenkast en die was van 1888...

Stukken die ik mij nog herinner waren: “Alexis onder den trap; Genoveva Van Brabant, Blauwbaard, Rikke-tikke-tak van Conscience en nog vele andere. Er was steeds een bijstuk van “Pier de Langenoarme”. Er werden vaak dramatische stukken gespeeld, “wrieje triestige dingen”, naar boeken en gekende verhalen. Tijdens het spel mochten de kinderen antwoorden en dan was er altijd “kadijl”. Als bvb. in Sneeuwwitje de boze stiefmoeder aankwam schreewde iedereen: “Z’ és doar! Z’ és doar!”

Treeze zelf was een vrouw van middelmatig postuur. Ze had zwart haar met “ne chignon” en ietwat uitpuilende ogen. Ze was meestal donker gekleed met een bloes en een rok en “ne cantonetten veurschuut” (van een soort zwart glanzende stof). Van als we binnenkwamen begon ze al te reclameren om peis en vree te houden tussen al die kleine gasten maar voor de rest was dat een zeer braaf mens en haar moeder en “maanhier maa broere ook”. Deze laatste was eigenlijk niet haar broer maar haar lief.

Wat ik mij nog zeer goed herinner was de présence van Treeze tijdens de “entre-acte” als de mannekens hun water moesten maken. Vroeger vluchtten die buiten als wildemannen en gingen tegen alle huisjes en blinde muren in de omgeving plassen. Daar heeft ze in den beginne veel ruzie over gehad met de buren. Van dan af had Treeze een order ingesteld: Met zoveel allemaal tegen

349

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 350

de blinde muur daar rechtover. Ze stelde zich op een decente manier achter de jongens en zei: “Allez, gedoan? En nu binnen!” en dan kletste ze daar telkens een emmer water met bleekmiddel over.

In de vroege twintigerjaren diende de pauze om te plassen en de dorst te lessen. Het was één centiem voor een glas water en “ne kluit” (10 centiemen) voor een glas water “mee ne windbol”, een soort muntbol in. Dat was daar de democratische en de gesofisticeerde drank. Alles wat met geld te maken Een anekdote die ik mij ook nog herinner houdt verband met het gaslicht. De “manchon” of gasbek hing juist boven ons op de eerste of de tweede rij en ik had daar eens aan geprutst. Treeze had dat tegen mijn bomma gezegd. “Ah, ‘t es guul heur moeder, die zat uuk altijd aan de lucht te prutsen”. Grootmoeder zei toen: “Ge meugd aan diene lucht nie mier prutsen. Die mijnschen en hèn da nie girre. Ge moet huldere lucht mee ruste loaten...” Het was toen bij mijn weten het enige resterende spelleken in de St.-Lievenspoortwijk. Het publiek bestond er uit kinderen van de meest uiteenlopende pluimages: volkskinderen en middenstanderskinderen maar toen alleen nog maar kinderen, geen volwassenen.

Als je zeer braaf was mocht je al eens achter het toneel komen kijken of zelfs meehelpen. Zo heb ik eens de donder en de bliksem mogen doen. In het stuk “Alexis onder den trap” moest het donderen in het bos. Bij mij donderde het de hele tijd... Ik heb daar nogal gazze gegeven! Bleek dat ik eigenlijk maar één maal mocht donderen...”

Tot zover Diane Van Boxtaele.

Om het verhaal rond te maken: In 1930 beschikte het spelleke nog over 300 stangpoppen die in grootte varieerden van 30 tot 60 cm, al naar gelang de sociale status in het stuk. “Treeze” en “broere” Achilles snapten blijkbaar heel snel dat met de opkomst van de cinéma, een vast theater maar weinig toekomstperspectieven meer bood en ze werden ambulant. In 1932 verhuisde Treeze naar de Albertkaai, (nu Gordunakaai). Ze verhuisde nog een laatste maal naar Onderbergen, waar ze op 1 augustus 1953 overleed. Het Huis van Alyn, bewaart nog verschillende poppen uit dit theater.

Pierke, Hoofdpersonage uit de Gentse spellekens.

Wie heeft het ooit in zijn oorspronkelijke versie niet meegezongen: “Ien, twie, drij, vier, Pier ès hier, Pier és hier!

Ien, twie, drij, vier, Pierke* die es hier!

En hoa de Pier hier nie geweest, Ter was zuu veel plezier nie geweest!

Ien, twie, drij, vier, Pier es hier, Pier es hier!

Ien, twie, drij, vier, Pierke* die es hier!” (*vervangen door Pierlala in versie Luk De Bruycker) 350

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 351

Onze grootouders zongen het reeds en wie de laatste decennia de nieuwjaarsof de Gentse Feestenconférences van Pierke Pierlala bezocht heeft, heeft zeker ooit de Pierlala-versie van dit lied uit volle borst meegezongen.

What’s in a name?

Waar komt de naam Pier eigenlijk vandaan. Pier is een mansnaam afkomstig van Petrus, wat in het Grieks rots betekent (symbool van betrouwbaarheid, vastheid). Volgens de bijbel was hij een discipel van Jezus en apostel.

Oorspronkelijk was het een bijnaam, die later persoonsnaam werd. Zijn werkelijke naam was Symeon (Hand 15:14; Petr 1:1) of Simon (Luc 5:3) Hij was de zoon van een zekere Jona of Johannes afkomstig uit Betsaïda (Jo 1:44) en kwam aan de kost als visser. Hij werd een van de belangrijkste discipelen van Jezus. Zoals nu algemeen in kerkelijke kringen wordt aangenomen, werd Petrus door Nero te Rome ter dood gebracht. Tot daar - halelujah- ons bijbelverhaal.

Uit Petrus ontstonden vele varianten, ook in andere talen, zoals o.a. Pedro, Pedrolino, Peter(s), Peremans, Persoons, Persijn, Peterman, Pierre, Pieter, Piet, Pier, en nog vele andere.

Naast stroppendrager was in de 16de eeuw Pieter een van de bijnamen der Gentenaars: “...die guesgesint waren heetten Pietere”, schreef Marcus van Vaernewyck in “Van die beroerlicke Tijden in de Nederlanden en voornamelijk in Gendt” (1566-1568). Als verkleinwoord of als koosnaampje kennen we Pierke of Pietje.

Le cousin Français: Pierrot In Frankrijk kennen we Pierrot als poppenfiguur hij was een van de vaste figuren van de Franse Comédie italienne (17de en 18de eeuw) die zelf afkomstig waren uit de Italiaanse commedia dell’ arte. Buiten zijn naam en het witte pakje had hij qua karakter weinig van doen met zijn Gentse naamgenoot Pierke. Pierrot is lui en daardoor vrij statisch. Vooral het hulpeloze in zijn gedrag wordt daar geaccentueerd. Hij begaat berekende, absurde stommiteiten. In de 18de en de 19de eeuw werd hij vooral in de literatuur als een melancholiek en dromerig minnaar afgeschilderd. Denk maar aan het liedje: “Au clair de la lune, mon ami Pierrot ...”

351

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 352

Italiaanse voorvader: Pedrolino De echte voorvader van Pierke en Pierrot was de Italiaanse Pedrolino, een van de komische figuren uit de commedia dell’ arte, de onnozele maar in bepaalde gevallen pientere knecht. Hij geniet daar vanwege zijn eerlijkheid het volle vertrouwen van zijn meester. Hij houdt er wel van een ander voor de gek te houden maar dat dient altijd het belang van zijn meester. Hij kan een charmante minnaar zijn.

Zijn kostuum lijkt op dat van Zanni: wit maar minder wijd en met een geplooide kraag. In de 19de eeuw noemde men zijn nazaat Pierke daarom, wegens zijn wit kostuum, Pier den Bakker of Pierrot.

Lode Hoste schrijft in zijn boek “Gent Poppenspelstad” dat Pierke ook wel eens verre familie van Pierlala zou kunnen zijn. Maar daarover verder meer.

Bulthuis-boutade Rondreizend door de Europese landen lieten de Italiaanse Pulcinellavertolkers invloeden en navolgers na, waarbij de held van het spel vaak van naam veranderde en plaatselijke invloeden onderging. Belangrijk is dat zowel in aankleding van de poppen als in uiterlijk de commedia dell’Arte-invloeden en gelijkenissen evenwel de hele reis door de geschiedenis duidelijk bleven.

Rico Bulthuis vat de geschiedenis van het poppenspel kernachtig samen in de volgende leuke boutade: “En dit is ongeveer de geschiedenis: A heeft met poppen gespeeld, B doet het na, C erft het taaltje en D brengt er verbetering aan, E heeft ergens anders met poppen gespeeld, F bindt er stokjes aan, G vindt koordjes aardiger, H zet hem op de hand, ... Sultan Selim de eerste gapt een schimmenspel mee van de Egyptenaren, mijn buurvrouw vindt het flauw en ik vind het aardig” (einde citaat)

Het Karakter van Pier en zijn “moaten” Het leidt geen twijfel welke zijde Pierke kiest. Hij komt op voor de zwakken.

Wie onrechtvaardig is houdt hij voor de gek en bejegent hij allesbehalve voorkomend. Pierke is eerlijk en slim en bovenal vrolijk. Hij is de aanvoerder van een paar weinig snuggere kameraden. Het zijn Arlekijn (Arlequino) uit de commedia dell’ arte die de Gentse volksaard heeft aangenomen en die onder de naam Louis de Lapkesdief bekend is; de derde van het stel is Karelke den Bult ook wel Koarelke den Teutelîrre of Koarelke den Hakkelîrre (stotteraar) genoemd.

Karelke den Bult is dan weer de Vlaamse versie van Polichinelle (Pulcinella).

352

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 353

Zij dragen beide dezelfde steek. Daarvan is “poesjenel” afgeleid, iemand die zich groots of gek aanstelt. wie zich aldus gedraagt, bezondigt zich aan “poesjenelderije”. Een meisje dat zich poesjenelachtig gedraagt is een poesjeneliefer. “Een poesjenelleke” is dan een koketterende juffer. Poesjenellenspel is uiteraard poppenkast maar ook het bedrijven van kinderachtigheden, het gedoe van poesjenellen nabootsend, ook wel eens minachtend op toneelvoorstellingen of verenigingen bedoeld,

Gebruikte truuks om een volks personage komisch te maken.

Het is opvallend hoe in het traditioneel en conventioneel figurentheater de volkse personages veel komischer zijn dan hun sociaal beter geplaatste tegenspelers. En dat is niet het exclusieve recht van poppentheater. Ook in het acteurstheater komt het al eeuwenlang voor. Daar zijn uiteraard een aantal redenen voor. De comedia dell’Arte bevestigt dat weeral eens duidelijk.

In de vormgeving van de personages sluipt in de meeste gevallen al een komisch element. De poppen zijn vaak getekend met veel grovere lijnen.

Denken we maar aan de haakneus van Punch, de bulten van Polochinelle en Koarelke den Bult., de Voddebalen van de Antwerpsche Poesjenellen, de kleine gestalte van Woltje... dat zijn allemaal visuele elementen die bewust gekozen zijn en waar niet naast te kijken valt.

Ook overdrijving is een heel frequent voorkomende bron van humor in het theater. Personages schudden overdreven van schrik of van het lachen, men heeft het afhakken van ledematen bij heroïsche gevechten en de gigantische penis bij de Turkse schimmenspel-Macho: Karagöz.

Vandaar dat koddige blijspelen, “kluchten” of “kluchtspelen” zo’n bijval hadden. Wie daarin meespeelde was “ne kluchtspeler, kluchtspeelder” of een “kluchtspeelderigge”, een grappenmaker, “ne lollekesheere” maar dra ook een belachelijk, weinig of niet ernstig persoon. “‘t Es mij nog geene kleine kluchtspeelder, den diene”! “Een kluchtspel” is ook een belachelijk voorval, of een niet ernstige handelswijze zegt L.L.-Coopman. “Was mij dat doar een kluchtspel mee die twieje” Naast de overdrijving is er uiteraard ook het fenomeen van de vereenvoudiging. Hier moeten we weer verwijzen naar de veldslagen, zoals die uitgevoerd worden in de Siciliaanse opera dei pupi en het Antwerpse poesjenellentheater maar ook naar het zweven en vliegen dat poppen makkelijker en vooral goedkoper kunnen dan de acteurs van Peter Pan bijvoorbeeld. Het omhoog kruipen tegen de coulissen of de theaterwand, het pal achterover vallen... Géén énkele wet van de zwaartekracht wordt niet met de voeten getreden. Uiteraard blijft de situatiehumor een belangrijk onderdeel van een komische voorstelling.

353

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 354

Poppen slaan hun koppen tegen elkaar, krijgen er van langs met de slapstick, gooien een baby over de speelplank, draaien een hond in worstjes, vallen dood en verrijzen.

Hier hebben we nog een element uit het poppentheater dat in het Gents dialect binnengedrongen is, nl. de slapstick in het Engels, bij ons te begrijpen als “slaghout”, “klopstok” of “de latte” waarmee in de poppenkast geslagen werd. Aangezien de agent vaak met Jan-Klaassen met de lat of “slapstick” vocht, noemde men de sabel van de Gentse agenten al snel een latte, naam die dan overging op de agent zelf en ook op soldaten, al of niet met een sabel. Zo zei men op een agent of een militair: “Past op, de latte es doar!”

“Van de latte krijgen” is slaag krijgen of berispt worden. “Van zijn latte geven” is beslag maken, van de latte geve is driftig werken of bezig zijn. “Ne klopstok” is een onnozel dom persoon. “Dad es mij uuk ne klopstok dadde!” zei men.

Terug nu naar onze komische aspecten. Noch een ander element is de desacralisatie, het ondergraven van de macht, het van de sokkel stoten, heilige huisjes neerhalen, destabiliseren van politici, gerecht, aristocratie, demythologisering van duivels, demonen en draken, allemaal zaken waar ons Pierke een meester in is.

Koningen, keizers en andere hoogwaardigheidsbekleders werden door Pier regelmatig omschreven als “Muizesteit of Muizestîrt, wiskesvlieger, gliskesheere, wietlewaai (<Wielewaal), stuksken agent of gendarme van -t’-alverdrije-donker” en ander fraais.

Zo wordt Keizer Karel bvb. door Pierke ergens aangesproken met: “Ah, ventsje, hoe est?”

Eddy Levis (‘t vervolgt)

354

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 355

INVENTAIRE ARCHÉOLOGIQUE - FICHE N° 146

Op 30 december 1899 stelde Victor Van der Haeghen in de rubriek “Drukken - Bibliotheek van de Stad en van de Universiteit - XVIe eeuw” in het Frans een fiche op over

De Maniliaanse drukken II Gislain Manilius, zoon van Cornelis en van Collyne van Eestenrycke, volgde zijn vader op als gezworen drukker in 1559. Men kent van hem ongeveer 80 drukken, waaronder meerdere belangrijke werken. Hij moet ook een grote rol gespeeld hebben bij de productie van pamfletten en anonieme geschriften in die tijd. (1) Hij was in Gent de eerste die muziek drukte in noten, in zijn Psalmen (1565), Vlaamse tekst van Lucas de Heere, volgens de Franse versie van Clément Marot.

Alhoewel het uitgegeven werd met de vereiste vergunningen, werd dit werk op de lijst van de verboden boeken geplaatst.

Gislain Manilus is de auteur van enkele Vlaamse gedichten die hij ondertekende:

Paeys is goedt of Sancta probis pax est.

Na opvogentlijk gewoond te hebben in het huis van zijn vader en een woonst op de Korenlei, vestigde hij zich voorgoed op de plaats te Putte, in De Witte Duive, een huis gekocht op 12 december 1565. De familie behield dit uithangteken, zelfs in andere vestigingen. Hij stierf in 1573.

De weduwe Gislain Manilius (Adrienne Typins) ging gedurende 2 jaar door met het drukken en gaf 20 werken uit.

Van 1576 tot 1584 werd De Witte Duive opvolgentlijk geleid door Pieter de Clerck, 355

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 356

door de vrouw van deze laatste en door Cornelis de Rekenare. Deze laatste had de voornoemde Adrienne Typins gehuwd.

Gauthier Manilius begon het uitgeven, na de dood van zijn broer Gislain, in 1574 en hij drukte tot in 1626. In 1584 nam hij de drukkerij van De Witte Duive over die de calvinist C. de Rekenare achtergelaten had na de overname van de stad aan de Hertog van Parma. Vóór die tijd hadden zijn letters dikwijls gediend om heftige anonieme pamfletten tegen de Koning van Spanje te drukken. Zijn drukken vóór 1600 bevatten ongveer 234 nummers.

Het totaal Maniliaanse drukken in de XVIe eeuw bedraagt meer dan 370 nummers.

De op vorige pagina afgebeelde typografische merken werden ook gebruikt door de Maniliusen van de volgende eeuw. Het eerste reproduceert, verkleind, ongeveer het vignet van Corn. Manilius (zie fiche 145), vermeerderd met hoornen des overvloeds en een mooi kader in de stijl van die tijd. Er bestaan verschillende variëteiten van het merk met de Duif.

(1) Men heeft onlangs aangetoond dat het volgend werk, zonder naam van de drukker, van de persen kwam van Gisl. Manilius: Alle de Psalmen Davids ende andere lofsanghen uut den Fransoyschen dichte (int) Nederduytsch overgehesett door Petrum Dathenum De welcke men voortaen in de Nderlandsche ghemeynten gebruycken zal. 1566.

Cf. Th. Arnold, Verslagen der koninklijke vlaamsche Academie... 1898, p. 44.

- H. Van Duyse, Une imprimerie calviniste à Gand en 1566 (Bull. soc. d’hist. et d’arch. 1898, p. 177) F. Vander Haeghen, Bibliographie gantoise, t. 1 - Biographie nationale t. XIII, col. 335-336 (art. de V. Vander Haeghen).

Victor Van der Haeghen

356

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 357

MAURICE DUPUIS

Wat Pierre Kluyskens, meer dan een halve eeuw geleden, schreef over deze kunstenaar.

Toen vijf jaar geleden Maurice Dupuis, door de ouderdomsgrens getroffen, zijn ambt als conservator van ons Museum voor Schone Kunsten moest neerleggen, werd unaniem hulde gebracht aan de plichtsbewuste mens, die in de troebele oorlogsjaren als een “bonus pater familias” over onze kunstverzamelingen had gewaakt en ze ongedeerd voor onze stad had weten te bewaren.

Hulde werd ook gebracht aan zijn legendarische intuïtie en speurzin, welke, samen met de wetenschappelijke kennis van wijlen professor Hulin de Loo, aan de basis lagen van zovele markante aankopen door het Museum en de “Vrienden van het Museum”.

Wanneer Dupuis op een openbare veiling verscheen, waren, ofschoon hij steeds op de laatste stoel van de laatste rij plaats nam, de ogen van alle liefhebbers op hem gericht, want het volstond hen te bemerken dat Dupuis, zij het ook maar éénmaal, voor een bepaald oud werk had geboden, om overtuigd te zijn van de echtheid en de waarde van het werk.

Men heeft op het ogenblik van zijn ambtsneerlegging vooral de nadruk gelegd op de kennis en de toewijding welke hij als conservator aan de dag had gelegd, en minder gesproken van de geniale schilder welke Dupuis is geweest.

Vandaag is hij langs de grote poort, met een belangrijk deel van zijn oeuvre, opnieuw zijn geliefd museum binnengetreden en het ogenblik is dan ook gekomen om bij het publiek dit werk in al zijn bewonderbare schakeringen te belichten.

Het groot publiek kent immers onvoldoende de schilderijen van Dupuis, doch men mag het er niet volledig verantwoordelijk voor stellen.

Dupuis heeft inderdaad maar zelden geëxposeerd en geeft hierbij een eerste les aan die talloze artiesten, die ons om het jaar hun mathematisch berekende en commercieel opgevatte productie komen voorschotelen, waarbij zij zich doorgaans tot vervelens toe herhalen.

De ware amateurs kenden echter het werk van Dupuis en gingen bij de meester aanbellen om hun keuze te doen, want in een openbare veiling bestond er weinig kans op een Dupuis de hand te kunnen leggen. Wie een Dupuis bezit, bezit een brok leven, een intieme vriend, waarvan hij zich niet wil ontdoen.

Het was dan ook in de verzameling van één dier liefhebbers of in een Vierjaarlijks Salon, dat men met het werk van Dupuis kennis moest maken.

357

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 358

Heden echter hebben zijn vrienden aan deze door de kunstenaar gewilde afzondering een einde gesteld en een retrospectieve tentoonstelling op touw gezet welke Maurice Dupuis aan onze bevolking zal veropenbaren.

Veropenbaring: geen ander woord kan worden gebruikt bij het zien van dit honderdtal doeken in vier zalen van ons museum. Veropenbaring voor de â&#x20AC;&#x153;zondagsamateurâ&#x20AC;?, die week in, week uit, de expositiezalen der stad bezoekt en thans plots gebracht voor een ensemble zoals hij er de laatste jaren te Gent van geen levende kunstenaar te zien kreeg; veropenbaring ook voor de ware liefhebbers, voor degenen die het werk van Dupuis sinds ettelijke jaren kenden, maar nu overweldigd worden door dit ensemble dat door ieder doek het talent en de gave van de artiest uitbazuint; en veropenbaring wellicht ook voor de kunstenaar zelf, bij het zien van al die werken, verspreid over gans het land, en welke hij vandaag als kinderen terugvindt.

Men treedt de eerste zaal binnen en onmiddellijk krijgt men de indruk dat men er opgewacht wordt door vrienden, die men sedert zijn prilste jeugd kent, doch die ons met de jaren onverschillig waren geworden en die men thans terugvindt met een nieuwe uitdrukking, een nieuwe gemoedelijke uitstraling: zij zijn er allen op post, die voorwerpen uit het dagelijks leven, de tafel, de kachel, de huiskamer, dit hoekje van de keuken, die kast met een paar borden, dit brood, die vis of die hesp, en allen badend in die atmosfeer, die wijzelf af en toe nog eens aanvoelen wanneer wij ze in de eenzaamheid als getuigen van onze gedachten of dromen hebben genomen.

Maurice Dupuis integendeel schijnt nooit dit contact met die eenvoudige voorwerpen, met die huiselijke stemming te hebben verloren. Hij is niet elders de vreugde, het geluk gaan zoeken welke hij in die gesloten kring vinden kon.

Hij opent geen venster op de natuur, op de buitenwereld, op de verre horizonten. Het leven, het intense, stille maar volle leven speelt zich af tussen de vier muren van de huiskamer: wanneer hij in een zijner doeken een open raam schildert, dan houdt een wazige gordijn het felle buitenlicht, dat het stille, intieme leven zou storen, tegen.

Voor hem zijn die voorwerpen geen doodgewone voorwerpen, maar levende wezens die een ziel hebben en die langs het palet van de kunstenaar om kunnen spreken.

Die keukenkast met een stuk brood en een lucifertje zijn geen samenraapsel van banale voorwerpen; zij vertellen iets, zij zijn een moment, een toestand, een tafereel uit het leven; zij spreken van het eenvoudig, stil geluk, van de arbeid; zij spreken van de huisvrouw die ze daar heeft geplaatst, gebruikt, van het maal dat weldra de familie rond de tafel zal verenigen.

Die haring of die garnalen op een schotel, die hesp of die eenvoudige ajuinen zijn even dichterlijk als de zuiverste pastorale, omdat zij geschilderd zijn door

358

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 359

een kunstenaar die ze met oneinidig veel liefde heeft gezien en weergegeven.

Even dichterlijk zijn die enkele rozen in een glas, op de werktafel, in het atelier, bij een oud schilderij. In de grijze atmosfeer der muren, midden de donkere voorwerpen, zijn zij die bloedrode of rozige vlek die geurende, uitbundige, jeugdige in de kleur wegsmeltende kreet van geluk, van geloof in het schone.

Bij het zien van deze stillevens en interieurs denkt men onweerstaanbaar aan die andere dichter van het eenvoudige, dagelijkse leven, de nederige Chardin.

Met hem mag Dupuis zeggen: â&#x20AC;&#x153;On se sert de couleurs, on peint avec le sentimentâ&#x20AC;?, men gebruikt kleuren, maar men schildert met het gevoel.

Chardin had ten andere meer dan een affiniteit met de grote Vlaamse schilders uit de XVIIe eeuw, doch ook hij vluchtte de theatrale, grootse voorstellingen van een Snyders b.v., het anecdotische van zovele schilders van stilleven het pittoreske.

Dupuis vlucht eveneens de fastueuze constuctie der stillevens en het verhalend, petieterig detail. Hij blijft discreet, hij schikt de voorwerpen niet, doet aan geen literatuur, maar schildert ze zoals hij ze toevallig, in hun dichterlijke eenvoud heeft ontdekt.

Hij mint ze te veel om ze te vervormen, hij is te artiest om ze te fignoleren, om het detail af te likken.

En toch ontbreekt niet het minste element: de voorwerpen zijn weergegeven met een onfeilbare zekerheid, met een ongelooflijke technische vaardigheid.

Weinige kunstenaars bezitten tegenwoordig een dergelijk metier, een zo secure vakkennis.

En toch is het geen loutere werkelijkheid: het is duizendmaal meer, het is de waarheid, t.t.z. de werkelijkheid meer de ziel, de taal der dingen, een ziel en een taal die niet direct uitgedrukt, maar gesuggereerd worden. Men ziet niet het verschil tussen die voorwerpen zoals zij in de werkelijkheid bestaan en hun beeld op het doek, maar men voelt het onmiddellijk aan.

Men zou honderd fotografische reproducties of getrouwe kopijen van die voorwerpen, onverschillig voorbij gaan, maar wanneer zij door Dupuis zijn geschilderd moet men voor het doek blijven stilstaan, blijven luisteren naar dit eenvoudig, nederig ding, dat zoals Gezelle het zei, ook een taal en teken heeft.

Dupuis had de tijdstroom, de mode, de artistieke tendenzen kunnen volgen, doch hij bleef zichzelf. De ismen, de nieuw opkomende scholen of strekkingen hadden geen vat op hem, omdat hij te veel wist en voelde dat schilderen niet afhangt van een theorie, dat de kunstenaar slechts naar zijn ziel en temperament mag luisteren.

Hij heeft geen werken geschilderd die een kunstenaar liefst nadien zou willen

359

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 360

vernietigen.

Hij heeft buiten de tijd geschilderd zoals alle grootmeesters en die werken alleen blijven. Twee eeuwen geleden waren zijn doeken even actueel geweest als zij het nu zijn en binnen twee eeuwen zullen zijn. Hij heeft niemand nagebootst, niemand gecopieerd, doch hij is van de les, van de ondervinding en de geestelijke nalatenschap der grootmeesters doordrongen.

Bij dit werk denkt men aan Dupuis of Corot, bij gene aan Evenpoel, bij een ander nog aan Toulouse-Lautrec, CĂŠzanne of zelfs Van Gogh, maar nooit is het meer dan die geestelijke verwantschap en solidariteit, die in de tijd geen grenzen kent en onze eeuw met de klassieke oudheid kan verbinden zoals de Middeleeuwen met de Renaissance.

Men wekt voor het oeuvre van Dupuis de grootste namen op en nooit nochtans valt de vergelijking in zijn nadeel uit. Hij is volledig als artiest: als technieker mag hij eenieder de les spellen, als colorist hebben weinigen een dergelijk gevoel van de kleurwaarden, als schepper is hij de delicaatste, de meest gevoelige.

Gans zijn werk, zijn stillevens, zijn stemmige gezichten van de Parijse boulevards, zijn interieurs, zijn portretten en genrestukken met zijn onderwerp, ermede een eindeloos genuanceerd dialoog revolutionair aandoen. Zijn schilderijen alleen moeten spreken, suggereren en evolueren. Hij wil bemind en begrepen worden, niet als persoon, maar in zijn oeuvre, en het publiek zal hem, door zijn bewondering aan dit werkt te betuigen, de enige hulde brengen welke hij verlangt.

Pierre Kluyskens

360

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 361

EEN CANADESE BEVRIJDER TE GENT, 1944.

Toen onze Canadese bevrijders eind 1944 Gent binnentraden, dachten we dat de oorlog bijna gedaan was. Ik woonde bij mijn schoonouders, op de hoek van de Muinkkaai en het Frankrijkplein.

Er was mij sterk aanbevolen het huis niet te verlaten.

De overwinnaars, sommigen door de omstandigheden onder invloed van drank en euforisch door de zegeviering, werden met open armen ontvangen door de meisjes van plezier in de zogenaamde “gesloten huizen” op de Kuiperskaai. Drie soldaten moesten er zelfs uit het water gehaald worden toen ze stomdronken van de Mecelisbrug vielen.

Buiten het bereik van deze opgehitste maatschappij, voedde ik rustig mijn kindje dat zachtjes op mijn borst insliep. Toen plots iemand aan de deur belde.

Het was een soldaat uit Toronto die tot onze grote verbazing vroeg om naar het kwintet voor klarinet van Mozart te mogen luisteren.

“2 jaar lang werd muziek mij ontzegd. Toen ik een stad binnenkwam zocht ik naar een platenwinkel. De platenhandelaar zei: “Ik heb het kwintet van Mozart dat u wilt beluisteren niet, maar u zult het vinden op de Muinkkaai nr.

1”.

Met emotie en stille, volle aandacht hebben wij, in familiekring geluisterd naar wat de jonge Wolfgang Amadeus Mozart de Mensheid schonk.

Die nectar van het leven, gebracht door de artistieke schepping van Meesterwerken hoeft geen uitleg en is toch de essentie!

Georges Proust, uit Toronto, had zijn echtgenote moeten verlaten vooraleer zij van een meisje beviel dat de leeftijd van mijn zoontje moest hebben. Hij heeft ze nooit mogen zien.

Deze gevoelige en beschaafde man, die door het noodlot in de oorlog werd gegooid, kende nu een moment van puur geluk toen hij naar Mozart luisterde, omringd door schilderijen, kunstwerken en innige sympathie.

“Mijn regiment is morgen nog in Gent. Vooraleer ons naar Nederland te begeven mag ik jullie enkele blikjes cornedbeef, prinsessenbonen en enkele chocoladetabletten brengen?”

De volgende dag kwam hij en vertelde: “Ik ben bij de boekhandelaar langs gelopen en zag op de voorpagina van dit boek van Titianus, het gezicht van de Venus van Urbino. Ik herkende dezelfde ogen als de uwe”. Hij schonk mij dit boek dat een kostbare opdracht bevat: “A thing of beauty is a joy for ever - To a very lovely person”.

Deze tijd van onvergetelijke emotie was voor hem helaas maar van korte duur.

“Morgen zal ik de stad Gent verlaten, waar ik het voorrecht genoot een sfeer 361

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 362

van Kunst en Schoonheid te delen. Ik zal zonder haat vertrekken naar de vijand die ik hunker te leren kennen. Zij kunnen niet zo slecht zijn als men vertelt, aangezien zij tot hetzelfde land behoren als Johan-Sebastian Bach, Mozart, Haydn, Beethoven, Goethe, Schiller, Dürer, Holbein, Gutenberg en zovele anderen.”

De doortocht door Gent had aan deze jonge krijgers, elk naar zijn persoonlijkheid, de laatste levensvreugde geboden.

De oorlog was niet gedaan.

Ze zijn allen naar het eiland Walcheren getrokken. Allen werden er afgeslacht.

“Denkt u, zegt Candide, dat de mensen elkaar altijd hebben omgebracht zoals ze dit vandaag doen?” “Ongetwijfeld”, zegt Martin (Voltaire).

Het leven bestaat uit positieve en negatieve elementen. Door toeval en verstrengeling der dingen wordt de ontmoeting mogelijk en worden diepmenselijke Universele begrippen concreet, mede door Kunst en Wijsheid die ons denkvermogen leidt en door Schoonheid die ons hart tooit.

“A thing of beauty is a joy for ever”.

Francine Somers

FRANCINE SOMERS: BIOGRAFISCHE NOTA Het gebeurt niet alle dagen dat men bij een bescheiden oude dame, als men een beetje op zoek gaat, een nogal aanzienlijk deel van het Gents verleden ontdekt.

Francine Somers werd in 1923 te Gent geboren, dochter van Frans Somers, eveneens Gentenaar, goudsmid van beroep – bijoutier-orfèvre. Hij voedde zijn kinderen van jongsaf in een kunstminnende sfeer. Vader Somers had ook op de Gentse academie tekenles gevolgd en speelde clarinet. Francine’s oom was décorateur en specialist inzake botanische tekeningen. Haar moeder, Jenny Van Meuter, had in de muziekschool te Ledeberg de prijs Beethoven gewonnen, waar zij naast de lessen piano ook de lessen zang had gevolgd.

Dertienjarige werd Francine leerlinge van de Gentse Koninklijke Academie

362

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 363

voor Schone Kunsten. Ze volgde er stilleven, schilderkunst, tekenen, modeltekenen, etsen, gravure, evenals op zondagmorgen etsen en landschapschilderen.

Op haar 18de ontving zij de gouden medaille van de Academie, de Pipijn-prijs en de Jean Delvin-prijs.

Het begin van een vruchtbare carrière.

In 1943 behaalt Francine een Tweede Prijs in de wedstrijd Godecharle. De lijst van Francine Somers’ tentoonstellingen is zeer lang. Vroeg erkend voor haar realistisch-tedere portretten van kinderen en moeder en kind, evolueert zij naar een breed spectrum van thema’s en technieken, wat haar in 2005 de gouden medaille van de Renaissance culturelle européenne voor het gehele oeuvre opbrengt.

In 1956 volgt zij aan de Academie te Leuven twee jaar bas-reliëf, in 1960 beeldhouwen in de Academie van Etterbeek en archeologie aan de VUB. Begin de jaren ‘70 werkt ze te Parijs in de Studio Koningin Elisabeth aan de Cité internationale des Arts.

Ondertussen verblijft Francine Somers een tijdlang in Congo, waarna ze voor Expo 58 te Brussel in het Congolees Paviljoen de muurdecoratie van 21 m 2 realiseert. Haar werken uit de Congolese periode (1950-1953) zijn bewaard in het Museum voor Afrika te Tervuren.

De veelzijdige kunstenares is ook actief op het gebied van de medaillekunst.

Zo bijvoorbeeld vertegenwoordigde zij een tijdlang ons land op de tweejaarlijkse tentoonstellingen en congressen rond de medaillekunst. Haar werk is aanwezig in verscheidene penningkabinetten)

Nicole Verschoore

363

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 364

DE EERSTE JAREN VAN DE ROEISPORT IN GENT (1846-1871) Het oprichten van een eerste roeivereniging en het houden van de allereerste roeiwedstrijd in Gent staat niet los van het ontstaan van de Gentse Feesten.

Na een eerste mislukte poging in 1838 had het stadsbestuur in 1843 beslist één centraal gemeentefeest te houden. Dit gebeurde eigenlijk ter bestrijding van de talloze wijkkermissen, maar dat is een ander verhaal. Tot in 1855 werden de feesten gehouden van de laatste zondag van juni tot de eerste zondag van juli. Vanaf 1856 tot aan de eerste wereldoorlog was dat van de tweede zondag van juli tot de derde zondag (maar vanf 1864 kwam de daaropvolgende maandag, de dag der lege portemonnees, erbij). Pas sinds 1920 is de feestperiode zoals we die nu kennen, met name vanaf de zaterdag vóór 21 juli tot en met de tweede maandag daarna.

Van bij de eerste Algmene Kermis werden meteen de (in 1838 gestarte) paardenwedstrijden op het Sint-Denijsplein geïncorporeerd. Deze manifestatie zal tot in 1914 een van de topattracties van de Gentse Feesten blijven, maar dra volgde een tweede, meer volkse, sportactiviteit, met name de roeiwedstrijden.

Op 23 april 1846 werd de Société des Régates opgericht. Het betrof een algemen watersportvereniging want als doel werd aangegeven: “Elle donnera des fêtes nautiques et des concours de vitesse entre embarcations à rames et entre embarcations à voiles.” Zowel feesten als wedstrijden, zowel roei- als zeilboten. Dit was toen heel normaal. De allereerste watersportvereniging die halfweg de negentiende eeuw ontstonden zijn gestart als zeil- en roeivereniging (nu nog zijn vele Nederlandse clubs zo genoemd) en pas later, na 1870, gingen de afdelingen elk hun eigen weg, vaak door een zuivere roeivereniging te stichten. Dit is onweerlegbaar zo gebeurd in Oostende. Het embleem van de Société des Régates was trouwens een zeilboot. Met zeilen denken we nu aan zeilen op zee, maar halfweg de negentiende eeuw was zeilen een normale activiteit op rivieren en kanalen, vermits zeilboten de gewone verplaatsingsmiddelen waren. De stoomboot (eerste vorm van mechanische tractie) kwam pas toen op.

De naam regate was toen eigenlijk niet bedoeld voor een sportwedstrijd, vermits de Gazette van Gent in haar blad van 4 juli 1846 het nodig achtte te verduidelijken: “De titel van het genootschap levert iets vreemd op. Regate, zo worden te Venetië de plechtige wedstrijden met schuiten en gondels genaamd en dezelve geschieden op het groot kanaal.”

Deze nieuwe vereniging besliste nochtans reeds op 5 juli 1846, de laatste dag van de Gentse Feesten, een eerste roeiwedstrijd te houden en dit in het

364

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 365

Handelsdok (toen het enige van de haven), gelegen tussen de Dampoort en de Muide. De wedstrijden gingen over 2.100 meter, waarbij twee maal langs een boei om gekeerd werd. Er waren wedstrijden met vierriemboten, tweeriemboten en pontjes. Merkwaardige vereiste: de eigenaar van de boot moest de stuurman ervan zijn. Er werd gestreden in reeksen van twee, waarna de winnaars verder per twee streden. De snelste in de finale won (met als prijs een verguld zilveren medaille en de toen aanzienlijke som van 350 frank), maar er was ook een prijs voor de schoonste klederdracht en ook een voor het snelste vaartuig buiten het land getimmerd.

Deze manifestatie had een enorme bijval. De beide oevers van het dok waren volzet, er was een feesttent, een muziekkorps en een artilleriebatterij (de start werd met kanonschoten gegeven!). Alle notabelen van de stad waren aanwezig. De pers was enthousiast. Zo lezen we.

Zoals reeds aangegeven was de Société des Régates geen zuivere roeivereniging en zeker niet een zuivere sportvereniging. Haar belangrijkste activiteit in de komende jaren waren immers de Venetiaanse Waterfeesten, zijnde een nachtelijke tocht van versierde en verlichte boten door de waterlopen van de stad. Dit werd reeds in de week van de Gentse Feesten ingeplant en soms met koninklijke aanwezigheid opgeluisterd (niet alleen die van België, want in 1853 kwam zelfs de koning van Hannover) kijken!). Daarnaast waren er talrijke waterwandelingen, zijnde boottochten van de leden naar de omliggende steden. Echte roeiwedstrijden werden zeker niet ieder jaar gehouden. Na de start in 1846 zijn we enkel zeker van 1849, 1851, 1860 en 1861. Vast staat wel dat er ook werd deelgenomen aan wedstrijden buiten Gent, meestal in Antwerpen.

Het laatste spoor van sportieve activiteit dateert van 1865. In 1867 wordt de vereniging nog vermeld in de (Franse) Almanach du Commerce et de l’Industrie, maar daarna hebben we niets meer gevonden.

Op 15 juni 1871 wordt de Club Nautique opgericht, die thans nog bestaat als de Koninklijke Roeivereniging Club Gent. Enig verband met de (leden van de) Société des Régates blijkt niet uit de ons beschikbare documenten (ofschoon bij de stichters van Club Gent de familienamen Balcaen en Lefever, ook genoteerd bij leden van de Société des Régates, voorkomen). Nochtans zijn er voor ons voldoende indicaties om aan te nemen dat er onvrede was over de beperkte roeisportactiviteiten van de Société des Régates, zeker wanneer overal te lande competitieve roeiverenigingen van start gingen (Antwerpen 1858, Luik 1860, Namen 1862, Brussel 1865, Brugge 1869, Oostende 1871).

Vermits blijkbaar de oude Société des Régates hierop niet inspeelde werd wellicht daarom het initiatief genomen een geheel nieuwe vereniging op te richten en is dat, volgens ons, de ontstaansreden van Club Gent.

365

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 366

Tot nu toe is in alle publicaties steeds de indruk gewekt dat Club Gent in 1871 uit het niets ontstond. Die ene wedstrijd in 1846 was wel gekend en werd meermaals besproken, doch men ging er van uit dat het een eenmalige gebeurtenis betrof en dat er in Gent op roeigebied niets meer gebeurde tot de stichting van Club Gent. Aan de hand van recent ontdekte informatie blijkt dat de roeiactiviteteiten onverminderd verder gingen, zodat de Gentse roeigeschiedenis 25 jaar ouder is dan tot nu toe aangenomen.

Terzijde: het is merkwaardig dat toen Club Gent in 1882 met een eigen regatta (de later legendarisch geworden bootjesvaring te Terdonk) startte, deze niet meer tijdens de Gentse Feesten gehouden werden, maar wel op Hemelvaartdag. Toen de in 1883 gestichte Sport Nautique (thans de Koninklijke Roeivereniging Sport Gent) in 1886 met haar regatta (in Meulestede) startte, waren die wĂŠl in de Gentse feestenweek, zoals tot twintig jaar voordien de pioniers van de Gentse roeiwedstrijden het gedaan hadden. Pas in 1967, niet toevallig tijdens het dieptepunt van de Gentse Feesten, werden de regatta van Sport Gent verplaatst naar begin mei.

Mark Rummens, archivaris van de Koninklijke Roeivereniging Sport Gent, met dank aan Erik De Keukeleire voor zijn notaâ&#x20AC;&#x2122;s uit de Gazette van Gent tussen 1846-1865.

366

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 367

SINT-PIETERS-BUITEN IN DE BAN VAN DE MISDAAD

INBRAKEN, GEWELD, ROOFMOORDEN, PASSIONELE DRAMA'S, OOK DESTIJDS DE KEERZIJDE VAN DE SAMENLEVING...

Voor u verzameld uit 31600 edities van de “Gazette Van Gent”.

Laat u, geachte lezer, met de traditionele "kerstvrede" in het vooruitzicht, vooral niet afschrikken door de nare, onheilspellende titel van mijn nieuwe bijdrage aan uw geliefd en ongeëvenaard tijdschrift... De triestige realiteit is echter dat ik bij het doornemen van de kranten uit de periode 1819-1941, naast opbeurende berichtgevingen over stadsontwikkeling, bouwwerken, inhuldigingen en kermissen ook minder fraaie gebeurtenissen onder ogen kreeg, die jammer genoeg zonder uitzondering ook in onze tijd nog aan de orde van de dag zijn.

De journalistiek uit het laatste kwartaal van de negentiende eeuw liet zich over dergelijke feiten van haar beste kant zien.

Een voorstel! Gooi in deze wintertijd nog een blok hout bij in de open haard, nestel je onder de schemerlamp, proef de sfeer van Edgar Allan Poe en Sherlock Holmes en flits jezelf heel even terug naar de bescheiden huiskamer van weleer. Laat de zeldzame geletterde verwante of buur vol passie uit de krant voorlezen over alweer een schromelijk misdrijf dat de goegemeente dagenlang in de ban hield en niet zelden straatzangers inspireerde tot het componeren van een smartelijk lied...

De dood van de ongelukkige gendarme Meeus.

21 oktober 1876 Wij vernemen de nieuwe erge misdaad, gepleegd door de genaamde Léonard Oblain, oud 35 tot 40 jaar, de moordenaar van Sivry in Frankrijk, die op 25 juni laatstleden aldaar de gemeenteontvanger Meurand en zijn meid van het leven heeft beroofd. Door Engeland uitgeleverd moest hij met de trein naar Brussel worden overgebracht.

Zaterdagmorgen om vier uur werd hij begeleid door de in burger geklede

367

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 368

gendarme Meeus, gehecht aan de geheime politie en in het bijzonder gelast om personen aan het gerecht uit te leveren.

De gendarme nam met zijn gevangene plaats in een compartiment van tweede klasse. De trein was rond vijf uur in de statie van Gent (* Gent-Zuid) aangekomen. De treinwachter bemerkte dat het portier van het rijtuig waarin de gendarme en zijn gevangene plaats hadden genomen openstond. De twee mannen waren verdwenen. In het compartiment vond men niets anders dan de hoed van de gendarme.

De garde, de stoker en de machinist hadden niets gezien of gehoord en in het compartiment bemerkte men geen spoor van een gevecht. Bij nader onderzoek bleek echter dat enige verse strepen op de deur van het rijtuig waren. Men wist in het begin niet wat denken, maar men geloofde dat er een verschrikkelijke misdaad was gebeurd.

Men zond telegrammen naar al de statiĂŤn tussen Gent en Oostende om opzoekingen te doen verrichten. Weldra ontving men uit Drongen de melding dat men het lichaam van een man had gevonden aan de eerste bareel alvorens bij de brug over de Leie te komen.

Boeren aan de arbeid op het veld hadden op het ogenblik dat de expresstrein voorbijreed een zwart ding uit de trein op de weg zien vallen. Zij waren onmiddellijk de brugwachter aan De Snep gaan verwittigen en deze liep met hen mee langs de weg, waar zij naast de sporen een lichaam zagen liggen.

Men vond in de zak van de ongelukkige handboeien en een draaipistool met zesloop die geladen was. Het was de gendarme Meeus.

Men begrijpt niet hoe de voorbeeldige bediende zich heeft durven vertrouwen in het gezelschap van zulk een gevaarlijk man als de moordenaar van Sivry, zonder hem de handboeien aan te doen.

Hoogstwaarschijnlijk is Meeus, die last had gekregen van zeeziekte tijdens de overtocht van Dover naar Oostende, van vermoeienis in slaap gevallen.

Daarvan moet Oblain gebruik gemaakt hebben om door het venster van het portier te kruipen en op de weg te springen. Deze plaats is teruggevonden.

Een vijfhonderdtal meter verder is de gendarme eveneens uit het venster gesprongen om hem te achtervolgen. Bij die vrijwillige duik moet hij verongelukt zijn en de dood hebben gevonden.

Oblain is aan Het Patijntje met de overzetboot de Leie overgevaren om in de stad te komen. Een agent van de openbare veiligheid helpt het parket bij de opzoekingen.

368

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 369

24 oktober 1876 Oblain is van de trein gesprongen terwijl deze in volle vaart was, op een plaats, vierhonderd meter van deze waar Meeus heeft gesprongen, waarschijnlijk een halve minuut na zijn gevangene, op tweehonderd meter van de brug aan De Snep.

Rond zes uur in de morgen is Oblain in het Vlaams aangesproken geworden door een werkman. Het schijnt ook dat hij te Drongen bij een timmerman wat uitgerust heeft en dan langs de binnenweg die langs de Leie loopt, achter het gesticht van de Jezuïeten is gegaan.

Gekomen aan de tweede brug van de spoorweg over de Leie bood hij daar de bareelwachter zijn uurwerk te koop aan, maar die moest hem naar zijn woning brengen op een kwartier afstand, om hem de achttien frank te betalen. Op dat ogenblik onderzochten enige honderden meter van daar de gendarmen het lichaam van Meeus.

De signalementen welke de werkman en de bareelwachter hebben opgegeven komen geheel overeen met dat van de gezochte.

Een beloning van drieduizend frank is door het gouvernement uitgeloofd aan de agent der openbare macht of aan elke andere persoon die er in gelukken zal de ontvluchte Oblain in de handen van het gerecht over te leveren.

27 oktober 1876 Oblain is te Rijsel aangehouden. Hij moet spoedig na de verdwijning met de trein uit Gent naar Kortrijk zijn gevlucht. Hij ontkent op welkdanige wijze iets van doen te hebben met de dood van de ongelukkige begeleider Meeus.

De Gewelddaad op twee jongelingen te Maalte.

29 juli 1879 In de nacht van zondag laatst is er aan de Maaltebrug een ware gewelddaad gepleegd. Een jongeling uit Sint-Denijs-Westrem en één van Afsnee, die samen een uitstapje naar Blankenberge waren gaan doen en 's avonds van de grote statie (* Gent-Zuid) te voet naar huis keerden, zijn aan de brug op het onverwachts aangevallen en dodelijk mishandeld geworden door drie kerels die in hun hemdsmouwen waren.

Eén der aangeranden is tot driemaal toe in het water geworpen, waarna ze hem op de knieën vergiffenis hebben doen vragen. De ongelukkige schijnt zich in 369

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 370

een zeer bedenkelijke toestand te bevinden. De andere is door de beek gezwommen en alzo aan een verdere mishandeling kunnen ontsnappen.

De heren substituut Van Werveke, rechter De Smet en griffier Colpaert zijn gisteren ter plaatse geweest en hebben tot 's avonds hun onderzoek voortgezet.

Dieven hebben schoon spel in onverlichte straten.

9 november 1881 Sedert enkele dagen stelt men in de nieuwe wijk van de citadel de tegenwoordigheid vast van een bende kwaaddoeners, die trachten gedurende de nacht in de huizen te dringen.

Een woning op de Leopoldlaan werd in minder dan tien dagen tijd tweemaal door die heren bezocht. De eerste maal hebben zij een deur opengebroken van een huis in aanbouw, zijn de muur overgeklommen die het afzondert van hetgene dat we bedoelen en hebben er de hand gelegd op alles wat zij vonden.

De tweede maal hebben zij gedacht het slot te breken van de deur die op de boulevard uitkomt en ontvreemdden zij de plaat waarop de naam staat van de bewoner.

Het schijnt dat in die wijk het personeel van de politie geheel en al ontoereikend is en dat ondanks al haar goede wil, het haar onmogelijk is overal een doelmatige waakzaamheid uit te oefenen.

Wat meer is, de verlichting laat daar veel te wensen over. Op de Leopoldlaan staat geen enkele lantaarn langs de kant van de huizen. Hier en daar ontmoet men in het midden van de weg een petroleumlamp. Men begrijpt dat de schelmen in deze omstandigheden schoon spel hebben.

Het is te hopen dat er krachtdadige maatregelen worden genomen om zonder verwijl de kwaaddoeners in de onmogelijkheid te stellen hun stieltje voort te zetten.

De Leopoldboulevard wordt een oprecht gevaarlijke kant en we kunnen verzekeren dat daar zelden of nooit een politieagent te zien is. 's Avonds en zelfs gedurende de dag komen er gedurig straatjongens heel hard aan de huizen bellen en daardoor jagen zij de bewoners schrik aan.

Overal in die wijk moet beter toezicht worden uitgeoefend. Vergeten wij niet dat de inwoners van de boulevards lasten betalen en dus recht hebben op een behoorlijke bewaking van hun goederen en een doelmatige verlichting van de straten.

370

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 371

17 november 1881 De schelmen die buiten de Kortrijksepoort gestolen hebben zijn gekend. Het zijn zeven Duitsers met valse paspoorten en ze gaan zeer stout te werk in hun handelswijze. Enkelen vielen in de handen van de heer commissaris Ghuys, waartussen ze over het algemeen niet op hun gemak zitten. Wanneer aldaar de politie versterkt wordt zullen de anderen ook wel in de klem komen.

Op de Citadel- en Leopoldlanen maakt men toebereidselen om er gaslantaarns te plaatsen en binnenkort zal deze wijk nagenoeg hebben wat de meeste andere gedeelten van de stad bezitten: behoorlijke politie en verlichting.

5 januari 1882 De gemeenteraad van Gent heeft in zijn geheime zitting van 30 december besloten dat in de Sint-Pieterswijk een hulpbureel van het politiecommissariaat zal worden ingericht. Het zal bewaking hebben over het voorgeborchte van de Kortrijksepoort en geplaatst zijn onder het bestuur van de heer Springael, adjunct-commissaris van de eerste wijk.

12 februari 1882 Het hulpcommissariaat van politie in de nieuwe wijk van de Kortrijkse- en de Heuvelpoort is sedert 11 februari in werking. Er zijn zeven agenten ter beschikking gesteld van de nieuwe commissaris.

Zondag wordt de heer B. Springael om 9 uur 's avonds vanwege de gebuurte met een serenade vereerd en zal hem een prachtige bloementuil worden aangeboden.

Het bijgevoegd commissariaat is gevestigd over de ijzeren weg, in de nabijheid van de nieuwe statie Gent-Sint-Pieters.

Moord op â&#x20AC;&#x153;Dove Virginieâ&#x20AC;? in de Sint-Pietersaaltstraat.

24 november 1898 Gisteren verspreidde zich in de volkrijke wijk van de Kortrijksepoort het gerucht dat in de Sint-Pietersaalststraat een moord was gepleegd.

De straat is een lange weg tussen de Kortrijkse- en de Zwijnaardsesteenwegen, meest nog bezet met hofsteden van groentenboeren, doch met hier en daar een groepje werkershuizen. Het is in zulk een groepje dat een 371

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 372

misdaad werd gepleegd.

In het nummer 102 woont aldaar zekere Virginie Beyaert, geboren De Moerloose, vijftig jaren oud, in de wandeling Dove Virginie genaamd. De vrouw ging door voor iemand die veel geld bezit en haar bloedverwanten en geburen hadden haar reeds dikwijls aangeraden niet alleen te blijven wonen.

Ze luisterde echter niet naar die goede raad, zelfs niet toen zij reeds het slachtoffer van dieven was geweest, die vertrokken waren met de geldkoffer. Toen de schelmen de koffer in het veld aan het openslaan waren werden ze door de nachtwaker verrast en opgesloten. Er moeten dus nog andere boosdoeners geweten hebben dat de vrouw Beyaert geld had.

Ook had ze de gewoonte alle dagen naar de eerste mis te gaan. De vrouw werd echter niet in de kerk gezien en toen de mis uit was zagen de geburen dat de deur van haar woning openstond. Zij traden binnen en ontdekten in de schemering het lijk, dat in de gang op de grond lag. De ongelukkige was de handen samengebonden met een waskoord welke de moordenaars op de koer hadden afgedaan.

De petroleumlamp lag verbrijzeld op de grond. De geldkoffer was totaal ledig.

Men denkt dat de moordenaars bezig waren aan het roven van de koffer, als het slachtoffer van boven zal gekomen zijn om naar de kerk te gaan, want ze was geheel gekleed. De boosdoeners moeten haar onmiddellijk vastgegrepen en vermoord hebben door wurging met de koord.

Naar het schijnt had na de poging van diefstal verleden jaar de heer commissaris Coppine al de nummers van de titels opgeschreven, zodat de schelmen niet ver zullen lopen. Ook de neef van het slachtoffer en een wisselagent moeten geheel met de financiĂŤn van Virginie bekend zijn, maar deze laatste persoon heeft sedert jaren geen zaken meer gedaan voor de vrouw. De waarde van de gestolen titels wordt geraamd op 26 000 frank.

25 november 1898 Ziehier nog nadere bijzonderheden over de moord op Virginie De Moerloose in de Sint-Pietersaalststraat.

De dochter van de heer De Schepper ging melk bestellen en vond de deur open. De politieagent Geiregat die daar rechtover woont ging het eerst het huis in. De misdadigers hadden het achterpoortje ingestampt dat enkel met een koord gesloten was en langs over het koertje een ruit van de glazen achterdeur met modder bestreken om ze in te slaan. Daar dit niet lukte hadden ze met een mes de ruit uitgedaan van een achterkamer, juist dezelfde die door de eerste dieven werd gebroken en waarvan de mastiek nog niet geheel hard was.

Ze wisten dat de vrouw de sleutel van de brandkast aan de halsketting had

372

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 373

vastgehecht en hadden deze afgerukt. Het kan niet anders of het waren mannen die de ligging van het huis en de levenswijze van het slachtoffer zeer wel kennen.

Te oordelen naar de voetstappen op de koer en in de hof waargenomen, moeten ze met twee zijn geweest. Er waren sporen in het land achter de rij huizen, het ene van korte, brede voeten, het ander van lange en smalle. De bijzonderheden hebben vermoedens doen ontstaan op twee personen die zeker niet de beste faam genieten. Zij zijn daarbij ontmoet geworden juist voor het begin van de mis in de kerk. Ze waren in gezelschap van een derde persoon. Men verwacht binnenkort aanhoudingen.

5 december 1898 Inzake de moord in de Sint-Pietersaalststraat hebben zich zeer belangrijke ontwikkelingen voorgedaan.

Op 3 december werd een zekere Lanckrock aangehouden, viskoopman, woonachtig in de Meersstraat, alsook Bruno Van Wijnsberghe, kolendrager, woonachtig in dezelfde straat, door de beschuldigde Lanckrock als medeplichtige aangeduid.

Te Londen werd August De Clercq aangehouden, schoonbroer van Lanckrock.

6 december 1898 De eigenlijke daders van de moord in de Sint-Pietersaalststraat zijn op de volgende wijze ontdekt. Een zuster van August De Clercq heeft aan een gendarme gezegd dat zij enige juwelen had gekregen die aan het slachtoffer toebehoorden. Door vragen in het nauw gedreven heeft zij verklaard dat de moord gepleegd was door haar broer, haar schoonbroer Lanckrock en een derde persoon, Van Wijnsberghe. Zij heeft zelf het adres opgegeven van haar broer in Londen.

7 februari 1899 Aangaande de moord in de Sint-Pietersaalststraat op Virginie De Moerloose verscheen vorige maand de genaamde Bruno Van Wijnsberghe voor de raadkamer van de rechtbank, waar het behoud van zijn arrest werd bekrachtigd.

De genaamde August De Clercq werd vorige week te Dover aan de Belgische gendarmen uitgeleverd. Hij loochent alle medeplichtigheid aan de misdaad.

Hij beweert zelfs niet te weten waar de Sint-Pietersaalststraat gelegen is. Hij 373

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 374

is in tegenwoordigheid gesteld van een getuige, die hem volkomen herkend heeft als één van de personen welke hij de morgen van de misdaad in de straat heeft ontmoet.

Lanckrock loochent insgelijks alle betrokkenheid, maar hij weet geheel de toedracht. Hij zegt dat de misdadigers het hem hebben verteld.

Het is Van Wijnsberghe die het meest licht in de zaak heeft gebracht en in het gevang belangrijke bekentenissen heeft afgelegd.

De misdadigers waren 's avonds om acht uur vertrokken om bij Virginie in te breken. Ze werkten tot tien uur aan de geldkoffer zonder hem te kunnen openen. Dan gingen ze naar huis om 's morgens terug te keren, wanneer ze naar de mis zou zijn.

Zij kwamen om vijf uur terug. Virginie stond juist op en dat heeft haar het leven gekost. Met haar sleutel konden ze snel de koffer openen en het geld buit maken.

Uit voorzichtigheid hebben zij met tussenpozen één voor één het huis verlaten. De Clercq was de eerste, dan volgden op kleine afstand Lanckrock en Van Wijnsberghe. Aan de statie van Sint-Pieters-Aalst (* toen nog gelegen aan de Parkplaats) hebben ze alle drie een verschillende richting genomen. De ene is de Parklaan opgegaan, de tweede is langs de Kortrijksesteenweg stadinwaarts gestapt, de derde heeft de Smisstraat (*thans Smidsestraat) genomen.

De zaak zal in april voor het Hof van Assisen komen. Men heeft tot nog toe niet de hand kunnen leggen op het geld of de titels welke bij Virginie werden gestolen. Ongetwijfeld werden zij te Londen door De Clercq verkocht maar men heeft evenmin het geld gevonden dat er van voortkwam. De Clercq had er geen cent van in zijn bezit. Hij moet dus alles goed verborgen hebben ofwel zelf bestolen zijn op het ogenblik van zijn aanhouding, door iemand die wel naar Amerika kan gevlucht zijn.

12 maart 1899 De raadkamer van de rechtbank heeft volgende personen naar de kamer van inbeschuldigingstelling verzonden: - August De Clercq, oud 30 jaar, rijwielmaker, wonende te Londen; - Francis Lanckrock, oud 35 jaar, schilder te Gent; - Bruno Van Wijnsberghe, oud 30 jaar, kolendrager te Gent; - Mathilde De Clercq, oud 25 jaar, huishoudster te Antwerpen.

10 mei 1899 Het Assisenhof heeft uitspraak gedaan in de zaak van de moord op Virginie

374

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 375

De Moerloose te Sint-Pieters-Aalst. Het vonnis luidt als volgt: - August De Clercq: de doodstraf; - Francis Lanckrock: 15 jaar dwangarbeid; - Bruno Van Wijnsberghe: eeuwigdurende dwangarbeid; - Mathilde De Clercq: in vrijheid gesteld.

Maria De Zutter vermoord door radeloze minnaar.

11 juni 1900 Een geheimzinnige moord heeft vrijdag tussen zes en zeven uur te Maaltebrugge plaatsgehad, in een hofstede op de hoek van de Kortrijksesteenweg en de weg die naar Maalte-statie leidt (* huidige Jockey- of Maurice Maeterlinckstraat; het stationnetje stond op de hoek van de Oudenaardsesteenweg met de De Pintelaan, de vroegere spoorwegbedding).

Zaterdagmiddag om 12 uur heeft men op haar slaapkamer het lichaam van een tweeĂŤntwintigjarig meisje ontdekt. Ze is op het kamertje gesleurd geworden en gewurgd. Ze lag uitgestrekt op een bed voor twee personen. Rond haar hals was een handdoek tweemaal geknoopt.

Het aangezicht was afgrijselijk om zien. In de keel stak zeer straf aangedrukt een prop, welke de wetsdokter de heer Leboucq met moeite heeft kunnen uittrekken. De hals droeg de sporen van de drukking. Men gelooft dat de moordenaar haar gewurgd heeft met de knie op de borst.

In het kamertje kon men het woord Dood! in het Frans lezen, met krijt op de deur geschreven. Het gerecht heeft het woord doen fotograferen. Die deur was gesloten. Waarschijnlijk is de sleutel door de moordenaar meegenomen. Een kind van zes jaar is langs een klein tralievenstertje in de kamer moeten dringen om de deur te openen.

Het slachtoffer heet Maria De Zutter. Zij woonde bij haar ouders. Haar broer Hilarius, oud 29 jaar, was juist naar Frankrijk getrokken. August, de andere broer, was sedert de middag een telegram naar de statie gaan dragen. Om vijf uur is hij teruggekomen.

Het slachtoffer had een minnaar in Gent. Haar zuster Mathilda die in Gent woont, heeft van iemand een brief ontvangen waarin stond: "... Er zijn nog eens krakelen geweest. Haast u, er zal misschien nog tijd zijn om haar te redden ..." 's Namiddags is het parket ter plaatse gekomen, bestaande uit de commissaris Coppine, wetsdokter Leboucq en drie gendarmen. Op de boord van een dagblad vonden ze in het Frans geschreven: "... Ik zal nooit van mijn leven meer 375

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 376

verkeren ..."

Een stukje sigaret werd op de grond ontdekt. Hamers zijn insgelijks door het parket meegenomen. Na een voorlopig onderzoek werd de voorkamer verzegeld. Vervolgens werden de huisgenoten en de geburen ondervraagd.

De zoon August was geschikt vrijdagavond om beer te rijden naar Gent.

Daarom kwam hij met de knecht Piro omtrent acht uur 's avonds van het land naar huis. Daar zag hij niemand en het eten was niet gereed. Hij zei tot de knecht dat Maria weer weg was en besloot niet naar de stad te rijden om vader en moeder niet alleen te laten.

Vervolgens kwamen de anderen thuis. Men ging aan de deur van de voorkamer trekken maar deze was op slot. Daaruit besloot men dat Maria weg was.

De moeder weende daarover en ging bij de erwten zitten om haar tranen de vrije loop te geven.

Na enige tijd ging alleman naar bed, zonder te vermoeden dat het lichaam van Maria zo nabij lag. 's Anderendaags vonden ze het lijk. Maria had al de kleren aan waarmee ze gewoonlijk haar werk deed.

Er was onenigheid in het huishouden omdat Maria met een persoon verkeerde tegen de goesting van de ouders. Enige dagen voordien had haar broer Hilarius ruzie gehad met de minnaar. Naar hij zei was hij naar Frankrijk vertrokken om over die zaak niet langer gekrakeel te hebben. Maria had hem een eind uitgeleide gedaan naar de statie. Aan Lisa, de dochter uit De Drie Koningen, had zij in het weerkeren nog gezegd dat ze bij het afscheid geschreid had.

Hilarius moest zich bij zijn oom in Comines bevinden. Er zijn twee telegrammen gestuurd waarin hem de dood van zijn zuster wordt gemeld en hij dadelijk naar huis wordt geroepen.

12 juni 1900 De moordenaar van Maria is gisteravond aangehouden door de heer Coppine, adjunct-commissaris van de vijfde wijk, grotendeels dank zij de inlichtingen van de heer Fossars, gewezen politiebeambte.

De plichtige is zekere Karel Parez, minnaar van het meisje. Hij is in het paleis van justitie de hele morgen door de heer onderzoeksrechter ondervraagd. Hij heeft onmiddellijk zijn misdaad bekend. Daar is ook vastgesteld dat hij geen medeplichtigen heeft en nooit veroordeeld is geweest. De jonge moordenaar die slechts 21 jaar oud is, heeft verder veel leedwezen laten blijken.

Naar hij zegde bracht hij reeds acht dagen de nacht door in de kamer van het meisje. Vrijdagavond kregen zij twist en het meisje wilde van hem scheiden.

Parez eiste zijn portret en zijn brieven terug. Het meisje weigerde. Hij wilde

376

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 377

er zich meester van maken maar zij weerstond. Dan heeft hij geweld gebruikt en daar zij begon te roepen heeft hij haar zijn zakdoek in de mond geduwd.

Daarna heeft hij haar zonder te weten wat hij deed de keel toegewrongen met een handdoek.

Perez bekende geschreven te hebben op een gazet welke in de kamer van Maria werd gevonden, maar hij loochende dat het woord Mort op de kamerdeur van zijn hand was. Hij zei dat het meisje dat moet gedaan hebben, hetgeen onmogelijk is.

Hij dacht nochtans dat zij niet dood was. Toen hij naar Brussel was gereisd had hij berouw gevoeld en een brief aan zijn zuster geschreven. Het onderzoek zal snel vooruitgaan en de zaak zal bij de aanstaande assisen van juli of augustus kunnen opgeroepen worden.

30 oktober 1900 Het gerecht heeft uitspraak gedaan in de zaak van de moord op Maria De Zutter te Maaltebrugge. Parez is door de jury plichtig bevonden maar nam verzachtende omstandigheden aan en veroordeelde hem tot vijftien jaar dwangarbeid.

Parez had tijdens de pleidooien van Mr. Verbessem overvloedig geweend, maar bleef bij de uitspraak van het vonnis zeer kalm.

Erik De Keukeleire

Fragmenten uit "Sint-Pieters-Aalst, Sint-Pieters-Aaigem en Sint-Denijsplein deel 1 (1819-1901)", 298 pagina's, oktober 2004, uitgave in eigen beheer.

377

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 378

ZONDERLING VONNIS TE GENT: DOBBELEN OP LEVEN EN DOOD (1641).

Het tweede kwart van de zeventiende eeuw was voor de Spaanse Nederlanden een woelige periode. De Fransen en de Verenigde Provincies vormden een alliantie tegen Spanje. Vanaf 1640, na de inname door de Fransen van Arras, werd het Zuiden van Vlaanderen door het leger van Lodewijk XIV overspoeld. De veldtocht van 1641 zorgde voor een verdere terugtocht van de Spanjaarden 1.

Gent bleef Spanje trouw en een aantal Gentenaars namen als huurlingen dienst om ten strijde te trekken tegen Frederik-Hendrik van de Verenigde Provincies. Soms gebeurde het ook wel dat huurlingen deserteerden en naar de vijand overliepen. Het spreekt vanzelf dat dergelijke deserteurs, als ze werden gevangen genomen, streng werden gestraft, meestal geëxecuteerd.

Een zonderling vonnis bij een dergelijk geval van desertie te Gent betrof twee Gentenaars, een zekere Adrian De Ryghere en zijn maat Pieter Bettens2.

Beiden waren soldaten van de “compagnie voetvolck vanden heere capiteyn Huido do Salamyre” dat in garnizoen lag te Sas van Gent. Op 25 juli 1641 hadden ze zich “soo verre... vergeten” van in het holst van de nacht “te passeren met een schuytin de reviere tot Rapenburgh3 ende te springen over de parapetten4 ofte fortificatie”. Ze wilden un ‘compagnie’ in de steek laten. Hun intentie was in Antwerpen dienst te nemen bij het leger van Frederik-Hendrik en dat was natuurlijk “directelijck jeghens de wetten ende militaire placcaeten”.

Hun poging tot desertie mislukte echter. Ze werden te Gent voor het gerecht gedaagd en op 12 augustus werd hun vonnis geveld. Vermoedelijk was een van beide deserteurs de aanstoker tot de desertie en de andere alleen een meeloper, maar wie de ene rol en wie de andere gespeeld had, was op het proces wellicht niet duidelijk geworden. Dit zou alvast verklaren waarom slechts één van beiden ter dood veroordeeld werd en ook waarom de rechters het aan het lot overlieten wie het was die de poging tot desertie met zijn leven zou bekopen.

In het vonnis veroordelen de rechters de twee deserteurs “te worpen met dry scherpe teerlingen ende de gonne van u beyde (die) in dry worpen sal hebben de minste pointen ofte hooghen5 gestraft te worden met de doot ende publickelijck gheraquebuseert te worden”.

Wie bij het teerlingen of dobbelen verloor, schoot er het leven bij in en werd met de arquebuse of haakbus, een primitief geweer, in het openbaar gefusil-

378

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 379

leerd, de andere ging vrijuit.

Een alleszins ongewoon en zeker zeldzaam vonnis van rechters die niet zelf beslissen, maar op het toeval of het lot van drie teerlingworpen als op een godsoordeel hun vertrouwen stellen, zonder echter de naam van God hierbij de vernoemen.

Dit vonnis vertoont grote gelijkenis met een ander uit 1686. Hier werden op de Korenmarkt op 2 juni een vader en zijn zoon opgehangen. De vader had daarbij moeten spelen tegen zijn schoonzoon en nog een andere betichte om te bepalen welke twee van de vier zouden ter dood gebracht worden. Het lot viel op de vader en zijn zoon. Ook hier werd dus een spel gespeeld, maar om welk spel het ging wordt niet vermeld. Vermoedelijk was dit eveneens het dobbelspel6.

W.L. Braekman

NOTEN 1 V. Fris, Histoire de Gand (Bruxelles, 1913), p. 248-249.

2 U. Gent, hs. 654, fol. 25 r: een verzameling vonnissen door de Gentse Augustijnenmonnik J.B. Dobercourt uit vele bronnen geëxerpeerd.

3 Rapenburgh: dorp ten NNW van Hulst in Zeeland.

4 parapetten: borstweringen.

5 hooghen: ogen.

6 W.L. Braekman, “Uit de Gentse memorieboeken (17de en 18de eeuw)”, Ghendtsche Tydinghen 32 (2003), 180-188 (p. 181).

379

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 380

HET POTTENBAKKERSATELIER MAES TE GENT

Charles Maes, (Stekene 1847 - Sint-Amandsberg 1924), was afkomstig uit het Waasland en leerde het ambacht van pottenbakker bij zijn vader. Hij was gedurende 12 jaar als keramist in Rijsel werkzaam en ging in 1886 in SintAmandsberg bij Gent wonen. Daar werkte hij tot het voorjaar 1889 in het pottenbakkersatelier van Dominicus Franciscus Leestmans. Daarna besloot hij een eigen atelier op te richten in de Engelstaat 27. De bloemisterijen in de omgeving van Sint-Amandsberg kenden toen een grote bloei, zodat Charles Maes geloofde in de kansen van een eigen bedrijf voor het vervaardigen van bloempotten ĂŠn sieraardewerk. Hij nam met succes deel aan nationale en internationale tentoonstellingen, onder meer te Luik (1905), Milaan (1906) en Amsterdam (1907).

In 1909 startten de zonen Auguste (Zelzate 1871 - Sint-Denijs-Westrem 1939) en Pierre-Julien (Jules) (Rijsel 1876 - Gent 1958) op dezelfde plaats een nieuwe zaak. Charles Maes ging toen met pensioen. Ook zij namen met sieraardewerk deel aan binnen- en buitenlandse tentoonstellingen en wedstrijden, onder meer te Gent (1909 en 1911), Brussel (1910) en Zurich (1911).

Hun stand op de wereldtentoonstelling te Gent in 1913 was een ontwerp van architect Albert Van Huffel die hiervoor een eervolle vermelding ontving.

In 1920 sloten de gebroeders Maes het atelier in Sint-Amandsberg en werkten afzonderlijk verder. Auguste Maes begon een eigen bedrijf aan de Kapellestraat 1 te Sint-Denijs-Westrem.

In 1923 verhuisde hij na aanhoudende klachten zijn atelier naar Gent aan de Voskensweg (de huidig Voskenslaan). Hij gebruikte toen vermoedelijk de merknaam Astoria. In 1934 sloot hij zijn atelier en verhuisde opnieuw naar Sint-Denijs-Westrem. Zijn zonen hebben vermoedelijk het bedrijf niet verder gezet. Pierre-Julien Maes en Domien Ingels richtten in 1930 met een aantal vennoten de nv Ceramaes op. Bij de start verbleef Pierre-Julien enkele maanden in de Statiestraat 16 te Drongen waar de fabriek stond. Beeldhouwer Domien Ingels, die al vanaf 1911 keramische objecten bij Maes liet bakken, maakte tal van ontwerpen voor Ceramaes, zowel beeldjes als vazen. In 1934 nam Ingels de pottenbakkerij Ceramaes over. Hij baatte ze zelf uit tot aan zijndood in 1946.

De producten van Maes waren aanvankelijk heel eenvoudig: bloempotten, inmaakpotten en schalen. Ook tegels en schouwen werden in het atelier geproduceerd. Al vlug werd er met succes sieraardewerk gemaakt: asbakken, cache-pots, kandelaars, vazen, enkele beeldjes...

Vaak waren de kleuren en tekeningen gelijkaardig aan de toen zowat overal 380

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 381

geproduceerde “poterie flamende”. In opdracht van de Sint-Jorisgilde kwam er tussen 1909 en 1914 meer artistiek werk, ontworpen door architect Valentin Vaerwyck. De “Johannes de Doper” van beeldhouwer Geo Verbanck werd in 1914 een topstuk van het atelier. Stilaan ziet men de typische Maes glazuren optreden: doorgaans zachte tinten, afdruipend of gevlamd, met “tranen” en sporen van zoutkristallen. De vormgeving wijzigt van de typische “poterie flamende” en de neogotiek naar art nouveau en tenslotte naar heel eenvoudige art deco.

Beatrix Baillieul heeft voor het eerst een grondige studie gemaakt over het pottenbakkersatelier Maes. De resultaten van dat onderzoek worden door de vzw Interbellum gepresenteerd in een tentoonstelling en een publicatie.

Interbellum

GENTSE MEMORIEDAGEN: 20 -21 -22 AUGUSTUS

20 Augustus 1436 Brugge is in opstand gekomen tegen Filips de Goede.

Om te vermijden dat ook in Gent oproer zou losbreken, komt de Hertog persoonlijk naar hier en neemt zijn intrek in het Hof ten Walle.

20 Augustus 1582 Blijde intrede in Gent van de Duc d’Anjou.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2003 - N° 2 - pp. 115-116

20 Augustus 1822 Groot tornooi ingericht door de St-Antoniusgilde.

120 schutters gingen het tegen elkaar opnemen. Het vredig strijdtoneel was 381

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 382

gelegen aan “Het Motje”. “Het Motje”, een overblijfsel van het oud klooster van de Chartreuzen, was reeds in 1701 een herberg en het zou uitgroeien tot een van de populairste “guinguettes” van de talrijke die rond Gent gelegen waren.

Van zijn landschappelijke rust is al lang niets meer terug te vinden, want het was gelegen aan de kruising van de Rooigemlaan met de Drongense steenweg.

De Gentse gildebroeders waren uitgedorst in hun geel katoenen broek en vest, een witte gilet en witte kravat en op het hoofd de schaaplederen klakhoed.

Hun Oostendse collega’s hadden gezorgd voor sensatie. Ze waren gekomen met een bevlagd schip en hadden aangelegd aan de Recollettenlei. Ze hadden hun wapenbroeders en de Gentse bevolking gegroet met het lossen van een schot met het kanon dat ze aan boord hadden meegebracht.

Heel wat prominenten namen deel aan de kamp: Frederik, Prins van Nederland, Bernard, Prins van Saksen-Weimar, Burgemeester Piers de Raveschoot, de Schepenen, Graaf d’Hane-Steenhuyse, enz.

Een grote menigte was toegestroomd om de strijd te volgen en te luisteren naar het losbranden der schoten en de verwittigingskreten der schutters.

Volgens een privilege daterend uit de tijd van Keizer Karel kon een schutter niet verantwoordelijk gesteld worden voor “quetsen by cas fortuit” indien hij vooraf door een kreet te kennen gegeven had dat hij ging schieten.

De wedstrijd ging door in de meest uitbundige stemming en onder algemene vrolijkheid. Hij werd vooral gekenmerkt door zijn feestelijk verloop. Wat daar precies gebeurd is hebben wij niet kunnen achterhalen. Heeft het te hoog alcoholgehalte van de in “Het Motje” overvloedig geschonken bieren en wijnen misschien een negatieve invloed uitgeoefend op de behendigheid van de schutters? Hadden zij, vóór de wedstrijd te beginnen misschien reeds, ietwat voorbarig, een verwachte overwinning gevierd?

Iets staat vast: na een volledige dag onafgebroken schieten hingen, zonder één uitzondering, al de neer te halen veelkleurige vogels ongedeerd in de hoge mast spottend te grijnzen.

20 Augustus 1829 Pedro, Keizer van Brazilië, woont een voorstelling bij in de schouwburg van Gent. De zaal werd gewoonlijk met gas verlicht, maar voor deze gelegenheid gebeurde dit bij middel van honderden kaarsen.

382

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 383

20 Augustus 1838 Een locomotief rijdt in de Leie door de geopende Snepbrug.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 1982 - N° 1- pp. 32-33

20 Augustus 1851 Geboorte van Edmond Sacré.

Aan deze fotograaf hebben wij een schat van unieke Gentse stadsbeelden te danken.

Zijn vader Dominique (°Mons 1821) en zijn moeder Adelaïde Tonneel (°Deinze 1821) kwamen naar Gent wonen op zoek naar werk. Zij vestigden zich in de Kerkstraat buiten de Brugse Poort.

Edmond ging naar de Nijverheidsschool en installeerde zijn eerste fotostudio in 1877.

Hij woonde in de Twaalfkamerstraat op 3 verschillende plaatsen vooraleer zich definitief te vestigen in de Kalanderstraat.

Hij stierf in 1921.

20 Augustus 1889 De laatste inwoners verlaten het Gravensteen.

Dat verloopt niet zonder moeilijkheden, sommigen moeten er manu militari uitgedreven worden.

20 Augustus 1911 Een grote groep natuurliefhebbers betoogt in Deurle tegen een van die dwaze projecten, opgesteld door kamerplanologen, dat er in bestond de Leie daar recht te trekken.

20 Augustus 1972 Dood te Libanon van Professor Jan Dhondt. Bij het uitstappen van het vliegtuig kreeg hij een dodelijk hartinfarct.

Hij werd geboren te Gentbrugge op 22 Januari 1915.

Na studies aan het Atheneum promoveerde hij in 1938 aan de Universiteit tot Dr. in de Wijsbegeerte en Letteren.

Van 1942 tot 1944 was hij archivaris bij het Rijksarchief in Brussel. Van 1944 tot 1948 Docent en vanaf dan Hoogleraar.

383

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 384

In samenwerking met Prof. De Keyser schreef hij het boek “Gent”.

Was, onder meer (als socialist), een specialist van de arbeidersgeschiedenis.

21 Augustus 1578 “Op 21 Augustus hebben de goede religieuzen van den Nieuwenbosch ‘t droevig lot ondergaen, gelijk alle de andere van Nederland, door de wreede vervolging der Calvinisten en andere sectarissen, verjaegende de aen God toegewijde religieuzen.”

21 Augustus 1670 Aankomst in Gent van de nieuwe Gouverneur-Generaal Jean de Zuniga, Graaf van Monterey. Hij was de vertegenwoordiger van de Koning van Spanje Karel II. Maar er was ook nog een andere pretendent voor de Spaanse troon, namelijk Lodewijk XIV. We moeten niet meer zeggen, zeker? Alle pretexten zijn goed om oorlog te kunnen voeren. Dat was toen het geval en daar is sindsdien nog niets aan veranderd.

Als men moet leven met een buurman met onberperkte ambities is de positie niet zo comfortabel. Het eerste wat Monterey deed, was nagaan hoe het hier gesteld was met de mogelijkheden om de Zonnekoning hier buiten te houden.

Gent was redelijk goed beschermd omdat het grootste deel van de omliggende weiden en landerijen onder water konden gezet worden. Er was één zwak punt: tussen de Kortrijkse Poort en de Heuvelpoort kon men zó Gent binnenwandelen. Monterey liet daar onmiddellijk een fort bouwen dat zijn naam zou krijgen. En nu weet u ook meteen waarom wij hier een Montereystraat hebben.

21 Augustus 1769 De Gentse timmerlieden en schrijnwerkers besluiten hun krachten voortaan te bundelen in één corporatie.

Deze keer was het een vrijwilige fusie; een paar eeuwen voordien was er een gedwongen fusie geweest die alle neringen die hout bewerkten verplichtte samen te smelten.

De Carolijnse Concessie bepaalde immers dat het nu maar eens gedaan moest zijn met die 7 verschillende neringen van timmerlieden, schrijnwerkers, schipmakers, houtzagers, houtbrekeres, wagenmakers en houtdraaiers.

Maar in de loop der tijden - Keizer Karel was immers al lang dood - was iedereen weer een beetje zijn eigen weg gegaan.

384

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 385

In feite was de samenvoeging van timmerlieden en schrijnwerkers een goede zaak, want ze hadden vroeger meer dan eens ruzie gemaakt met elkaar. In principe deed een schrijnwerker fijner werk, maar de grens tussen beide ambachten was toch eerder vaag afgebakend, wat telkens weer aanleiding gaf tot bevoegdheidsconflicten. De nering der timmerlieden was vroeger een belangrijke nering en ze wordt reeds vermeld in de 14e eeuw. Ze had toen al haar groot neringhuis in de Cataloniëstraat, rechtover de zij-ingang van de StNiklaaskerk.

De leertijd tot het meesterschap bedroeg 4 jaar en meestal bestond de bekwaamheidsproef in het vervaardigen van een kast of van een trap.

Net als de andere daarvoor aangeduide gilden, moesten ook de timmerlieden gewapende wachtdiensten houden. Dit was bijzonderlijk het geval gedurende de 3-dagen durende halfvastenmarkt. Zij maakten deel uit van het “aweet”, een soort van patrouille in cortegevorm die er moest over waken dat de orde gehandhaafd bleef. De leden werden verdeeld in 3 groepen: ieder gezel moest één avond de wacht doen. Was hij voor de een of andere reden belet, dan was hij er aan gehouden een andere gezel van de nering in zijn plaats te sturen, op voorwaarde dat het iemand was “die zijnen man kon staan”.

Voor deze dienst waren onze timmerlieden krijgshaftig uitgedost met een borstplaat, een wapenkolder met mouwen, ijzeren handschoenen en op het hoofd een witgepolijste helm. Ze mochten zelf het wapen kiezen, maar op zulke wijze dat het de nering eer aandeed.

Deze die zouden denken dat timmerlieden behoorden tot de mindere klasse van de houtbewerkers hebben het verkeerd voor. Loop eens door Gent en zie wat hier de laatste 50 jaar allemaal gebouwd werd: dit is het werk van architecten. En ga dan eens kijken naar de Vlaamse Academie, het Hotel Snoeck in de St-Jacobsnieuwstraat, de Beurs op de Kouter, het Museum Vander Haeghen in de Veldstraat. Dat werd allemaal gebouwd door “meestertemmermans”.

21 Augustus 1794 De 4 middenpanelen van het Lam Gods worden door de Franse Republikeinen naar Parijs ontvoerd.

21 Augustus 1857 Geboorte van de beeldhouwer Louis Mast.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 2004 - N° 5 - pp. 313

385

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 386

21 Augustus 1877 Triomfantelijk onthaal van de â&#x20AC;&#x153;Melomanenâ&#x20AC;? na de wedstrijd gewonnen te hebben in Antwepen.

21 Augustus 1906 Geboorte van Geo Langie.

Hij werd wel geboren te Nukerke nabij Oudenaarde, maar toen hij 6 maanden oud was kwamen zijn ouders zich in Gent vestigen.

Hij begon zijn loopbaan als schrijnwerker, een vak dat hij geleerd had op de Beroepsschool, waarna hij ging werken bij de antiquair Mathias Verhoeven in de Mageleinstraat. In 1937 is hij ensembliermeubelontwerper en hij heeft een atelier op Ledeberg waar 25 man werken. Hij doet dit van de hand in 1946 en opent een winkel in de Lange Munt.

Hij had ook St-Lucas gedaan voor binnenhuisarchitectuur.

Hij verwierf vooral bekendheid als etser.

Toen hij gepensioneerd werd ging hij wonen in het Proveniersterstraatje.

Hij stierf in het A.Z. op 13 Januari 1982.

22 Augustus 1430 Ontvangst te Gent van Filips de Goede na zijn (3e) huwelijk met Isabella van Portugal.

22 Augustus 1566 Begin van de eerste beeldenstorm in Gent.

De berokkende schade is niet te overzien: 8 kerken, 25 kloosters, 10 hospitalen en 7 kapellen worden geteisterd.

386

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 387

22 Augustus 1658 Justus Billet wordt benoemd tot politiemeester van de stad Gent.

Hij werd in 1592 geboren als zoon van de Deken der Merseniers.

Deze bemiddelde koopman genoot de achting van zijn medeburgers en was al verschillende malen schepen geweest toen hij in 1658 aangesteld werd als politiemeester.

Degenen die zouden denken dat dit iets was dat overeenstemde met onze huidige politiecommissarissen hebben het fameus mis.

Hij was zo een beetje de waakhond van het Gents gebeuren. Hij moest letten op wat er gebouwd, herbouwd of hersteld werd. Hij controleerde de werken aan de openbare gebouwen, zowel de verrichtingen van de arbeiders als de kwaliteit van de bouwmaterialen. Hij moest melden waar wegeniswerken moesten uitgevoerd worden en hij had er de controle over.

(Toch spijtig dat wij nu geen politiemeesters meer hebben!) Hij hield een oogje in ‘t zeil over al wat er gebeurde met waterlopen, greppen, mestputten, muren, hagen, straten, bruggen, kaaien.

Hij controleerde de diverse markten en waakte er over dat er geen misbruiken waren.

Gentenaars die “vergaten” hun cijns te betalen mochten er op rekenen Justus Billet te zien verschijnen.

Voor wat die man allemaal presteerde in de 17de eeuw hebben wij nu 20 man nodig en het is verre van zeker dat zij het even goed zouden doen.

Al zijn bevindingen moesten genoteerd worden in het “Politieboek”. Dit was een soort administratief verslagboek waarin in chronologische volgorde de activiteiten van de politieinspecteur werden neergepend. Het is dus niet te verwarren met het “carneetse” van onze huidige agenten.

Justus Billet heeft 12 lijvige politieboeken vol geschreven. Wat normaal gesproken droge administratieve materie zou moeten geweest zijn, werd uiterst boeiende lectuur. Dit was te wijten aan de manier waarop de zeer gecultiveerde Billet ze opstelde. Hij noteerde letterlijk alles wat er in Gent gebeurde, wat er vroeger gebeurd was, gaf persoonlijke opinies, jeugdherinneringen. Hij meldt de processies, de toneelvoorstellingen, de optochten, de lijst van nieuwe huizen en stenen gevels, opschriften op onze klokken, de soorten van lijnwaad die verkocht worden op de markt. Al deze uiteenlopende onderwerpen werden doorspekt met versjes en gedichten.

Hij geeft een lijst van de straten, de stegen, de markten, de plaatsen, enz. Een goudmijn voor dezen die geïnteresseerd zijn in het Gent van de 17e eeuw.

Al deze politieboeken zijn zeer zorgvuldig bijgehouden en bevatten talrijke versieringen. Wat Billet kenmerkte was zijn grote liefde voor zijn geboorte-

387

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 388

stad. 8 van de 12 politieboeken beginnen met een lofdicht aan Gent. En een afbeelding van de Maagd van Gent ontbreekt nooit. Alhoewel hij zeer bereisd was en veel grote Europese steden gezien had, leed hij aan geen enkel inferioritetiscomplex als het over zijn geliefd Gent ging. Enkel Rome stond volgens deze zeer godvruchtige man boven Gent, maar enkel en alleen maar omdat het de zetel was van het Pausdom.

Hij gaf zijn ontslag als Politiemeester in 1667 wegens zijn steeds slechter wordend gezichtsvermogen, maar hij was dan toch al 75 jaar. Hij zou 15 jaar later blind sterven in zijn huis “De Samson” op de Hoogpoort.

De laatste jaren schijnt men het hier nogal lastig te hebben met het bedenken van zinnige nieuwe straatnamen. A propos, hebt gij al gehoord van een Justus Billetstraat?

22 Augustus 1685 De beeldhouwer Jan Boeksent wordt geprofest als lekebroeder in het Recollettenklooster.

Zie “Ghendtsche Tydinghen” - 1985 - N° 5 - pp. 298-303

22 Augustus 1698 Geboorte van Philippe-Charles Marissal.

Over de stichter van onze Academie voor Schone Kunsten, zie “Ghendtsche Tydinghen” - 1998 - N° 4 - pp. 178-186

22 Augustus 1889 Geboorte van Gustaaf Verhulst.

Hij behoort tot die groep Gentenaars die gedurende hun leven een belangrijke rol spelen in de een of andere sector, algemeen bekend zijn en die hun dood vrij vlug de vergetelheid ingaan.

Als hij 15 jaar is, we zijn dan in 1904, erft hij van een nonkel een fototoestel.

Dit klein incident zou een grote invloed uitoefenen op zijn verder leven.

Na het standaardwerk van Van Monckhoven “Traité Général de Photographie” gelezen te hebben, is hij definitief gebeten door de microbe van de fotografie.

Twee jaar later heeft hij een scheikundig laboratorium en een donkere kamer waar hij zijn eigen platen en fotopapier maakt. In 1912 sticht hij met enkele vrienden een vereniging “en dehors de tout esprit politique, linquistique ou religieux” die de naam meekrijgt van “Ecole de Photographie”. Er wordt aanvankelijk vergaderd in de kamer van een huis op de hoek van de Lange en de 388

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 389

Korte Meire, maar nauwelijks een jaar later is die ruimte al veel te klein geworden en men verhuist naar het Notarissenhuis in de Winkelstraat.

De eerste wereldoorlog komt een domper zetten op de activiteiten van de jonge vereniging, want fotograferen was toen verboden.

In 1918 kregen de uit het leger teruggekeerde clubleden een speciale toelating van de militaire overheid om hun activiteiten te hervatten.

In 1920 werd de vereniging herdoopt in “Société d’Amateurs de Photographie Lux Nova” en werd er een tentoonstelling georganiseerd in het Casino op de Coupure.

Wanneer de vereniging 120 leden telt is dit uitsluitend te wijten aan Gustaaf Verhulst. Het lokaal van wat afgekort “Lux Nova” werd, was een lange tijd in het gewezen klooster van de Vrouwebroers in het Kuiperstraatje. Later werd er verhuisd naar het kelderke van het Lakenmetershuis op de Vrijdagmarkt.

In de jaren ‘20 waren er in Gent verschillende fotoclubs actief, naast “Lux Nova” waren de meest gekende “Fotoclub Vooruit” en de “Fotoclub Vrijheidsliefde.”

Van bij de opkomst van de fotografie werden er in Gent amateurs gevonden.

Die moesten wel gezocht worden in de betere klassen, iets wat begrijpelijk is wanneer men denkt aan de toen dure apparatuur en de omslachtige procedures.

De oudste foto van een Gents stadsgezicht dateert van 1839. Het is een opmerkelijk duidelijke daguerrotypie van de Predikherenlei met op de achtergrond de toren van de St-Niklaaskerk. De opname gebeurde vanuit de zolderkamer van een huis op de Ajuinlei.

Over welke onschatbare documentatie zouden wij nu niet beschikken had men de fotografie enkele eeuwen vroeger uitgevonden?

22 Augustus 1893 Geboorte van Edgard Barbaix.

Deze destijds gekende sympathieke Gentse figuur was ongetwijfeld een van onze beste fotografen.

Dat hij zulk een uitzonderlijke fotograaf was zal wel mede te danken geweest zijn aan de opleiding die hij genoten had. Zijn vader was een beenhouwer in de Holstraat en tot zijn cliënteel behoorde het St-Lucasinstituut. Edgard voelde zich aangetrokken tot tekenen en schilderen en volgde gedurende 7 jaar de dag- en avondlessen aan dit Instituut. En 7 maal behaalde hij de eerste prijs van zijn klas; vooral in portrettekenen blonk hij uit.

Op een gegeven moment kwam hij in het bezit van een foto-apparaat en net zoals bij Gustaaf Verhulst, zou dit zijn verder leven bepalen.

Hij werpt zich met hart en ziel op de fotografie en, met de basis die hij bezit,

389

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 390

wordt hij weldra een van de besten en de meest gevraagden. Burgemeesters, gouverneurs, bisschoppen, pauselijke nuntiussen gaan voor zijn lens poseren.

Wanneer men besloot, iets meer dan 80 jaar geleden, het boek “Vlaamsche Weelde - 60 Vlaamsche Koppen” uit te geven, deed men beroep op Edgard Barbaix voor de illustraties.

De 60 foto’s of portrettekeningen van deze letterkundigen zijn allen van zijn hand. Het wordt reizen per trein door heel het Vlaams land om de nog levende schrijvers te gaan opzoeken en trachten een oude foto te bemachtigen van de overledenen. Van het dodenmasker van Guido Gezelle dat hij zag bij Stijn Streuvels maakte hij een prachtig levend portret, dat trouwens uitgekozen werd om de kaft te versieren.

Meer dan 30 jaar werkte hij voor het Museum van Schone Kunsten voor wie hij meer dan 400 clichés maakte.

Edgard Barbaix had zijn studio op het St-Michielsplein in een huis dat nu verdwenen is. Het hoeft dan ook geen verwondering te baren dat deze joviale fotograaf gedurende vele jaren de Deken was van dit kwartier, deken en... bezieler van de antiekmarkt die daar destijds regelmatig gehouden werd.

Maar wij hebben nog niet alles verteld: 7 jaar soldaat bij de 2e Linieregiment, waarvan 4 jaar aan de IJzer en 1 jaar in bezet Duitsland. Voor zijn spionagewerk in 1940-1945 kreeg hij een onderscheiding van Eisenhower.

Hij stierf op 18 Maart 1992.

Een Gents figuur die wel verdiende eens terug in de schijnwerper geplaatst te worden.

22 Augustus 1895 Aanbesteding voor de in 1887 besliste afbraak van het Pakhuis.

22 Augustus 1910 Triomfantelijke ontvangst van de “Melomanen” na - enkele dagen voordien een schitterende overwinning behaald te hebben in een internationale zangwedstrijd in Montluçon.

De reizen per spoor verliepen toen niet zo vlot en onze 108 uitvoerders waren hier vertrokken om halfelf ‘s avonds om de volgende dag om 9 uur in Parijs aan te komen. Om 12 uur werd opnieuw in de trein gestapt en men kwam aan in Montluçon om 8 uur ‘s avonds.

Ze waren wel moe van deze vermoeiende reis in snikhete treinen, maar dat belette hen niet het de volgende dag enthousiast op te nemen tegen hun concurrenten in de Ere-klasse: 2 gekende Parijse koorverenigingen en 1 uit

390

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 391

Macon.

“Le Premier Prix d’Honneur” werd door de jury unaniem toegekend aan de Gentse zangers, die trouwens met nog andere prijzen gingen lopen: de 1e Prijs voor individuele zang werd weggekaapt door de Penningmeester van de Melomanen, de Heer Tuytschaver en de 1e Prijs voor de beste dirigent ging naar onze Gentse Lieven Duvosel.

Toen de Melomanen hier arriveerden op 22 Augustus 1910 viel hen natuurlijk een triomfantelijk onthaal te beurt. Wij kunnen ons nog moeilijk voorstellen hoe de Gentenaars destijds intens meeleefden wanneer één van hen, of een van hun verenigingen een merkwaardige prestatie geleverd had.

Het was dus de gebruikelijke uitbundige feeststemming, nog verhoogd door het feit dat op datzelfde moment nog een andere Gentse koorvereniging toekwam, het “A Capella Gantois” dat enkele dagen voordien een wedstrijd gewonnen had in Reims.

Het scenario zullen onze lezers inmiddels kennen: bij hun aankomst in de Zuidstatie ging er een receptie door in het ere-salon van het station waar de 2 verenigingen overladen werden met bloemen en om te beginnen reeds 3 toespraken moesten aanhoren.

Een groot aantal verenigingen had zich opgesteld op het Graaf van Vlaanderenplein vanwaar de feeststoet vertrok naar het Stadhuis. Deze werd geopend door een dubbele rij rijkswachters en politie-agenten, gevolgd door muziekkorpsen van het 1e en 2e Linieregiment, van de “ChasseursEclaireurs”, van de Liberale Kring van het Rabot, de Harmonie “Het Volk” en “St-Cecilia”. Kwamen dan de afgevaardigden van 60 verenigingen van alle gezindheden met hun vlaggen. Op het einde van de stoet de zangers en de zangeressen van beide verenigingen. De straten zagen zwart van het volk en overal stegen de toejuichingen op. Vanop de balkons werden bloemen geworpen naar de zangers. Toen de stoet aankwam aan het Stadhuis luidde de grote klok en de beiaard speelde de “Brabançonne”.

Klassieke receptie en toespraken op het Stadhuis. Schepen Siffer feliciteerde de overwinnaars die, zei hij, “op één enkele dag 2 nieuwe diamanten hadden ingevoegd in de kroon van de Maagd van Gent. Deze glorierijke dag, vervolgde hij, zal met gouden letters geschreven worden in de annalen van de Stad Gent, muzikale stad bij uitstek.”

Na talrijke glazen erewijn, werden de 2 maatschappijen naar hun respectievelijke lokalen begeleid waar verder gefeest werd tot in de vroege uurtjes.

Hugo Collumbien

391

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 392

PUZZEL 2006

Ne puzzel, ne puzzel, hoe kan je in godsnaam nu ne puzzel maken als je om de vijf minuten gestoord wordt door een lokale politieker, die beweert dat hij het in de toekomst beter zal doen. Internet voor iedereen (die kan betalen). Hij doet mij denken aan een wandelende St.-Niklaas, voorlopig althans want eenmaal dat ze een plaatske in de politiek… Ze moeten wel toegeven dat ze rond Gent met hun nek in de stront zitten. Dat hebben die mannekens van het Europees parlement gezegd. Volgens deze politici moeten er minder varkens zijn. Hoe moet ne mens dat nu interpreteren?

Ne puzzel over politiek, wat betekent dat? Uit de les geschiedenis weet ik dat het gaat over data. Voor Gent betekent dat 1382 (Westrozebeke), 1453 (Gavere), 1500 ( Keizer Karel)… m.a.w. monumenten voor arme afgeslachte Gentenaars, die later dan nog een strop om hun hals kregen. Die traditie werd voortgezet door lokale politici en dat heet nu “lussenplan”. Opnieuw politiek aangebel, ik vraag me af wie er werkelijk gestoord is?

Hoewel deze puzzel gaat over de Gentse politiek moet U geen bollekens zwart maken naast de vragen, wel de letterkens tellen om daarmee een nieuwe beloftevolle naam te bekomen.

1) Leerlooier, industriële spionage, Mule Jenny, industrialisatie, burgemeester van Gent, dit zijn de trefwoorden van de eerste man die we zoeken. Van zijn familienaam vragen we de eerste letter.

2) Deze schilder kwam in Nederland onder invloed van het Duitse Marxistische socialisme dat de klemtoon legde op het Algemeen Stemrecht.

Hij speelde dan ook een belangrijke rol bij het oprichten van de Belgische Werkliedenpartij. Hij richtte De Voorruit op en was er medebeheerder van. We voelen ons al sociaal als u de derde letter van zijn voornaam kent.

3) Deze Vlaams-nationalistische politicus, senator van de Katholieke Vlaamse Volkspartij, nam deel aan de strijd van de vernederlandsing van het vrij middelbaar onderwijs. Tijdens de oorlog was hij krijgsgevangene te Soltau en werkte nadien in Engeland in het Bureau Documentaire Belge. Hij was actief in de amnestiestrijd. In het beruchte proces De Beuckelaere wist hij als advocaat met Borginon de vrijspraak te bekomen. Hoewel hij zich tijdens de tweede wereldoorlog op de achtergrond hield, werd hij wegens zijn vlaamsgezindheid veroordeeld tot vijf jaar, en in beroep tot drie jaar. Het krijgshof van Luik sprak hem vrij. Kent u ook de laatste letter van zijn familienaam?

392

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 393

4) Deze baron was jurist en CVP-politicus, minister, professor te Gent en te Luik, medestichter en directeur van het Tijdschrift voor Notarissen, lid van de studie tot eenmaking van de Benelux. Op het einde van zijn leven werd hij als voorzitter van de Raad van Beheer van Sabena een echte hoogvlieger.

Opnieuw willen we de laatste letter van de familienaam kennen.

5) Deze Gentenaar werd langs de andere kant van het water “de crol” genoemd, alhoewel hij geen katje was… Hij was advocaat, professor te Gent, minister en adjunct-secretaris-generaal van de pas opgerichte P.V.V. Nadien werd hij nationaal voorzitter van de PVV-PLP en voorzitter van de Vlaamse P.V.V.. Indien u zijn naam kent, dan weet u welke de vierde letter van zijn voornaam is.

6) Deze in Merelbeke geboren seigneur, herhaaldelijk schepen van Gent, was één der vurigste verdedigers van de voorrechten van de Drie Leden van Vlaanderen. Hij behoorde tot de Gentse delegatie bij de onderhandelingen met de vertegenwoordigers van Lodewijk XI, die leidde tot de voor Maximiliaan zeer nadelige vrede van Atrecht. Hij werd lid van de regentschapsraad over Filips de Schone. Tijdens de Blijde Intrede van Maximiliaan te Gent vluchtte hij naar Vilvoorde, waar hij 2 jaar gevangen zat. Samen met Jan van Coppehole leidde hij op militair en diplomatiek vlak de actie tegen Maximiliaan van Oostenrijk. Als ondertekenaar van de vrede van Tours tussen de Vlamingen en de keizer liet hij zich omkopen door de vorst, waardoor hij door toedoen van Filips van Cleef vermoord werd. Durft u nu nog de eerste letter van zijn voornaam uitspreken?

7) Deze Gents liberale staatsman, die men steeds in één adem noemt met Het Zoute, was gouverneur-generaal van Belgisch-Congo. Nadien werd hij voorzitter van de senaat. Na zijn benoeming in 1934 als minister van Staat kreeg hij er nog de titel van graaf bij. We vragen naar de derde letter van zijn voornaam.

8) Deze politicus, hoofd van de regering en graaf, behoorde tot de topfiguren van de Gentse katoenbaronie. Na veel strijd werd tijdens zijn regering de zgn.

Gelijkheidswet aanvaard, waardoor het Nederlands naast het Frans een officiële taal van België werd. Tegen de wet op de arbeidsongevallen verzette hij zich niet, maar bij de stemming van de wet op verplichte zondagsrust onthield hij zich. Het wetsvoorstel op de beperkte arbeidsduur van mijnwerkers gaf aanleiding tot zijn val. Wij vallen voor de laatste letter van zijn familienaam.

393

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 394

9) Deze Petegemenaar kende eerst een politieke carrière te Ronse en te Oudenaarde. Als oorlogvrijwilliger 1914-1918 werd hij radicaal flamigant.

Bij de verkiezing van 1929 had hij als dissident van de Katholieke Partij zijn lijst van de Katholieke Vlaamsche Volkspartij gekoppeld aan de VlaamsNationalistische lijst van Moens. In 1931 diende hij een wetsvoorstel in voor een federaal statuut i.v.m. Vlaanderen. Na een fel omstreden proces als oorlogsburgemeester werd hij ter dood veroordeeld. Zonder opheffing van onschendbaarheid werd deze te Gent uitgevoerd. In 1952 kreeg hij een grafmonument te St.-Amandsberg. Aldaar kan je de voorlaatste letter van zijn familienaam lezen.

10) In 1431 verbleef deze kardinaal als afgezant van de paus in het karthuizerklooster van Rooigem. Hij moest zijn steentje bijdragen tot het beëindigen van de oorlog tussen Frankrijk, Engeland en Bourgondië, daar de paus vooruitzichten had voor het inrichten van een Kruistocht, waarbij hij op steun hoopte van de belangrijkste vorsten van Europa. Van Eyck, bekend door zijn polyptiek, maakte in die periode een getekend portret van de geestelijke, waarvan we de laatste letter van zijn familienaam vragen.

Met de gevonden letters maakt U de naam van ne crême van ne man, ne zoetekoeke, die te Gent een plassende herinnering kreeg.

Zoals gewoonlijk worden de antwoorden vóór 1 januari 2007 verwacht op het redactie-adres: Lijnmolenstraat 149, 9040 St.-Amandsberg. Hiermee sluiten we de 20ste puzzel als kwismaster van ons tijdschift af. Oei, een ogenblikje a.u.b. er wordt gebeld. Deze keer is het niet St.-Niklaas, maar zwarte Piet.

De diplomatische quizmaster

394

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 395

BESCHERMLEDEN 2006

Edmond Cocquyt (180,00) Leon Martens (100,00) Maria Verdonck (100,00) Prof. Dr. Guy Schrans (100,00) Michel Kalmar (100,00) Willy Van Mossevelde (75,00) Jacques Vermeulen (50,00) André De Schepper (50,00) Jacqueline De Reuse (50,00) Paul Hebbelynck (50,00) Philippe Hebbelynck (50,00) Jacques De Braekeleir (50,00) Dr. Roland Marlier (50,00) Pierre Plum (50,00) Jean Walraedt (50,00) Piet Van Eeckhaut (50,00) Prof. Dr. Hubert Van Hoorde (40,00) André De Somville (40,00) John Van Schil (38,00) Freddy Van Vlaenderen (35,00) Albert Ylen (30,00) Jean Vincent (30,00) Ir. A. J. Impens (30,00) Huguette Mast (30,00) Lucien De Temmerman (30,00) Jean-Pierre Boone (30,00) Frank Meert (30,00) Philippe Willemot (30,00) Walter Abbenbroek (30,00) André De Poorter (30,00) Mw. Van der Stock-De Blauwe M. (30,00) Dr. André Van den Boogaerde (28,00) Lucien Vermaele (26,00)

Felix Waldack (26,00) Jacques Thissen Dr. Philippe Verjans Prof. Dr. Eric Van de Velde Bernard Hebbelynck Gaston Poelman Jean-Paul Marchal Katia De Geyter Luc Glibert Prof. Dr. Eric Lacroix Mw Verschoore-Sevens L. Erik De Keukeleire Fernand Verheggen Achiel Van Peteghem Raf van den Abeele Willy Devogelaere François Simons André Van Wynsberghe Gustaaf Nicaese Guy Baert Marie-Christine Rogiest Marc Coucke Guy Beyaert Roger Dekeyser Michel Driege André Mortier Joseph Roosen Herman Delaunois Peter Sorgeloose Marcel Vanlancker Jan De Vleeschouwer Magdalena Gryp Jean-Paul Leyseele Frans De Bleecker Patrick Rombaut

395

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Mw Praet-Martens M.-L. Hendrik Carpentier Paul Eeckhout Bert Destoop Dr. Noël Goossens Mw. Brasseur-De Waele Gh. Jean Broekaert Denise Raman Bernard Cruyt Roger Versteele Jaime Jurdan Jérôme Moortgat Willy Diegenant Jean-Pierre Leirens Nicole Verschoore Christian Scheiris Bob Stevens Rudy Vanhollebeke Robert Van Bockstaele Jean-François Peeters

Pagina 396

Jean Bertrand Françoise Van de Vyvere Wilfried Pieters Luc Vervliet Jean Steenbrugge E. M. André Thoonen Dr. Guido Demeulenaere Pierre Hebbelynck Robert De Kezel Lucien Casteels Louis Daens Marc Van Hauwermeiren Cecile Nevejans Adolf Bucqué Piere Vandersmissen Michel Noppe Jacques Huys André De Cuyper Guido Van Renterghem Philippe Kluyskens

396

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 397

STEUNENDE LEDEN 2006

E.P. Joseph De Moerloose (20,00) Christian Puttevils (20,00) Walter Claeys (20,00) Regina De Ruyck (20,00) H. Meuleman (20,00) Jean Libbrecht (20,00) Jacques Lataer (20,00) Pierre Geernaert (20,00) Diane Sarteel (20,00) Guy Kint (20,00) Marc Claeys (20,00) Karel Doornaert (20,00) Pierre Uytterhaegen (20,00) Stefaan Van Schoor (20,00) Didier Eechaudt (20,00) Daniël Van Ryssel (20,00) Ir. Gustave Veeckman (20,00) Marcel Vanhinsberg (20,00) Paula D’Haen (20,00) Patrick Lybaert (20,00) Gilbert Holvoet (20,00) Jean-Pierre Debergh (20,00) Jean-Pierre Roose (20,00) Rosalie De Meyer (20,00) Paul Van de Voorde (20,00) Albert Plasschaert (20,00) Pierre Eeckman (20,00) Marie-Jeanne De Smet (20,00) Yvan Fonteyn (20,00) Johann van de Westelaken (20,00) Louis Comhaire (20,00) Dr. Roland Heugebaert (18,75) Piet Vlieghe (16,98) Beatrijs Ediers (16,00) Adriaan Boone (16,00) Etienne Verschraeghen

Willy Debunderie Prof. Dr. André Kint D. D’hont Roger Moreau Albert Brysse Roland Van Bocxstaele Georges Thysbaert Fernand Goethals Paul Mauquoy Karel Ossieur Erik Vandenbroele Freddy Durinck Luc De Smul Leon Elderweirt Pierre Vandevoorde Dr. Paul Kluyskens Leon Trivier Suzanne Van Meurs Christian Roels Roland Van Damme Marc Rummens Guy Namurois Jacques Tielemans Serge Tollenaere Alfred Roose René Rodrigues Raoul Buysse Carlos Robaeys Daniël Van Poucke Xavier De Schryver André Rottiers Dr. Philippe Gombault Alfons Gistelinck Mw Devloo-Sonneville P. Dr. Adhémar De Wulf André De Mulder 397

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Guy Bruyneel Emile Genbrugge Pierre Buysse Monique De Rudder Rik Van Herreweghen Roger Spilthoorn Raphaël Van Wassenhove Guy Himschoot Jacques Lavrillé Adolf Delantsheere Achiel Hellinck Frank Olof Ödberg Etienne Van Hecke George Casteleyn Gerard Verspeeten August De Baets Georges Claeys Mw Albert de Meulemeester Yvan Michels Oscar Van Mol Mw Vancraeynest-Mulert Willy De Smet Roger Lybaert Albert Braekman Marcel Dumon Georges Neslany Antoon de Schryver Dr. Pierre De Vos Erik Claeys Erik Rogier Jacques Discart Walter Vlerick André Buysse Robert De Meyer Michel Peirtsegale André Leys Guy De Maertelaere Elise De Cooman M. Jonckheere Willy Everaert

Pagina 398

Eric De Buck Anita De Hondt Carlos Fassin Eugène Uytterhaeghe Willy Van Trappen Henri Minnaert Mw Van Beveren-Oosterlinck J. Guy Decarnière Wim De Bock J.M. De Wulf Louis Van de Vyvere Clement Saillé Serge Pauwels Dr. Johan Moerman Mw Maurice Van Frachen Patrick Peperstraete Aline Maenhaut Gilbert Delaruelle Fernand Wafflard Gaston Scharre J.-P. Peckstadt Didier Zels Mw Van Dijk-Vanhooren L. Roland Wissaert Leon Lippens Frank Gelaude Jacqueline Podevyn Gilbert Verheggen Erwin Penning Guido De Bruycker Jacques Van de Calseyde François Saccasyn Michel Voortman Diane Van Lierde Fernand Van Quaquebeke Roger Van Bockstaele Marc De Munnynck Bertolf De Carne Emiel Rombaut Richard Comyn

398

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 399

Laurent De Schuyter Marcel Leeman Luc De Bree Marc Bailleul Roger De Geyter Jean-Paul Rooms Jan Zwaenepoel Eric Schellinck Freddy Van den Stichel Gilbert Lodrigo Mw Wauters-D’haen E. Jean-M. Dhaene Ginette Desmet Danny Dobbelaere René Parasie Raoul De Clercq Freddy Hoste Guy De Ridder Marcel Cambier Norbert Verhasselt Antoine Van Goethem Julien Wieme Prof. Em. Dr. Gontran Ervynck Maria Van Beylen Eric De Meyere Marc Van Speybroeck Lodewijk Boutmans Jos Van den Borre Mw De Wispelaere-Van Hauwaert K. Pieter Spanoghe Daniël Peeters Mw Keppens-Dentandt M.-J. Laurent Van Bossele Charles Van Bignoot Rudy Duprez Etienne Van den Boogaerde Jean-Claude Martiny Jean-Marie de Wulf E. H. Jos Mertens Jacques Hebbelynck

Michel Hoste Mw Colpaert-De Maeseneire S. Luc Devriese Dr. Thierry Goetghebuer Willy Van Eeckhoutte Laurent Claeys Luc Moortgat Dirk Jurrjens Gustaaf D’hondt Jacques de Schryver Jean-Pierre Carels Marcel Daem Pierre Bruyneel Mw Hublé-Vankenhove N. Mw Broekaert-Blondeel R. Jan Capoen Urbain Scheirsen Herwig De Munnynck Richard Verlinden Marc Van Hoecke Leon Deproost Anne Cocriamont André Michiels Roland Van Damme Jacques Lievens André Verbrugghen Luc Lekens Leon Lemaitre André Raman Dr. Jacques Huygebaert John Van Hulle Martine Beyz Pierre Vander Haeghen Ivan Vervenne Mw Chauvin-Meganck Chr. Mw Luc De Coster Roger Van Damme Lucien Ongena Gilbert Thiery Christian Dykmans

399

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 400

Georges De Vreese Joris De Schepper Ivan Gemmel Roland Loys Raymond Bové Janine Lehardy Luc De Paepe Guy De Potter Joseph De Schepper Frank Van Hyfte Dr. Lodewijk De Vos Prof. Em. Dr. Alexander Evrard Albert Vispoel Laurent Balcaen François de Clippele Willy Philips Gustaaf Van Damme Erik De Moor De Schaepdrijver Prof. Em. Dr. Herman Balthazar Roger Van Driessche Guy Coryn Mw Schauvlieghe-Van Megroot M.-L.

Alain Malschaert Johan Mulert Mw Cerulus-Van Gaever M. Dr. Daniël Sabbe Mw Friedman-Callebaut F. Gaston Fortie Francine Jacobs Jan Sorgeloose Elly Van Durme Suzanne Vander Gracht E.H. Dirk De Backer Jean-Marie Marchand Ernest Eylenbosch Etienne Braeckman Joseph Joos Charles Van den Abeele Alfred Temmerman Prof. Em. Dr. Kamiel Van Acker Robert Bernaert Nelly Vermeersch Jan Vander Haeghen Marc Maresceau

STEUNFONDS 2006 20,00 - Mw Velghe D. 12,50 - Collumbien H. 3,00 - Jurrjens D. 2,00 - Van Nevele F. - Scheir R. - Mw De Bruycker L. Subsidies: Vlaamse Gemeenschap 2005 - 900,00 euro Provincie Oost-Vlaanderen 2004 - 572,52 euro

400

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 401

COMMENT ON ÉCRIT L' HISTOIRE

“Knack” organiseerde 5 zomerwandelingen. Als voorbereiding verscheen er telkens een artikel over de te bezoeken stad. Als laatste kwam Gent aan bod.

Er wordt gezegd: “Het mooie aan deze wandelingen is dat ze zowel kenners als nieuwelingen kunnen boeien. Kenners zullen vaststellen dat hun kennis eigenlijk beperkt is.” Dat is best mogelijk, maar een vaststaand feit is dat de kennis van “Knack” nog veel beperkter is en op dat gebied volledig beneden peil. Wat men ons allemaal tracht wijs te maken!

Wat de kenners misschien nog niet wisten is dat “het Dampoortstation op één na het grootste treinstation van Gent is.” Nu vlug op zoek naar al die anderen.

“De naam Dampoort komt van een dam die de inwoners van deze arbeiderswijk beschermde tegen het oprukkende water. Daarnaast was er een poort die de weg naar Brabant afsloot.”

“Wij passeren de Kromme Walbrug vanwaar je een van de mooiste uitzichten van de Gentse binnenstad kunt genieten. De gebouwen aan de waterkant stammen duidelijk uit een industrieel verleden. Met wisselend succes probeert men die oude mastodonten met de moderniteit te verzoenen. Wij zien zware originele burchten die opgesmukt werden met een rij moderne, glanzende glasramen. Geslaagd is het niet altijd.”

Zouden wij de wandelaars niet beter een kijkje laten nemen vanop de St-Michielsbrug?

U wist het misschien nog niet, maar het blijkt dat Karelke Waeri vermoord werd omdat hij liedjes zong. Waeri zong in een tijd dat de kinderen op straat doodvielen. Hij was een artiest uit de traditionele “Café Chantant”. (Karelke heeft nooit gezongen in Café-Chantants).

Het lied dat uiteindelijk zijn dood werd heette “Koevoet is beter dan boelie”.

Waeri veroorzaakte met dat liedje bijna een volksopstand en een meute katholieke studenten heeft hem ervoor doodgeslagen. Pal op straat, in het midden van Gent-Centrum en toch is er nooit een proces van gekomen.”

Dat zijn toch wel straffe toeren en zonder “Knack” hadden wij dat nooit geweten. Wij vragen ons af waar dit blad al die ongelooflijke onzin uitgehaald heeft.

Mogen wij er op wijzen dat er geen enkel verband bestaat tussen Karelke Waeri en “Koevoet is beter dan boelie”, een liedje dat in 1857 geschreven werd door Emiel Moyson. Karelke was toen 15 jaar oud, het gezin Waeri woonde toen in Aalter en Karelke is pas jaren later beginnen zingen.

401

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 402

Karelke heeft altijd een zwakke gezondheid gehad waardoor hij de laatste jaren voor zijn dood het zingen had moeten opgeven. Hij was uitdrager geworden van broodkaartjes van “Vooruit”. Hij stierf op 15 Maart 1898 in het huis in de Veerstraat 2 waar hij een paar jaar voordien gaan wonen was. Hij was nog maar 55 jaar en stierf van wat men toen “influenza” noemde, waarschijnlijk van een longontsteking.

Verder schijnt het dat Lieven Bauwens ”veel miserie naar Gent heeft gebracht”.

Kijk eens, wij willen van Lieven Bauwens geen held maken, dat was hij niet.

Maar waarom moet per se steeds alles volledig wit of volledig zwart zijn? Ook hier was grijs de juiste kleur. Dat Lieven Bauwens enkele ingenieurs omkocht om voor hem de Mule Jenny uiteen te nemen klinkt hoogst onwaarschijnlijk.

Daar stond trouwens de doodstraf op.

Op een gegeven moment werkten in de fabrieken van Lieven Bauwens 10.000 man. Akkoord, ”man” te verstaan als mannen, vrouwen en kinderen. Maar dat was ook het geval in al de andere textielfabrieken. Wat zou er geworden zijn van die 10.000 mensen zonder de moderne technieken geïntroduceerd door Lieven Bauwens? Hoe lang zouden zij werk gevonden hebben in verouderde fabrieken die niet in staat waren te concurreren met de Engelse bedrijven? Zou de miserie dan niet veel groter geweest zijn?

Dat het Gravensteen een burcht is die in de 9e eeuw gebouwd werd door Filips van den Elzas is ook een nieuw feit in de geschiedenis.

Bij het Lam Gods acht men het nodig gewag te maken van de theorie volgens dewelke het paneel van de “Rechtvaardige Rechters” allang weer op zijn plaats hangt, maar dat de Kerk dit gewoon verzwijgt om de hype levend te houden. Jawel, iedereen weet immers dat de Van Eycks voor een van de rechters Leopold III als model genomen hebben.

Een goede raad aan dezen die nadere kennis willen maken met Gent: er bestaat een uitstekende “Gids voor Gent”, uitgegeven door Snoeck, met betrouwbare teksten van Luc Lekens en prachtige tekeningen van Gaston De Smet.

Hugo Collumbien

402

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 403

BIBLIOGRAFIE

Dit jaar verscheen “Handelingen van de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent” - Nieuwe reeks - Deel LIV - 2005.

Deze keer met een overvloed aan Gentse onderwerpen. Wij citeren: - Het archief van Sint-Baafs en bisdom Gent.

- Voorstelling van de inventaris van Sint-Baafs en bisdom Gent.

- Het archief van de Gentse Sint-Baafsabdij en het werk van landschapshistoricus en agrarisch historicus Adriaan Verhulst.

- Een relatie van lange duur. Michel Cloet en het archief van het bisdom Gent.

- Dr. Maurits Gysseling en het archief van Sint-Baafs en Bisdom.

- Competing conceptualizations of women's economic activities in fourteenthcentury Ghent.

- Kapellen, huisjes, fruit en bloemen bij de westgevel van de Sint-Niklaaskerk in Gent.

- Daere nochtan den ghetrauden man niet emmer stand te scheedene.

Litigieuze boedelverdelingen voor de schepenen van de Keure van Gent.

1439-1450.

- Koning Croesus en de Gentse Opstand van 1539-1540 door de ogen van een Brabantse Romein. Cornelius de Fine en zijn Ephemerides Historicae.

- Een Gentse Waterzooi. De geschiedenls van het dempen en overwelven van de waterlopen in Gent (1866-1914). Casus: het dempen van de Rietgracht.

Deze “Handelingen” besluiten traditioneel met de “Bibliografie van de Geschiedenis Gent 2004-2005”. Van de 267 items gaat de overgrote meerderheid naar een Gents onderwerp.

Gewoontegetrouw stuurde de heer A. De Schepper ons, netjes ingebonden, een fotocopie van het Septembernummer 1976 van de “Autotoerist”. Het nummer was bijna volledig gewijd aan de Pacificatie van Gent. Het was toen immers 400 jaar geleden dat deze historische gebeurtenis plaatsvond in onze stad.

Hij voegde er ook een “familie-erfstuk” bij, namelijk een boekje dat uitgegeven werd in de jaren '20 “Verzameling van Vlaamsche Volksvertellingen en Grapkens”. De auteur ervan was een zekere Arsène Heirman, gewezen Onderwijzer te St-Amandberg. Beide stukken werden gedeponeerd in het Documentatiecentrum.

Onlangs verscheen een 40 bladzijden-tellende brochure, getiteld “Wandelen

403

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 404

in de Sint-Paulusparochie”.

Alhoewel van het vroeger landelijk karakter weinig of niets meer overblijft, is het toch interessant eens langs daar te wandelen. Heel wat gekende personen hebben daar gewoond en aan de hand van een 45-tal foto's (waarvan meerdere in kleur) krijgt men er een idee van hoe deze wijk er uitziet en - hier en daar - hoe het vroeger was. Deze brochure kost slechts 3 euro (121 fr.) en is te bekomen in het Stadswinkeltje aan het Zuid.

Bij Lannoo verscheen van de hand van Jan Gheysens “Brusselse Wafels en andere heerlijkheden”.

Wanneer men het in Gent over wafels heeft, denkt men onmiddellijk aan MAX. Meer gevorderden associëren daaraan de naam van de familie Consael, meer bepaald aan de stichter Maximiliaan. .

En daar gaat het over: de historiek van dit geslacht en de evolutie van de zaak.

Maar het gaat niet alleen over wafels, maar eveneens over pannenkoeken, beignets, flensjes, poffertjes, choux de Paris, etc.

Een belangrijk deel van dit boek is gewijd aan de receptuur en de bereidingswijze van al dat lekkers. Veel ervan kunt gij aldus zelf bereiden, maar wafels bakken zoals MAX dat doet dat moogt ge wel vergeten. Daarvoor komt er een apparatuur en een “know-how” aan te pas die niet beschikbaar is voor de amateur.

Bij ieder onderwerp is er een aangepaste kleurenfoto, van de hand van Tom Swalens, die u het water in de mond doet komen. Het boek bevat in totaal een 100-tal foto’s. Het heeft een formaat van grosso modo 22,5 x 23,5 cm., telt 112 bladzijden en kost 19,95 Euro (805 fr.) Te verkrijgen in de boekhandel.

En bij MAX op het Gouden Leeuwenplein.

H.C.

404

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 405

VRAAG EN ANTWOORD

Antwoord van Mevrouw Roza De Vriendt-Mores op de vraag van de heer R.Versteele (Gh. Tyd. 2006 - N° 4 -267).

Theophiel-Bernard Claeys fs. Bernard en Grenier Marie-Jeanne (°Gent 22-121813) behoorde tot de begoede burgerij.

Hij huwde Waterloos Virginie fia Hubert en Christiaens Marie-Thérèse (°Gent 17-7-1815 - er † 12-10-1892).

Claeys Theophiel was likeurstoker. Tussen 1857-66 woonde hij in de Komijnstraat 5 waar zijn stokerij gelegen was. (Ik bezit er een porseleinkaartje van). ln 1867 verhuist hij naar de Breidelstege. ln 1882 behoorde hij tot de 86 rijkste families van Oost-Vlaanderen en staat hij op de lijst van de verkiesbare senatoren omdat hij voldoende belastingen betaalt.

Uit het huwelijk Claeys-Waterloos zijn 3 kinderen geboren: Jules, Marie en Octave.

Ze vonden allen hun partner in het gezin van de welstellende houthandelaar Fiévé Isidore-Dutry Marie-Josephine. Over hun prachtig gerestaureerde woning, Huis Fiévé-Dutry, Dok Noord 2 Gent is een interessante studie verschenen waarin het familieverband met de familie Claeys wordt gelegd.

De zonen Claeys Jules x Fiévé Emma en Octave x Fiévé Marie richtten op de Terplatenkaai een jeneverstokerij op.

De dochter Claeys, Marie-Adolphine, aangeduid als “Bijzondere” x Emile Fiévé. Hij was houthandelaar en een tijd provinciaal senator voor OostVlaanderen. Zij bezaten veel onroerend goed.

Theophiel Claeys bezat een buitengoed te Vinderhoute. Hij liet zich daar in de tuin fotograferen met de leden van de “Société d' Escrime Royale Jeanne d'Arc” waarvan hij stichter en ere-voorzitter was.

De familie was uiteraard franssprekend en katholiek.

Theophiel † Gent 17-11-1886. Hij kreeg een dienst om 10.30 u in de St-Michielskerk met “messes pour dames” en dertigdaagse missen in 3 verschillende kerken. Op het overlijdensbericht staan 2 broodbonnen afgedrukt waarmee arme Gentenaars tot 31/ 12 bij 2 bakkers 1 brood van 1 kgr. van het fijnste meel konden afhalen.

Zijn lijk werd bijgezet in de familiegrafkelder te Vinderhoute waar ook brood aan de armen werd uitgedeeld.

Van de Société ging ook een overlijdensbericht uit en op 23/1/1887 werd in 405

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 406

hun zaal een groot portret van de ere-voorzitter ingehuldigd. De lijkrede werd uitgesproken door Lievin Goossens en een gelegenheidsrede door François Dubois.

Claeys was ook ridder in de Leopoldsorde.

Er leven nog talrijke aanverwanten en familieleden van de Claeys-WaterloosFiévé-Dutry in Gent en omgeving.

Ik hoop dat mijn inlichtingen wat duidelijkheid hebben gebracht in de vermoedelijk bombastisch opgestelde lijkrede.

Over hetzelfde onderwerp ontvingen wij een antwoord van de heer OlivierGérard Willemot.

Theophile-Bernard CLAEYS, °Gent 22-12-1813, †Gent 17-11-1886, gehuwd met Virginie WATERLOOS, °Gent 17-7-1815, †Gent 12-10-1892 (dochter van een zout- en zeepzieder uit de Burgstraat, Hubert Waterloos, die tot de hoogste belastingsbetalers behoorde) staat ingeschreven in de Wegwijzer van de Stad Gent van 1840 als geneverstoker “in de Comynstraet; met stoomtuyg”.

Zij hadden 4 kinderen: 1. Jules CLAEYS, eveneens stoker, x Emma FIÉVÉ, 2. Maria CLAEYS x Emile FIÉVÉ, 3. Octave CLAEYS, eveneens stoker, x Marie FIÉVÉ, 4. Adèle CLAEYS x Antoine BLANCQUAERT. Een biografie over Théophile Claeys bevindt zich onder de Oefeningen Nieuwste Tijden van de Universiteit Gent (le Kandidatuur Geschiedenis 19751976).

Op het bidprentje van Théophile Claeys, in mijn bezit, staat zijn portret afgebeeld.

Overde familie Claeys en Fiévé zie o.m.: - “Bouwhistorisch onderzoek Huis Fiévé-Dutry, woonhuis en voormalige stoomzagerij Dok Noord 2, Stad Gent, Dienst Monumentenzorg met een beknopte stamboom van de familles Claeys en Fiévé”.

- “Lezers schrijven ons” in Ghendtsche Tydinghen, 1994, n° 5, p. 321 te.m.

323.

406

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 407

LEZERS SCHRIJVEN ONS

Van de heer Jacques Thissen ontvingen wij volgend schrijven: Betreft: Artikel R. van Driessche-Portret Abt Temmennan in Gh. T. 2006 N° 4 - pp. 235-247.

Bij het lezen van artikel in referte viel mij de naam “Filips I Courault de Polignac” op en meer bepaald “de Polignac”. De “de Polignac's” zijn een welgekende familie afkomstig uit het dorp Polignac niet ver van Le Puy en Velay waar men heden nog de indrukwekkende ruïnes van een door deze familie opgerichte burcht kan ontwaren. Deze familie telt verschillende personaliteiten en o.a. kardinaal Melchior de Polignac die actief deelnam aan de onderhandelingen die in 1714 op de verdragen van Utrecht voorafgingen.

Ik weet niet uit welke bron de toevoeging van “de Polignac” aan de naam Courault afkomstig is maar wat mij intrigeert is het feit dat Filip Courault geboren is in Poligny een stadje in de Jura, feitelijk Franche Comté, ten zuiden van Dole. Men kan zich dan ook afvragen of hier ergens geen verwarring tussen Poligny en Polignac gebeurd is. Filips Courault was sterk bevriend met een belangrijk personage eveneens afkomstig uit Poligny nl. Jean Chevrot, bisschop van Doornik en een van de belangrijkste medewerkers van hertog Filips de Goede. Het is wel gekend dat de hertog zijn belangrijkste medewerkers zoals bijv. Chevrot en kanselier Rolin uit Bourgogne en Franche-Comté liet komen. Karel V zal deze traditie voortzetten (cf. Granvelle). ln de collegiale kerk St-Hippolyte van Poligny is er een kapel gewijd aan de Heilige Antonius die opgericht werd in opdracht van Jean Chevrot die dezelfde kerk met veel andere schenkingen bedacht waaronder de toren. In deze kapel prijkt het XVe eeuws beeld van een gemijterde prelaat dat volgens sommigen niet het beeld van Chevrot zou zijn maar wel van Filips Courault voortgaande op de gelaatstrekken die niet overeenstemmen met die van Chevrot op de miniatuur van de aanbieding door Jean Wauquelin aan Filips de Goede van zijn “Chroniques de Hainaut”. Hier ziet men direct aan de rechterzijde van hertog Filips de Goede, kanselier Rolin en bisschop Chevrot die ook voorzitter was van de Geheime Raad van de hertog.

In dezelfde kapel hangt een kleine reproductie van van der Weydens drieluik “De zeven Sacramenten” heden in het Museum voor Schone kunsten te Antwerpen die vroeger in deze kapel zou gehangen hebben en besteld werd door Chevrot en misschien ook door Courault om het altaar van de kapel te versieren. Op het linkerluik is o.a. het sacrament van het vormsel voorgesteld

407

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 408

met Chevrot aIs toedienende bisschop. Naast hem staat een man in zwarte kledij die volgens Dirk De Vos (Roger van der Weyden - Fonds Mercator - p. 223) en nog andere Filips Courault zou kunnen zijn toen hij nog kanunnik was van het kapittel St-Etienne te Dijon en dus voor zijn aanstelling tot abt van St-Pieters te Gent in 1445 of is het 1444. Men vermoed trouwens dat deze aanstelling gebeurde op voorspraak van zijn stadsgenoot Jean Chevrot. Het drieluik heeft een bewogen verleden achter zich om uiteindelijk in 1826 te Antwerpen te belanden na gekocht te zijn door de Antwerpenaar Ridder Florent van Ertborn die het in 1846 aan het museum schonk.

Rest nu nog te verklaren hoe Courault naast zijn naam die van Polignac kreeg, een dorp waarmee hij waarschijnlijk niets of weinig te doen had, terwijl Poligny zijn geboortestad was waarmee hij blijkbaar nog hechte banden had en waar zijn familie woonde, of anders uitgedrukt hoe de “Y” van Poligny door de “Ac” van Polignac vervangen werd.

Verder lees ik in de Gentse memoriedagen van 12-13-14 Augustus onder 13 Augustus dat de naam van abt Courault nog op nog verschillende manieren geschreven werd. Terloops nog dit, bij de geboorte van abt Courault was de Franche-Comté geen Frans territorium hetgeen het pas later in 1679 na een bewogen geschiedenis definitief werd bij een van verdragen van Nijmegen namelijk dat tussen Frankrijk en het Keizerrijk. Abt Filips Courault was dus geen Fransman zoals in de memoriedagen gesteld maar wel een FrancComtois.

408

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 409

GENTSCH BLOED, ‘N ES GÎEN KISSEROET! Een vertelseke van uit “Onder de Draeke” (1928) En waer zijn!

Dat de Gentenaars, de zogezegde stropdragers, t’allen tijde, van over eeuwen en eeuwen “strave Jans” waren, is overbekend.

Geen katten om zonder handschoenen aan te pakken.

Slaat de historieboeken open, de oude boeken die men leest met groene brillen, en ge kunt er u van overtuigen.

Het Gentsche Volk was altoos een heldhaftig volk. Ruw, ontembaar.

Terecht werden de Gentenaars gevreesd.

In de beroerde tijden van vroeger eeuwen gedroegen zij zich als helden. Zij gaven goed en bloed ten offer voor de vrijheid, voor het vaderland.

Met recht en reden getuigt de dichter K.L. Ledeganck dat Gent vroeger was: De trotsche wereldstad die koningen deed beven: ... Dat leeuwennest; Dat wijdgeducht gemeenebest, Dat tot de volkren sprak, het hoofd fier opgeheven.

Min lyrisch doch niet min welsprekend voegt er de Volkszanger Nap. Destanberg bij: Dat men eens aan ons land moest komen, Wie zou er zeggen: ‘t is te straf, Wie zou er vechten zonder schroomen, Wie zou er op kloppen ‘lijk op kaf; Wij! ‘t Zijn de jongens van Gent ‘t Is 't Volk van Artevelde, Zij zijn als moedig’ helden Nog overal bekend.

In den Gulden Sporenslag, in de bloedige dagen van Artevelde, bij de volksmiskenning en volksverdrukking had men af te rekenen met de zonen van Gent.

Het waren inderdaad moedige helden, nog overal bekend, en vooral overal gevreeesd.

409

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 410

Wij waren in 1815.

Het klonk als een donderslag gansch Europa door. Keizer Napoleon was het eiland Elba ontvlucht, had Parijs bereikt en er een leger getrouwen samengesteld bereid om tegen de verbonden krijgsmachten: Engeland, Duitschland, België en Holland, de eischen van den gevallen veroveraar te doen handhaven.

Een algemene veldslag zou daarover beslissen. Dat gebeurde te Waterloo op 17 Juni 1815. Van in den vroeger morgen wachtte Napoleon, altijd kalm en bedaard, den vijand af die van alle kanten toesnelde.

Napoleon had plaats genomen op een kleine heuvel, den verrekijker in de hand. Aan zijne zijde stond Maarschalk Ney, den dapperen bevelhebber der Fransche legers. Daar gaat een zware stofwolk naar omhoog: - Wie daar? vraagt de keizer.

- ‘t Zijn de Pruisen, antwoordde Ney. - En met hoeveel zijn ze?

- 60.000 man, Sire.

- Daar lachen wij mee, spot Napoleon, minachtend.

Een weinig later; een nieuwe, nu zwaardere stofwolk gaat omhoog.

De keizer blikt door zijn verrekijker.

- Wie daar? is nu de vraag.

- 't Zijn de verbondene Engelschen met de Hollanders, luidt het antwoord.

- En hoeveel man?

- 75.000 man, Sire.

- ‘n Foete bagatelle!

Nu nog een weinig wachten; dan gaat een kleine stofwolk de lucht in.

De keizer loert nieuwsgierig door zijnen kijker.

- En wie hebben wij daar? vraagt hij ten derde male.

- De Gentenaars.

- En met hoeveel?

- 10.000 man, Sire.

De keizer verbleekt en blijft een ogenblik sprakeloos.

- 10.000 Gentenaars, stamelt hij eindelijk.

Nous sommes foutus, mon cher...

We zijn naar de kl...

Si non e vero bene trovato.

Lodewijk De Vriese.

410

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 411

DIT BESTAAT NOG WĂ&#x2C6;L

Het Tolhuisje op de Graslei

Wanneer het talent aanwezig is heeft de opleiding minder belang. Deze mooie tekening werd niet gemaakt door iemand die gestudeerd had aan een Kunstinstituut, maar door een ingenieur, namelijk ons lid de heer Richard Verlinden.

Conclusie: Ge moogt de leden van de Heemkundige Kring toch niet onderschatten.

411

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 412

Huizen op het Sint-Michielsplein

DIT BESTAAT NIET MEER

412

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 413

INHOUD 2006 1.

- Luc Devriese: De Opstandige Gentenaars: Eerst “Heren”, pas later “Stroppen”. Deel 1 - Armand Heins: Inventaire Archéologique: Leeuw de Wapens van Gent vasthoudend.

- François dutré (+) - Robert Smet: Herinneringen van twee leerkrachten aan de jaren die zij doorbrachten aan de Nijverheidsschool te Gent.

- Herdenkingsdagen in 2006.

- Pierre Kluyskens: Constant de Kerchove de Denterghem.

- Roger van Driessche: Hommage aan Schepen Napoleon De Pauw.

- Alexander Karel Evrard: Over zin en/of onzin van Straatnaam-vertalingen.

- Erik De Keukeleire: De verplaatsing van de Kruidtuin. Deel 2. 1898-1937.

- Gent een Franstalige stad?

- Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 31 Juli-1-2 Augustus.

- Bibliografie.

- Vraag en Antwoord.

- Jan Cleppe: Gênsche Prâot.

2

15 16

29 31 35 40 42 50 54 65 67 68

2.

- Luc Devriese: De Gentenaars.

Eerst “Heren”, pas later “Stroppen” (vervolg en slot).

- Victor Van der Haeghen: Inventaire Archéologique: De drukken van Lambrecht.

- Pierre Kluyskens: Josse Delehaye.

- Alfons Van Werveke: Het Heilig Graf van Willem Hughe in St-Baafs te Gent.

- Mevr. M.J. Keppens-Dentandt: Van Baardemaker tot Barbier.

413

70

81 83 88 95

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 414

- Erik De Keukeleire: Haalt de tunnel aan de Voskenslaan de honderd niet?

- Roger Tuytschaever: Elf Gentse bakkers aan de eer tijdens een plechtige vergadering op het Stadhuis van Gent. Donderdag 2 Maart 1944.

- Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 3-4-5-6-7 Augustus.

- Frank O. Ödberg: Enkele anekdotes in verband met het standbeeld van Albert I. - Quizmaster: Oplossing van de Quiz 2005.

- Bibliografie.

- Vraag en Antwoord.

- Lezers schrijven ons.

- Lodewijk De Vriese: Hij haed 't lapke.

- Dit bestaat niet meer: Verdwenen huizen in de St-Lievensstraat.

99 109

111 122 124 127 130 132 133 136

3.

- Robert Smet: De Cellebroeders in Gent.

- Louis Stroobant: Inventaire Archéologique: De Gevangenis.

- Pierre Kluyskens: Frans De Potter.

- Erik De Keukeleire: Zelden “Goe Were” aan het Zuid.

- T. Poffyn: Goan wirke in da schuun Gent.

- Bert Vervaet: Archief van Sint-Baafs en Bisdom Gent tot eind 1891 ontsloten.

- Richard Verlinden: Als Gentenaars zingen.

- W.L. Braekman: De ramp op het Heirnisplein in september 1891.

- Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 8-9-10-11 Augustus.

- Aanvullende ledenlijst.

- Bibliografie.

- Lezers schrijven ons.

414

138 150 152 159 177 178 181 182 190 202 206 207

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 415

- Jan Cleppe: Gênsche Prâot.

208

4.

- Erik De Keukeleire: De Zuidstatie vertrekt... Een Park ontstaat. Deel I. 1928-1931.

- Ernest Lacquet: Inventaire Archéologique: Koperen luchter.

- Pierre Kluyskens: De Discalsen.

- Roger van Driessche: Het portret van Ghiseleen Temmerman.

Abt van de Gentse St-Pietersabdij. 1570-1581.

- Gwijde van Gent: Mijn Oom Emile.

- Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 12-13-14 Augustus.

- Feesten van Gent.

- Bibliografie.

- Vraag en Antwoord.

- Lezers schrijven ans.

- Lodewijk De Vriese: Een Polyglotte.

- Alfons Van Werveke: Oudheidkundige kroniek: De Brandstraat.

- Dit bestaat niet meer.

De St-Margrietstraat

210 227 228 235

247 251 261 263 267 268 269 271 272

5.

- Rudy van Elslande: Het Gents Theresianenklooster tijdens het Ancien Regime.

- Victor Van der Haeghen: Inventaire Archéologique: De Maniliaanse drukken.

- Erik De Keukeleire: De Zuidstatie vertrekt... een Park ontstaat. Deel 2. 1931-1935.

- Pierre Kluyskens: De Draak.

- Prof. Dr. L. de Grauwe: Waar precies logeerden de Mozarts te Gent in 1765?

- Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 15-16-17-18-19 Augustus.

415

274 298 300 317 321 324

November binnenwerk OK

20-10-2006

11:48

Pagina 416

- Piet Dhanens: Waar lag het Farman-plein te Gent?

- Bibliografie.

- Vraag en Antwoord.

- Lezers schrijven ons.

- Jan Cleppe: Gênsche Prâot.

336 339 340 340 342

6.

- Eddy Levis: 't Gentsch spant de kruune.

Uuk in ‘t puppenspel.

- Victor Van der Haeghen: Inventaire archéologique: De Maniliaanse drukken II. - Pierre Kluyskens: Maurice Dupuis.

- Francine Somers: Een Canadese bevrijder te Gent, 1942.

- Nicole Verschoore: Francine Somers: Biografische nota.

- Mark Rummens: De eerste jaren van de roeisport in Gent (1846-1871).

- Erik De Keukeleire: Sint-Pieters-Buiten in de ban van de misdaad.

- W.L.Braekman: Zonderling vonnis te Gent: Dobbelen op leven en dood (1641).

- Interbellum: Het Pottenbakkersatelier Maes te Gent.

- Hugo Collumbien: Gentse Memoriedagen: 20-21-22 Augustus.

- Quizmaster: Puzze1 2006.

- Beschermleden 2006. Steunende leden 2006. Steunfonds 2006.

- Hugo Collumbien: Comment on écrit l'histoire.

- Bibliografie.

- Vraag en Antwoord.

- Lezers schrijven ons.

- Lodewijk De Vriese: Gentsch bloed, 'n es gîen kisseroet!

- Dit bestaat nog wèl: Het Tolhuisje op de Graslei - Dit bestaat niet meer: Huizen op het St.-Michielsplein - Inhoud 2006.

416

346

355 357 361 362 364 367 378 380 381 392 395 401 403 405 407 409 411 412 413