karcani uydegisi

^АЙРАМУШАИЫ ИВЛИНАХ

Ъ^\

ЮЙДЕГИСИ

КЪ АРАЧАЙ - ЧЕРКЕС КИТАБ ИЗДАТЕЛЬСТВО Ч Е Р К Е С С К - 1 9 6 2j

Б И Р И Н Ч И БА ШЫ Ф атима б л а А хм ат

шик акъы рын ачылды. Ал бурун тал чы~ б ы к ъл ад ан эшилген тёгерек четенчикни къолтугъуна къаты къысхан сабий къ олчукъ кёрюндю. Ызы б ла к ъ а р а кёзлю, к ъ а р а къаш лы д ж аш чы кън ы школ картузчугъу чыкъды. Ол К ъарч ан ы алтынчы классха джю рю ген д ж аш чыгъы М уратды. К ъ арч а олтургъаны ча, сыртын эшикге буруб тургъан болмаса, келген кимди деб арты на к ъ ар ам ады . А х м ат’а атасыны ал л ы нд а сын болуб сюелиб тургъанлай, эшик тауш ха тёббеси бла къ ар аб , М уратны киргенин эслеци. М у р ат ан ы ту зак ъ гъ а тюшюб тургъаны н сезиб, безирге сюй5

юб, анъа тилин чыгъарды. Ахмат да ан ъа д ж у а б х а атасына эслетмезлей д ж у м д ур угъун тута, ыш арды. К ъарч а аны джумдуругъун эслемеди, ал ай 'а ол уруша тургъан л ай д ж аш ы н ы ы ш аргъаны н а кёлю къалыб: — Тохда, мен сеннъе селекелик болубму къалды м, ант джетмезлгак,— деб ачы улана, таягьы н д ж ерте-д ж ер ге къакъды . М у р ат четен б л а алыб келген за тл а р ы м ы кёртюзюб, атам бла анамы бир къуанды райы м деб аш ыгъы б киргени бла, юйде бу болумну кёргенинде, меннъе да бир д ж а л г ъ а н т ая к ъ джетмесин деб эшикге чыгъыб кетерге терк ызына бурулгъанлай, четенни тутхан къолуну д ж ен ъи эшикни сабына илиниб, четенин д ж ер ге ийди. Ол бир д ж а н ы н а аугъан ы н да, ичинден гитче джюджекч'икле м ам укъ б уш дукъчукълача агъ ар а, тёнъереб-тёнъереб юй тюбюне тюшдюле. Д ж а н ъ ы боял гъан къанъа полда, ая к ъ ч ы к ъ л ар ы буздача тая, силкине келиб, ала ёрге-ёрге къобдула. Д ж ю ую лдеген тауш лары къулакън ы сасытады. Б у ариу тауш чукъла д ж у м у ш а к ъ дж ю рек ли къартны бютюн да д ж ум уш атд ы л а. «Б ы л а не за т л а д ы л а » дегенча, К ъ а р ч а кёзю -башы бла д ж ю д ж екл ен и кёргюзте, М уратха къарады .

— Ш колдан алыб келеме, ул лула этиб ы злары на берликме. Бизни класс бютеу да ал гъ ан д ы ,— деб атасы на сюйюмлю к ъарай, джю ую лдеб чабыб ай л ан н ъан дж ю дж екчиклени ы з­ л ар ы н а , четеннъе, д ж ы я б аш лады .

— Д ж ы й сен да, ант джетмезлик! Сени акъыльинъ болса, б а р м а к ъ кибик ма бу сабийден оюм алы р эдинъ. Мени юйдегимде сенича бошбоюн'а бир да ч ы към агъ ан ды ,— деб д ж ашына д ж а н ъ ы д а н ачыуланды. М у р ат дж ю д ж екл ени барын четеннъе джы йы б, аш берирге б аугъа къоратды. Б и р а з д а н а р б а з д а балта, чёгюч тауш ла эшитилдиле. К ъ ар ч а терезеден къ араб , М уратны д ж ю д ж екл еге орун ишлей ай л аннъаны н кёрюб, А хматдан кёлю къала, аны таб а кёз джетдирди. Сора туруб эшикге чыгъа: 6

— Д ж ен ъ и л къурал, ан ан ъ б у сагъ ат дж етерикди,— деб эшик таба айланды.

— Атам, мен къошха б арл ы к ъ тюлме,— деди Ахмат.

— Тохда, ата н ъ айтхан эки болубму теб р еге н д и ?!— деб К ъарча д ж аш ы н ы къаты на д ж у у у к ъ барды. Ахмат «болур бирди» дегенча атасыиы кёзюне таукел къарады.

— Мен б ар м а й м а , нёгерлерим о к ъ у р гь а б ар са л а , мен тауда т а я к ъ алы б а й л ан ал л ы к ъ тюлме. Не уа къош д ж ар а ш м агъ ан л ай бизни неге элтесе,— деб Ахмат, атасы сёзюн бёлюб къояры къча, аш ыгъыш айтды. К ъарчан ы къаны тюрленди. К ъ аш ла р ы д ж а у а р булутлача мутхузланыб, дукъуш -мукъуш болдула. А л ай ’а хар къуру дж ю регинде са б ы рл ы к ъ сакъл ан ы учу о гь ур лу к ъ ар т д ж аш ы анъа къыйсы къ д ж у а б этсе да аны кечди. «Бу мени юйдегимде бир д ж а в н ъ а да уш амайды» деген болуму бетинде танылды. Д ж а щ ы н а ол, тёббеси бла къ араб , д ж азы къ сы ны ры да келе, «керилир зам ан л а р ы н д а сабийлени нек къыйнайма» д е ­ ди неси кесине. Алай болса да аны къолунда уллу д ж у аб л ы иш болгъанын сезиб, «Сёзюне ие болм ады дегенден эсе, ёлген ашхыды» дей, тышындан А хматха былай айтды: — Он дж ы лны окъуб сен кёб затха юреннъенинъе сёз дж окъ ду. Мен сеннъе сукъланнъан да этеме, ант джетмезлик, айтды рм ай къоймай эсенъ, а л а й ’а энтда мен билгенни билелмегенсе. Энди мени школуму д а боша да, окъууну андан сора б аш л арса. Тебре, сеннъе кереклиси т а я к ъ болгъаны белгилиди, а л а й ’а аны татыуун эртде сы нагъан атанъ ы къолу бюгюн сеннъе >кёлтюрюлмейди,— деб к ъ ар т К ъ ар ч а тая гъ ы н а таяна, юйден чыгъыб кетди. Ах!матны эгиз нёгери Ф атима бла анасы Д ж а н д е т аур къолтук ъл ары бла тюкенден келдиле.

— Ахмат, биз а л м а г ъ а н к ъ ал м ад ы . Б у къ о лтук ъл ан ы ичлеринде сен кёрмезлик бир д ж у к ъ дж окъ ду, д ж а н ъ ы з Абидат 7

болм аса,— деб Ф атим а келтирген затл ар ы н столгъа чы гъара, къ ар н аш ы н а н акъ ы р д а этди. Ахматны д ж у а б этмегенине сеирсиниб, ызына бурулуб к ъ а р а г ъ а н ы н д а аны хыны бет алы б тургъаны н эследи. Безири келген Ф ати м а Ахматны к ъ аты н а а я к ъ л ар ы н ы бурну бла шыкъыртсыз барыб, бойнундан къысыб, къ улагъы на «К ъор къ м а, аны да т а б ар с а» деди.

— Сен Ш амилни таб м ай к ъ а л а м а деб къ оркъуб м у турас а ? ! — деб А хмат анасы эшитирча аб ад ан ау а з бла айтды. Ф атима къ оллары бла къ арнаш ы ны аузун д ж а б а р г ъ а излесе да, А хмат «кереклинъ ол эсе» дегенча эки къолун да кёнчек х у р д ж у н л а р ы н а сала, эгечин с а м а р к ъ а у эте, юйдеч эшикге чыкъды. М аш ина келирге къош чуланы къ у р аял м а й к ъ а л а м а деб сагъы ш лы тургъан Д ж а н д е т аланы н ак ъ ы р д ал ар ы н эшитмеди. Ол, «Келининъ болгъ ан лы къ гъа не келсин, аны кёрюрге юйюнъде табм айса. Алгъынча къаты нъы са къл аб , не айтаса деб тургъан келин б у сагъ атд а къайда... бизни зам ан ы б ы зда уа»... деб кеси кесине ал ай айта тургъанлай, аш юйню эшиклери ачы лды ла. Д ж а н д е т ун д ж у гъ у къ олл ары н хотасына сюрте, д ж у к ъ а кирпикли кёзлерин кенъ ачыб, ким кирди деб к ъ ар аг ъ а н л а й , ы ш ар а -ы ш ар а юйге кириб келген келини Лейланы кёодю.

— Анам, ишге баргъы нчы сеннъе б о л у ш ай ы м ,— деб, Л е й ­ л а б осагъ ад ан огъуна д ж енълерин ёрге къайы ра тебреди. Д ж ан д етн и дж ю реги дж ы лы нды ; келянине р азы лы гъы бетине къан келгенинден белгили болду.

— Келин, къошха мен да б а р а м а , — дей Ф атим а Л ей л ан ы къучакълады . Кюлюрю келгенин д ж о б б у р а к ъ эринлери д ж аш ы р а л м ай , Д ж ан д ет: — Къуругъун, сен каска, чынъай-чынъай ай л ан ы р гъ а табсанъ сеннъе аш-суу да керек тюлдю. Мен айтхан болса, муну эки да атл атм ай эдим, келин, майна А бидат муну бла тенъ 8

окъугъан къызды, быйыл къу лл у къ чу б о лур гъ а о къ ур гъ а барлы къд ы дейдиле. Б у сюрюу кютергеми окъугъанды , аурууунъу алайым?! Ахмат эркишиди къ ай да ай л ан са да. Къыз дегенинъ мияла саутчады... А л ай ’а ата гьы з айтханнъа сёз къошуб не д ж ол ун ъ боллукъду, — деб Д ж а н д е т джюреги къыйналгъанны келиншне айтыб тыхсыды. Л е й л а къайын анасыны джю регин тынъылы этер ючюн: — Анам, бош къыйналаса! Т аугъа ч ы къгъан лы къгъа Фатиманы сыйы тюшерик тюлдю. Меннъе ал л ай д ж о л чыкъса, салкъы н сы ртл ад а таб у этиб да ай л ан н ы къ эдим,— деб хычын бишириучю тёр тк ъ у л ак ъ чоюнну д ж у а б аш л агь ан ы н д а, къайын анасы былай айтды: — Келин, къой д ж а н ь ш , къоллары нъы урма. М ен’ этерме. О къугъан ад ам т а з а турур гъа керекди. Сен кийимлеге итиу ур. Д ж а н д е т не айтса да, не ишден д а баш бурмаучу келини эрлей чоюнну да отха д ж а р а ш д ы р ы б , электро итиу бла кий­ имлеге итиу уруб баш лады . Кесини ишин д а эте, Л ей л ан ы ишине да кёз дж етд и ре тургъан з ам ан д а Д ж ан д етн и кёлюне тал ай сагъыш келди: Д ж а н д е т д ж а ш зам ан д а , К ъ арч а къошха кетерини аллы бла ол аны эсгилерин д ж а м а б баш лаучан эди. Д ж а м а у л а н ы кёгю, къарасы , агъы деб болмай, не тюрлюсю да д ж а б ы ш д ы р ы л а эдиле. Ы р д ж ы л ы бачх ал ач а, кими кёнделен, кими зугул, кими тёртгюл тюшюучен эдиле. Бир-бирде уа кийим кеси не к ъ ум ач дан болгъаны белгили болмай, к ъ у р у д ж а м а у д а н толуб къ ал ы уч ан эди. А ланы нелерине итиу у р л у к ъ эдинъ... Б у са г ъ ы ш л аг ъ а кириб тургъан Д ж а н ­ детни бир д ж ан ы н д ан чыгъыб, Ф ати м а къонъурау таушчугъу бла анасын илгендире: — Анам, хычын керек тюлдю, д ж о л д а умур болуб къалл ы к ъ д ы л а,— деди. Илгеннъенин къызы ндан д ж аш ы р ы р м уратда Д ж а н д е т къызы на кёз салм агъан л ай : — Д ж о л г ъ а къуру к ъ олл ары н ъ бламы чыгъары къса, к а с ­ ка, д ж о л д а ал л ы гъы згъ а бир ач ад ам тюбесе уа, элден бара9

сыз сора не айтыб бетигизни кёргюзюрюксюз. Б у л г ъ а р г ъ а унубуз, биширирге д ж а у у б у з б олгъаны на а л л а х х а шукур эт. А танъ къошха тебреген кёзюуде мен аны артм агъы н а салыргъа сыннъан н арды у таб м аучан эдим. Ол кюнлериме ачыугъа эндн азы къ гъ а не ашхы аш бар эсе аны этеме, у а л с а л а уалсынла. «Эчкиге тюк чыкъса к ъ ал ты р а у у к ъ болур»,— деб этерге сюймейме. Ф ати м а къ олл ары н ой ната-ой н ата келиб: — Анам, сора халы уа да эт бизге,— деб къ улагъы на шыбырдады. Д ж а н д е т д ж а у къ олл ары бла Ф ати м ан ы кийимлерине тиерте тарты н а, онъ къолуну чынасы бла къызыны къ оллары н бойнундан ычхындыра, ашьгкъгъанын билдирди.

— Этерме, ол болсун кёрюр х а т а м ,— деди. Л е й л а къош чуланы кийимлерине итиу уруб, барын бюклеб чем оданнъа салды. «Биз кийимлени а р т м а к ъ л а г ъ а буш дукъ этиб къоюучан эдик»,— деб биягъы Д ж а н д е т эсине тюшюрдю. Д ж у м у ш н у ты нды ры ргъа зам ан джетиб, Л ей л а ишине кете баш л агъ ан ы н д а, Ф атима да аны къолтугъундан кире, эшикге чыкъды. Ала чы къгъан л ай , кёб мычымай, къолунда къагъытл ары бла К ъ ар ч а юйге аш ыгъы ш кирди. Аны тёгерек къыркъы лгъан чал сакъалы н ы баш ы бла уууртлары ны къы заргъанл ар ы к ъ ар л ы тауну тёббесинде б аты б б аргъан инъирги кюнню к ъ ы за р г ъ ан ы н а ушайды. Бю гю ле тебреген бели да бу арт кёзюуде тю зелгенчады. Д ж а м ч ы л а кибик к ъ аш л ар ы н ы чал тюклери кирпиклери бла бир болуб, онъа б а ш л а г ъ а н кёзлерин д ж а б а д ы л а . Б у арт кюнледе Д ж а н д е т аны бетини д ж ар ы къ л ы гъ ы н а , д ж а ш ад ам ча тири джюрютенине сеирсинеди. Узун мыйыкълары ны тюбюнде д ж у к ъ а эринлери^ бютеу халы К ъарч ан ы чыдамлы, кеси айтханны излеген к ъ а р т болгъанына ш агъатл ы к ъ этедиле. Д ж а з ы л г ъ а н н ы кеси окъуй билмесе да, К ъ ар ч а, юй бийчесине да кёзю джете, акъы ртын къагъы тны ичин ачды. Тобу10

гъуна салыб бир кесек тургъанлай, ол къагъытын д ж ан ъ ы д ан ариу бюклеб, мор бетли къурт къ атап а къабдалы н ы д ж ан хурджунуна салы б, тюймесин этди. Д ж а н д е т эрин сансы з этиб къоймайым деген мурат бла: — Д ж аш ч ы к ъ н ы атасы, ол к ъ агъ ы тл ар ы н ъ не к ъ агьы тл ады ла? — деб сорду. К ъарчан ы кёлю д ж а зы л ы б д ж у а б этди: — К аппуш ланы къыз, бу к ъ а г ъ ы т л а д а -берекетни учукъыйыры джокъду: мени къолум а берилген токълуланы къ агъ ы тл ар ы д ы л а. Хы, тез бол, Катшуш къызы, тез бол. Ол д ж а ш бла къыз ки бик’а не болдула? Энчи уш акъ гъ а таб кёзюучюк чы къгъаны на къуаныб Д ж ан д ет: — Д ж аш ч ы к ъ н ы атасы, ал а табы лы рла, мени сеннъе бир энчи сёзюм барды ,— деб эрини кёзюне къарады . К ъ ар ч а Д ж ан д етн и бет тюрсюнюнде джю реги уш атмазл ы к ъ бир х ап ар зшитиригин сезли.

—■ К ъой ладан къы сдалгъан ы н сенден кёрюб, Б екм ы рза сени ы зы нъдан к ъ ар а с а б а н сюрюб ай лан ады дейдиле. К ъ ар ч а бу ишде кесини терслиги болм агъаны ючюн р а ­ хат болуб, таятъы ны б урну бла полну сыза: — Ы зы м дан к ъ ар а са б а н сюрюрча мен аны юйюне отму са л гъ ан м а. Н е уа Бекм ы рзан ы къы сдагъы з да, мени аны орнуна салы гъы змы дегенме?!

—- Сен ал ай ай тм агъан л ы к ъгъа, аны акъы лы алай д ы ,— деди Д ж ан д ет , эрини тюзлюгюне толу ийнана. Б ы л ай д а К ъарч а ишни болумуча айтмай чы даялм ады . Аны тал ай кюн мындан алгъа колхоэда айланнъаны ны себебин юйдегисинден биреу да билмей эди. Ол таягъы на т а я н а р а к ъ болуб айтды: — К олхозда къойчула дж етиш м ейдиле деб эшитгенимде, джю регим тёзмей, колхоз п раулевн ъе къошха дж иберигиз деб бардым . Колхоз т а м а д а Д а л х а т къуанч аллы болуб къолум у тута: «Халкъны огъурлу къарты, биз сени тынчлыгъынъы

б у зар гъ а сюймей тургъанбы з ансы, сени м алгъ а д ж а р а р ы н ъ ы билмеген колхозда бир адам да д ж окъ ду »,— деди. Ол х а л к ъ т у р гь ан л а й Б ек м ы р за кютген токъ луланы айыбын мени къолум а берди. Мен билген заты мы этерге огъай деб айталм адым. Бекм ы рзан ы къ ы сдаргъ а деб орнуна ад ам табм ай тургъанл ары н ол кюн билдим. Б ек м ы р зан ы ч ы гъар л ы к ъ эдиле да ч ы гъ а р л ы к ъ эдиле. Д ж а ш м а л л а бла мен б усагъ атд а бетд ж а р ы к ъ л ы болм азы м ы да билеме. А л а й ’а бет д ж о й м азы м а да душ м ан д а у табсын. Д ж ан д етн и бети ак ъ къагъы тча агъарды.

— К ъ артл ы гъ ы н ъ да малны айыбын бойнунъа алы ргъа акъы лы н ъдан м ы шашханса! Тоба болсун, Б ек м ы рза табасы болуб к ъ ал ы р гъ а тебрегенсе. Д ж а н д е т энтда не зат эсе да ай ты рыкъ болур эди, а л а й ’а К ъарчан ы къанын таб кёрмей, кесин тыйды. Эри аны эслеб ачы уланнъан да этмей къошду: — Б екм ы р зан ы атасы да, мени атам да мал д ж ан ы н д а ёсгендиле. Би з да аланы д ж аш ла р ы б ы з. М ал ч ы л ы к ъ къыйынды. Не тукъум мал да алгъын сени этинъи аш амай, этин сен­ нъе аш атм айды . Мен аны к ъ ал ай айнытыргъа кереклисин он барм агъ ы м ы билгенча билеме. К ьа р н ы бурса Б ек м ы р за да билликди аны. А л ай ’а миннъен атынъы да элтиб б агъ а н а гъ а байлаб, кесинъ да аякълан ы кенъ д ж ай ы б, «ш айтан сууну» уртлай ай л ан сан ъ, мал кеси ал л ы н а айным аз. Энди болду. Мени мындан кёб тентек этме. Кеч этесе, терк бол,— деб К ъ ар ч а ёрге къобду. Д ж а н д е т хар нвни хазыр этиб бош аса да, бу айты лгъан затха д ж а н ы хош болмай: — Хар ненъ да хазырды. А л а й ’а къ артл ы гъ ы н д а ким эсе да д ж уб ран чы болду дегенлей этме. Д ж ы л ы орнунъда сени кибик к ъ ар тл ач а сен да тынчай. З а м а н ы н ъ д а ишлегенсе. Бюгюн сени ишлеринъи марагъан ад ам ы н ъ дж окъ ду. А хмат бла къызчыкъны да элтме, кеслери ай тхан л ай бир д ж а р ы окъургъа барсы нла.

12

К ъ ар ч а ыш арыб, Д ж ан д ет н и кёзюне къарады .

— Ариу къатын, сен к ъ ар ар ы н ъ а къ ара, мени оноууму этме да. « К ъ ар а р ы н а к ъ ар агъ а н д ан » озуб Д ж ан д етн и заты къалмады. Сёзю ётмезин анъы лаб, хота учу бла эринлерини терлегенин сюрте, д ж у м уш ун а турду. Д ж ан д етн и бетинде мыдахлыкъны эслеб, К ъ ар ч а аны кёлюн д ж а з а р г ъ а имбаш ы ндан къагъыб: — Эй, Каппуш къызы, къоркъма, мен энтда ишими биширген бла бирге, бир нох алыб да келирме,— деди.

— Б а й р а джарга.мгъа б аргъанча, сени бир торунъа кетиуюнъ барды, д ж аш чы кън ы атасы, таб у ,— деб Д ж а н д е т эрин тюртерек этди. А талары н аш ы ры ргъа юйюр у ак ъ -у ак ъ д ж ы й ы л а баш ласа да, бир къ ауу м у ишин къоюб келелмеди. Эш икде м аш ина гюрюлдегенинде, К ъ арч а къойнунда уланындан туугъанчыкъны да анасы на бериб, ёреленди. Юйюр та м ад ан ы ы зы ндан бары да ёрге къобдула. Д ж а у д ж у г ъ у габрайы, м ам укълу кёнчеги бла шофер И ван къолунда ачхычы бла эшиклени къагъы б, ы ш ар а-ы ш ар а кирди.

— Б у юйге р ах а тл ы к ъ ,— деб ол барыны къ оллары н тута, салам л аш д ы .

— Эй мадалес, Иван, мадалес, зам ан ы н д а келдинъ,— деди К ъарча. И ван къ ар тх а ышарыб: — Мен аш ы гъы ш м а, терк дж ю клегиз, м а р д ж а ,— деди.

— Хы, ма б у сагъат,— деб к ъ ар т юйдегисин хаб д ж ю к д ж ю клети рге аш ыкъдырды. Хар ким терлеб д ж ю к ташый тургъан кёзюуде: — Мени аягъы м бла къаш ы гъы м ы унутмай салд ы нъ м ы ?— деб сорду юй бийчесине К ъарча.

— А йдакгуну о тлукъ таш л а р ы ч а сен ал ас ы з болм азлы 13

гъынъы мен билеме, артм а:кълары нъа с а л г ъ а н м а ,— деди Д ж ан д ет . К ъ ар ч а кесин д ж о л г ъ а т.а<б хазы р л агъанд ы . Ол ёгюз терини саурусундан к ъ а р а бояб тикгич бла тигиб, а я к ъ л ар ы н а тенъ зтилген, темир бетли ышьгмларына таб д ж а р а ш х а н чары къла этиб кийгенди. Т ауда баш ха кийим бла джю рю мекл и к къыйынды. К ъ ар т аны эртдеден огъуна биледи. Ышымл а р ы н а да бурундан к ъ а л г ъ а н эки нар ш аб ы ш ы м б ау н у къысханды. Х азыр орунларыны чиллеси седрей б аш л агъ ан мор чебгенни белин к ъ а р а с а у т у м утхузлан н ъан к ъ а р а ч а й белибау бла буудургъанды. О раз ишлеген дж езбою н бычагъы къ ар а сахдиян къынында болса д а, к ъ ар т тирирек джю рю ген кёзюуде бы чакъ ф>ынны тюбюнде къартны сюек саблы мизи кюнню кёзюне тюшюб д ж ы лты райды . М аш ина дж ю клениб бошагъаны нда К ъарча: — Хы, хайда, сау къалы тъы з, кеч этмеик. М ында къ ал г ъан л а д ж и гит болугъуз,— деб юйдегиси бла с а л а м л аш ы б , к а б и н агъ а олтурду. Хар ким иши къайгъы лы болуб, Ф атима бла Ахматны унутханды. Ала не арб азд а, не м аш и нада кёрюнмейдиле. Бир заманда Ф атиманы д ж ан тер этиб чабыб келгенин кёрюб, барысы к ъ у л а к ъ тикдиле.

— А хм ат’а къ ай дады ? — деб сор гъ ан лагъа къыз, тылпыуун кючден ала, къолу бла бир орамны кёргюздю, кеси да кишиге бурулуб д а к ъ а р а м а г ъ а н л а й , м аш и нагъ а минер къайг ъ ы гъ а кирди. М аш инаны юсюне ёрлеб, д ж у м у ш а к ъ м аш окга р а х а т о л тур гъан д ан сора барысыны б а ш л ар ы н д а н б урчакъ бюркгенча сёзлени бюркюб б аш лады . Н е кю реш диле эселе да б ы лай да болгъан а д а м л а Ахматны къ ай да гъ ы с ы н д ан Фатим а д а н тюб т а б а л м а д ы л а . Бу кёзюучюкде, Ф ати м а къолу бла кёргюзген орамны б а р а барыб, М усл и м ат А хмат бла Абидатны кёрдю. Ол ызына аш ы къса д а д ж а ш ад ам лан ы сёзлерин бёлмез ючюн ала14

гъа д ж у к ъ айталмай, т а л терекни д ж ан ы н д ан к ъ ар аб тохдады. А л ай ’а къыз бла уланны а р а л а р ы н д а у ш а к ъ киши ад ам д а н д ж аш ы р ы л ы рч а т а ш а у ш а к ъ тюл эди. Бир-бирин бек сюйген д ж а ш бла къыз сюймекликни юсюнден бек аз сёлешедиле. А.ла нени юсюнден ай тсала да аланы кёзлери, к ъ а ш л а р ы сю йиекликни таш а татыуун ан ъ ы л атадыла. Ари'у д ж у к ъ айтмай сюелиб турсала да, дж ю рекден джюрекге д ж ол барды. Сюймеклик ол д ж о л н у элияны чырагъындан кючлю д ж ар ы тад ы . Ахмат бла Абидатны у ш а к ъ л ар ы бош затл а н ы юсюнден йолса да ал ан ы кёзлери элия бутагъыилай д ж а н а д ы л а . Ол болумну эсгергенинде, М у с л и м а т т а магъына д ж ел ты гъы лгъанча со л уялм ай джунчуду. Абидат къара туфлясыны бурну б л а хам м а чапракъны сылай: — Энди таугъ а кетесй, алаймы ды ? Д ж у м а р ы к ъ таукълан ы кёрсенъ мени ючюн бир зкъарай турурса,— деди.

— Аланы сени кёзю яъден кёрюрме,— деди Ахмат.

— Т ау л а д а танъ бир д ж а р ы к ъ атады, Ахмат,— деб А би ­ д ат сёзюн бурдурду.

— Сени кёзлеринъде атхан т ан ъ д ан д ж а р ы к ъ мени танъым д ж о к ъ д у ,— деди Ахмат. Ол са гъ ат къойнуна эт тюшгенча джунчуб, юсюн тер басды. Къызны бети да тюрлю-тюрлю болуб, «иги д ж о л гъ а бар» дей, кете баш лады . А хм ат’а 'къызны ызындан мыдах къарады . Бу болумну киши кёрмеге эди деб тёгерегине къ ар агъ а н л а й , бети д ж ай гъ ы булутча агъ ар ы б тургъан М услиматны эслеб, бютюн да алд ж ад ы . Ахмат не ючюн эсе да 'кеси-кесинден тартынды. Энди К ъ ар ч а кел демесе да ол у ял гъ а н д ан бир кюнню элде къал а л л ы к ъ тюлдю. Д ж ю реги н асыры терен айтыб, д ж ан ы н д ан ал гъ а тутхан Абидатны ёмюрге тас эТибми къойдум деб, ичинден къыйналды. М услим ат уллу аур джю гю н атханча болду. Ол Ахматны ал д ж агъ ан ы н сезиб: 15

— Ахмат, атам ёлтюреди, бары да сени с а к ъ л а б турадыл а ,— деди. Ахмат б а р а з а г ъ а д ж а р а ш х а н уаны клай уллуланы айтханл ар ы н а бойсунду. О л м аш и н атъа д ж у у у к ъ л а ш х ан л ай , К ъ ар ч а |башын каб и н ад ан бери чыгъарыб, ан ъа ачы уланды : — Ант дж етм езлик, къайдаса?! Д ж о л у б у зн у нек кесесе быллай бир?!

— Д ж о л у н ъ у кесиллиги ал д а д ы ,— деб аны къулагъы на бир тауш келди. Емюрюнде да ал л ай сёз эшитмегени себебли К ъарч а меннъе айты ла болм аз деб, бир д ж а н ы н а к ъ ар аб , Бекм ы р зан ы темир бет алы б тургъаны н кёргенинде, сан л ары отча къыздыла. А л а й ’а тёзю млю къ ар тх а д а г ъ ы д а сабы рл ы к ъ келди. Ол, мор б аш лы гъы н белине тарта: — Иван, тебрет машинанъы, аузу бош аз ад ам д ж о к ъ д у ,— деди. Д ж а н д е т эрини къ аты на д ж у у у к ъ барыб: — Д ж аш ч ы к ъ н ы атасы, тюш, а л л ах бла тилейме, сеннъе бу аман д ж о р а л а этиле тургъа'нлай, д ж о л г ъ а к ъ а л а й чыгъас а,— деб къ у лагъ ы н а айтды.

— Тюрлю-тюрлю зат л а д а н джш убузгъа с а д а к ъ а кёлтюр,— деб к ъ ар т Д ж ан д ет н и къ улагъы на шыбырдады. М аш ин а гюрюлдеб а р б а зд а н чыкъды. Ол элни огъары дж ан ы нда д ж ол н у ай лан члары н д ан таш ай ы б кетгинчи юйде к ъ а л г ъ а н л а кирпик к ъ а к ъ м а й ы зындан к ъ а р а б турдула. К ъарч ан ы д ж о л у иги болур ючюн Д ж а н д е т да юч кюнню о р а за т у т ар гъ а борчланды. * * * Мийик тауну таш лы д ж о л л ар ы н а машина гыбыча ёрлеб барады . Юсюнде а д а м л а г ъ а ол, М инъи-тауну баш ы на гыламыла къы сы лгъан б улут лагъа ёрлеб б ар гъанч а к,ёрюнеди. А х­ мат бла Ф ати м а энди бир силкинсек булутланы къолубуз бла тутабы з дегенча б ар ад ы ла . Энишге к ъ а р а с а л а ёзенни 16

ичинде чаре къуш тёш екча кёрюнеди. Бу д ж о л л а д а джю рюй юренмеген д ж а ш дж ол оу чул а маш инаны чар хл ары ташл а г ъ а миннъенлери сайын, д ж ы гъы л ы б кетебиз дегенча, аны кюбюрюне къ а д а л а д ы л а . Ахмат Абидат бла джунчуулу сёзюн эсине тюшюре салкъы н б арса да, сукъланч д ж у р тл аны кёргени бла кёлю ачылыб, Фатима бла д ж ан ш а р ы келдн. Ф ати м а уа аны къайгъы лы тюлдю. Ол, сёлешсем табигъатны ари ул угъу тас болуб къ ал л ы кд ы дегенча, тёгерекни сеирлигине эси кетгенлей барады . Д ж а н ъ ы кёгерген чегет бютеу хауаны д ж а зг ъ ы ийисден толтургъанды. Аны ичинде тюрлю-тюрлю къ ан атл ы л а дж ы рлай ды л а. М аш ина акъырын б аргъаны себебли, алан ы дж ы рл а г ь а н тау ш лары н тунчукъдуралмайды . Ф атим а кесин бу ар и у л у к ъ гъ а бериб б ош агъанды . Бир а л а д а Ахматны халы уа к ъ ал ай ды деб кёз джетдиреди. А л ай ’а ол неге эсе да сагъыш эте келгенин сезеди. М ычымай машина Бийчесыннъа д ж ууу къ лаш д ы . Бу дж ерS ' ни юсюнден а д а м л а бетлери д ж а р ы б сёлешиучендиле. Бир•^пбирде уа аны хыны хал д а эслерине тюшюредиле. Алай нек этгенлерин Ф атима бла Ахмат къайдан билсинле! Бы л а Д ж ан ы м -Ё л ген тёбеге тюгел джетгинчи кёкню къоргъаш ынча аур булутла к ъ у рш ал ад ы ла. Аланы лчлерин къынъыр-мынъыр дж ы ры б, элия бутагъы д ж ен ъи л-д ж ен ъи л дж ы лты райды . Б и р а зд а н д ж ел ч и к келди. Андан сора там а б аш лаб, мычымай т а я к ъ д ж ан ъ у р терек ч ап ракъл ан ы ш ы бырдатыб, д ж а у а баш лады . Ш офер тохдаб машинаны баш ы на къалы н ак ъ брезентин дж ай ды , а л а й ’а Фатима бла Ахмат аны къыйы рларын кёлтюрюб, гурт таукъну тюбюнден къ а р а г ъ а н д ж ю д ж екл еча башл а р ы н к ъ ар аты б б а р а д ы л а . Кёзюнъ джетген дж ер бары дж аш и л д и . Д ж а з г ъ ы хане бу сы ртланы кёк къ ат ап а кюйюз д ж а й г ъ а н ч а , д ж ас агъ ан д ы . Анда-мы нда ста у атл а тютюнлей, туар сюрюуле агъ ар а, артха къ ал ад ы л а . Инъир ауанъысы бла д ж а н ъ у р н у къаты лы гъы Бийчесын сыртланы ар и улукълары н 2

X. Байрамукова

толусу бла кёрюрге чы рм ау б о л с а л а да, гелеу кёрсенъ д ж е р сорма, келбет кёрсенъ эр сорма дегенлей, бу дж ерлени кёрген к ъ ал гъ ан ы н ы ариулугъун кёрмегенлей да сезерикди. М аш ина, кёз бай лан а, Д ж ан ы м -Ё л ген тёбени ы шыгъында тохдады. С ууугъуракъ болуб д ж у къ усу рай келген Фатима бла Ахматны итлени къаты юргенлери аязы тд ы ла. К ъарч а кабинадан чыгъа: — С ау м усуз, къымсыз нек б олгъ ан сы з?— деди.

— Сау'а саубуз, къ уруш аб ы з ансы,— деб Ф атима А хм ат ючюн да д ж у а б этди. А хм ат Ф ати м а д а н ал г ъ а тюшейим дей, м ахданы б м аш и надан д ж ерге секиргенлей, к ъ ар а С амы р билмей тургъанлай д ж ети б плащында'н артха тартды. М аш ин а салгъ ан б а т м а к ъ ы зда ая к ъ л а р ы буздача тайыб, д ж а ш сыртындан тюшдю. К ъ а р а ит терс этгенин билиб, д ж азы къ сы н н ъ ан ч а плащны этегин да аузундан ычхындырыб, х ы ры лдагъаны н да тохдатыб А хматха к ъ ар аб къалды. Аны б а т м а к ъ г ь а тёнъерегенине Фатиманы кюлтенден ичегилери тюйюледиле. Эгечини хы ликге хархын эшитгенлей, С амы р къулагъы м ы юзюб ал л ы к ъ эсе д а деб Ахмат ит д ж ал л агъ ы н ч ы огъуна къобар къ ай гъ ы гъ а кирди. Секириб ёрге къобду. Б а т м а к ъ д ж угъусун дан джийиргеннъенча С амы р экинчи Ахматны къаты на да бармады . А х­ м атха джетгенни ад ам л а н ы бири да эслемеди: а л а х аб д ж ю к таш ыр къ ай гъ ы д ад ы л а. Ол б осагъ агъ а джетиб баргъанл ай : — Самыр д ж етд и ,— деб къычырды Ф атима. Х абдж ю клени тюгел таш ы б бошагъынчы д ж а н ъ у р биягъынлай челекден къуйгъанча къуюб б аш лады . Бекир Фатиманы къошну от аллы сы на чёкдюрюб, кеси х абдж ю клени ташыргъа кетди. С т а у а т батм акъд ы , ая гъ ы н ъ тутмайды. К ъ а л г ъ а н хаб дж ю кню къош ха таш ыгъынчы д ж а у у м д а ад ам л а н ы дибидик б о л л у к ъ л ар ы н а сёз дж окъ ду. Ф ати м а къошдан. ч а р тл аб чыгъыб, атасыны къолтугъундан кире.

— Атам, къошха бар, мен ташыйьгм,— деди.

18

— Кет, ант дж етм езл ик , чы рм аукъ хансча ал л ы м а чырмал а ай л ан м а, бар къошха, джибийсе.

— Алесе, мен да сени бла д ж и би б турлукъма... Бары сы да к ъ ад ал ы б х абдж ю кн ю д ж ы йды ла. Сора къ ош ­ ха д ж а р а ш д ы л а . Ахматны ун м аш окга олтуруб тургъанын кёрюб биягъы Ф атима: — Тохда, сени ун м аш окга олтургъаны нъы анам бир эшитсин,—дегенлей к ъ ош д агъы л а экисини эки тюрлю халы на кюлмей ч ы д ая лм ад ы л а. Ф ати м агъ а бир кёл къанды ры р сёз айта тебреб, ай талм ай, к ъ ал г ъ ан л а кюлгенлерине Ахмат кеси да кюлмей ч ы даялм ады . Хар ким кюлюб сённъенден сора къошну ичи шыкъыртсыз болду. Ч ы р а к ъ отунла д ж а р ы к ъ д ж а н а келиб сора отха туз себгенча чыкъы рдайды ла, аны бла биргелей шайнекни ичинде шайыны к ъ ай н а гъ ан тауш у эшитиледи. Ф ати м а кёб сагъыш этмей, шайнекден къуюб хар кимни аллы на шай салды . Бир стакан шайны ичиб, д ж ы лы н н ъ ан дан сора К ъарча: — М ен кетгенли токъ л у л а к ъ а л а й д ы л а ? — деб Бекирге сорду. Бекир къартны сыйын са к ъ л ай , д ж ы лы ауазы бла: — Тейри, ал а бизни бет д ж ар ы к ъ л ы этерле демейме,— деб баш энишге салкъы н къ арад ы . Аны к ъ ар а чырпа бёркюню тюбюнде къ атан ъы бети К ъарчаны кёзюне алгъы ндан да а р ы к ъ болгъамча кёрюндю.

— К ъ ал ай эсе да къыш къары усуз чыкъгъан къауумдан къ ал гъан болурла, бир къауум токълу бираз м а р а з кёрюнеди.

— Д а энди ким сюйсе да сюрюуню бизден къоратсынмы дейсе? — деди К ъарча. Бекир хыртды къоллары бла чы р акъ кёсеулени отну мыдыхы т аб а тюрте: — К ъ ал ай сюйсенъ д а эт, оноу сеникиди, — деди.

— Д а не оноу, ал а не кёб эселе тогъуз-он болеунла. Айырыб к ъ а р а р г ъ а , ©с д ж ы й д ы р ы р гъ а керекди.

2*

19

К ъ а р а ч а й тилни аз билген И в ан К ъар ч ан ы инбаш ы ндан къагъы б, ы ш ары б айтды: — К арча, Вы лучше будете у х аж и в ать за бар ан ам и, чем Б екм ы рза. У него другое на уме. Бек м ы рза — универсал! — деди. К ъарч а бу сёзлени магъанасы н анъы л аял м ад ы . Н ек десенъ, ол орус тилни И ван к ъ ар ач ай тилни билгенча бирчик биледи .Орус тилни билмегенине къош д агъы лад ан ыйлыгъыб: — Б ек м ы рза ун берсе алы рча мен садакъачы тюлме, Иван! Сен да эслеб сёлеш, д ж аш ы м . Ун кереклим болса юйюмде гюрбем бла бир унум барды. Бекмы рза берген уннъа а л л а х къ ар атм а сы н . Ол алай дж игит д ж а ш эсе джигитлигин то к ъ л у л а н ы юсюнде бир танытса. не боллукъ эди,— деди. К ъарч а арт сёзюн айтыб бош агъанлай, атасына сакъ къараб тургъан Ф ати м а эки къолу бла да аузун д ж аб ы б, бютеу санын баурча къал ты раты б , кюлдю. Б а ш энишге к ъ а р а б нени юсюнден эсе да терен сагъы ш эте тургъан Бекир да башын ёрге кёлтюрюб къ арад ы . Ф ати м а асыры бек кюлгенден джы л а м у к ъ л а р ы ариу бетин джуууб, гинасуу къ обанлай саркъады ла. К ъ аты н д а олтуруб тургъан А хмат бир да кюлюрге излемеди, а л а й ’а Ф ат и м а г ъ а кёз дж етдиргенлей кюлмей да ч ы даялм ады . Энди кюлмей ту ргъ ан л а д ж а н ъ ы з Иван бла К ъ ар ч ад ы л а . Эки тилни да билген къ ауу м гъа кюлкгюню м агъан асы ачыкъды. К ъ а р ч а бир терс з а т айтыбмы къойдум деб хар кимге кёзюу к ъ ар ай келиб, кёзлерин Ф ат и м а д а тохдатды. Ф ати м а ар ты къ да бек кюлюб б аш л агъ ан ы н д а: — Ай, ант джетсин сеннъе, неге кюледи бу тели къыз,— деди. И ван б ары нд ан да къ у дж ур салп ы лан нъ ан ды . Аны кёлюне была бары да мени с а м а р к ъ а у эте турад ы ла дебми келди. Ф атима кюлгенинден аз сёнъе келиб: — Атам, И ван ун берсе ал демейди. Б екм ы рза дж ерни тюбю бла джю рю ген бирди дейди,— деди.

20

Бекм ы рзан ы ам ан д ж о р а этгенин кечалм агъан К ъ арч а ке-^ сини уятлы сёлешгенин дж утдурур ючюн: ■ — Д ж ер н и тюбю бла джю рю ген а й г ь а к ъ болмай къалм айды ,— деди. Фатима кюлкгюню магъанасы н И в ан н ъ а анъы латханы нда ол б ары ндан д а бек кюлдю. Кю лкгю сора б и раздан сёл болду. Б а р а м т а д а тёнъшюб сы нъсы гъан тенъиз, кюн ачылгъанлай шош болгъанча, къошну ичи д ж а н ъ ы д а н шум болду. Ахмат алкъы н плащын юсюнден тешмегенди. Д ж а у у м д а Джибигени, С амырны б атм а к ъ гъ а сюйрегени — бары да муну д ж ан ы н къыйнайды ла. Б у са гъ ат д ан юйге къачы б кетейим деб кёб-кёб болады. А л ай ’а тыйгъычсыз къуйгъан д ж ан ъ у р бла кечени къ аран ъ ы л ы гъ ы аны аллы на буруу болады ла. Ахматны джити бурну сууукъ билегенча, андан д а джити кёрюнеди. Хар затн ы зам а н ы н д а кёре билген Ф ати м а ы ш ара, Ахматха: — М избурун чычханча, отха къы сы лы бм ы .къалды нъ, къар-' нашчыгъым, д ж ан чы гъы м ,— деди. А хмат Ф ати м агъа д ж у а б этерге атасы ндан тартыныб, анъа таш аты н д ж у м д у р у к ъ кёргюзгенден озуб баш ха хыйсаб табмады. А дам ланы кёллерин д ж а р ы к ъ этгенден сора Фатима къошну ичин сынаб баш лады : «Къош деб б ы л л ай гъам ы ай тад ы л а экен, элде быллай юйлеге къош деб нек ай тм айды ла? Муну ичи къаты ш ханы ючюн айта болурла. Б у хылы мы лыда Бекир къ ал ай тургъанды? Не уа бу петеген л ам п а неди?.. Бери электро чы ракъ дж етдирмей нек турадыла»... Ф атим а бу сорууланы сорургъа деб к ъ о ш д аг ъ ы л атъ а къар агъ ан ы н д а бары баш к ъ а г ъ а р г ъ а д ж ети б б ар гъ а н л ар ы н эслеб, туруб орунла этиб тынчайтды. Бекир гёзет этерге ч ы къгъан лай , ол юйню ичиндеги хабдж ю клени къагъы бсогъуб д ж ар а ш д ы р д ы . Кече эки тенъ б олгъ ан дан сора кеси д а д ж а т ы б д ж у къ ла д ы . Эртденбла Ф атим а уяннъаны нда, ал бурун д ж е з садакъ-

л а ч а кёзлерин к ъ ам атхан кюн та я к ъ л а н ы эследи. Кюн, К/ьызды ргъ ан чегетни баш ы ндан къ арагъанд ы . Акътёш агъ азчы къ менден сора мында киши къ ы м ы л д ам ай д ы деб, миз бурунчугъун маш ок о р тал а гъ а сугъа, тёгерекни дж и йи лай келди. Ф ати м а аны кёрюб, тюкюрюгюн д ж у та р г ъ а , агъазчы къны къачырыб иерме деб къ оркъгъанча, орунда олтургъаны ча къымсыз болду. А гъазчы къ д ж о р та келиб бир сары сы рт чычханчыкъны бойнундан буууб хы ры л д ата б аш лады . Тёзюмсюз Ф а ­ тима терезе тюбюнде н а р а т урчукъ сабын атханл ай, ол а г ъ а з ­ чыкъны , къуйругъуна бары б тийди. Чы чханчы къгъа эси кетиб тургъан агъазчы къ, билмей тур гъанл ай тюлкю къуйругъуму юзюбмго къойду деб ёрге ч ы нъагъаны бла, келиб Ф ати м а д ж а т х а н оруннъа тюшдю, а'ндан да бу д ж а р ы к ъ д ж ер бла эшикге ч ы гъалсам деб, Ф атам ан ы башы бла чынъаб терезе тюбюне ёрледи. Ф атима къойнуна ёртен тюшгенча къычыры къ этиб д ж ер ге тюшдю, ол юй тюбюнде сирелиб тур гъан л ай эки буту безгекденча къ ал ты р а д ы л а, кёзлери тогъай дж илтинле кёрдюле. А гъаз тас болду, Ф ати м а бир кесек эс джыйды. «Огъай да, Ахматны хыликге этгенден сора ишинъ д ж о к ъ эди да к ъ ал ай болдунъ»,— деди кеси аллы на ичинден. Сора чычханчыкъны тыпырдай тургъанын кёрдю, аны д ж а зы к ъ сынды. Ф атима ар б азг ъ а чыкъгъаны нда не ит, не машина, не адам кёрмей сагъы ш лы болду. Чы гъа барыб, къошну б аш ы нда къотур къ а я ч ы к ъ г ъ а ёрледи. «...Мени аллахым! Б у затны ким кёрген болур! Д ж а ш и л кёк мияла к ъ ал п а к ъ ч а д ж ерге къабланыб... гокга хансла чыкъ тюбюнден д ж у л д у зл а ч а джы лты раб...» Ф атиманы эси тёрт д ж ан ы н а чачылыб тургъанлай, аны д ж е л к е ч ачлары н д ж е л -д ж е л этдириб, х ау а бла бир з а т о з д у . О л илгениб ызына ай лан ды : бир сары илячин д ж ер д ен аякъл а р ы бла бир ад аргы затны алыб кёкге чыкъды. Чычханчьикъны илячиннъе аш болгъаны н сезди. Ф атиманы кёзю д ж ерге джетгенинде д ж ау у м синъен семиз 22

топра’къдан сыбдырылыб чыгъыб ч аб ак ъ къуртла, кюн беллерин къ ы зд ы ргъан л ай резинча созулуб, д ж аш и л хансны тюбюне бугъуннъанларьин кёрдю. Фатиманы аягъыны дж ан ы нда д ж ер азчы къ д ж ар ы л ы б тебреди. К ъ а р а топ ракъ чырпа бёркча къырды ш ха тёгюлдю. Аны къы м ы лдаб ортасы дж ар ы л ды . Ф атиманы кёлюне лобан къ аза болур деб келди. Хар д ж ан ы у ар къуаныб кесини ишин этеди. Д ж а у у м л а , кюн а м а н л а къораб, сукъланч кюн чегетлени, кю ллю млени д ж ар ы тх ан д ы . Уф деб а я з к ъ акъ м ай д ы , тюнене кюн бла бюгюннъю кюнню арасы нда къ ал ай .уллу б аш х а л ы к ъ барды. Аман кюн иги б олгъан ча ам ан ад ам иги болгъа эди. Ф атиманы баш ы нда кёб тюрлю татлы сагъы ш ла ойнасала да, кюн къ ы ш лы къ гъ а келгенин эслегенинде, къ ош чулагъа ушхууур этилм'ей тургъаны эсине тюшюб, отха-суугъа к ъ а р а р г ъ а аш ы къды .-Г ида балтаны алыб, ауб тургъан ёретурукъдан чыр а к ъ д ж а р к ъ а л а къобарды , ю ч аяк ъ чоюнну эш икде отха д ж ар а ш д ы р ы б , будай ундан д ж у к ъ а гы рдж ы н л а этиб, чоюн­ ну к ъ аб ы р г ъ а л ар ы н а д ж ай ды . Ф атима гы рдж ынланы бишириб отдан ч ы гъаргъан дан со­ ра биягъы шайнекни ичине суу къуюб к ъ ай н а ты р гъ а салды. Г ы рдж ы нланы агъач тегенеге салыб, д ж у к ъ л а н а тебреген кёсеулени отну мыдыхына ышыра тургъан кёзюучюкде къулагъы на тегене дьггъы рдагъанча бир тауш келди. «Биягъы аг ъ азч ы к ъ келибми къ алды »,— деб ёрге къобуб ызына къар аг ъ ан ы н д а, узун сары са к ъ а л ы н да д ж и б е к аркъан н ы чохл ар ы ч а тегенени ичине бошлаб, эки багъы р кёзюн чолпанл а ч а дж ан д ы ры б , асыры д ж у т л а н н ъ а н д а н гымых къырды ш ха тобукъланы б, исси гырджынны ч ай нагъан ы сайын эринлеринДен а к ъ кёмюклери келе тургъан д ж а я б а ш бусхул текени кёрдю. Д ж а л а н аягъы бла эслемей д ж ы лан н ы сууукъ белинден басыб къойгъан сабийча илгениб, къыз ы зына туракълады. Теке Ф атиманы бир гырджыньчн тигелетиб бошаб, экинчини къыйы рындан бир къабы н къабды . Ф а т и м а болуш лукъ 23

излей бир адам кёрсем деб тёгерегине къарады , а л а й ’а ачыкъ кёкню тюбюнде ичинде д ж ан ы болгъан д ж а н ъ ы з теке бла кесинден ёнъе ал ай д а киши кёрмеди.

— К ъай д ан чыкъды бу. Кимни сюрюуюнден эсе да ад ж а ша келген болур. Г ы рдж ы н лары м ы бошаса къош чулагъа не з а т аш аты ры към а. Анамы хычынлары уалы б С ам ы ргъа аш б о л г ъ ан д ы л а,— деб Ф ати м а кыскыныкга кирди. Алай болгъ а н л ы к ъ г ъ а д ж у т теке сыйырыб а л ад ы деб мыллыгын атыб кюрешген б олм аса, Ф ати м адан къоркъуб бу къ аб х ан ы м бла к ъ ал ай ы м дер къай гъы лы тюлдю. Бу зат къош ичинде болса, Ф атима гы рдж ынланы къутхары р м адар этерге кюреширик эди, стауатда уа теке андан онълу болгъанын кёзлеринден огъуна сезгенди. Ёнъе м адар табм ай къыз, белинден сыныб атылыб тургъан д ж а б ы ш м а к ъ чыбыкъны алыб, текени хыртды мюйюзлерине к ъ о ркъа-къо рк ъа къакъды . А л ай ’а теке тегенеге баурланыб арты къ д ж уд у къабхан болмаса, мюйюзлерине тие тургъан таякъны сан да этмеди. Не болса болсун деб Фатима тегенени къыйырындан эки къолу бла тартыб, текени тюбюнден ёрге кёлтюрдю. Аны бла бирча, ичгери терк къ у тх ар ал сам деб къош таба мыллыгын атды. Д ж а н ъ ы туугъан бузоуун алыб къачхан бёрюню къуугъан сакъ ийнекча, теке Фатиманы ызындан бир кесек къ ар аб , со­ ра эки кёзюн да къысыб аны таба атылды. К ъы з къошну босагъасы н а д ж у у у к ъ л а ш х ан л ай теке аны сюрюб джетиб, джигейин да к ъ ы м ы л д ата, эки арт аягъы нд а ёрге шын туруб, Фатиманы д ж ау о р у н л ар ы н а къаты мюйюзлери бла сокъду. Фатима тегенени къолундан д ж ер ге ычхындыра, къош ичине б аурундан тийиб дж ы гъылды . Теке д ж ер ге тюшюб у ал гъ а н гы рдж ы н лагъа мыллыгын атханлай, бу кёзбауну Ф ати м агъа къургъан антсыз Ахмат къайдан эсе да чыгъыб, эки къолун бир-бирине чалыш дырыб, ёретин кюлюб тебреди. Фатима, бети да а к ъ учхун болуб ёрге къоба, къарнаШыпа дунияны къуйду.

24

— Тохда сени, атам бир келсин, суалик. Мен сеннъе Бийчесынны сууундан уртлатмай, ол хауле ай лан н ъан элинъе къысдатыб дж иберирм е. Енъе этмегенинъ къ ал м агъ а н д ы , кесинъе уш агъан бусхул текеге да тилинъи алдыры бмы тебрегенсе, иляб атд а д ж аякъ...

— С окъур сюйген сау кёз, элге кетерге таб са м табу да этеме, а л а й ’а сенсиз къ ал ай турурма, каска,— деб Ахмат андан да бек кюлдю. К ъарн аш ы н ы с а м а р к ъ а у у Ф атиманы джю регине кюч тийсе да, аны кёзюне к ъ а р а г ъ а н л а й кюлюб баш лады . Атам келиб уруш маеын деб Ахмат тегенени къ аб ы р гъ а гъ а сюей, сау къалпьан юч гырджынны текени аллы ндан алыб тал чыбы къчы къладан айбат эшилген таб х ач ы къгъа салды. Андан сора Ахмат текени сакъалы н дан сюйреб чыгъарды. Со­ ра д ж а б ы ш м а к ъ къ ы д д ж асл ы д ж а н т а у бла нызы бы къы гъа такъды. Теке бу болумну уш атмай джигейин къы м ы лдата ке­ либ бир-эки макъырды. А л ай ’а ачыулу Ахмат аны хатерин этмей тартыб, тёрт аягъы на сабан сюрдюре, б ы къы гъа андан да къысха байлады . Сора чыбы къчыкъ бла текени ачыуланды ра тур гъанл ай атасыны, С амы р да биргесине, токъ лула бла келе тургъаны н кёрюб, Ф атим а тил этмесин деген мурат бла атасы ндан к ъ о р к ъ а р а к ъ болуб, дуббурну арты т аб а таш айы б кетди. Ф ати м а кюлгенинден сёнъюб терезеден къ ар ад ы . Те­ кени б ай лан ы б тургъанын кёрюб, отха салы н нъ ан шайнегине гузаба келди. К ъ ай н аб тургъан шайны от орундан тышына алды. „ К ъ ар ч а токъ луланы къошну арты нда къоюб стауатха кирди. Текени нек тагъ ы л гъаны н ы сылтауун Ф атим а атасы на айтды.

— Ай ант джетмесин сизге, ач текени аллы на гы рдж ынланы салсагъы з аш ам ай не этерик эди,— деб К ъарч а текени б аш ы н ^ан джибин тешиб, аны т у тм а к ъ л ы к ъ д ан а за т этди. Токълула таба къысдады. Теке этген баты рлы гъы на махд ан н ъ ан ча бурнун кёкге тута бары б сюрюуге къошулду.

25

Ф атима атасыны аллы на ушхууур сала: — Атам, текени къ о р аты р гъ а б олл ук ъ тюлмюдю, мен анд ан къ оркъгъан этеме,— деди.

— Къызым, теке бу эки-юч кюнде къорары къды , эркечни уа т окъ лула бла айланнъаныны д а р а д ж а с ы хыйсабны тышында уллуду. «М инъ аскер да бир башчы» — деб сёз барды. Эчки м а л ’а д ж у к ъ д а н къ оркъа билмей, ы зындан сюрюуню тизгенлей айланады. Эчки м ал болгъан д ж ер ге ш айтан къонмайды деб сёз барды. Атасы айтыудан, бусхул текени къорары н билгенинде Ф ати м а н ы джю реги хош болду.

— Атам, А х м ат аны сюрюуден айырыб къош ха к ъ ал ай алыб келди д а ? — деб Ф ати м а сеирсиниб К ъ ар ч аг ъ а сорду.

— Ай ант дж етм есин анъа, д ж у м у ш х а ийген дж еримден къайыты б келе хурдж унуна д ж а р м а н ы къуя бары б а>ны бла а л д ай -ал д ай келтиргенди,— дей К ъ арч а аузланы б ёрге къобхан ы нда, Ахматны келе тургъаны н эследи. Ф ати м а не зат эее да айты ргъа б аш лаб, атасы Ахматха сёлеширге аузун ачханын эслеб тохдады. К ъ арч а д ж аш ы н ы этген камсы клы гъын кёзюне тутм аз муратда: — Ахмат, бир д ж у к ъ къаб да Ф атима да, сен да ундан тегенеге элтигиз. Мен туз кели бла са р ы см ак ъл а эзейим да ун бла къ аты ш д ы ры рб ы з,— деб эски чынар туз келини ийилиб алыб, оар ы см акъ тишлени келиге къуя баш лады .

— Атам, сарью макъ неге керекди? — деди Ахмат.

— Д ж а ш ы м , тогъуз, он токълу бираз м а р а з кёрюнедиле, а л а г ъ а бираз к ёз-къ улакъ б о л м аса къ д ж а р а м а з ,— дей, К ъ а р ­ ча туз бла сары смакъны эзе, кели баш бла келиге къысхакъысха къ агъы б баш лады . А хмат бла Ф атима ал бурун тегенени къырды ш ха чыгъарды ла. Ы зы бла ун къуйдула. А хмат Ф ати м агъа шох къ ар аб : *— Т окълула узайы б б ар ад ы л а , мен бери тыйыб .келейим, 26

сен иги къызча, д ж а р м а н ы бирча д ж а й ,— деб С амы рны къаты бла озду. Ахмат Самырны Д ж ан д етн и хычынлары бла сы йлагъанлы ол аны бла шох болгъанды. Д ж а т ы б тургъан джеринден ёрге къобуб, Ахматны къолларыны к ъ ы м ы л д агъ ан л ары н дан кёзюн алмай, аны биргесине къошну арты на таш айды . К ъош дан атасыны туз тюйген тауш у къ улагъы на келе, Ф а ­ тима тегенени аллы нда д ж ер ге чёгелей, унну тенъ д ж ая , бир затда'Н сагъыш лы бола, кесин унутду. Ол зат эртде болгъан зат болса да, д ж аш н ы сюймеклик чекген джюрегинден чыкъгъан бир кючлю сёзю къызны дж ю регине ёмюрге тюйрелиб къалгъан ды . Фатима былтыр майда онунчу классда бир къыйын экзаменин «бешге» бериб къуаныб юйлерине тебреди. К ъурм аш ча ак ъ ч акъ гъ а« кёгет тереклени ичинде сыйдам д ж а я у джолчукъ Ф ати м алан ы юйлерине тарты лгъанды. Тереклеге суу ийиучю илипинден чынъаб ётгенлей, Ф атиманы баш ы нда бёркчюгю чартл аб гокга х ан сл агъ а тюшдю. Аны ы зындан джууукъ лаш ы б келген, биргесине окъугъан д ж а ш Ш амил къыздан тири болуб, дж етиб бёркчюкню дж ерд ен алды. Бёркчюкню Ф ати м агъа ал ай л ай узаты б къоймай, гокга хансланы акъл ар ы н д ан юсюне тюйреб берди. Ф атима бетине къызыл ура, Ш ам и лге къ ар агъ а н л а й : Мен нек тюлме чындай бёркчюк Башьшъа кийген, Къулагъынъа шыбырдаргъа Сюймеклигимден,—

деб д ж а ш баш энишге къ ар ад ы . Ф атима да д ж у к ъ ай талм ай юйге аш ыкъды. Ол сёзлени д ж а ш а у у н д а биринчи эшитген Ф атима андан бери Ш амилни ненча да кёрюрге сюеди, а л а й ’а кесини джю регин анъа бир д а билдирмейди... Б у затл ан ы эсине тюшюре тургъанлай, Ф атиманы къатынд а отлай тургъан эшек Д ж ан ы м -Ё л ген тёбени къаты бла 27

озуб келген а к ъ атлыны кёрюб, аузуна к ъ аб хан хане дж об бусун д ж ер ге тюшюре, тёгерекни зан ъ ы рд ата, олтургъан къ ы зны баш тюклерин ш айтан д ж е л сенекаузну бургъанча бура, окъуду. К ъ арч а к ъ а н д ж а л таб ак ъ н ы са р ы с м ак ъ туздан к ъ ал аб алыб келди. Ол тегенени д ж ан ы н д а энишге ийиле, т а б ак ъ д ан Ууучу бла тузну алыб уннъа къ аты ш ды ра баш лады . К ъ ар т ишин бошаб, токъ лула не болдула деб к ъ ар аг ъ а нында, аланы стауатха д ж у у у к ъ л а ш ы б келгенлерин эследи. Теке чилле сакъалы н силке, д ж а л к ъ а с ы н ары-бери ауната, ал д а тири атлай келиб, унну ийисин а н ъ ы л а г ъ а н л а й тегенеге мы ллык атды. Б у кёзюучюкде ол эшек окъуб билдирген к ъ а р а дж ам чы лы, ак ъ б аш лы кълы ак ъ атлы стауатха кирди. Самыр, къояпны кёрюб аты лгъан эгерча джетиб, атлыны агны къ уйрукъ баш ы ндан энишге салы ннъан д ж ам чы этегинден къабыб кесине тартды. Ат чочуду, а л а й ’а С'амыргъа туякъ джетмеди. Ахмат итни атлы дан айы ргъаны нда, атлы дж унчугъаны н билдирмезге кюреше: — С ал ам алейкум. Къой кёб болсун. Итигиз ад ам аш айды д а ,— деб атдан тюше ,ал бурун Къарчаны , ызы бла да Ф ати ­ ма бла Ахматны къоллары н тута, атыны джюгенин Ахматны къолуна берди.

— Алейкум салам. Сенича бригадирлени б аш ч ы лы къ лар ы бла уа къой кёб боллукъду, ант джетм езлик. Итден да белгилиди сен былайын тан ы м агъаны н ъ,—‘'д еб К ъарча отунчуну ачыуу бурнунда дегенлей, бу тёгерекде къойланы бригадири М уссагъа джанды. Фатима атасыны алай этгенин онъеуналмады. А л ай ’а кеси-кесине «да гатчай, сени ата н ъ сен Муссаны д ж аш ы Шамклни сюйгенинъими биледи?» деди. «Билсе этери да алай б оллукъ эди»,— деб д агъ ы д а кеси-кесине д ж у а б этди, — Мусса, ад ам лы гъы н ъ дж окъду, ант джетм езлик. Мен бизни колхозну къой сюрюулерини бары на ай лан н ъан м а.

28

М айна сенича бригадирле Идрис бла К ъам м о т къ ал ай ишлейдиле. Б а р да къарачы, къойлары семизден кеслерин кёлтюрал м а й л а . Сен айдан, д ж ы л д ан бир кёрюнюб, ат баш ы ндан бирер сёз айтыб кетгенинъ кимни несине д ж ар а р ы к ъ д ы . Ишни юсюнде туу болургъа керекди адам, ант дж етм езл ик,— деб К ъ ар ч а къызды.

— Д а , К ъарча, тейри, к ъ ош л агъ а мен джюрю меген эсем, киши да джюрюмегенди. Тюнене да бы лайда эдим мен. Чыкъгъан-чы къгъан кесигизни бирер к ъ а л т а к ъ этесиз да къоясыз. Биз да бурнубуз бла суу ичмейбиз, тейри,— деб Муссаны ётюне туз себилди. А лай'а аузу тутуллугъун сезген Мусса не кюрешди эсе да К ъарчан ы акъы ллы джити кёзлерине кесини кёзлерин кёлтю ралмады .

— Сен, ашхы улан, бу къошха кёб келиучю болсанъ бирэки кёрген адам ы н унутмаучу ит сени атдан ал ы ргъ а излерик тюл эди.

— Мен сени къ арт хатеринъи кёрюб д ж у а б этмегенликге сен, къарт, бираз кесинъи эслеб сёлеш. Мени тан ы м агъан х азн а ад ам дж окъду, керти да сен айтханча болсам, мени ки­ ши да тан ы м аз эди.

— М а бу тиллери, а у зл а р ы б о л м агъ а н х ай ы у ан л а гъ а танытыргъа керек эдинъ кесинъи алгъы бурун, ант джетм езлик. Б е к м ы р за оу, сен ,шау,— деб К ъ а р ч а тири-тири атлай, булгъанн ъан унну аш а та тургъан Ф атима та б а кетди.

— Д ж а ш , атны бери келтир,— деб Мусса Ахматха хыны буюрду. Е м ю р д е хыныгъа юренмеген А хмат терс д ж у а б этерге атасы ны намысын сакълай , атны джю ген билегин быкъыдан чы гъары б иесине бере, ёзеннъисин тутуб да миндирмей • д ж а л л а б кетди. М усса атына миниб, ак ъ а л а ш а г ъ а къамчини тёшеди. Ол тёртгю ллеб д ж о л гъ а д ж а р а ш х а н д а н сора, С амы р да ызындан сюргенлей, б аш л ы къ учлары къ у л а к ъ л ар ы н а харе урдура, атлы к ъ ар ам д ан ауб кетди. Ф атим а андан кёз алмай, таш айгъаны н да ичинден ахсыныб, ишине бурулду.

29

Токълула тегенеде булгъаннъанны д ж а л а д ы л а . Б ек тойм а сал а да асыу алыб д агъ ы д а ханЬха д ж ай ы лд ы л а. Бир къаум лары уа б аш л ары н тегенеден ёрге кёлтюрмей, зыбыр къызыл тилчиклери бла к ъ а д ж ы к ъ м а й д ж а л а й д ы л а . Бусхул теке къ ы с д а л гъ ан дж еринден келиб токъ луланы мюйюзю бла къ агъа, къаты ндан чиркитди. Аланы беши аш ам а зл ы к ъ бир булгъан нъан ны да эндириб, чаб чак ъч а керилиб, т о к ъ л у л а г ъ а къ ош у л м ай кюушене, боз эшекни къ аты на б а р ­ ды. О гъурсуз эш ек к ъ у л а к ъ л ар ы н джумуб, арт бутларын къым ы лдата, къошун т уяк ъ л ар ы бла урургъа чемерлегенинде, «сен’а менден онълу кёреме» дегенча аны къаты ндан д ж а н лаб , теке къотур къаячы кън ы эрнине бары б дж атды . А хмат кёз байланнъынчы энтда токълуланы д ж ай ды . С амыр да къышны алты айын д ж ер тюбюнде д ж а ш а б , энди д ж а р ы к ъ г ъ а кёзлерин иги ач ал м а й джю рюген д ж у б у р а н л а ны илгиздик эте, Ахматны аллы нда тебреди.

— Атам, Бекир къайдады , а щ ар гъ а нек келмейди? — деб сорду Ф атима.

— Бекирни тан ъ атм ай м аш ина бла элге дж ибергенме, къызым. Бюгюн ол. эки машина бла да къошну башын д ж аб ар гъ а къошун, агъач да келтирликди. Д ал х атн ы буйругъу алай эди. Къош ну башын атыб хазы р этерге керекбиз.

— Атам, къошну ишлерге колхоз бизге адам берлик тюлмюдю? — деб сорду Фатима.

— Биз колхозну ад ам л а р ы болмай кимникилебиз да? Тёрт ад ам бир сюрюуню да кюте, аны башын д ж а б а л м а з б ы з м ы ? Б ай л ан ы зам ан ы н д а, малтин Х аруннукъу болуб, кесим беш д ж ы лн ы сюрюу ай л ан д ы ргъанм а. Б у тл ар ы м д ан ы ш ы млары м тешилмей айла кетиучен эдиле. Аны юсюне да бир кк>н токъ ‘болсанъ, экинчи кюн 'къарнынъда бёрюле улуй эдиле. Ч абы рл ары м дж ы лты ры б, ая к ъ л ар ы м ачыла айланыучуму бюгюн да унутмайма. Сиз а насыблысыз. Хар д ж ол .сайын д ж а н ъ ы ушхууур б олм аса кечеден къ ал гъан ушхууурну дж ы лы ты б ашар гъ а да унамайсыз. Ш о дж ы лы м бюгюн сизнича болуб бир 30

къалгъа эдим, сора ишлеуню кёргюзюр эдим мен сизге,— деди К ъ а р ч а .— Не уа къош, бау ишле-генликге къыйы ны нъ тасмы боллукъду, иш кюню сеннъе д ж а зы л л ы к ъ д ы ,— деб къошду дагъы д а.

— Атам, дуббур баш ы нда бир ариу чегетни кёргенем эртденбла. Ол не ч е г е т д и ? — деб сорду Фатима, сёзню ары бурдура. К ъарч а къызы к ъ а р а г ъ а н д ж ер къ ал ай ы болгъанын билиб: — Эй, къызым, д ж а ш зам ан ы м д а мен ол чегетледе кёб эски дж ы р тхан м а. Аны аты К ъы зды ргъан чегетди. Кырдык ёсюб, къ ойл агъ а бираз тин кирсе, мен сени аланы бары бла да шагърей этерме,— деди. Э К И Н Ч И БА ШЫ Къарчалары

Д ж о л д ж ан ы н д а орналгъан юйлени буруулары на, бачхалар ы на букъу къ онаргъ а ёч болады. А л ай ’а букъу бла Д ж а н детни ёлюр отлары д ж ан м айд ы . Ол хар къуру да бир кёзюучюкде къобаДы. Э ртденбла къобханлай белине чындай беллигин къаты тартыб, д ж о л д ж ан ы н д а мор боялгъан къанъа бурууларын сибиртги бла сыйпаб, букъусун д ж ер ге тюшюреди. Аны ючюн болур, К ъ а р ч а л а н ы юйлерини терезелери б ла к ъ а б а к ъ эшиклери хар къуру д а бюгюн боял гъан ч а тазадыла. Ол огъай, юйню артында тереклени къ урм аш ча ак ъ ч акъгъан гюллерине да букъу къонмайды. Д ж а н д е т тытыр бла ак ъ л аг ъ а н терек тю бле энишге ийилиб к ъ а р а с а н ъ , тагъы лы б тургъан а к ъ т у я к ъ атланы туякъларыча кёрюнедиле. Терек бачханы кирсизлигинден болур, анда тереклени ч акъ гъ ан чирчиклери сайын бир бал чибин барды дерсе. Д ж а н д е т аланы д ж ы зы л д а г ъ а н л а р ы н а ты нъы лай арб а зд а тюрт-мюрт этерге ёчдю. Юйню аллы нда ёсген юч алм а 31

терекни уа ол бютеу тереклени багъасы кёреди. А р б азгъа кирген ад ам «К ъарчан ы юйюн бу юч терек бютюн да ай б ат кёргюзтеди» демей чыкъмайды. К ъарч а къошха чыкъгъанлы бери Д ж ан д етге юй къуу-шуу болгъанды. Ол, сакъалы н да тарай, к&ридорда олтуруучусу кёзюне кёрюнеди. Ёрге к ъ обм агъан л ай д ж аш и л ч ап ракъл ан ы а р а л а р ы н д а к ъ ы за р а тургъан ал м а л а н ы бутакъны бюгюб алы учан эди. Сора ал м аны бычакъчыгъы бла эки д ж ары б , Д ж а н д е т бла кесине юлешиучен эди. Ол за т л а эсине тюшюб, Д ж а н д е т К ъ ар ч ан ы излер ючюн къалм ай ды . К ъолу тийген затны б ары на «быланы да д ж аш ч ы къ л ан ы атасы этген эди», дегенлей барады . К ъарч ан ы къ ой л агъ а дегенлей секириб туруб кетгенине кёлю хош тюлдю. К ъ ар т л ы гъ ы н д а токъ лу маллан ы ы зл ар ы н д ан арыб ай л ан а болур деб джю реги къайгъы этгенлей турады. А л ай ’а д агъ ы д а кеси-кесине «Бизге д ж аш чыкъны атасы болмай тургъаны бы з къыйын эсе да, ол сюрюуге баргъаны н иги этгенди. К ъартлы гъы н унутуб, д ж а ш а д ам ча тирилиб ай л ан ад ы . Ара ишге уруннъан ары м аз, урунм а г ъ а н ’а д ж а р ы м а з » деб Д ж а н д е т кеси-кееи бла энчи сёзюн бошады. К ъай д ан эсе да к ъ ан ат тауш эте келиб, кёгюрчюнчюкле юй б аш ы на къондула. Д ж а н д е т юй аллы ндан бау таба тал ай атл ам н ы атлаб, юйню башы туура болгъаны нда тохдаб к ъ ар ады. Кёгюрчюнчюкле юйню д ж а н ъ ы д ж а б ы л г ъ а н а к ъ къанд ж а л баш ы н да тюклю ая к ъ ч ы к ъ л ар ы тая, м урулдаб айланадыла.

— О гъурлу къ ан атлы чы къла. А рбазгъа хурмет бересиз. М уратч ы къ к ъ ал ай иги этди сизни бери юйюрсюндюргенин,— дейди тышындан. Д ж а н д е т юйге кириб тырхыкда тан а тулукъну баш ы ндан къыл аузбауун тешиб, чын ая къч ы к ъ бла тар ы д ан алыб эш и к­ г е чыкъды. Б а у л а бла юйлени арасы а р б а з сибирилиб кирсизди. Д ж а н д е т н и узун б ар м а къ л ы , синъирли къ о л л а р ы н д ан дж ерге 32

тюшген тары бюртюкле къ алы н м и ял агъ а тийиб ч ар тл агъ а н б у рчакъч а ч артл ай ды л а. Юй баш ы нда мурулдай тургъан кёгюрчюнчнжле д ж ел юзген усдукгу булутчукълай ар б азг ъ а д ж о б бу тюшдюле. Арбазда тагъ ы лы б тургъан ит бу кёзюучюкде сынджырын зынъырдатыб, к ъ а б а к ъ эшик таб а чабды. Письмо чачыучугъа чабыучанды алай, арабин къайсы дан не хапар келди дей, Д ж а н ­ дет къолунда да чёмюшчюгю бла о рам гъ а чыкъды. Кертиси да, письмо чачыучу Ю зеир къ у б а с бочхадан алы б эки газет бла бир письмону бериб, д ж о л у н а аш ыгъыш кетди. «Азретденми болур? Р о з а д а н м ы болур? Огъесе С уратдан м ы ды экен». Д ж а н д е т отоуда сабий кийимчикле тиге тургъа>н Л ей л аг ъ а барды. Т уум агъан айгъа салам бергенча эртдеден огъуна кийимчикле х азы р л агъ а н ы н а Л ей л а ,къайын анасындан джунчуб, ёрге къобду. А л а й ’а Д ж а н д е т письмону ичине къайгъы болгь ан д а н аны халы н эслейелмеди.

— П исьмо Р о зад ан д ы , ан ам ,— дей Л е й л а тышындан окъуб баш лады . < «Б А Г Ъ А Л Ы АТАМ! Сени тынчлыгъынъы, эсенлигинъи б аш х а л а д а н къуру да билгенлей турам а. Анамы да, сени д а саулугъугъуз иги болгъаны на м ардасы з къ уан ам а. Арт кёзюуде къ ойлагъ а чыкъгъанса деб эшитгенме. Д ж а н ъ ы д а н ишге къош улгъаны нъы иги этгенсе. Ол кеси да сени сюйген ишинъди. Юйдепиле къартлы гъы нъы аяб, «барма» деген болур эдиле. А л ай ’а кёремисе, сюйген ишинден адам ны ты й м акъ л ы къ къыйынды... Т а к ъ с а н ъ да тохд ары къ тюлдю. И ш инъден къуан. Мени д ж а ш а у у м игиди. Сизни кёрмей тургъан _джылымы ичииде кёб джа'нъы х ап ары м барды, а л а й ’а мени къ ал ай д ж аш агъан ы м д а керек болмаз... Бир кюнню д ж ю регинъи къы й н ам ай д ж ы йы рм а дж ы лны 3

X . Байрамукова

38

къолунъда д ж а ш а б кетгенме. Мен д ж ан ъ ы л а эсем да, кесинъ алай айтыучан эдинъ... М ы ндан ары да сени ты рнагьы н ъ эзилмез ючюн дж аиы мы берирге разы м а, ёзге этген «терслигим» ючюн’а кечмеклик излемейм е — аны зам ан келсе, кесинъ кечеринъи билеме... Юйге тансы къ болгъанымы айтыб да айталмайма... Сау, эсен, аурумай, ёлмей д ж а ш а . С алам б ла сен харам этген къы зы нъ, Роза. Ленинград, май, 1959 дж.». Л ей л а письмону аяг"ьына чыкъгъынчы Д ж а н д е т кесин кючден тирей келиб, сора аузундан бир сёз да ч ы гъарм агъан л ай баш ха юйге кетиб, агъач т а б д ж а н н ъ а таянды. К ъызы Муслимат ызьшдан барыб: — Анам, ал л ах ючюн д ж ан ы нъ ы къыйнама. Б'иягъы сени баш аурууунъ тутуб къ а л а д ы ,— дей таб д ж ан н ы ая к ъ дж аны на чёкдю.

— Хар биринъи баш ы нъ баш хача, къ ай гъ ы н ъ да баш хады . Кесим тенъли бирер этгенликге, кёзюме гигче зам ан ы гъы зд ач а адаргьгчыкъла кёрюнесиз.

— Аны ючюн турубму ай л а« ас а хам ан ёрге?! Солур, тынчайыр зам ан ы н ъ д а сени бир ол турталм ай къалды къ.

— Мен эки къолум у къойнума салы б туруу бла тынчаялл ы къ тюлме...

— Харун бла С урат санато риягъа элтеик дегенлеринде д а чекден д ж у у у к ъ этмединъ да къойдунъ.

— р о ш са н д р ак ъ эте турма энди. Юйдегим, юйюм блады мени тынчайгъаным. Керек тюлдю меннъе баш ха тынчайыу. Б ар ы да бошду, ол къызны термилиб д ж а зг ъ а н ы н кёресе, а т а н ъ ’а бирден эки б олу ргъ а унамайды...

— Атам алай этгенине со къуран м ай ды дебм'и тураса? Мен хайы рсы з болайым, со къуран м ай эсе,— деб, этли къызыл 34

къоллары ны б ар м а к ъ л а р ы н бири-бирине чалы ш ды ра, Муслимат д ж иклерин чыкъырдатды . Д ж а н д е т онъ къолуну аязын м анъы лай ы на сала: — Ол сокъуран н ъан ы н айтхынчы мени д а, Розаны да болурубуз боллукъду,— деб м ы лы ракъ кёзлерин къысды. М у сл и м ат анасы на къ ар ай , «анам зам ан ы н д а аз ариу тюл эди» деб кёлюне келди. М ур ат кирди.

— Анам, бир д ж ю дж еги м симсиреб турады, къ ал ай этеим? — деди.

— Элекни тюбюне сал ы р гъ а керещди,— деб Д ж а н д е т башы ауруг^ьанын да унутуб, эрлей къоба тебреди.

— Мен кесим салайы м, сен д ж ат, ан ам ,— деди Мурат.

— Атам ёлмесин, бир айт, джашчьикъ, не зат этериксиз бу д ж ю дж еклени ? — деди М услимат — Анама, «Ий ха, анам, бир таугъунъу кесдир. Л ибж ечик аш аргъ а бир бек тансы къ болгъанбы з» деб сен бары бы здан да кёбюрек айтаса да...

— Сора уа, гоббан?

— Д а ма «гоббан» д ж ю д ж еклени уллу этиб берсе, сен­ нъе да илебжел'ик табы лы б турлукъду.

— Сени д ж ю д ж екл е р и н ъ кимни тойдурлукъдула...

— Меникиледен сора д ж окъ дул а дебми тураса?

— К ъай д ам , гоббан, билмейме...

— К ъуру бизни ш колубуз огъуна эки минъ д ж ю д ж екге ' къарайды. М еннъе да онусу джетгенди. Мен ул лула ёсдюрсем. Ата д ж у р ту м а аз хайы рмы этерикм е?— деб М у рат кесчигин къ ар тт ам ак ъ ч ы к ъ этиб анъылатды.

— Аны ючюн чыкъмаймы д ж а ш а й с а сора сен сарайдан, гоббан? — деб М услимат ышарды.

— Игит да дейсе. Мени бла окъугъан Хасан бла мен эришген этгенбиз. Кёрюрме, кимни дж ю д ж екл ер и игиле болсала д а ,— деб М у ратч ы къ къызды.

3*

35

Д ж а н д е т бла М у сли м ат бир-бирлерине к ъ а р а б ышарышдыла.

— О-о къурм ан болайым гоббанчы гъы м а,— деб М услим ат къоба бары б къарнаш чы гъы н къучагъына къысды. М урат аны къоллары ны ортал ар ы н д ан сы бды ры лы б эшикге къачды.

— Мен да М уратд ан аз сагъыш этмейме звеному ишине,— деб М усли м ат а«асы бла атасыны орундукъ арты нда къ атапа кюйюзге тагъы лы б тур гъ а « портретлерине кёзюн чы ракъ ие, къайгъысын айтды. Ю йдегисиаде хар бир адамыны йе ишлегенинден, къ ал ай ишлегенинден тай м аздан хап арлы тургъан Д ж ан д ет: — Не да зт, къызчыкъ, ол алты д ж ю з центр ёсдю$>юрме д е ­ ген сёзюнъе толу бол. Мени д ж ау у м да сёз айтыб аны толтурмасын. Анъа экинчиде киши ийнанныкъ тюлдю,— деб къызына кёлюн айта, т а б д ж а н д а н полгъа а я к ъ л ар ы н акъы рын сылд ж ы ратды . А якъл ар ы н ы бурунлары бла гал ош л ары н излегенин эслеб, М услим ат ийилиб а я к ъ л а р ы н а салды.

— Сёзюбюзню толтурлукъбуз, анам. Звеномда бары да ишлеген, адебли къ ы зл ад ы л а. Д ж а н ъ ы з бизни Кемисханды кишиге д ж а ш а у бермеген. Ол алай, бу бы лай деб хар кимни сёзюн эте, къырды ш ха д ж аты б тургъан болм аса ишге бойсунмайды.

— Д ж а р л ы Асланны дуниясы аман бйа кетиб барады . Аны юсюнде а т а н ъ бла мендеди терслик. «Иги тукъум данды , иш ­ леген къызды, къолу къуру толдю»,— дедик да эшигин д ж аб д ы к ъ да къойдукъ. Энди уа тарта б ы з кесибизни, не келсин, юй бла бир сабийни къ ал ай тёксюн,— деб экиси да мыдах болдула.

— Бы йы лча аж ы м сы з урлукъ, эшда, биз бир д ж ы л д а да салгъ ан болм аз эдик,— деди М услим ат сёзню баш ха д ж ар ы бурдура.

— Сени къолунъдан урл у къ къачан да иги чыгъыучанды, хариб, н асы бы нъ тутмады ансы, эте, ишлей да биле эдинъ,—36

деди Д ж а н д е т чындай беллигини седиреген къыйырын белине чанча.

— Анам, ал л ах ючюн сагъынма мени «насыбымы»... , — С агъы н м аз эдим дж ю регим де Тюйрелиб турмаса. Д ж а р лы дж ан , сени да атды да к ъ ар а дж ерге кёмюлдю да кетди,— деб Д ж а н д е т ’ М услим ат бла ай да д ж аш агъы н ч ы ёлген аны эрин эсге тюшюре, къайсы на эсе д а таш салгъ ан нартюх бюртюклерин печь баш ы ндан ууучуна д ж ы я, къобду.

— Анам, ч акъы рад ы л а, мен кетдим,— деб Л ей л а жекетин кие, эшикден акъырын айтды.

— Кимге не болгъанды экен энди у а ? — деб Д ж ан д ет н и д ж у м у ш а к ъ джю реги эзилди. Д а г ъ ы д а бираз тургъанда'н со­ ра,— келиннъе тынъы дж окъ ду, хариб. Бир ары, бир бери, ахыр ад ам бюсюреулю боллукъ эсе бу боллукъду,— деб къачан д а кёлюне келиучюню тышындан айтды. Юйден чыгъа тебреген М услиматха: — К ъызчыкъ, ушхууур къайгъылы бол, кеч этме. Эртде джйтыб, эртде къобсагъы з ишге асыу этёриксиз,— деб кеси ийнек с а у ар г ъ а х азы рл ан ы р къайгъы лы болду. Ч ы б ар к а челегин, бузоу таягъы н хазы р этиб, ийнеклени алл ары н са к ъ л ай , к ъ а б а к ъ эшикни д ж ол д ж ан ы н д а М у рат ишлеген узун шиндикге чёкдю. Тёгерек ак ъ та м г ъ а ч ы к ъ л а тюшген мор хотасына зыбыр къ олл ар ы илине, бир къолун бирини ичине салды. « Т ам ы рлары б ы ргъы лача бери-бери туруб к ъ ал гъ ан кёреме къоллары м ы » д еб кёлюне келди. «Бу къолл а тю лмю дю ле он д ж ан н ы ёсдюрген, а л а д а н ючню да кёрге салгъан. Ахыр таусуллукъ эселе таусуллукъ болурла» деди д агъ ы д а кеси-кесине. «Тохда, олтур, солу» деселе да кесинъи уруб ай л ан аса сора уа». И йнеклени а л л а р ы к ъ ар ад ы . Элни баш д ж ан ы б ла баргъан уллу д ж о л г ъ а кеб болуб бир да к ъ ал м ай къызыл ийнекле къызы л л ен тача кёрюнедиле. Аланы сютден къызыб ёкюргенлери элге бир тукъум бир к ъ уат сал-гъанды. Д ж а н д е т алагъа «шукур» эте къарайды . Ийнеклени ал л а р ы н а # б а р г ъ а н 37

д ж а ш ч ы к ь л а бла къ ызчыкъла хар юй сайын дегенча. бир ийнекни а р б азл а р ы н а къ ай тар ад ы л а . «Алгъын зам а н л а д а бизнича к ъ ау у м л ад а ийнеги болгъан сан бир бар эди. Энди уа, ал л ах х а шукур»... Д ж ан д етн и юйюр там ад асы Асланны д ж аш ы Хусей кеслерини ийнекни да, къ арт анасыны ийнегин да велосипедден тюшмегенлей тыя келиб, а р б а з л а г ъ а урду. Сора велосипедик д ж о л д а къоюб, Д ж ан д етд ен ал гъ а кириб, а р б а зд а ийнекни такъды.

— Д ж а ш ы м , къайда кёрюнмейсе бу бёлек кюнден бери да? — деб Д ж а н д е т уланындан туугъанны кюн кюйдюрген бетине джити къарады .

— Анам, ком сомолла д ж ы йы л гъан этген эдик. Б ри гад а къурай ай л ан аб ы з кесибизден. М алчы б ригада,— деб Хусей д ж у а б этди.— К ъ а р т атам къош дан энмей ту рам ы д ы ?— деб да сорду.

— Энмегенди. Р о за д а н да письмо келгенди атасы на,— деб Д ж а н д е т уланы ндан туугъаннъа не хапарны д а айты ргъа изледи. А л ай ’а Хусейни аш ыгъыш болгъанын эслегенинде андан тереннъе кирмеди.

— Анам, конторгъа б а р а м а ,— деб биягъы велосипедге миниб, Хусей орамны мюйюшюне ай лан ды , «Эки атл ам гъ а да маш инасы з джю рю мейдиле»,— деб Д ж ан д етн и кёлюне Хусейни ы зындан алай келди. «Хар кимни бирер бригадасы барды, мени уа хар бирери сайын бирер б ригадам барды»,— деб джюрегинден «шукур» эте, Д ж а н д е т ариу сакъл ан н ъан тишлери аз кёрюне, кеси аллы на ышарды. К ъы зыл а к ъ к ъ а ш ийнек кюушеннъени сайын иничге саяу мюйюзлерин къы м ы лдата, къызы л къолан бузоучугъу джелининден тюрте сиреледи. Д ж а н д е т ийнекни тюбюне чёгюб, анасын эмерге мыллык атхан бузоучукъну тюклю бутчукълары на къызыл юйютюлген д ж а б ы ш м а к ъ таякъчы къны аз-аз джетдире, кенъбаш челекни ичин к ъ а н д ж а л ш орпьадан суу акъгъанча тауш этдире сауады. Аны юренчек синъир къ оллары 38

ашы>къмай ариу къы мы лдайды ла. Д ж а н д е т юйде болуб ийнек саууу баш ха ад ам гъ а джетмейди. Ийнекни тюбюнден къобхунчу Д ж ан д етн и акъы лы тал ай д ж ер ге бёлюндю. «Хар кимге да татлы тилли Р о за туугъан, ёсген юйюне келирге м адар таб м ай турады . С абийленя атал ар ы н а Д ж а н д е т «къой къызчыкъны, алай этме, ичинъден чыкъгъан б ал ан ъд ы » деб аз кюрешмегенди. А л ай ’а къарт, ариу Д ж ан д етн и д ж азы к ъ сы н а эсе да, тышына д ж у к ъ билдирмейди. Кеси айтханны сюйген адам кесини кёлю ачылгъынчы кишини айтхамын да этерик тюлдю. А л ай ’а ахыры ал ай д а тохдаса, «мени кёлюмде да бир зат барды» дейди Д ж ан д ет. Ол Р озад ан С уратха кёчдю. « К ъ ал г ъ а н л а къ ай найды ла, дуния д ж а р ы к ъ д а ишлейдиле, дж ер тюбюнде и ш легенди.дж арлы ансы. К ъ ач ан болса да Суратны таш, агъач басары къд ы ансы, ол кеси ёлюмюнден ёллю к тюлдю». «Ана кёлю б ал ад а, б а ­ ла кёлю таш д а -а г ъ а ч д а » дегенлей Д ж ан д етн и кёлю б ал алары ны барысына да инджилгенлей турады. Къатыныны ауузунда ит ёлген бир болса да Асланны сабийлерине кесине д а Д ж а н д е т аз къайгъы этмейди. Д ж а н д е т Харунну, Азретни эсине тюшюре келиб, биягъы К ъ а р ч а д а тохдады. З а м ан ы тайы ш хан а д ам гъ а тау д а м а л гъ а к ъ а р а у къыйынды. Кеси айтханны д ж а р а т ы б кетсе да К ъарчан ы къ ар т л ы к ъ хорлай болур... Д ж а н д е т кеси аллы на бу сагъы ш ланы эте, кёмюгю ч.убарка челекни баш ы ндан кёрюне бир сютню алыб юйге кирди. К ъолан бузоучукъ анасыны джелинине ычхыннъанына къуаныб, къуйругъун да къ ал ач этиб, Д ж а н д е т анъа къойгъан сютюн эмеди. Анасы инъирге дери кёрмей турсам тансыкъ боллукъма дегенча бузоууну сыртузунун зыбыр тили бла д ж а л а иды. Юй аллы нда, бауну бир мюйюшюнде, баш ына дыран д ж абылгъан, тёгереги ак ъл ан н ъ ан таукъорунчукъ барды. Бирбири баш лары н къ аб а тургъан семиз тау к ъ л а аны мияла терезесинден кёрюнедиле. Т ау к ъ орунну б аш ха бёлюмюндеги 39

пекин тукъумлу м а зал л ы акъ к ъ азл а, тау к ъ л ан ы джю ую лдегенлери б ел л ау айтханча, д ж у к ъ л а й келиб, д ж а н ъ ы д а н кёз к ъ а б а к ъ л а р ы н ача, кёк м и яла кёзлерин кёргюзтедиле. Таукъ орунну аллы нартюхден толуду. Д ж а н д е т тау к ъл ан ы эшиклерин д ж аб д ы . М уратны дж ю д ж екл ер ин е да Д ж а н д е т эртдан-инъир кёз джетдиргенлей турады. Аланы аш лары, суулары хар зам ан д а ал л ар ы н а салыныбды. Тюблеринде д ж ан ъ ы м у р д ж а р л а р ы барды. М у р ат б у с а г ъ а т д а алан ы эшикге джибермейди. А л а й ’а д ж ю д ж е к орунну къ аб ы р гъасы нд ан кюн т а я к ъ л а тийиб, хар къуру дж ю д ж екч и кл е дж ы лъ ш н ъан л ай турады ла. М урат кече а л а сууукъ б ол м азл ай этеди. А ш хам б о лгъ ан лай Д ж а н д е т юйню тёгерегине бир къат ай лан м ай юйге кирмейди. Ол хар къуру «Адамны ад ам лы гъы ар б азы н д а н белгилиди» деб юйдегисине билдиргенлей турады . Аны ючюн болур, К ъ арч ал ан ы а р б азд а хар зат кесини орнунд а д ж ар а ш ы б д ы . Д ж а н д е т юйге кирирге а тл а у ш л аг ъ а миниб б ар гъ а н л ай Л ей л ан ы эслеб ту р ак ъ л ад ы .

— Ким ауруйду, «елин!

— Анам, колхозну там ад асы Д а л х а т ауруб келгенди.

— Не болгъанды зкен, акъыз?

— Сокъур ичегиси аш ланы б таудан алыб келгендиле.

— Энди уа?

— Рай он больн иц агъа аш ырыб келеме.

— Д а ары джетгинчи къ ал ай б оллукъду д а хариб, узакъды да? Кесинъ к ъ а р а я л л ы к ъ тюлмединъ, акъы з? — деб сорду Д ж а н д е т , келинини ал л ы нд а юйге кире.

— Кесим джарльгкъ здим, анам! А л ай ’а д ж а р ы р г ъ а таблыгъы болгъан больница керекди. Б ы л л а й уллу эл больницасыз т у р ал м азл ы гъ ы белгилиди.

— Больница къой, дохдурну аты-чууу да д ж о к ъ эди бурун.

— Д а з а у к ъ этибми тургъансы з,— деди Л ей ла, юйге кириб тешине.

40

I

— Ол зау к ън у мени д ж ау у м да сынамасын. Енъе аурууну къой, бизни хоншубуз Асланбек деб бар эди, хариб, гюнахы къурурукъ. Аны тиши къ ы м ы л д агъан ы нд а хуюн бла тарты б алгъан эдиле. Тишини къан тамыры юзюлюб, андан баргъан къанны киши ты ялмай, д ж а р л ы Асланбек, кюл' кибик юй бла бир у а к ъ юйдегисин д а къойду да, ол дуниясы кенъ боллукъ, ёлдю да кетди. Таб ма мени къолум дагъы сабийледен да дохдур, д а р м а н керекли ненчасы къ орагъан ды .

— Д а тюкюрген д ж а р а м а й м ы д ы да, анам? — деб М усли­ мат д ж у м у ш этген хотасын теше, сорду.

— А ллахха таян да кесинъ къолунъдан келгенни эт деб айтыу барды ,— деди къызы на Д ж ан д ет, кеси да урчугъун столгъа салы б, абдез ал ы ргъа олтурду. Ол абдез алгъынчы М услимат къ а б ы р г ъ а д а чюйге тагъылыб тургъан къ ара теке нам азлы къ ны баш дж ан ы н къыбылагъа айланды ры б д ж ер ге салды. Н а м а з этген зам ан д а Д ж а н детни м анъы лай ы бла тоб укълары джете, н ам а злы къ н ы юч джерини д ж а р ы л а р ы ачы лгъанды . Б а ш ургъаны сайын алайы м ан ъы л ай ы н а сууукъ 'тие, Д ж а н д е т аш хам нам азы н къылыб, а р б азд аг ъ ы д ж а й юйчюкге чыкъды. Л ей л а, Муслимат, М у рат инъир ушхууурну сакъ л ай олтуруб неге эсе да харх этедиле.

— Сал, къызчыкъ, ушхууурунъу са л ,— деб Д ж а н д е т тюб д ж ас д ы гъ ы н а олтурду. У ллу тебсиге ушхууур салынды. Юйдеги бютеулей юйде болгъан кёзюуде Д ж а н д е т бла К ъ ар ч агъ а тебсиде салыб, к ъ а л г ъ а н л а столда аш ай ды л а. Б ы ш л а к ъ биш иргенни бышлагъы асыры бек созулгъандан М урат аны бир къабын чакълы бирин къаш ы гъы на чырмаб бош аялмайды . М у р ат да, анасы да бир т аб ак ъ д ан аш ай ды ла. М у р ат Д ж ан д етн и к ъ аш ы к ъ бла узал ы р гъ а аны с а к ъ л аб тургъаны н д ж а ш л ы к ъ д а н эсгералм аса да анасы аны д ж а ш ы н а билдирирге намысын эте тынъылайды.

— Анам, сен гырджынны ма бу д ж у м у ш а к ъ джерин 41

а ш а ,— деб Л ей л а иги бишген будай гырджынны тылысын къайын анасына узатды.

— Эш да, эшда, мен гырджынны тылысындан эсе къабугъун сюеме,— д еб Д ж а н д е т тылыны столгъа салды.* Ш ай иче туруб биягъы М ур ат стакан н ъ а бели бла бир шекер атыб иче баш лады . Анасы аны ушатмай: — Д ж а ш ч ы к ъ , татлы затны ол аш ау б л а сен мени зам аныма дж етсен ъ тишсиз болуб к ъ а л л ы к ъ с а — деб кеси шайына шекер атмай, сютбашы къошуб ичди. Тебсидегиле ваш аб тойгъунчу Д ж а н д е т мы нчакъ тар та туруб, ал а бош агъанлай: — А л хам дули лла, байлы гъы бызны сау аш ай ы к ъ,— деб тилек тилей, эки къолун д ж ай ы б бетин сылады. Саут-еаба д ж ы й ы л гъ ан д ан сора Л ей л а бла М услимат отоу юйге тынчайыргъа кирдиле. Д ж а н д е т бла М урат *къуру да аш юйде д ж а т а д ы л а . М ур ат башы д ж а с д ы к ъ г ъ а джетгенлей къ ал к ъ ы б къ ал ады. Д ж а н д е т ’а эки кёзюн да къысыб мынчакъ тарта, джассы нам азны сакълай ды . Ол бир д ж а н ъ ы з суураны, не аятны башындан аягъы на айтыб ч ы гъал лы къ тюлдю, бирин сыртдан, бирин къолдан келтиреди. Аны кеси да биледи. Д ж а н д е т кесини юйдегисине тилек тилеген бла бирге бютеу элине, д ж амагъаты вд да тилейди.

— Аллах, атасыны джю регин Р о з а г ъ а бир ач,— деб арт тилеги алай болду. С ора зам ан ны билирге эшикге чыкъды. Д ж у л д у зл а н ы халл ары н д ан Д ж а н д е т дж ассы болуб тургъаны н эследи. Ол з а ­ манны са гъ ат бла билсе да, юреннъенича д ж у л д у зл а г ъ а к ъ а ­ ра йды. Элни ичинде терезеси д ж ар ы г ъ ан хазн а юй дж окъду. Д ж а н ъ ы з къыйырда, б учхакъда не тюлкю улугъанны эшитиб, не д ж а л л ы къ ы м ы л д агъан н ы кёрюб итлени тау ш л а р ы тунакы чыгъады. Д ж о л д а н атл а гъ а « л а й !клубну уллу терезелеринден ургъан чы ракъ аны аллы нда битген уллу эмен терекни бутакъ лары н а 42

кюмюш бояу бюркгенди. Анда а д ам л а къоллары н силкиб, нени юсюнден эсе да сёлешедиле. «Кечени бу зам ан ы н д а бир ул л у иш этиллик кёзюуде барыучанды джы йы лыу. Аллах, элге, д ж а м а г ъ а т х а энтда огъур оноу сен этдир. Къудурети болгъан уллу аллах, энди сен к ъ азау атны дж ер баш ы на къ ай тары б да кёргюзме. Бу элни ичинде уруш да адам ы ч ар л ы м агъан аз да юй д ж о к ъ д у ,— деб Д ж а н д е т рах ат тынчайгъан элни юсюнден да сагъыш этди. Сора ол къолунда да гитче багъы р къумгъамчыгъы бла юйге кирди.

ЮЧ ЮН Ч Ю БАШЫ

Ол кече Д ж у л д у з л а кёз къыса, булутсуз чуакъ кёкден ы ш арады ла. Элде итле орам да къ ы м ы лд агъан а д а м л а г ъ а юредиле. Кюндюз инъирге дери д ж а у л у хансны отлаб, дж елинлери бут арал ары н а сыйынмай келген ийнекле бузоулары на аш ыгъыб ёкюредиле. Хусейлени къызы л ийнек да келди. Ол аны тагъы б бошагъанлай, юйге да кирмей клубха барды. Анда нёгерлерини кёбюсюню дж ы йы лы б тургъанлары н кёрдю. Колхозну комсо­ мол организациясы ны секретары Хамит дж ы йы лы уну ачмай, кимни эсе да сакълай, э т и к таба къысха-къысха къарайды. Д ж ы й ы л ы у джети сагъатх а деб билдирилее да, колхозну парторгу Сеит бираз кечигиб келди. Айтхан сёзюне зам а н ы н ­ да табы лыучу адам бу д ж ол кечигиб келгенинде, барыеы да сеирсиндиле. Сеит Ата д ж у р т къ азауатны отунда чыныкъгъан, дж ы ллы гъы келген адамды . Ол эшикден киргенинде, дж ы йы лы б т у р ­ гъан ад ам л а баш лары н ы зл ары на буруб, анъа къ ар ад ы ла.

43

Сеит юсюне таб д ж а р а ш х а н а к ъ чесуча кител кийсе да, алкъын баш ы н дан атлы аскерчиле джю рю тюучю ф ур аж касы н тешмегенди. Эки аягъы нда узун баш лы к ъ ар а чурукълары, бутлары нда кёк дигнал -кёнчеги аны къ атан ъы санлары н токъ кёргюзтедиле. А тлагъан ы сайын аны о«ъ бутундан сынчыкъл а г ъ а н ы таны лады . Б ы ч а к ъ уруш да тю ш ген'узун та'бы кюнде кюйген къызы л бойнунда тытыр бла тар тхан ч а агъ ар ад ы . Аны х ончалары агъарьгб, д ж а ш зам ан ы н д а къундуз к ъ ан атча к ъ а ­ ра чачы, къышхы булутлача боз болгъанды. Сеит къаш ха баш ы н да« ф у р аж к ас ы н ала: ' — Айыб этмегиз, д ж о л д а ш л а , оизни сакълатды м . Д а л х а т ауруб, аны больн иц агъа аш ы рам а деб к ъ а л г ь а н м а . Кечигиз,— деб д ж а ш л а н ы ар а л а р ы н а олтурду.

— К ъай гъ ы р м аз, сен д а бир кечикгенликге,—деб д ж а ш л а , бирден тилленнъенча, д ж у а б этдиле. Хамит, чёртлеуюк чыбыкъча субай ёсген, д ж ен ъи л санлы д ж аш , клубну сценасына чыкъды.

— Д ж о л д а ш л а , д аурн у тохдаты гъы з,— деди ол.— Ленин атлы колхозну ком сомолчуларыны дж ы йы лыуун ачы лгъаннъа санайм а. 79 комсомолчудан 73-сю мындады. К ъ ал гъ а н л ан ы кими къош дады, кимиои да келмей къалгъанды .

— С ы лтаусуз къ ал гъ ан л ан ы ай ы блары н а джолукъдурургъа, — деб о л ту р г ъ ан л ад ан Тохдар ёрге кёлтю рю ле сёз къошду.

— С ы лтаусуз экинчи д ж ол сен къалсанъ, сени да айыбынъа д ж о л у к ъ д у р у р г ъ ам ы керекди д а ? —деб аны къаты ндагъы Ю суф н ак ъ ы р д а этди.

— Мен кимме да айыбыма дж ол у къд ур м азча! — деб аны б аш ы н дан энишге хыны къарай, биягъы Тохдар д ж у а б этди. К омсом олчуланы д ж о р у к ъ бла т утар гъ а сюйген Хамит, Тохдарны айтханын къ аб ы л кёре, тал гъы р костюмуну сол д ж а н хур д ж у н у нд ан ёрге кёлтю рю ле келген д ж ё з б а ш ручкасын энишге баса: 44

— Энди болду, д ж о л д а ш л а, Тохдар айтханнъа разы къолунъу ёрге тут,— деди. Б ар ы да бирден, Юсуф да ичлеринде болуб, къоллары н ё р ­ ге кёлтюрдюле.

— Б ар ы да р азы д ы л а ,— деб. кл уб д а гъ ы ла гъ а кёз джетдире, къош ду Хамит.

— Д ж ы й ы л ы у н у барды ры р ючюн президиум айы рыргъа керекди. Ким, не айты рыкъды муну юсюнден!?

— Абидатны.

— Андан сора уа бармы ды айтыры болгъан?

— Хусейни.

— Тохдарны.

— Болду, д ж о л д а ш л а ,— дедиле бир къаумла.

— Б ы л а д а тохдайыкъ деген къолунъу ёрге кёлтюр! .

— Б ар ы да.

— Алай бла, Абидат бла Хусей ай ы ры лады ла. Д ж о л д а ш ­ ла, орнугъузну ал л ы гьы гьы зн ы тилейме,— деб Хамит орнундан къобуб кёлген А бидатха бюгече к ъ а р а л л ы к ъ иш д ж азы л гъан къагъы тчы къны бере, кеси ал шиндикде Сеитни къаты на олтурду.

— Д жы йы Л ыуубузну бара тургъаннъа санайбы з,— деб А бидат къолун дагъы к ъ агъ ы тчы къ гъ а къ ар ад ы .

— Бюгече к ъ а р а л л ы к ъ иш, д ж ан ъ ы ком сом ол-дж аш тёлю бригада къурауну юсюнденди. Сёз, комсомол комитетни секретары Д ж а у б а л а н ы Хамитге бериледи,— дей Абидат орнуна олтурду. Хусей протокол д ж а з а баш лады . Хамит тохдам ай м анъы лай ы на тюше тургъан д ж у м у ш а к ъ бурма чачын къолу бла ызына эте, столну д ж ан ы н а чыкъды. Ч ы гъа туруб «былайгъа бир к аф ед р ач ы к ъ ишлетирге керек­ ди» деб кёлюне келди.

— Д ж о л д а ш л а , дж ети д ж ы лл ы кън ы Шшнде бизни къралша этиллик з а т л а газетлеге б асм ал ан ы б ч ы къгъан лай , биз да, Л ениц атлы колхозну комсомолчулары, алан ы х а л к ъ б ла бирге сюзгенбиз. Ала бары да Коммунист партия, Совет прави­ 45

тельство халкъны д ж аш ау у н мындан да иги этер ючюн чыгъаргъ ан м а д а р л а б олгъанлары н биз билебиз. Ол затны д ж аш ауда бардыры уну юсюнден биз тал ай кере д ж ы йы лгъанбы з, кесибиз кескин ан ъ ы л агъ ан бла биргелей, х ал к ъ г ъ а да анъыл атханбы з. Х алкъ, этилирге ам ал сы з керекли тал ай м а гь аналы затны юсюнден сёлешгенди. Бюгечеги сёзюбюз аланы бирини юсюндендн. М а б ы лай да олтургъан комсомоЛчула: Тохдар, Ш ам ил, Хабий, Хусей, Азрет, Нина, Д уня, Сюйюн, Зекерия, Пётр д агъы д а кёбле, бир комсомол-сют ферма къураб, хар «есин да бойнубузгъа ал ай ы к ъ дейдиле. Ала кеслери да былтыр онунчу классны б ош агъанлай, ишге д ж а р а ш ы б к ъ ал г ъ ан къ аум д ул а. Комсомол комитетни бюросунда да биз бу затны сюзюб, табха санагъан б ы з. Бюгече этиллик затл а н ы юсюнден кескин сёлеширге дейбиз,— деб Хамит акъы ллы к ъ ар а кёзлерин Сентни кёзлеринде тохдатды. К лубну ичиндеги д ж а ш да, къыз да Сеитни не зат айтырын аш ыгъы б сакълай ды . Ол аш ы към ай ёрге къобду. Тобукълар ы нд а тургъан папкасын шиндикге салды. Акъ кителини тешилнб тургъан баш тюймесин бир къолу бла этди. Хурджунундан къызыл тышлы блокнотун чыгъарыб, анъа къарай: — Д ж о л д а ш л а ! Б ы л ай д а олтургъанлы бери да мени сизге айтыргъа аш ыгъы б тургъан бир заты м барды. Аны айтайы м,— дей Сеит джетиб тургъан чал ура б аш л а г ъ а н сакъалы н къол аязы бла сылады.

— Экинчи дуния к ъ а з а у а т б ош ал гъанл ы тал ай д ж ы л г ъ а кирдик. Сизге б у сагъ ат д а онджетишер, онсегизишер джы лдан кёб болмайды. Эм кёбю д ж ы йы р м а д ж ы л болсун. Д ж а у бизге уруш ачханлай, Ата д ж у р тл ар ы н д ж а у д а н с а к ъ л а р г ъ а сизни атал ары гъ ы з, а н ал ар ы гъ ы з къ о лл ары н а саут алыб душманны .аллына тургъанды ла. Ёлю мге б ар гъ а н л ар ы н ал а биле эдиле. А л а й ’а а д ж а л къ оркъуу аланы артха тыймады. Нек? А ла сизни д ж аш ауугъузну с а к ъ л а гъ а н д ы л а . Огъай, терс айтдым. К ъуру бусагъ ат д ж аш ау у г ъ у зн у тюл, ал д а боллукъ д ж аш ау у г ъ у зн у да.

46

Аланы асламы сы уруш тю зде д ж ан бергенди. Абидат! Тохдар! Хамит! Сизни а т а л ар ы г ъ ы з къ рал ючюн д ж а н бергендиле. Ала къылыч бурну б л а къан тёгюб с а к ъ л а г ъ а н б агь ал ы д ж уртубузну мындан да бек д ж аш н а ты р ючюн биз не кючюбюзню да а я м а зг ъ а керекбиз.

— Тюздю, керти ай тады ,— деб аслам ау аз д ж у а б этди.

— П артияны XXI-чи съезди джети д ж ы лн ы ичинде болл у к ъ к ъ р ал м а гъ ан ал ы за т л а г ъ а оноу этгенди. Д ж ети д ж ы л л ы къ план коммунизмге уллу атлам ды . Ол планны терк толтурур сагъыш ны этиб, ан ъа м адар табхан комсомолчуланы тюз анъылы болгъ ан лары н а сёз дж окъду. С ау болугъуз. Б у сёзлеге о лтургъан ла бирден къол къ акъ д ы л а, Сеит д а ­ гъыда баш лады : — Ф ерманы керекли болгъаныны юсюнден мени тыхсыгъанымы унутмай, Хамит меннъе бу хапарны айтханында, мен партбю рону членлери бла да сёлешгенме. Ала да бек къ уан нъан ды ла. Мени акъы лы м бла, энди бу затны д ж аш ауда барды ры р ючюн не къ ары уну да салы р гъа керекди,— деб, Сеит д ж у м у ш а к ъ кёзлери бла дж ы й ы л гъан л ан ы аулай, орнуна олтурду.

— Сеитге сорлугъу болгъан бармыды? — деди Абидат.

— Биз айтхан затны, Сеит, къысха б о л д ж а л г ъ а толтурургъа ам ал бармы ды? З а м а н озмасы н,— деди Тохдар туруб.

— Мени акъылым бла, ол затха б о л д ж а л къалм ай ды , тамбла огъуна баш лан еа да. Аны юсюнден Д а л х атн ы акъылы да алайды. Биягъы Абидат: — Д ж о л д а ш л а ! Ферманы къурауну юсюнден энтда сор­ лугъу болгъан бармы сы з? — деди.

— Мени айтырым, биз ферманы битдиргинчи киши билмесин,— деди о л ту ргъан л ад ан бири.

— Сенден ал гъ а къ ураб къ оярла дебми къ о ркъаса б а ш ­ ха ко л х о зл а д а ? — деб сорду ан ъа Хусей.

47

Д ж а ш алай айтханы на уятлы болуб, башын энишге тута, кюлюмсюреди.

— Меннъе бир сёз бер, Абидат,— деб Хамит ёрге къобду.

— Д ж о л д а ш л а , сёзню серге иймейик, кеч болуб барады. Мени кёлюме келген: б ы л а й д а оноуубузну этиб б о ш ар гъ а керекбиз. Тюз ай тады ,— деди Тохдар ёрге къ о б а .— Комсомол д ж а ш тёлю ферм аны къ у р ау акъы лн ы бизге С еит бергенди. Биз д а к’о лхозну болумун, кесибизни къары уубузн у д а анъылаб, бу ишни алай б аш л агъ ан бы з. Сыйлы Ленинни атын джюрютген колхозубуз не бла да алчы 'болургъа керекди. Аны членлери б усагъ атд ан да мелхум д ж а ш а р ч а алай болур ючюн’а биз кеси къыйыныбызны къ ош аргъ а сюебиз.

— Тюз айтады ,— дедиле бир ауздан.

— Д а мени айты рым ма ол эди,— деб Т охдар иги сёз айтханы на разы б о лгъ ан ы н -бетинде таны та, орнуна олтурду.

— Сёз Хамитге бериледи,— деди Абидат. И р е агъ ач л ач а д ж ас сы к ъ а р а къ аш л ар ы н ы бир-бирине къош улгъан дж еринде к ъ а р а бурма тюкчюклерине ариу акъ м анъы л ай ы нд ан са ркъ гъ а н тер там чы чы къланы кёк патис къ о л д ж а у л у гъ у бла сюрте, Хамит баш лады : — Къы схача айты ргъа, колхозну партбюросуну, правлениесини, комсомол комитетини кёллерине былай келеди: д ж ан ъ ы къунадж ин ийнекле къош у л гъан себебли) сют ферм а ла та р л ы к ъ этедиле. Ол ф ер м ал ад ан алыб, 227 ийнекге бир д ж ан ъ ы комсомол ф ерм а къ ураргъа. Аны, элни баш ы К ъаяТюбюнде салы р гъа. Ол затх а <5ютеу ком сомолчуланы , д ж а ш тёлюню къ обары ргъа.

— Б у затха къош ары , къораты ры болгъан бармы ды?,—г деди Абидат.

— Б у иш бек онъ б а ш л а н н ъ а н ишди,— дедиле бир ауздан олтургъанла. Сеит д ж а н ъ ы д а н сёз алыб айтды: — Д ж а ш л а , къызла! Б а г ъ а л ы д ж ол д а ш л а! Б у ыйыкъны 48

ичинде ф ер м агъ а керекли затны барысын д ж ы я р г ъ а керекди. Колхозну строитель техниги Юнюс, строитель бригадасы ны бригадири Д ж а м м о л а т , Хамит, къысхача айты ргъа, б ар ы н ь да чюйден б аш лаб, агъачдан, таш ха дери не зат керек эсе да эсеблегиз, оюм этигиз, ишни не д ж ан ы бла да планын салыгьы з. Ф ерм агъы з ишленник д ж ер ге не тукъум керекни барын д а таш ыгъыз. Ол за тл а д ж ы й ы л сал а иш д ж ен ъи л б арлы гьы на сёз джокъду. Кел<игиз, там бл ад ан ол затланы къ ураб башл а й ы к ъ , — деб Сент деменъили юй та м а д а юйдегисине оноу этгенча оноу этиб, орнуна олтурду. Д ж а ш л а , къы зла харе ургъан бла бирге: — Сеитни айтханы тюббе тюздю, эртденбладан б аш л аб ол з атха мы ллык атайы къ ,— дедиле.

— Айтыры, къош ары , къораты ры болгъан барм ы сы з?— деди Абидат.

— Айты ллы къ зат толусу бла айтылгъанды, анъылашыннъаады. Энди дж енълени ёрге къайы ры б ишлеб б аш лагъ ан дан ёнъе д ж у к ъ да къ ал м агъ а н д ы , — деди Петро барыны р азы л ы къ л ар ы н ан ъ ы л аб б о ш агъанд ан сора.

— Д ж о л д а ш л а ! Д ж ы й ы л ы ун у д ж а б ы л г ъ а н н ъ а санайм а,— деди Абидат. Хусей да к ъ агъ ы тл ары н д ж ы я баш лады . Д ж ы й ы л ы у д ж а б ы л с а да д ж а ш тёлю клубдан чачылыр къайгъылы тюлдю. Хар ким этиллик ишлени юсюнден сёлешеди. Сеит да чыгъыб кетмей, ала бла уш акъны бардырады . Кечени экннчи сагъаты н да ,клубдан д ж ы р л а й -д ж ы р л ай б а ­ ры да эшикге чыкъдыла. Д ж а ш л а къы зланы юйлерине аш ы ра барыб, кеслери да чачы лы ш дыла. Хусей къ ар т анасына келиб: — Анам, эшиклени ач,— деб къы-чыргъанында, к ъ ар т анасы д ж у к ъ у арасында: — Байчы, байчы, игиликге къычыр,— деб бир д ж ан ы н д ан бир д ж ан ы н а бурулду. Хусей анасыиы д ж у к ъ у а р а д а къаты ш ы б ай л аннъаны н анъы лаб: 49

— Анам, байчы тюлме, Хусейме, юйбюзде кишини уяталмай келеме,— деди.

— Ай, ананъ къор болсун д ж а н ы н ъ а ,— дей келиб Д ж а н ­ дет эшиклени ачыб, Хусейни ичгери джиберди. Сора д ж а л а н кёлеклей туруб, юй тюбюнде чоюнну башын ачыб: — Д ж аш ы м ! И н ъи рде къ орлу к ъ къуйгъан сютюм къаты уюб турады, хамешиеин ау л аб береим да, нартюх гырдж ыным да барды чанч да бир аш ачы ,— деди.

— Тейри, анам, ^ ж ы й ы л ы у г ^ а да аш ам а й кетген эдим да бек сюйюб аш ары към а, берсенъ,— деди Хусей.

— Д ж а н д е т дж уууртну б а ш хамешиеин къ ам и ш а я к ъ г ъ а аулаб, сахан бла гырдж ынны да д ж аш ы н ы ал л ы на салды. Хусей джатхынчы олтура туруб, кеси да артдан орнуна кирди. Т Е Р Т ЮН Ч Ю БА ШЫ

К ъобан ёзенде / Кечесинде д ж а у г ъ а н д ж а н ъ у р д а н мылы тартхан дж ер д ж а зг ъ ы кюнню д ж ы лы уундан тютюнлейди. К ъ а н а т л ы л а бирбирлерине ал бермеин д ж ы р л а й д ы л а. Аланы д ж ы р л а р ы н д а джю регинъи не тюрлю сезимине да д ж у аб табханча, к ъ у л а к ъ тигесе. Хамит атыны аузун тартыб, нёгерлеринден артха туракълады. Адамны бир-бирде кеси-кеси бла энчи къ ал ы ры келеди. Аны излетген сы лтаула аз тюлдюле: бир-бирде къуанчы, бир-бирде бушууу, бир-бирде ишинде д ж уаб л ы л ы гъы ды . Х амит алкъын д ж а ш болса д а д ж а ш а у у н д а кёб затны чекгенди. Атасыны Ата 'дж урт к ъ а з а у а т д а ёлген къагъы ты келгенинде, Хамитге алты д ж ы л болгъан эди. Д ж у у у к ъ тенъ да юйлерине дж ы йы лы б д ж ы л а у этген кюнлеринде анасы Зали хатны уф десенъ ауарча сыфаты Хамитни ол кюнден бери кёзюнден кетмей, ёмюрюне сурат болуб къалгъан ды . Анасыны 50

ачыуун к ъ ал ай бла ч ачар гъа билмей, овбий д ы га л а сл а этгенин да унутмагъанды. Аны д ж аш ау у н не бла да тынч, джа_рыкъ этерге излемекликни, ол кюнледен б аш л аб Хамит кесине баш борч этиб алгьан ды . Алай болса д а аны дж ы лы ндагъы д ж а ш ад ам лан ы атадан, а^а д а н сора д а баш ха дж ю рек къайгъы лары болады. Ол да бу кёзюучюкде к ъ а л г ъ а н сагъышланы унута, ан ъа джетди... «Анам мени Нинаны сюйгеними билсе не айтырыкъды... «Баш ха миллетден келин керек тюлдю. Тили, дини да кеси миллетимден болсун»,— деб къойса .к ъ ал а й этерме... Анамы разы лы гъы бла б олм агъан д ж а ш а у меннъе д ж а ш а у тюлдю. Тюрьме азабды. Анам б л а мен къуру да бир-бирибизни анъыл а г ъ а н л ай тургъанбы з. Бу ишде уа къ ал ай болурбуз!?»—д е­ ген сагъы ш л а арт кёзюуледе Хамитни кёлюне бекден бек келедиле... Он дж ы лн ы биргесине окъуб туруб, Нинаны ариулугъун, акъы ллы лыгъы н, игилигин билмей эндиге дери къ ал ай тургъанына Хамит сеирсинеди. «Сюймеклик деген зат джю рекге тюрлю келе кёреме, сеннъе со р м агъ ан л ай джю регинъи эм теренйне орналыб к ъ ал ад ы ». Бютеу д ж ол узуну Хамитни б аш ы н д а н татлы сагъы ш л ары кетмейдиле. Тёгервкде д ж ы р л а г ъ а н къ ан атл ы л ан ы д ж ы р ларында да ол бир къуанчны, ы ш аныуну джы рын, бир акгыллыкъны, мыдахлыкъны кюуюн эшитеди. Ала бары да аны сюймеклигини ш ар тлары д ы л а. С ю йм еклик’а дж ю рекни къуру да бир хал д а тутмайды... Хамитни тюбюндеги тору аты да иесини кёлюн алы ргъа излегенча «хо алайды, тюз айтаса» деген кибик джити къул а к ъ л а р ы н бир тургъуза, бир да ал л ы на д ж ум а, бурун тешиклерин кенъ кериб, д ж аш и л хауаны ичине солуй, тик ёрге таяны б барады. Колхозну партбю расуну члени И с л а м бла мекям ишлеуню юсюнден техник Юнюс дж ол ну узуну у ш акъ л ары н тохдатм агъ ан л ай келедиле. Хамит кесини сагъы ш л ары на асыры бек 51 I

кетгенден, дж ёнъерлерини нени юсюнден сёлешгенлерин ан ъ ы л ам а й , алан ы ы зл ары н д ан джетди.

— Сен къайсы институтда окъуйса б у сагъатда? — деди И слам Юнюсге.

— Политехника институтдама. Экинчи курсунда. Ишлеген да, о къ у гьан да къыйынды, ал ай болса да къаст этсенъ б илм езлик заты н ъ д ж о к ъ д у ,— деб д ж у а б берди Юнюс. Б у уш акъны аллын Хамит эшитмеген эди.

— Къая-Тюбюне дж етд и к,— деди И слам , ёзенъини юсюнде ёрге къобуб, дуббурну баш ы бла къарай. Юнюс бла Хамит да аны эки д ж а н ы н а чыгъыб к ъ ар ад ы ла. Бы л а бу д ж ерлени эртдеден бери да таны йды ла, а л а й ’а бюгюн а л а к ъ ал ай эсе да б аш ха бетден кёрюнедиле. Д ж ы йы лыуда этилген оноуну кючюнден 'болур.

— К олхозну шравлениеси ферманы бы лайда ишлерге табха санайды. Сууну, отлауну юсюдю. Б орандан, дж елден ышыкълы гъы барды. Бичен таш ы ргъ а да у за к ъ л ы к ъ этерик тюлдю. Ишни андан арысы сени к ъ олу н ъд ад ы ,— деб И слам алгъын Юнюсге, андан сора Хамитге къарады . Юнюс техникумну 'бошаб келгенли бир тёрт дж ы л болады. Б у д ж ерл ед е колхозла бла совхозлада ферма ишлеуню п л а ­ ны хазыр план болса да, ол м екям ланы арт д ж ы л л а н ы техникасы бла д ж ар а ш д ы р ты б ишлетеди. М екям ишлеуде Юнюс аны баш затл а н ы бирине санайды. Ф ерма ишлеу баш ланнъанлы да ол сагъыш Юнюсню баш ы н дан кетмейди: мекям ишлеуде д ж аш л ы к ъ н ы да, зам ан н ы тулпарлы гъы н да танытхан бир т а м г ъ а болургъа керекди. Ючюсю да атл а д а н тюшюб, аланы кишенлеб, хан-сха бош лады ла. Юнюс дуббурчукъдан энишге тигеледи. М а б у­ са гъ атд а ол не д ж у к ъ эшитмейди, н е -ф е р м а н ы хакъы ндан бо лм агъан сёзге к ъ у л а к ъ тикмейди. Ф ерм аны уа б у сагъ ат д а огъуна там ам къол ая зы н д ач а ачы къ кёреди... Уллу а т л а м л а бла барыб, ол, таланы суугъа тигелеген къыйырында тохдады. Хамит б ла И слам да ызындан уак ъ -у ак ъ атлай, сёлеше 52

кетдиле. «Ийнек орунну ма бы лайда ишлерге керекди. Аны узунлугъун алты тизгиннъе бёлюб, хар тизгининде 30-шар ийнекге орун болса 180 са у л у к ъ ийнек туру ргъа боллукъду. Бы лай да бузоу орун, б ы л ай д а къ ы зл агъ а д ж а ш а р г ъ а , б ы л а й ­ да да д ж а ш л а г ъ а юйле, б ы лай гъа конторасы бла къызыл уго­ л о к » ,— деб Юнюс ал бурун б аш ы н д а бичим эпди. И слам б л а Хамит ол т а л а д а Юнюс тенъли д Ж ю рю й б ю з деб т а м а м а р ы д ы л а . Кеси баш ы нда бичим этгенден сора Юнюс таш ха олтура, нёгерлерине кёлюне келгенни айтды.

— М ен айтырыкъ, ферм аны б у еагъ атд а мал саннъа кёре ишлетмей, д ж ети д ж ы лл ы кън ы аягъы на боллукъ сан н ъа кёре ишлерге керекди,— деди Хамит.

— Ишни къолгъа алтъанл ай Юнюс анасындан д ж ан ъ ы туууб к ъ ал ад ы , биз айтыр керекли этерик тюлдю, тейри,— деди И слам онъ къолундан «ъамчисин солуна ала, онъу бла кийиз бёркюню к ъ ан атл ары н м анъы лайы ндан ёрге эте. Юнюсню халисин ол керти билиб айтады. Бир ишни къолгъа алыб, аны битдиргинчи ол не д ж у къ л а й , не солуй билмейди. Д ж ан ы н -к ъ ан ы н да ишине бериб къояды. Не гитче ишчикде д а кесин уллу д ж у а б л ы г ъ а санайды . Аны къ ара кёзлери ол жёзюуде 1кесини план лары н дан ггышында д ж у к ъ кёрмейдиле. Ол о гъай къобузну, музыканы мардасы з сюйген Юнюс ол кёзюуде таб аланы да эшитмей тохдайды. Аны ол халисин билген тенълери: — Энди Юнюс бизден кетди, с а у кёреик,— д еб н акъы рда этедиле. Кенъ м анъы лайы ны терин къол д ж а у л у г ъ у бла сюрте, Юнюс: | — С из не кереклини да дж ы йы ш д ы ры ргъа мен б ы л ай д а боллукъ м екям ланы планын кесибизни болумгъа кёре тюрлендирликме, бери энтда тал ай жере :келирге керекди,— деди нёгерлерине.

— Хо, сен кеси ишинъи тындыр, биз д а таш к ъ а за р ы к ъ 53

дж ерибизге б а р а й ы к ъ д а бир « ъ а р а й ы к ъ ,— деб И слам х а ­ митни аллы нда кетди. Сора ал ай д ан иги огъуна кёнделен барыб, уллу къаяны тюбюнде тохдады. Бир д ж ы л колхоз б ы лай дан таш чыгъарыб, экинчи ферманы ишлегенди. Д ж а н ъ ы ферма ишленник д ж ерге уа дж ол у къыйынды.

— Д ж а ш л а н ы бир къ аум у алгъы бурун келиб, дж олну осал дж ер л ер и н е к ъ а р а м а с а л а не арба, не машина чыгъалл ы к ъ тюлдю, т ам б л а бери а д а м л а д ж и берирге керекди,— деди И с л а м Хамитге къарай. Хамит ол сёзле кесине ай ты лгъан лары н билди... * * * Кюнорта зам ан н ъ а ал а зл ге тюшгенлеринде колхозну конторуну ал л ы н д а маш инаны ичине ты къ сыйыннъан бир д ж аш н ы кёрдюле. Ала агъач кесерге Уллу-Хурзукга тебрегендиле. А тлыланы кёргенлей Тохдар м аш и надан тюшюб, аллары на барды . С ал а м л а ш х а н д а н сора ишден хашар сорду. Алай болса да каби н ад а олтургъан, мекям ишлеучю бригаданы бригадири к ъ арт Джам^молат: — Кечикмейик, кел, ашхы улан, кел,— деб къычыргъаны бла машинаны гюрюлдегени тенъ болду. Тохдар чархны юсю бла минер-минмез, машина дж о л ну букъу этдире, эки арт чархыны ортасы сюремден д ж а ш и л тютюнчюк чыгъа, тас болду. Д ж а з б л а д ж а й кёзюуде К ъобан ёзенни кёрмеген адам дуния ари улукън у билем е демезчады. Д ж ан ъ ы -Т аш кёп ю рге дери д ж ы рны къутуртуб б а р г ъ а н ^ д ж а ш л а , ал ай д ан К ъобан ёзеннъе кире б аш л а г ъ а н л а р ы н д а «тюшюбюзмюдю, тюнюбюзмюдю» дегенча тёгерекден кёз ал м ай б ар ад ы л а .

— Эй, Унух, м аш инаны былай учуруб б а р м а да бираз сериуюн «ъой, — деб Тохдар ка б и н агъ а б а у р л а н а къычырды.

— Керти айтаса, былайтын ад ам м аш ина бла джю рю мей, 54

д ж ая у дж ю рю рге керекди. Алайсыз бу ари улукъдан кёзю тоярыкъ твдлдю,— дёди Петро, ёзенден кёзюн ал м агъан л ай . Ёзенни эки д ж ан ы тау л а н ы мийикликлери кёкге тиреу бо­ луб тургъанча кёрю неди /е. О г ъ а р г ь ы д ж ел тёббелеринде тереклени ч ай къаса, алан ы б улчукълары бир-бирине чалышыб, узун тилимдича кёрюннъен кёкню д ж а б а д ы л а дерчады. Т а у ­ ланы ёшюнлеринде ал ты а тюймени 'киришлерича чегет расадан б аш лаб, нарат, нызы тереклеге дери болм агъан дж окъду. Тауланы !къоюнларында олтургъан д ж а зг ъ ы н ар ат хауа д ж аш ла н ы д ж а л а н б ою ьлары на, чубур д ж енълерине соруусуз сугъулады . Къобуб келген К ъобан, тауш у бла д ж а г ъ а сындагъы чегетлени, ж ъаяланы ты нчлы кълары н б уза эсе да, тёгерегине ол энчи къуаты н салгъанды . К ъы л кёпюрге у ш агъан къыйын д ж о л л ан ы гыланч-мыланч аулай, м аш ина Аманныхытха джетди. А лайдан энишге къарасан ъ баш ы н ъ тёгерек айланыб, д ж ю реги н ъ дж енъилд ж ен ъи л урады. Д ж о л н у баш д ж ан ы н д а м азал л ы к ъ а я дорданын тургъузуб, эзиб къояйым дегенча дж ол о учу л агъ а алай къарайды.

— К ъ а р а ч а й л ы л а г ъ а д ж и г и т л ё д и л е , не к ъ ы й ы н иш д ен д а к ъ о р к ъ м а й д ы л а д е б т ю з а й т х а н л а р ы н мен кёзю м б л а кёрд ю м ,— д ед и П е т р о , ёзенни ё р г е а й л а н ы б б а р а .

Б и р аз б аргъ а н д ан сора машина тохдады. Д ж а м м о л а т кабинадан чыгъыб: — Д ж а ш л а , майна Х а саук а тау. Б у тауну юсюнден дж ы р да этилгенди,— деб кёргюздю. К ъарачай н ы историясына кирген та у г ъ а д ж а ш л а б ек эс бёлюб к ъ ар ад ы л а . Ол К ъобанны онъ дж ан ы ндады . Тауну къачан эсе да къан бла с у г ъ ар ы л г ъ а н бетлери энди д ж аш и л чегетлени тю блеринде р а х а т д ж а т а д ы л а . Д ж о л н у кёнделен-кёнделен кесиб, к ъ а р а суучукъла Къоб ан нъ а са р к ъ а д ы л а. Суусаб тюл эсенъ д а аланы хар биринден бирер у р т л ар ы н ъ келе б ар ас а. Д ж о л д ж ан ы н д а дж ассы хыршы таш л а д а , ал а г ъ а уша55

г ъ а н т а л г ъ ы р к е с е л е к г е ч и к л е к ъ а я 1Къобулагъа гол чу а я к ъ л а рын т у т д у р у б , а р ы -б е р и с ы л д ж ы р а й д ы л а . Д ж о л о у ч у к ъ а т л а р ы н а д ж е т с е с а н этм ей , к ъ о р к ъ у т у р г ъ а и зл е г е н ч а , а н ъ а к ъ ай ы р ы л ы б к ъ а р а й д ы л а . Т а у ш э ш и т г е н л е й бир к ъ а у м с у у ч у к ъ л ад'ан ч ы н ъ а б , м а к ъ а л а к ъ у р м а ш ч а а к ъ ч а к ъ г ъ а н ч ё р т л е у ю к кё к ен л е н и т ю б л е р и н е к и реди ле.

• — М а 'кёремисиз, Коста Хетагуров суратын с а л гъ ан кёпюр буду,— д еб Ш ам и л нёгерлерине Ташчыны кёпюрюн кёргюздю. Уллу-Тюзню огъары д ж а н ы н д а К ъарачайн ы К ь а д а у таш ы да д ж у к ъ у су келиб тургъан къойчу къ артча а л л ар ы н д а кёрюндю. Ол, д ж ол н у онъ д ж аны ндады . Б у ёзен билмеген, бу ёзен >кёрмеген К ъарачай н ы не заты барды! К ъы лы ян-А ягъы кёпюрден ётюб, машина К ъ а р т -Д ж у р т элге кирди. Бу элни, Учкуланны, Хурзукну къынъыр-мынъыр таш о р ам ла р ы тыш элчилеге сюйюмлю жёрюне |болмазла. А л ай ’а ары май, т ал м а й бу хуналаны ишлеб, чаулну ташын ариулаб, анда бичен, гардош ёсдюрюб, табигъатны тюбюнден зорну кеминде битим ал гъан джигер тау л у л а эллерин д ж ан л ар ы н д ан да бек сюедиле. Совет правительство берген эркин д ж ерлеге бу элчилени асламы сы кёчюб кетсе да, ал ад ан ай ы р ы л ал м агъ ан къ ау м л а эллени энтда эл л е этиб турады ла. Кюн кеч бола м аш ина У ллу-Хурзукда агъач кесер дж ер ге дж етиб тохдады. Д ж а ш л а шатр къ ура б аш л ад ы л а. Зкинчи кюн’а бу д ж ерлени агъаш чысы аланы желтирген къагъы тларына къ ар аб , кесер д ж ерлери н «ёргюздю. Т омурау мычхыла б ла гида б а л тал ан ы алыб, д ж а ш л а Д ж а м м о л а т кёргюзген тереклени кесе б аш л ад ы л а. Кесилген агъ ачланы элде мычхы гъа д ж ен ъи л къ о р аты р гъ а керек болгъаны себебли, Унух кетмей м аш инасы на д ж ю к л ю к са к ъ л ай , кеси да болушады. Б а л т а , мычхы тау ш ла чегетни зан ъы рд аты б тебредиле. Ш ам и л бла Петро бир-бирлеринден у за к ъ болмай, экиси эки 56

терекни кеседиле. Сюйюн б ла Ю суф да мычхы бла бир базыкъны юздюрюб то м алтханд ы л а. К ъолунда б а л тас ы бла Тохдар, Д ж а м м о л а т кёргюзген терекни къаты нда мурукгу этеди. Терекни ариулугъундан анъа б а л т а уруру келмейди. Ол тюбюнден ёрге къарагъаны нда, к ъ ал гъ ан терекледен ёрге чыгъыб, тёббе булчукъларын сабыр дж елчик къ ал ты р а та тургъаны н кёрдю. Ол да кёзюн терекден алгъынчы, бир къ ан атл ы ч ы къ тёббе булчугъуна къонуб, д ж ы р л а й баш лады . «Д ж ы ры н д а не айтады экен? Сакълар къ ары уу н ъ бар эсе уахды нъдан кесинъи сакъл ам ы » дейди экен терекге деб Тохдарны кёлюне ал ай келеди. Кёзю ал ай д ан б у так ъ л а р ы н а джетди. Б е л к ъ а у у р а к ъ битген узун б у так ъ л а р ы н кёксюлдюм д ж а ш и л ийнелери дж абхандыла. Адам къолу бла ишлегенча ал а бир-биринден бирча узак ъ л ы к ъ д а битгендиле. Кёз тиймесин дегенча терекни неден да къоруулайды ла. Тохдар бир б утакъ н ы юсюнде къ ан атл ы уяны эследи. Аузунда къурту б ла бир чыбчыкъчыкъ анъа б ар ы ргъа Тохд ар д ан къоркъуб, ары-бери уча, д ы га л а с этеди. Аны б ал ал арына бош лар ючюн Тохдар у з а г ъ ы р а к ъ кетиб, бир б аш ха те­ рекни тюбюнде олтурду. Чы бчы къчы къ эрлей уясына мылЛык атыб, б а л а л а р ы н а къуртчукъну къ абды ры б чыкъды. Терекни тёгерегине б и р а з да айланыб, д агъ ы д а аш излей д ж ай ы лд ы . «Ол келирге терек да джокъ, б а л а л а р ы да д ж о къ »,—деб Тох­ д ар боллукъ затны кёзюне кёргюздю. Туруб д агъ ы д а терекни къ аты на келди. Аны там ы р л ар ы д ж ерге терен киргендиле. С инъирлеча баш д ж а н л а р ы ёрге тургъанды ла. «Бы ла аны керти да д ж а ш а у синъирлеридиле»,— д еб кёлюне келди. «Мен аланы кёлюм бары б ю зеллик тюлме»,— деди кесикесине. Б а ш х а тереклеге к ъ а р а г ъ а н ы н д а алан ы да д ж азы к ъ сынды. Ол алай эте тургъунчу нёгерлери кесиб б ар гъ а н тереклени 57

тю блери баш къ о б у с д а л а ч а а г ъ а р а , кёбден кёб болуб барг ъ а н л ары н кёрдю. «Сен бы лайгъа д ж ю рек сезимлеринъи къ о згъ ар гъ а келмегенсе, иги д ж аш . Алчы, бал тан ъы къолунъа»,— деб кесине -к ё л бере, терек таб а д ж уу укъ ла ш д ы , а л а й ’а чыбчыкъ уя эсине тюшюб, д агъ ы д а баш ха терекге таукел атлады. Д ж и т и б алтан ы аузу терекни этине киргенлей, д ж ан ъ ы д ж а р а д а н къан т ам гъан ча суу агъыб баш лады . Юсюне къоннъан к ъ ан ат л ы л а х ах а й гъ а къалы б, ары-бери чачылдыла. Кесилген агъ ачл аны кенъ д ж ер ге чыгъарыб, кюнорта зам ан н ъа машинаны д ж кж лей б аш л ад ы л а. Юренмеген йшлеринде д ж а ш л а м ар дасы з ары гъан ды ла. С ан лары ирин э.тгенча ауруйдула. Д ж ю к л е б бошай кетгендиле. Хусей бла Ш амил бир агъачны м аш и нагъа салгъ ан лай, тёнъереб ол ызына тюшдю. Ш а ­ мил д ж ен ъи л ая къл ы болуб д ж а л л а е а да агъач келиб Ху­ сейни аягъы на тийди. К ёзлеринде чегет тёгерек-тёгерек а й л а ­ ныб, Хусей къайры эсе да бир к ъ ар ан ъ ы гъ а ташайды... БЕШИНЧИ

БАШЫ

Б улбул

Л ен и н гр ад ш ахарн ы дж ити тёббели юйлерини б аш л ары н дан толгъан Ай багъы р т азч а къ арагъанд ы . Ол сют уюгъанча шош тургъан Нева су угъ а кесини суратын салгъанды . Б ы л л а й кечеледе Н еваны д ж а г ъ а л а р ы лен и нградчы лан ы кеслерине тар та д ы л а. Б ы л ай д а бетон б уруучукълагъа таяныб, кёзлерин суугъа чы ракъ ийиб тургъан ад ам лан ы кёрлюксе. Б у суу кёблени 1къайгъы лары н, муратларын, сюймекликлерин кесини ичинде са къ л ай д ы . М ам укъч а ак ъ булутла, кёкню бетине д ж аб ы ш х ан д ы л а. А л а й ’а 'с у у д ж а г ъ а г ъ а тёгюлген а д а м ­ ланы аягъан ча, ал а айгъа д ж у у у к ъ б арм айды ла.

58

Бу кёзюучюкде джю реклени учундургъан бир тиширыу д ж ы р л а г ъ ан тауш эшитилди. Н еваны тол къу н л ары ол дж ы ргъ а к ъ у л а к ъ ие, бютюн д а шош болгъанча кёрюнедиле. Д ж ы р ал бурун гитче ау а з бла д ж ы р л а н а келиб, артдан кёлтюрюлдю. Энди аны сёзлерин д а айы ры ргъа боллукъду, а л а й ’а иш сёзледе тюлдю, д ж ы рчы дады . Аны 1къы йналм ай тынч джырлагъаны , д ж ы р л а г ъ а н д ж ы ры н а бютеу кесин бермеклиги, ким эсе да ол адамны уллу фахмусу болгъанына ш агъатл ы къ этеди. Ол суу д ж а г ъ а д а кесинден сора да» а д ам л а болгъанын унутхан болур. А д ам л а уа сагы ш лары н дан бёлюнюб, дж ы р тауш чыкъгъан таба къ у л а къ л ар ы н ийгендиле. Ол артист тиширыу болур, алай тюл эсе да дж ю реги артистди деб кёблени кёллерине келди. Тиширыу д а г ъ ы д а б аш х а д ж ы рны баш лады . Ол джы р Алябьевни «Булбул» деген дж ы ры ды . Хар ким ан ъа сюелген дЖ^ринде тылпыуун алм ай тынъылайды. Д ж ы р л а м а й тохдаб к ъ ал ад ы деб къ о р къ ад ы л а. А ллай кирсиз, керти да булбулча, там агъы болгъан бир насыблыды! Д ж ы р Н еваны д ж а г ъ а л а р ы н за н ъ ы р д а т а , х ар кимге кесин сюйдюре, къайры эсе да у зак ъ гъ а джутулады . Д ж ы р л а г ъ а н къызны тёгерекден хапары дж окъду. Ол таб кеси-кесин да унутхан болур. Эки къолу бла цемент буруугъа таяныб, Н е в а д а н кёз алм ай 'къарайды. Ол огъай, д ж ы р л а й м а д еб д а билмейди: бю теу -саны, дж ан ы , д ж ю р ек там ы рл ары бирден д ж ы р л а й д ы л а. Т ам агъы уа а л а айтханнъа бой салмай не этсин! ' Ол д ж ы р л а б бошагъынчы кенъирекде туруб, къанъич кибик ариу сюекли д ж а ш а я к ъ тауш этмегенлей къызны къатына барыб, акъырын д ж енъине тийди. Къыз илгениб ызына къ ар агъ а н ы н д а , Алийни кёрюб ышарды. Д а г ъ ы д а ызына къабланды . Алий сёлешиб къызны акъы лы н бёлмей, бир билеги бла буруугъа таяныб, кёзюн а л м а г ъ а н л а й ан ъа къарайды. Ф ахм улу ад ам гъ а бир-бирде кеси д ж а н ъ ы з к ъ а л м а к ъ л ы к ъ 59

ам ал сы з керегин Алий биледи. А л ай ’а ол ад ам кеси д ж а н ъ ы з ёмюрде да болмайдь?: аны баш ы нда бютеу дуния д ж аш ай д ы десек, ётюрюк айты ры къ тюлбюз. «Розаны баш ы нда б усагъатда не сагъышы болур экен»,— деб Алийни кёлюне алай келгенлей: — Билемисе, Алий, ма б усагъатда биз к ъ арагъ ан ч а, Невагъ а б ы л а й д а н Х али л л ан ы Саид да к ъ а р а г ъ а н болур,— деди Р оза.

— Мени кёлюме д а алай кёб келеди. Ким биледи, ма бу сен к ъ ар агъ а н дж ерден к ъ аб лан ы б к ъ ар агъ а н эсе да...

— Мен Н евагъа къ ар асам , к ъ у лагъы м а андан тюрлю-тюрлю симфонияла келедиле. К ъ у л агъ ы м а келген огъай, мардасыз кёб санлы оркестрни .кесин кёргенча болама.

— С аидни кёзюне уа сени оркестринъи орнуна сууда к ъ а з а у а т кемелени юслеринде революцион м орякла кёрюне болур эдиле,— деди Алий.

— Ол морякланы революцион д ж ы р л а р ы н ы симфониясы анъа эшитилмегенди дебми ту раса? С аид дж ы рны бек сюйгенди. Тебердиде школну поллары н д ж уууучу орус къатын Ульяна «Бродяганы » д ж ы р л а г ъ а н ы н а С аи д босагъ ад ан ты нъы лаб тургъанды. К ъаты н ызына бурулуб к ъ а р а г ъ а н ы н д а , д ж ы л а м у к ъ л а Саидни са к ъ а л ы н дж у ууб б ар гъ а н л ар ы н эслегенди. Д ж ы р н ы анъы лай билмеген д ж а щ а й да билмейди,— деб Р о з а кесини акъы лы н билдирди.

— Р оза, шо «Булбулну» зн тда бир д ж ы р л а , мен кеч келиб аягъы на дж етиб к ъ ал ды м ,— деб Алий тиледи.

— Билемисе, аны кесибизни тилибизде д ж ы р л а б кёрюрге сюе эдим. Мен назмучу тюлме, сёзлерин таб кёчю ралм ам деб къ оркъам а, бизни н азм у ч у л ар ы б ы з’а акъырын къымы лдайдыла.

— Мен кёчюргенни д ж а р а т ы р м ы с а ? — деб Алий джунчуяр ак ъ сорду. Р о за аны д ж аш ы р ты н д ж ы р л а д ж а зг ъ а н ы н биледи, а л а й ’а д ж ы р л а р ы н ад ам окъуйду деб къоркъгъамы да эсиндеди.

60

— Сен кимден да иги кёчюрюб къ ояры къ эсенъ’а,— деб Р о з а А лейте д ж и т и к ъ а р а д ы .

Р оза ол дж ы рны сюйгенин билиб, Алий аны ана тилге кёчюрюр ючюн талай кечесин д ж укъ усуз аш ыргъанды , алай бол-са да Р о заг ъ а аны билдирмейди.

— Кёрмегенме, а л а й ’а сени ючюн не затны да этерикме, сен мени ючюн б у сагъатда бирчик д ж ы р л а деб тилейме,— деди.

— Мен хар кимни тилегин да толтуруб барм айм а, сеникин бюгюн толтурургъа б о лл ук ъ м а.

— К ъуру бюгюнмю?— дёб Алий мы дах сорду. Р о за соруугъа д ж у а б этмей, «Булбулну» д ж ы р л а б баш лады. Энди ол Н евагъа сыртын буруб, гокга хансла битген оруннъа таяныб, Алийге к ъ ар аб дж ы рлайд ы . Алий андан кёзюн алмайды : бал бетли чачы м анъы лайы н аз д ж а б а , тюз эки айырылгъанды . Чирчигирек тёгерек бетине акъы ллы дугъум кёзлери сюйюм тёгедиле. Б азы к ъ , толу эринлери чыртда киши билмеген бир затны билиб ы ш ара тургъанча алайды ла. Ол огъай, д ж ы р л а г ъ а н за м а н д а да алай кёрюнедиле. Р озан ы хар ышанын Алий кесини беш бар м агъ ы н билгенча дж аш ы р ты н сынаб билгенди. Сюеги уа? Аныча ариу сюеги болгъан Алийге бир къыз кёрюнмейди. Кьош ун бетли, къысха жекетли костюму бет тюрсюнюне кемсиз ариу д ж ар а ш ад ы . Ж екетини тёгерек къы йы лгъан ал этеклерини д ж ан ы бла ак ъ капрон блузкасыны тёгерек къ ара тюймечиги ай д ж ары къда к ъ ар ал ад ы . К ъ а м ы ж а к ъ л а ёрлеб б аргъанча ал а бойнуна дери да тизилгендиле. К ъ ар а мийик таб ан д ж ай туфлялары аны орта бойлудан он ълу кёргюзедиле. Р о за д ж ы р л а б бошады.

— Сен мени д ж ы р л а гъ ан ы м ы эшитмегенинъе толу ийнанам а,— деди Р о за ыш ара.

— Д ж а н ъ ы л а с а ,— деди Алий.— Мен эшитген огъай, джы р бла сени бир этиб, арагъы зны ай ы р ал м ай кюрешеме. Сен 61

булбулса. К ъы схача айты ргъа, халы мы мен сеннъе айтыб ан ъы л атал л ы къ тюлме...

— К ъыбылаханны б а р м а к ъ л а р ы ч а къаты ш ы бмы ту р а с а ? — деб Роза кюлдю.— Асыры кёлтюрте болурмуса? Мени кёлюме уа билемисе, к ъ ал ай келгенин...

— Айтсанъ билирме,— деб ы ш арды Алий.

—. Сен мени д ж ы р л а г ъ ан ы м ы махдайса. Бу д ж ер и н ъ терсди д еб’а тюзетмейсе. Мен бир-бирде кесими кёрюб болм айма. Сюйсенъ кюл, сюйсенъ кюлме,— деб Р о за сагъыш лы айтды.

— Мен сени д ж ы р л а г ъ а н ы н ъ д а , не к ъ ал гъ ан ы н ъ д а терс джеринъи кёрмейме, сора ненъи тюзетирикме,— деди Алий.

— Мени акъы лы м бла ол эки затд ан болады.

— Билеме. Бири билимсизликден. Кесинъ билмесенъ, башханы тю зетал лы къ тюлсе, экинчиси сюймекликден. Сюйген адамынъы хар неси да сеирлик кёрюнеди.

— Сенде аланы экиси да д ж о к ъ д у л а ,— деди Р о за сынай.

— Д ж ан ъ ы л аса . Аланы бири мени д ж а ш а у г ъ а учундуруб, эки къанатым болса учарча этиб барады . А л ай ’а къ ан атл арым сыныб тюшерик эсеДе да билмейм е,— деб Алий мыдах ышарды.

— Сеннъе къанат; салгъанны биз таны майбызм ы экен?— деди Роза.

—• Сенден бек аны киши да танымайды...

— Сора сенден са л а м айта турургъа боллукъмуду?

— Саламымы алы рын билсем, анъа са л а м ийгенден башха иш этмей турур эдим...

•— Д а сора ал л ай бощбелге ол барл ы к ъм ы д ы д а ? — дегенинде Роза, Алий табсы з айтханы на джунчуб, сёзюн баш ха д ж а р ы бурду.

— Сен кеси-кесинъи бир-бирде кёрюб болм айма деб не ючюн айтдынъ, Р оза?

— Джетишмеген кёб заты м барды да аланы тюзетиб бош аялм агъан ы м ючюн айтама.

62

' | |

1

.] | * j

: )

— Д ж ети ш м еген затл а р ы н ъ сени д а бар эселе, сора мени чыртда дж етиш имли заты м дж окъ ду.

— Композитор болуб келликди деб бизни халкъ ы б ы з се­ ни ал л ы н ъ а к ъ а р а б турады, сора сен алай нек айтаса?

— Мени 'композитор этиб б ар гъ а н бир зат барды...

— Затм ы ?

— Кеч. Адам...

— Д а ол адам насыблыды сора. Анъа сен аз кёб дж ы р д ж азм агъан са...

— Сен аны аузу бла айтха эдинъ ол сёзлени иги сагъан...

— Ол ад ам да иги сёзлени айта эсе уа... ичинден. Д ж ы р бла болм аса ол сёз бла д ж у к ъ ан ъ ы л ата билмей эсе уа...

— Роза...— деб Алий аны къолун кесини къолуна алды.

— Кетерге зам ан болду,— деди къолун ызына а л а Роза. Алий онъ д ж а н ы н а салыб, Р озан ы театр институтну общежитиесине ашырды. Эшик юсюнде бираз сюелдиле.

— Энди уа каникулда б ар л ы к ъ м ы са юйюгюзге, Р оза?

— А там а письмо д ж а зг ъ а н м а , д ж у аб ы н а кёре .этершкме.

— Сени атанъ К ъарч а акъы ллы адамды. К ъ ар а н ъ ы ,болса да д ж а н ъ ы д ж а ш а у г ъ а таб къош ула биледи. Сени юсюнъде былай нек болгъанды ансы. А л ай ’а сен джю регинъи къыйнама, ол зат бир кёзюуге дериди,— деди Алий. • Р оза мыдах болду. Аны да эслемей Алий: — Тюнене эгечимден (письмо а л г ъ а н м а ,— деди.

— Тынчмыдыла юйдегиле?

— Тынчдыла. Письмода атасы БекМырзаны К ъ а р ч а г ъ а терслик этгенине эгечи кечим с а л а л м а й д ж а зг ъ а н ы н Р о з а г ъ а к ъ ал ай айтыр... С а л а м л а ш ы б ай ы р ы л гъанд ан сора ал а кеслерине къайтдыла. Р озан ы тенълерини кими дерсин этеди, кими эскисине итиу урады, кими д а д ж атханды . Р о за кишиге д а сёлешмегенлей, орнун ачыб дж атд ы . Эки къолун башыны тюбюне салгъанды , кёзлери не затха эсе да чы ракъ б ары бды ла. Биягъы эринлери тай м аздан ы ш аргъан ч а кёрюнедиле. Аны кёзба

лерине к ъ ар аг ъ а н не гынтдылы, не н ал ат къызды дерикди. А л а й ’а тюрсюню ал ай кёрюнсе да, ол сагъыш этерге сюйген, хар нени эджигин, юстюнюн излеген къызды.

— Биягъы Р о за энтда баш ы нда бир д ж ы р ишлей турады,— деди нёгери Вера кюлюмсюреб.

—1 Д ж ы р ишлемейме, кесими халымы не дж ы р бла айты ргъа билмей кюреше т у р ам а ансы.

— Д а не дж ы р б л а айты рыкъ эсенъ да бир айт да биз да билирбиз сора халы нъ ы ,— деди Т ам ар а.

— Мени халы м сеннъе да джетсин деб къ а р г ъ а с а м не этерсе?

— К ъаргъы ш ы н ъ дж етер ик тюл эди. Мен эртде к ъ аргъал гъанма, ол къ аргъы ш меннъе эртде дж етиб турады. Кёремисе, «сюймеклик меннъе синънъенли суу-салам болду санлары м » деб сценада ойнагъанча кёзлерин да сюзюб, Т а м а р а санларыны «суу-салам» болгъанын кёргюзгенча этди. А нъа б а р ы д а кюлдюле. Андан сора ол оруннъа дж аты б, къоллары н да Р о зач а башыны тюбюне салды . Хар ким ишин къоюб анъа къарайды . Р о за да башын аны таб а буруб ы ш арады . Т а м а р а кёзлерин Р о з а г ъ а чы ракъ ийиб, «Биринчи сюймеклик» деген дж ы рны д ж ы р л а б баш лады . Б ар ы харх болдула, Р оза да кюлдю.

— Т ам ам мен та б а л м а й тургъан дж ы рны таб д ы н ъ,— деб Р о за да къошулуб, д ж ы рны аягъы на дери бары д а дж ы рлад ы л а.

— Ой мен бир д ж аш н ы сюеме д а ,— деди Т а м а р а къызл а г ъ а кёз къысыб.— Аны ким болгъанын бир билге эдигиз. А л ай ’а билмей турсагъы з игиди. Билсегиз сыйырыб да алырсыз, таб ,—деб орнундан къобду. Сора аузу бла бир д ж ан ъ ы з сёз а й тм а гъ ан л ай , къ оллары бла аны сыфатын кёргюзюб баш л ад ы : ...Узун сюекли, къатанъы , бели къош ууучунъа сыйынныкъды. К ъ ар а чачы кенъ м анъы лайы н ача, ёрге таралыбды. Инъичге, къысха мы йы къчы кълары аны д ж ы лы н дан эсе т а ­ 64

мада кёргюзедиле. Хар кимге да д ж у м у ш а к ъ к ъ а р а г ь а н уллу тёгерек кёзлери т ай м а зд а н кюледиле. Узун иничге ак ъ бапмакълары , пианинону сокъгъанча, къ ы м ы л д агъан л ай турадыла.

— Алийди, Алийди,— деб къы зла бары бир ауздан айтдыла.

— Ким болгъанын ан ъа иги б илди риб къою гъуз,— деб Т ам ара Розан ы кёргюздю.

— Т ам бл агъ ы дерсинъи а л а м а т хазы рлады нъ. Мени себебли эртденбла сен дероинъден беш ал м а сан ъ кёрюрсе,—деб Р о за кюлдю. Ол кёзюуде Алий’а консерваторияны зал ы н д а пианинону согъады. К ъуру сокъгъан бла къ алм ай , не зат эсе да бир д ж ан ъ ы за тл а д ж азг ъ ан ы н сторож кечени ортасы озгъандан сора да кёрюб турду. Аны ишине асыры эси кетгенин сезиб, «чы ракъланы д ж у к ъ л а т ы р г ъ а керекди, бар да д ж а т» дерге сторож ну тили ай л ан ал м ады . А Л Т Ы Н Ч Ы БАШЫ Д ж е р н и д ж а ш иелери

Д ж а н д е т эртденбла ийнек сауа тургъанлай келини Кемисхан, Хусейни анасы, шыбыла ургъанча, ар б а зг ъ а кирди.

— Анабыз, Хусей сизде д ж а т а м а деб кетген эди бюгече, не болду?—деб сорду.

— М айна д ж а ты б турады, хариб, кеч келгенди у ятм а,— деди Д ж ан д ет. Кемисхан юйге киргенинде, ш колгъа хазы р л ан а айланнъан М у рат болм аса, кишини кёрмеди. М у р ат М услиматны ишге кетгенин айтды. «Хусейни уа мен кёрмегенме»,— деди. Кемисхан аузуна, тилине не келе эсе да къайын анасына, д ж аш ы и а да къуя, ар б азд ан аты лыб чыкъды.

5

X. Байрамукова

65

I

— Д ж а р л ы Асланны сеннъе тюбеген кюн огъуна д а къуругъан эди насьгбы,— дей Д ж а н д е т андан юйде д ж ат ы б к ъ а л г ъ а я Хусейни думп болуб к ъ ал гъ ан ы н а сеирсинди. Ол кёзюуде уа Хусей конторну ал л ы н а аш ыгъы б джетди. «Менден алгъа келген бармыды экен»,— деб ичине киргенлей, Сеит бла Хамитни кёрюб салам л аш д ы . Аны ызындан да бир талай д ж а ш кирдиле. Алай бла къысха зам ан ны ичин­ де д ж ар ы м д ж ю з адам къуралды . Эки д ж ю к машина, арбала д а келдиле.

— М аш ина ад ам ланы ташый башласын. Ала плаинъа кёре, фундамент сала тебресинле. Строитель техник Юнюс бла плотник Д ж а м м о л а т т ай м а зд а н юслеринде б о лл у к ъ д ула ,— деб Сеит Хамитге алай айта, хурдж унундан бир къагъытны чыгъарыб къарады .

— Мен да бу д ж о л б ар л ы к ъ л а бла барьгб анда къ а р а с а м иги болурму, Сеит?—деди Хамят.

— Хо, тюз ай таса,— деб Сеит къагъы ты ндан кёзюн айырмай, разы лы гъын билдирди. Экиси да эшикге чыкъдыла. Д ж а ш л а , к ъ ы зл а да ишге д ж а р а у л у кийиниб, таугъ а чы гъаргъа кёзюулерин сакълайды ла. Ч ем о д ан л а бла у ак ъ хабдж ю клерин, кийимлерин алгъандыла. Б уй рукъ са к ъ л аб тургъан машинаны кабинасы нда къызыл къумачны юсюне «Коммунизмни ишлеген д ж а ш тёлюге махдау!» деген лозунг д ж а зы л ы б тагъ ы лгъанды . Бир м а ­ шинаны капотуна да «КПСС-ге махдау!» деген сёзле д ж азы л гъандыла. Аланы къайсы ла д ж а зг ъ а н л а р ы н не Сеит, не Х а ­ мит билмедиле. Ал м аш ина бла б а р л ы к ъ л а ш м л е болгъанларын Хамит къагъы тха д ж а зы б д ж ы й ы л г ъ а н л а г ъ а окъуду. Ала м аш и нагъ а эрлей миниб-миниб, джы рны къутурта сакълайдыла. Элде эртденнъиде ийнек, бузоу къысдагъан да, баш ха иши болуб юйден чыкъгъан да таугъ а 'барлыкъланы адамлары бла б ы лай гъа д ж ы йы лгъан д ы ла. Д ж а ш къауум ну д ж арыкълыгъы, д ж ы р л а гъ ан ы , м а ш и н а л а д а лозунгла — бары 66

кёлюнъю кёлтюрюб, бир тукъум бир учундурады. «Насыблыла. Б у е а г ъ а т зам ан д а алач а д ж а ш болуб бир къалы р эди, иги сагъан»,— деб ал ай д агъы бир къаум уллай гъан адамны кёлюне келеди. Таугъа б у машина б л а ч ы к ъ м агъ ан л а а л аг ъ а аузлары бла маршны согъуб б аш л ад ы л а. А л а й ’а ол са гъ ат къайсы эсе да клубдан келтириб, Абидатха къобузну тутдурду. Ол согъа б аш л аг ъ ан л а й харе тау ш ла уллу болдула. М ашинагъа эртдеден къонуб тургъ ан л а тебсерге чынъаб-чынъаб тюшдюле.

— Б у ишни алгъа б а ш л а г ъ а н л а а ^ г ъ а тебсесинле,— деди къайсы эсе да.

— Ала бары сы да бирден чы късала ким харе уруб, ким къобуз согъары къды да сора?

— Комсомол б а ш л а г ъ а н ы себебли Хамит чыкъсын.

— Керти айтады, 'керти айтады ,— деб Хамитни тартыб ар а г ъ а атдыла. Аны б ла тебсерге Нинаны чыгъарды ла. Ол къ арач ай ча тебсерге усдады. Экисини кёзлери бир-бирине джетгенлей, бетлери къ ы зарды ла. Алай болса да «Эй, м а р д ж а харе»— деб Х амит бир-эки тёгерек айланыб, андан сора Н инагъа черс бергенча аллы на бир кере ийилиб, санларын ойнатыб тебреди. Аны ая к ъ л а р ы этмеген бир а м ал къалм ады : бир къуру бар м акъл ары н ы учлары бла тебсейди, бир инчиклерин бош лаб ая къ л ары н кёзюу-кёзюу ойнатады, бир чалады, бир тюз тебсейди. Билеклери, санлары д а анча сайын анъа кёре къы мы лдайды ла. Аны къатан ъы синъир санлары, тебсерге ишленнъенча, тойгъа таб д ж а р а ш а д ы л а . Нина да андан артха къалм ай ды , Тегеран тебсеген зам ан д а бузмай д ж аш ны а я к ъ л ар ы н а к ъ ар аб баргъаны бираз мусхам этеди. Манъылай ы н а тюшюб тургъан бурмасын д а юреннъен къолу бла ёрге эте, Х ам ит къы згъа бюсюреу этиб ортадан чыкъды. Аны ызындан экишер-ючюшер къаум болуб, д ж аш л а , къы зла т а ­ л ай кере чыгъыб-чыгъыб тебседиле. Н огъай д ж а ш С юйюн’а 5*

67

стемейге ариу баргъаны бла хар иимни уллу сеирсиндирди. Къобуз, харе ол огъай у л л ай гъан л ан ы д а силкиндирдиле. | А л ад ан да бир къ ауу м л а тебседиле. Къолтугъундан тутуб ке­ либ Сеитни да тебсетдиле. А л ай ’а уруш да ас х акъ болуб кел­ ген буту алгъы нча чанчы лыргъа къоймады. С агъ а т тогъузгъа элде болуб ал ай г ъ а д ж ы й ы л м агъ а н хазна ад ам къалм ады . Комсомолчуланы хапары бары на джетгенди. Б ар ы да къоллары бла аланы аш ы ры ргъа сюедиле. Б у д ж ол кетерикле биягъы м аш и нагъа миндиле. Сеит кол­ хозну конторуну болконундан д ж ы й ы л г ъ ан л аг ъ а бир-эки сёз айтды.

— Д ж о л д а ш л а ,— деди ол не ючюн эсе д а биягъы къызыл тышлы блокнотчугъун д ж а н хурджунундан ч ы гъара.— Бюгюн сиз уллу м агъанасы болгъан ишни баш лайсы з. Бойну- j гъузгъа сыйлы борчну алгъансы з. Би з бары бы з да кюн сай- i ын сизни ишигизни аллы на къар ары къб ы з. Комсомол дуниягъа туугъанлы бери не къыйын ишни да этиб, не ачы д ж аугъа да къарш чы бары б тургъанды. Алай бла, аны сыйлы байр агъ ы н д а бюгюн беш орден дж аш найд ы . К оммунист партия сизге не уллу, не къыйын ишни да толу ы шанады. Ашхы д ж о л гъ а, д ж о л д а ш л а !—деб сёз бошады. Анъа харе урдула. М аш ин а гюрюлдеб тебрегенлей: — Тохдагъыз, тохдагъыз!—деб бир тауш чыкъды. Ол Ху­ сейни анасы Кемисханды. Эки чынасы бла ад ам ланы арыбери тюрте, ёшюн уруш эте келеди. Кёзлери б ла Хамитни табыб аны юсюне дж анды : — Елетден к ъ ал гъан ча д ж ан ы б ал ахд ан кючден къалгъанды баламы , юйюмден эрек этиб нек айланаса, не ишинъ барды, ишинъи сыннъа салл ы къ , мени сабийимде! Не фермады ол!? Колхозну мени бал ам м ы бай этерикди, о къургъа барл ы к ъ дж еринде иймей, туарчымы этериксе аны!?— деб аузуна келген ни къуйду.

— А ркъа дж и кл ери м къалты райды ла, Кемисхан, д ж а 68

нынъа болайым, д ж а н ъ ы з дж анны к ъ а р г ъ а м а ,— -деб Х ам ит­ ни анасы З а л и х а т билегине тийди. Ачыуланыб тургъан Кемисхан Зали тхатн ы сан этмей, «Къой, Кемисхан, сёлешме алай арты къ» деб сёз къошхан ад ам лагъа: — Менде не кары гъы з барды, басд агъ ы з болм агъан джеригизге к ъ ал агъы гъы зн ы урмачы гъы з,— деб ад ам л а н ы ичлеринде д ж аш ы н излер къайгъы лы болду. О л ’а м аш инадады . Асыры у ял гъанд ан д ж ерге кирирча болуб, башын ёрге кёлтю ралм ай тюшдю. Анасыны къолтугъундан алды. Тёгерекдегилеге уа: — Мен тереме, ан ам а д ж у к ъ билдирмей к ъ а р т ан ам ладан тебреб к ъ ал г ъ ан м а д а,— деди.

— Б илдирсенъ этери да алай боллукъ эди аны,— деб бир д ж аш сёз къошду.

— Этиуде этилгин сен огъесе, мени къой да бур'нунъу сюрте бил,— деб Кемисхан анъа да адебсиз д ж у а б этиб, Хусей аны къолтугъундан алыб баргъаны на, къай тм азд ан барады деб уллу кёллю болгъаны танылады. А дамланы орталаоындан чы къгъандан сора Хусей: — Анам, меннъе б алам дерик, эсенъ, х а р ^ з а м а н д а мени бетоиз этиуюнъю къой, алай тюл эсе уа...

— Н е «алай тюл эсе уа»? Мени не бла къоркъутургъа умут этесе? Ашатыб, ичириб, кесим тенъли бир этгенимден сора, меннъе д ж у а б этибми б аш л агъ ан са? — деб джумдуругъун Хусейни аузу та б а тиреди.

— К ъ о р къ у тм ай м а, анам, не з а т ючюн этесе, айт?

— Кючден д ж а н ы н ъ къалгъан ды , юйюнъде олтур дейме. Ю йюнъде ишинъ тёгюлюб тургъанлай колхозгъа неге бараса? К олхоз сенсиз да д ж аш ар ы к ъ д ы дейме! Менден эркинликсиз бир ат л а м атл аб бир кёреим мен сени!

— Анам, мен не этгеними кесим билеме. Аягъым сау болгъанды. Мен сабий тюлме. С ау къал,:— деб Хусей эрлай ба69

«

рыб м аш и нагъа олтурду. Хар ким къол силке, аш ы р а машинаны ы зындан д ж о л г ъ а чыкъдыла.

— Хьийны этгендиле мени б ал ам а ансы ол меннъе д ж у аб нек этеди,— деб дж ы лай, Кемисхан «меыи д ж ал л ы адам бармыды экен» дегенча эслетмей тёрт д ж а н ы н а къарады . А л ай ’а аны къайгъы лы болгъан киши кёрмеди.

— Сени аузунъа бир кирит т аг ъ ар ч а хыйны ким этер эди,— деб бир к ъ ар т кюлдю.

— Ол морт тишли ау зу н ъ къабыш сын огъесе,— деб К е ­ мисхан аны д а къабды.

— Акъыз, алай бетсиз къ ал ай сёлешесе. Къартны къачын этмеин! Сени аузунъу ким д ж уугъан болур эди экен,— деди бир къатын.

— Кемисхандан уят излеген сен да тели кёреме,— деди анъа бир ул л ай гъан тиширыу да. Кемисхан аланы эшитмей, юйю т аб а айламыб кетди. Таугъа б ар гъан л ан ы ы злары ндан уакъ-тюек кереклилерин да аш ырдыла. Ферма ишлерге оноулаш хандан сора м а ­ шина дж,ашланы ары д ж о л ишлерге, таш к ъ азар г ъ а хар кюн сайын таш ыб турады. Ф ерм ачы ла кетгенден сора Сеит да ат бла ы злары ндан таянды. Ол д ж ан ъ ы ферма б о л л у к ъ д ж ерге тюгел джетгинчи, уллу хари ф ле бла д ж азы л ы б , эки б аг ъ а н а гъ а кёнделен урулгъан' к ъ ан ъ ад а «Ленин атлы колхозну ком сомол-дж аш тёлю фермасы » деген д ж азы у н у окъуб «Ой, аперимле», дей ал а г ъ а къуанды. Андан да а р л а к ъ д а , къы зы л къум ач да: «К ъы сха б о л д ж а л г ъ а ферманы битдирирге!», «Борч ал д ы н ъ— аны толтур» деген д ж азы у л ан ы да окъуду. Сеит ■« Бы ла э т а л м а з з а т болмаз» дей атындан тюшдю. Хусей джетиб аны ёзенъисин тутуб тюшюргенлей, атын элтиб д ж а б ы ш м а к ъ кёкеннъе илиндирди. «Бу д ж аш чы кън ы аиасы Кемисхан унукъдуруб турады ансы, бу хар нени эскерген акъы ллы дж аш чы къды . Анасы бла сёлеширге керекди, а л а й ’а анъа не сёз анъы ла-

тырыкъса. Аны ёмюрю ал ай л ай кетиб к ъ а л л ы к ъ болур»,— деди Сеит кеси аллы на. Кесек зам ан н ъ а былайы стауат болгъанды . Тёрт брезент шатр къурулгъанды. « Ш атрл а азл ы къ этедиле»,— деб Сеит анъа да бир тыхсыды. А рл ак ъд а уллу таш ны д ж ан ы н д а тю­ тюн чыгъады. «Азыкъ бишире болурла». Ф ер м агъа керекли таш, агъач да д ж ер -дж ер де джы йылыбды. Юнюсню планына кёре, бир к ъ ау м л а юй тюблени бичиб б аш л агъ ан д ы л а. Бу затланы барын да Сеит кенъден кёре «аперим д ж аш л а г ъ а» , «аперим Хамитге» дей д ж а р ы б келеди.

— Иш къолай болсун, д ж о л д а ш л а ,— деб ол, ишлей т у р ­ гъан д ж а ш л а н ы к ъ атл ары н а барды.

— Ой, сау бол, Сеит, сау кел,— деб д ж а ш л а д ж а р ы к ъ сал ам л а ш д ы л а.

— Д а сиз б аш л ар керекли тургъанды ансы андан бери беш ферм а да битёрик кёре эдим.

— Тейри къолл ары б ы з бюгюн асыры къолай къ ы м ы лдаялмайдыла. Ю ренмегенибизге б олур,— деди Сюйюн.

— К ъ ай гъ ы рм аз, кёл къ о р к ъ ак ъ да, къол батыр дейди. Т ам бл асы н д а мындан таукел къ ы м ы л д ары гъы згъ а сёз джокъду. Иш легенлери кёллерине дж етм есе да д ж а ш л а н ы къоллары тири къымы лдайды , аузлары д а тохдамайды : и акъ ы рд ал ары , кюлкгюлери, дж ы рлары , ою нлары иш къ о раты р гъа болуш а, хар кимни кёзюн ачады. Сеит ш атрланы д ж а р а ш д ы р г ъ а н л а р ы н а къарады , отуннъа, суугъа эс бёлдю. От этиле тургъан дж ерге барыб, къызл а бла д ж ы л ы салам л аш д ы . Эки от агъ ачд а эки уллу къ азан къайнайды. К ъы зла гы рдж ынма дегенни этиб къ ал агъанд ы ла. «'Колхозну ётмек этиучю юйю б о лм агъан ы къ ал ай аманды»,— деди ичинден биягъы Сеит. А л ай ’а д агъ ы д а кеси-кесине «Тохда, неда болур, къош да б ар а-б а р а тюзеледи» деди.

— К ъы зла, къайсьггъыз усдасыз аш ары къ этерге?

— Б ар ы б ы з да оу бла шаубуз, тоба,— деб З у р и ят таб ад ан гырджынны чы гъара, Сеитге да, тенълерине .да къарай, д ж у а б берди.

— Д а энчи юй болсагъы з къ ал ай б оллукъду д а сора?— деб Сеит н акъ ы р д а этди.

— Экинчи кюнюбюзде къою луб келлик 'болурбуз,— деб ышарды Нина. Б ар ы да кюлдюле.

— Б а р г ъ а н д ж а ш л а р ы г ъ ы з бек сюйселе, сизни къыйнамай, кеслери ушхууур этиб т у р л укъд ул а,— деди Сеит.

— Суу ал ы ргъа ы йлы къгъ ан ла ушхууур бек д а этерле,— деди н акъырдачы Зурият.

— Этмегеннъе б арм а д а к ъ ал ,— деди Хабий.

— Айхай .бармай...—деб З у р и ят д ж у а б бергенлей, бары да харх болдула.

— Иги, к ъ ы зл ач а азы къ бла хар кимни иги б ад ж ар ы гъыз, ансы эки ара къолайсыз болса, иш бармаучусун билесиз,— деди Сеит ал ай д ан кете.

— Хо, бизге джетдириб бары гъы з ансы, биз алан ы чий, биш болса да сыйлай билирбиз,— дедиле къызла. Сеит биягьы д ж а ш л а таб а бурулду. Табсыз са лгъ ан таш лары н Д ж а м м о л а т бла Юнюс таб салды ра, д ж ан ъ ы д ан къал ата, д ж а ш л а мекям тюбню салады ла.

— Д ж ен ъ и л узата киригиз. Сиз былай бериу бла беш айгъа да битди ралм азсы з,— деб, Сюйюн м анъы лай ы нда терин сюрте, таш узатх а н л а гъ а ачыуланады.

— Тебсейми турабы з экен биз?

— Тебсеген огъай, стемейге бара да келтир, д ж ен ъи л келтир ансы. Д ж ен ъи л , деменъили деген сёзле бы лайгъа ие болуб башл аг ъ а н л ар ы н Сеит анъы лады. А л ад ан сора дунияны баш ы нда сёз бо лм агъанч а хар кимни аузунда бу эки сёз к ъ ал гъ ан ды. К ъы зл а ушхууур ну дж енъил, деменъили этерге излейдиле: ты лдан этген д ж а ш л а бир-бирине «Тылданны деменъили эт, 72

дж енъил бер» дейдиле, юй тюб са лгъ ан ла аныча айтадыла* таш узатх а н л а да ал ад ан бытдырдыла, «ай аперим былагъа» деб Сеит къуанады. К ъар а н ъ ы д ан кёз байланнъьшчы ишледиле. Андан сора ш атрланы ал л ары н да къы рды ш ха олтуруб, инъирги азыкъгъа д ж ар а ш д ы л а.

— Алан, от таба д ж а « ы н а алай д ж ен ъи л-д ж ен ъи л нек къ арай са? — деди Петро Хусейге. У ял ч а къ Хусейни бетифк ъ ы за р гьа н ы , насыбына кёре, инъир к ъ ар ан ъ ы д а таны лм ады . А л ай ’а П етрову сёзлерине бары да кюлдюле.

— К ъы зла гынтдылыдыла. Тейри, хар кимни тёзюмюн сынай тура болурла дейме,— деди Ш амил.

— Д а сени тёзюмюнъю сы н ары къ тюлдюле. Сени джюрегинъ Бийчесында къ алы б тургъанын биледиле,— деди Тохдар. Кюлдюле. К ъ ы з л а г ь а да бир тал ай д ж а ш болушуб, азыкъны, ашны ол тур гъан л агъа д ж уу укъ д ж ерге келтирдиле. Хар ким кеси­ ни аягъын, къаш ы гъы н хазыр этгенди. З ури ят къ азан д ан д ж а у л у гардош шорпаны къуюб тебреди.

— Эм мухар эм алгъа узаты р,— деб ол алай айтханлай, киши д а узатм ай тохдады. К ъы зл а кюлдюле.

— А ш да у я л ч а к ъ мухар болады ,— деб Хабий алай айтханында уа бары бирден кюлюб ая къ л ар ы н узатды ла. З у р и ят бла Хабий бирем-бирем шорпа къуя б аш лады ла. Нина ту ур ал гъан гы рдж ынланы уллу т а б а к ъ л а бла д ж а ш л а ны ал л ар ы н а д ж ер -дж ерге салды.

— Тейри, мындан татлы шорпа ёмюрде ичмегенме,— д е ­ ди д ж а ш л а н ы бири.

— Огъай, эрге б а р с а к ъ да къ о ю лл укъ тюлбюз, кёремисе д ж а ш л а шорпабы зны махдай б аш л агъ ан д ы л а, — деб Нина бюгюн сёлешген сёзлери эсине тюшюб Зури ятха шыбырдады.

— Тохда, алкъы н сабы р бол, м а х д а н м а ,— деди ол да.

73

Кёзюу джетгинчи Сеит бла Хамит бир дж ер д е олтуруб, ишни юсюнден сёлешедиле.

— Сиз к ъ ал л ай керекли затны этгенигизни билемисиз? Ол эки эски ф ер м аг ь а туар м алл ары б ы з сыйынмай, бусагъатда д ж ан ъ ы ферма д а иш леялм ай тели болуб тура эдик. Хар бир ийнек саууучуну ийнек саны м ар д а д а н артыкъды. Сора сютню планын къ ай дан толтурлукъса!? -Мекям тар л ы къ бла, ад ам къол азл ы к ъ бу ишде бизни у л л у артха созгъан эди,— деди Сеит.

— Биз колхозну ал гъ а чыпьарыб иерикбиз деб бюгюн мен д а ы ш ан д ы р алм ай м а, Сеит. Ким биледи. А л ай ’а ишибизни не д ж ан ы бла д а сюзюб, къ олгъ а алай алгъанбы з. Бет дж ой м аэбы з деб акъы л алайды. Комсомолчула бары бы з бир тилли болуб, д ж ети д ж ы лл ы кън ы ал таш лар ы н колхозубузда кесибиз салмай, окъуртъа барм ааб ы з,— дегенбиз.

— О къургъа кетгенле да б о лд ул а шойду да?

— Иш легенлерине къ агъ ы тл ар ы болмай, кёбюсю къайтыб келгенди.

— Б у ф ерм ада ашхы ишлегенледен бир къаумун кесибиз стипендия бериб окъутурукъбуз. Экди ал л ай м адары бы з боллукъду.

— Тейри, алд а болл у къ д ж аш ау у б у з эске тюшсе, хар не ишни д а кесим этиб къояйым деб учунаса. М а быланы былай учундургъаи да олду,— деб Хамит олтургъаиланы кёзлери бла аулады. Сеит бла Хамит уш а к ъ гъ а къызыб, ал л ары н да ш орпаларын да сууутхандыла. К ъ ал гъ а н л а уа эт юлюшлерин огъуна тындырыб б а р а д ы л а . Ш ы н ъ к ъ ар т отну д ж ар ы гъ ы б л а д ж а ш ­ ланы д ж а у эринлерини д ж ы л ты р аг ъ ан л а р ы н эслеб къызла: — Сеит, неда эт биэни д ж а ш л а г ъ а бирер с а к ъ а л л ы к ъ этдириб ий,— деб кюлмей, ы ш арм ай айтсала да, д ж а ш л а анъыл аб х арх б олдула. Хар ким иги ушхууур этгенлери ючюн къ ы зл агъ а бюсюреу 74

эте, бирем-бирем къоба баш л ад ы л а. Къобхан-къобхан юй тюбню тёгерегине айланады. Алай ай л ан а да олтура, бары бы лайгъа джы йы лгъанды.

— А нда-мы нда къ ал гъан бар эсегиз д а келигиз, м ар дж а, олтуругъуз, ою ллукъ тюлдю, кёлтю рлкждю,— деди Сюйюн.

— Д а Тохдар б л а сен ишлеген къ о ркъм ай ою ламы ды ,— деб кюлдюле. Сеит да ал ай гъ а барды. Бир къауум ланы аузл ары н д а папирослары къ ар ан ъ ы д а дж ы лты рай д ы л а. Ала анда-м ы н да уча айланнъан д ж ы л т ы р ау у к ъ к ъ а м ы ж а к ъ л а ч а кёрюнедиле.

— Сизни бюгюн ишлегенигизге бир сёз джокъду. Элден д а кеч келгенлей эки-юч мекямны тюбюн б аш л агъ ан сы з,— дей Сеит кетерге тебреди. Эки д ж аш , отлай тургъан атын келтириб, ёзенъисин тутуб миндирдиле.

— Кечегиде б ар а айланмай, мында к ъ а л с а н ъ ’а, къызланы бир ш атрлары н сыйырыр эдик,— деди Хамит анъа.

— Эл дж ууукъду, д ж ета л м ай м ы к ъ ал л ы къ м а, ашхы кечели болугъуз,— деб Сеит атын д ж о л гъ а бурду.

— Ашхы д ж о л гъ а бар, Сеит. Б ар ы бир д ж ер ге д ж о б б у джы йы лыб, Сеит кетгенден сора д а ишни д ж ен ъи л бардыры уну юсюнден ою млаш ды ла.

— Бюгюн майны онбешиди. Июлну аягъы на баш ишлени б о ш аргъа керекбиз. Энди, Хамит, там б л а къ ал ай тукъум ишлерикбиз, оноу эт,— деди Ваня Сорокин.

— Оноу бары бы з да этейик,— деди Х амит.— Б у къы зла ту р л у к ъ юйню Д ж ам м о л а т н ы усдалыгъы бла та м б л а къаб ы р гъ ал ары н к ъ ал аб б аш л ар гъ а керекди. Ишге Петро башчылы къ этсин...

— Этсин деб айтыу тынчды. А л а й ’а хар не зат да айтыуд а ч а болуб к ъ ал м ай д ы ,— деб мурулдады Хызыр.

— Этм есенъ иш кеси ал л ы на игитда б олм айды ,— деди ан ъа къ ы зл ан ы бири.

— Колхозну кючю джетерикди, ишчиле тутсун да ишлетсин,— деди биягъы.

75

— Сен да сыртынъдан тюшюб, атанъы бойнуна миниб турл у къ эдинъ. Алаймыды? Сени бери зор бла киши келтирген болм аз д а,— деди, Хызырны халисин билген, Ш амил.

— Сенден азмы ишлегенме мен бюгюн,— деди Хызыр.

— Шо аз-кёб эсе д а муну хакъы н беригиз да ызындан: маршны да согъуб бир аш ы ры гъы з,— деб къайсы эсе да алай айтханлай барысы д а кюлдюле. Хызыр кишдикден къ о ркъгъан чычханча дж ыйырылды.

— Хусей бригадасы бла бузоу орунну тюбюн салсын. Бир къауумубуз да Тохдарны баш чы лы гъы бла д ж а ш л а тур л укъ юйню къаласын. К ъы зл а да ушхууурну б ад ж ар с ы н л а,— деб Х амит оноу этди.— Д ж а т ы г ъ ы з, тынчайы гъыз,— деб к е ­ си орнун кёлтюре барыб, гитче дуббурчукъну д ж ан ы н д а с а л ­ ды. Д ж а ш л а бары д а эшикде д ж аты б , ш атрланы к ъ ы зл агъ а къойдула.

— К ъы зла, д ж ан ъ ы д ж ер д е не тюш кёргенигизни айтыргъа унутмагъы з,— деб биягъы Ш амил н акъы рда этди. Хар ким орнун къырды ш ха салыб д ж атх анд ы . Хамит д ж а т с а да кёзюне д ж у к ъ у кирмейди... Кечени ш ош лугъу бла аны джюрегини тынъысызлыгъы бир-бирине келишмейдиле. К ъы зланы ш атрлары н д ан кюлген тауш лары чыгъа туруб, сора бираздан тохдады. Д ж а ш л а уа хурулдаб д ж у къ ла й дыла. Хамитни башында кёб сагъышы болса д а не кесек да ш ы къырт эшитгенлей к ъ у л а к ъ салады . Кечеги х а у а д а битдирле бир-бирде бетинъе к ъ ан атл ар ы н ышый учадыла. Д ж у к ъ л а г ъ а н л а н ы юслерин мутхуз д ж ар ы т а, к ъ ар ан ъ ы да д ж ы л т ы р ау к ъ к ъ а м ы ж а к ъ л а д а кёрюнедиле. Ай алкъын чы къмагъалды . Ере тур укъ ладан къобарылгъан д ж а р к ъ а л а отда тюгел кюйюб б о ш а м а г ъ а н д ы л а . Х а­ мит тюз сыртындан тюшюб, эки къолуна башын салгъанды . Кечени къ аран ъы сы на кёзлерин къысмай къарайды . «Айтхан сёзюбюзге толу болалырбы змы ? М екям лан ы баш лары н д ж аб ар гъа шифер д ж окъ »,— деб дж ю реги экили болду. Д агъы 76

д а "кеси-кес'ине «Эй хомух, адамлаг1>а ы ш анмаймы са?» деб а й ы б этди. Д ж у к ъ билмей тур гъан л ай Т охдар ан ъа айланыб: — Хамит, д ж у к ъ л а м а з г ъ а антмы этгенсе?— деб сорду.

— Уяу эсенъ андан бери къ ы м ы лд ам ай къ ал ай тургъанса ? — деб Х амит соруугъа соруу бла д ж у а б этди.

— Д а сен тургъанча тургъанма.

— А ланла, оизге къош улургъа боллукъмуду? — деб да а р л а к ъ д а н Хусей шыбырдады.

— Ш ы б ы рдам ай огъуна сёлеш, б ы лай да кишини дж укъусун бёллю к тюлсе!— деб къошду Ш ам и л да.

— А ланла, д ж у къ ла гъ ы з, д ж у к ъ л а гъ а н л а н ы да уята<сыз,— деди Хамит.

— Бизни д ж у к ъ л а т м а г ъ а н бир зат бард ы ,— деди бусагъатха дери тауш у чыкъмай тургъан Петро, Хамитни бир д ж а н ы н д а н сёз къоша.

— Д ж а н ъ ы з кюннъе кёремисе, былайы б аш ха тюрлю болуб къалгъаны н. Тейри, адам къолу отду деб керти айтадыл а , — деб Тохдар Хамитни дж ю регинде акгы ллы лы къны сезгенча айтды.

— Подумаешь, бир ферманы « ш л е я л л ы к ь тюл эсек, комсом олчулабыз деб неге айтабы з да сора. Сеиреинирча д ж а ­ нъыз кюннъе не зат этгенбиз д а,— деб Ш ам ил ан ъа д ж у а б этди.

— П авел Корчагинни эсигизге тюшюрчюгюз. Ол за м а н д а кеси-кесигизден кёлюгюз чыгъарыкъды. Биз аны къаты нда небиз,— деди Хусей.

— П авел Корчагин да бизничаладан болгъанды. Бизни ичибизде да бар эселе уа П а в к а л а ...— деб Петро кёл этди.

— Ол уруш да да айланнъанды , айхай,— деди Хусей. Д ж а ш л а , д ж у к ъ л а г ъ а н л а н ы уятыб къоябыз деб къоркъа, кю лдю ле: ал а Хусейни офицер болургъа сюйгенин биледиле — Сени ан ан ъ бираз джа'нъылгъанды: урушну кёзюуюне 77

сен командир болурч а таб а билирге керек эди,— деб б и я Л ы П етро н акъы рда этди.

— Д ж а ш л а , шум, ким а л г ъ а сёлешсе, ан ъа тазир. Д ж у к ъ л а р г ъ а керекди,— деди Хамит. Сёз тохдады. А л ай ’а д ж у к ъ л а я л м а й , д ж у л д у з л а г ъ а къ арай тал а й зам ан л а р ы н аш ырды ла. Х а м и т уян н ъан ы нд а тан ъ белги берген эди. А л ай ’а джулд у зл ан ы бир к ъ ау м у амда-мында кёз къысады. Орнундан къобхунчу ол бир д ж ан ы н д а бир от д ж ар ы к ъ н ы кёрдю. «Кёзюме кёрюне болур»,— деб къолуну сырты бла д ж у къ у д а н аязы б б ош ам агъан кёзлерин ууа, ёрге тургъаны нда, отну тёгерегинде эртден азы къ бишире тургъан къы зланы кёрдю. «Ай, аперимле»,— деб Сеит айтыучу сёзле эсине тюшюб, габырайын къаблай, ала таб а кетди. Аны ызындан бирем-бирем д ж а ш л а бары да д ж ы йы лды ла. Хар къобхан д ж аш нёгерин у я тм азг ъ а сюе къобса да, ол отха д ж етер-дж етм ез нёгери д а ызындан джетеди. « Д ж а р ы к ъ кесине т а р т м аг ъ ан д ж а н болмайды»,— деб Хамитни кёлюне келди... Айны оналтынчы кюнюню эртдени да ал кюнюча ч у акъ болду. Д ж у к ъ а кийиннъеннъе сууукъчугъу татыйды. Б у арт кюнледе накъ ы рд асы сёл болуб тургъан Ш амил хар кимни кюлдюрюб тебреди. Баш ы н эки и м б аш арасы н а дж ы йы б, тишлерин бир-бирине чакъды рыб, эки къолун да къ уруш дуруб, д ж а ш л а н ы сууукъсурагъ ан лары н эниклейди.

— Эй, алан ла, Ф ати м адан бир дж ы лы хапар алыб ачылгъан болур Ш ам ил ансы, ол хал ек аузу д ж аб ы л ы б к ъ ал гъ ан эди,— деди Сюйюн.

— Огъай, кесини сууукъсурагъанын д ж аш ы р ы р ючюн, бизни эниклейди,— деди Юсуф.

— Тейри, экигиз да кертирек айта болурсуз,—деб Ш амил кеси аузу бла къобуз согъуб, стемейге чанчылыб тебрегенлей, бары къошулуб, харе да уллу болду.

— А зы къ а ш ар гъ а хазы р болугъуз,— деб В ал я аки к ъ о ­ лун быргъы этиб аузуна сала, къычырды.

78

— Иги хашар айтхан аузунъа къурман, садагъа болайым,— деб Ш амил д ж ан д ж ау л у г ъ у н да имбаш ы на ата, чынъай-чынъай барыны ал л ар ы н д а к ъ у л а к ъ суучукъгъа энди. Ол энишге ийилиб бетин д ж у а тургъанлай, тюз сыртына къайсы эсе да челек бла бир сууну къантарды. Сууну сууугъу Шамилге таты са да, ол белин ёрге тюзетмегенлей, башын бир д ж ан ы н а азчы къ бура: — Шо энтда алай бир этсенъ’а,— деб ы ш арм агъан лай , кюлмегенлей айтды.

— Б ек д ж а л ы н с а н ъ этер м е,— деди челеги бла сюелиб тургъан В аня Сорокин.

— Мен кесиме да д ж ал ы н д ы р м аг ъ а н л а й къуяйым д ж аг ъ ан ъ а суу,— деб Ш амил къош ууучу бла суу алыб, къатындагъы на къуюб тебреди. Т ам ам суу а л ы ш м а к ъ оюн ачылды. Алай болса да кёбге бармады . Ушхууурну сууутургъа д ж а р а май эди. Кюн б аш л агъ а аз къакъгъанды . М ииъи-Тауну тёббеси алтын суугъа алы нн ъанча саргъал гъан д ы . Хар не шошду. Ол шош лукъну б у зам а деб къоркъгъанча, к ъ у л а к ъ суучукъ тауш суз акъы рын барады . Б ы л ай г ъ а алкъын кюн тиймегенди. Д ж е р г е хурмет салыб тургъан д ж аш и л кырдыкны юсю алкъын мылыды. Анда-мынд а баб бахан чы къл а саргъал а, кёзюнъю алдайды ла. А л ай ’а б у сагъ атд а былайда ала къайгъылы киши джокъду... Хар ким ишинде къызы у ишлейди. Д ж а м м о л а т бары на кёзюу бара арыгъанды. «Ш ай тан лача д ж ен ъи л къымылдайдыла. Бети къ ар а болгъа эди аланы киши озмаса». ЮнТос салгъан илаиындан д ж у к ъ не артыкъ, не кем болады деб къ оркъгъанча тынъысыз айланады. Аны алимни бетине уш аш хурметли д ж а ш бетин кёзлю кле бираз у л л а я р а к ъ кёргюзтедиле. Ол, кече да юйюне энмей мында къалгъан ды .

— Бизни ёмюр д ж ан ъ ы за т л а ишлеуню ёмюрюдю. Ишлегенибизни биз ёмюрлюкге ишлейбиз. Ол себебден деменъи79

ли, ариу, таб болургъа керекди,— деб Юнюс ол сёзлени ненч а кере д а айтады. Юнюс ишин деменъили этген бла бирча, элде бу усда.лы къ ла гъ а кёблени юретеди. Э ртд ен б л агъа къуру юй тюбле болм аса баш ха д ж у к ъ б олм агъан д ж ер л ед е мекям къабырг ъ а л а ёсе баш л ад ы л а. Ш ам ил А. Островекийни «Бизге джолл а бары д а ачы къдыла» деген дж ы ры н д ж ы р л а б б аш лады . Ишлей тургъанл а бары ан ъа къош улдула. А л агъ а к ъ а я л а да эж и у этедиле. Д ж а ш л а тюгел дж ы рны аягъы на да джетгинчи «эжиу этген алай тюлдю ма былайды» дегенча ал ад ан узакъу з а к ъ болмай тоб аты лгъан тауш ча бир тауш эшитилди. Хар ким къ улагъы санъсыб ызына къ ар агъ а н ы н д а , къ аял ан ы б аш л ар ы н да, тубанны ичинде а д ж а ш х а н к ъ ан атл ы л ача, бу­ къу къаты ш кёкге чыкъгъан таш ланы кёрдюле. Ферманы иш­ лей ту ргъанл а бу тауш дан илгенселе да, таш лары бош ала тебрегенлей, д ж ан ъ ы д ан таш атды рыб б аш л агъ ан бригадагъа разы болдула. К ъ а б ы р г ъ а л а ад ам ны тюгел белине джетгинчи таш бериучю м аш ина къуйгъучуна да бир м аш ок гардош ну салыб элд ен келди. Б и ягъы тынъысыз Д ж а м м о л а т келиб, д ж а ш л а н ы д а тынъысыз этди.

— М айна, тейри ал л ы к ъ л а, шнурну тюз тар тм агъ ан сы з да къ аб ы р гъ а н ы б е л к ъ а у к ъ а л а б б арасы з. Мени к ъ ар т кёзлерим чакълы бир кёрмеймисиз?— деб Д ж а м м о л а т бир къолу бла д рап къ аб далы н ы этегин к ъ а р а с а у у т бояулу белибаууна чанча, бир къолуну орта барм агъы бла да къабы ргъаны кёргюзте айтды.

— Энди не этебиз да, акга? — деди Петро.

— Акга энтда сизни акга болуб кёргюнчю д ж а ш а р г ъ а умут этеди. Энди д ж а ш а б б аш л агъ ан б ы з биз, акга къаум. Сиз къайнайсыз, туу гъанл ай кемпекге, къ ал ач х а туугъансыз. Биз... Д ж а м м о л а т ал ай б аш л ас а тохдатхан къыйын бол­ гъанын билещиле.

80

— Д ж а м м о л а т энди къ ал ай этебиз?— деб Тохдар тилеген хал д а сорду. Ол тилекде «сёлешгенинъи бусагъ атд а бир къой да, к ъ а ­ л ай этебиз бир айт» деген м атъан а анъы лаш ы нады .

— Ы зы н а седиретигиз ол баш ы нда эки тизгинни,— деди Джаммолат. Д ж а ш л а мы дахдан аузлары н д ан сёзлери чыкъмай, ташланы бир-бир къобары б б аш лады ла. «Биз окъугъан зам ан д а д а сохда б ригадада болсала былай этерик болм аз эдик»,— деб Тохдарны кёлюне алай келди. Бир сагъатны ичине къоб ар ы к ъ таш ланы къобарыб, д ж а ш л а Д ж а м м о л а т айтханча тюз къ ал ай б аш лады ла. Д ж а м м о л а т д ж а ш л а н ы ар ы гъ ан л ар ы н таныб: — Бир тютюн да ичигиз, солугъан да этигиз, м ардж а, д ж а ш л а ,— деди. Тюзю бир кере терс къ ал аб , д ж ан ъы д ам аны д а тюз къ ал ай тургъунчу д ж а ш л а н ы тер кебдирликлери, солурлары да келгенди. Д ж а ш л а бирем-бирем ёрлеб, мийик джити дуббурну баш ы нда олтурдула. Б ы л ай д а н Минъи-Тау кёрюнеди. Аны баш ы нда сынъар бир булут да дж окъду. Ишчиле «кимни иги папиросу барды» д е б м ахданнъанча, хурдж унларындан тюрлю-тюрлю папирослэны чыгъарды ла. Кими «Казбекни», кими «Беломюрну», кими «Волнаны». Папирос тютюн д ж а ш л а н ы баш л ар ы н а к ъ а л ач -к ъ а л ач бурула чыкъды. Ш ам ил папирос учхунну уф деб х ау а гъ а учура, МинъиТ ау гъ а кёзюн ч ы ракъ джибериб, «,Минъи-Тау» деген дж ы рны д ж ы р л а б баш лады . Сен кёкге дж ете мийиксе У акъ тауланы ичинде, М и яла кибик дж ы лты рай, К ъ ан ъ а бузл ар ы нъ юсюнъде.

6

X. Байрамукова

81

Ю сю нъде б ар д ы ак ъ тонунъ Сен д ж ай да, къыш д а киесе, Кюн бузулургъа тебресе, Боран этерге сюесе... Ф ерм ачыла д ж ы рла ры н бошаб, солугъан да этиб, д ж ан ъ ы д ан ишге кирдиле. Д ж а м м о л а т Петрону звеносуна б аргъаны н да Юнюсню да анда кёрдю. Ол д ж а ш л а г ъ а 'нелени эсе да кёргюзте, юретеди. Тохдар бла Петро бир-бирин социалист эришиуге чакъы ры б ишлегенлерин Д ж а м м о л а т д а биледи. А л ай ’а бу хо рл ары къды, бу артха к ъ а л л ы к ъ д ы ,,д е б бирин да айы ралмайды. Айы рыргъа да къыйынды. Нек десенъ, экиси да ишге бирча мыллык атыб кюрешген эриш къ аб чы къл ад ы л а. А л ай ’а иш тынч болм агъаны аланы терлеб тургъан бетлеринде да белгилиди. Аны юсюне д а экисини да къоллары таш къысдыра, д ж а р а болгъандыла... Петро тюбюнден берилген ташны эжи къолу бла алады. Аны арьибери айлаидырыб, дукъуш -мукъуш ун эсеблегенден сора, сальиныб келген тизгинни къыйырына орнатады. Ол, ишни юсюнде кёб тюрлю хал гъ а киреди. И ш леб баргъан хунасыны къынъырьш а, тюзюне к ъ а р а р г ъ а энишге ийилсе, с э ­ ры д ж у м у ш а к ъ чачы м анъы лайы ндан энишге озуб, къызныкъылача иничге къаш лары н д ж аб ад ы . Ташны сынарын сынаб салса, башын силкиб, чачын арты на ата «бу да кетди» дегенча тюбюнден таш ны узаты б келген м аш и нагъ а адамгъача кёз къысыб, ы ш арады . Тюбюнде ты лдан этген Юсуф: — Петро, былайда суратчы болм агъаны къ ал ай аман иш болду,— деди.

— Таныш къызы нъа суратынъымы иерик э д и н ъ Р - г д е б сорду Петро.

— Огъай, сени суратынъы ал д ы р л ы къ эдим. Сени къызы нъ алкъын сени артист болгъанынъы биле болмаз. Аны 82

б'илмей къалы р д а деб къоркъуб айтханлы гъым ды ,— деди Юсуф. Кюнорта азы къ битгенин билдире, темир къагъылды. Звенода д ж а ш л а н ы бир к ъ ау м л ары ишни къоя б аш лады ла. П е т­ ро Тохдар бла Хусейни звенолары на кёз джетдире, аланы азы къ гъ а тохдар акъы лл ары болм агъаны н анъылады. И ш ­ ни къоюб азы къ гъа кетмедиле.

— К ъы зланы юйлерин ишлейбиз сора ала бизге м ам м ат ашны бери келтирлик болу рл а,— деди къайсы эсе да.

— Иги къуаныб сакъла... . К ъы зла д ж аш л а н ы аллары н а не бек к ъ ар аб кюрешдиле эселе да, бир д ж ан ъ ы зы аш аргъ а келмеди. Бир-бирине зришиб тур гъан л ары н анъы лаб, сора юч к ъ аум гъа да ушхууур алыб бардыла. Д ж а ш л а д агъ ы д а бирге тохдамай, бир-бир келиб аш ады ла. Хамит дж!ашлагъа б аш ч ы л ы к ъ этгени бла бирча, кеси да тохдаусуз ишлейди. Ф ер м агъа керекли затл а н ы хазы рлагъынчы аны не кечеси, не кюню болмай айланнъанды . Алай болса да м екям ланы баш лары н д ж а б а р зат алкъы н табылмагъанды : район орган и зац иял агъа ненча кере барсала да ал бурун юй мекям ланы баш лары н джабмай* ф ер м ал агъа кезюу д ж ет е р и к тюлдю Деб къ о яд ы л а. Тюз ай тхан лары н Х а ­ мит да, къайсы да биледиле, а л а й ’а комсомол ферманы башын да салам бла д ж о б а р г ъ а болалм айды ла. М а бусагъатда да экидж ю з бузоугъа орунну тюбюн сала, Хамитни сагъышы олду. Не да этиб не къошун, не шифер та б а р г ъ а ке­ рекди дей, ак ъ сызла б аргъан кёк кёлегини дж енълерин ёрге къайырыб, ташны ары-бери бура, аны таб к ъ аб ар джерин и з­ лей, хунагъа орнатды. Д а г ъ ы д а д ж ер д е таш ладан сайлаб алыб, ол ташны д ж ан ы н а салды. Хамитни хар къымы лдагъаны аны о ю м ,'эс еб этиб ишлегенин таны тады. Ата, къарнаш орнуна д а кеси къалыб, ол гитчеликден огъуна да ишге чыныкъгъанды.

6*

83

Ч ы рай ы нд а бир бузгъан дж ери д ж окъду: тюз бурну, узун къысха д а б олм агъан д ж а я к ъ л а р ы , тай м а зд а н кюле тургъан кёзлери себебли Д ж а у б а л а р ы кеслери ичлеринде да аны эм ариулары ны бирине санайды ла. Къолунда ишине кесин бермеклик аны ол сюйюмлю бетине бир тукъум бир хурмет тёкгенди. Таш к ъ а зг ъ а н за м а н д а баш барм агъ ы н эки ташны ар асы н д а къоюб эзген эди. Ол байланыбды. Аны ючюн да къ а р а м а й , ишин р а х а т барды рады . К ъ аты н дагъ ы В ан я С о ­ рокин у ак ъ -у ак ъ Хамитге кёз джетдире, аныча ишлерге кюрешеди. Юнюс иги кесекден бери Хусейни къ аты нд а сюелибди. Ху­ сей аны эслемейди. Белин тюзетирге излемей, тан ъ атханлы мурукгусуз ишлейди. К ъ ар т атасы К ъарч а бла атасы Аслан бла бирге сабанда, м алда, биченде д а бола тургъанды. «И ш лерге юрен, ишлемегенни сыйы дж окъду»,— деген сёзле­ ни Хусей къуру д а эшитиученди. Хусей, П авел Корчагинни •не кюн окъуду, андан бери хар ишин анъа уш аты ргъ а кюрешеди. Б у са г ъ атд а аны башы ауругъ ан дан чачылыб барады. А л а й ’а «алкъын ая къ л ары н ъ ы юсюндесе» деб ол кеси-кесине кёл эте ишлейди.

— А н ал ары бергенни тёксюнле бу «ш н и б а ш л а г ъ а н л а ,— деб Хызыр ким да эшитирча айта, бары б къырды ш ха тёнъереди. Хар ким баш лары н аны т аб а бурдула.

— Кимни анасын тойдураса, кимге аман ай таса, не зат а д ам са сен? — деб Ш амил аны таб а тебреди.

1— Кет, сени да ананъы...— деди д ж а н ъ ы д а н Хызыр, — Алаймыды? — деб Ш амил тюз къаты на къысылды.

— Алайды, эт этеринъи,— деб Хызыр да ёрге къобду. Олс а г ъ ат ал ай гъа Юнюс, Хусей, Хамит бирден джетдиле. Аланы юслери бла экиси да бир-бирлерине мы ллык атдыла, а л а й ’а ортад агъ ы л а джмбермедиле.

— Хызыр, айтчы кёлюнъе джетм еген не за т барды, ким къыйнайды джюрегинъи?

84

— Д ж ю регими, санымы да иш къыйнайды. Сен баш ы нъа сый тарта, бизни къыйыныбыз бла м ахдан ы ргъам ы излейсе? Бир таш ха, бир агъ ачха деб д ж ы л д ж а р ы м болду сен бизни аллы нъ а сюрюб айланнъанлы. Хватит, кесими къыйнаб ишлерик болсам, дун-ияда д ж а ш а б не этеме,— деди Хы зы р тёгерегиндегилеге хыны къараб.

— Ишлегенинъе, таш къ азгъ ан ы н ъ а алдынъмы къыйынынъы?

— Алдым! Сени анда не кары н ъ барды?

— Тюз айтаса, ачханъда ишим джокъду. А л ай ’а сени хакъы нъы киши аш ам агъан ы н , сени къыйынынъ бла киши энчи м ахданм агъан ы н, къ ы йналм ай иш этилмегенин билсенъ сюе эдим,— деди Хамит.

— К ом сом олчулары нъа билдир, менде ишинъ джокъду.

— Комсомолчула аны сеннъе дери да биледиле,— деди Хусей. А л ай д а иги кесекден бери сюелиб тургъан Д ж а м м о л а т тюз Хызырны аллы на барыб: — Ашхы улан, бир д ж ы л г ъ а къоян тери д а чыдайды да, айыб тюлмюдю тенълеринъи ал л ы вд а ал л ай бир мухоллугъунъу кёргюзтюрге. Эркиши тюл кёреме сен’а,— деб андан тёгерегиндегилеге ай лан ы б:—Д ж а н ъ ы з д ы дей да атасы хар нени да кеси эте да айлана, бошбоюн юретгенди да къойгъанды. Чы бы кълы гъы бюгюлмегенни къазы къл ы гъы бюгюлюрмю. Ш кол дан тох д агъанл ай огъуна да белгили эди муну дж ою лгъаны . Атасы аллы нда д ж а ш ы р а туруб, артдан кёб тар ы къ гъан ды меннъе мындан,— деб, «дж ою лгъанды » дегенча къолун силке, Д ж а м м о л а т ортадан чыкъды.

— С агъы ш эт, д ж ан ъ ы л м азс а. Б и з сени зор бла келтирмегенбиз. Кесинъ келгенсе. О йнаргъа келмегенибизни уа билирге керек эдинъ,— деб Хамит да, нёгерлери да ишлерине дж араш дыла. Хызыр къырды ш да кеои д ж а н ъ ы з тютюн тарта къалды.

85

Д Ж Е Т И Н Ч И БАШЫ Къарчаны сагъышы

Бекир бла Ахмат къошну башын д ж ан ъ ы д ан д ж аб х ан дан сора, къой къ аш б ак ъны д ж а р а ш д ы р д ы л а . Аны чачыла тургъан гёзенеклерин алыб д ж а н ъ ы л а ишлеб сюедиле. К ъ а ш ­ б акъ ны баш ы агъыб тургъан себебли ичи б а т м а к ъ эди, аны да къырыб тышына чыгъарды ла. Ф атима да эки юйчюкню ичлерин акълаб, азы къ этиу бла эски дж уу уу гъа д ж 1ар-ашды. «Сюрюучу къарнын, юсюн табса малны д ж ар с ы ты р ы къ тюлдю»,— деб анасыны алай айтыучусу Фатиманы эсиндеди. Бош зам ан ы н д а ол не китаб окъуйду, не чыгъыб т аб и гъ атх а къарайды. К ъош дагъы юч эркишини бири, кё б ю с ю н е -К ъ ар ч а къойл а бла айланады. Бекир бла Ахмат кёзюу-кёзюу гёзет этедиле. Бюгече гёзетчи Ахматды. Бийчесынны эртденнъи, инъирги сууугъу чы н ы към агъан ад ам гъ а бютюн да бек татыйды. Ол себебден А хмат д ж ы лы кийиниб, къойланы д ж ан ы н а алай барды. Кюндюзюнде къаты д ж а н ъ у р д ж ау гъан д ы . Инъири аязлыды. А л ай ’а къ аш б ак ъны тюбюнде к ъ у р гъ ак ъ мешхут бла къойланы аузларьгндан Ахматны бетине дж ы лы ты лпы у

урду-

Къойланы кёбюсю д ж аты б кюушене турады. Аланы хамхотлары кюндюзюнде мылы хансда джууулуб, б у сагъатда, ай д ж а р ы к ъ д а агъ ар ад ы л а . «Алгъын кюушенмей чулгъаныб туруучу эдиле, энди д ж ары й м ы б аш л ад ы л а экен»,— деб а т а ­ сы айтыучу сёзле Ахматны эсине д а тюшдюле. К ъойланы тёгерегине ай л ан а-а й л а н а туруб, д ж ам чы сы на да ч ы рм ала, юзгере д ж а н ы н д а то м у рау гъа ол'гурду. Б у биринчи гёзетиди. Атасы К ъ арч а къойчуланы юсюнден кёб хапар айтыучанды. Ненча айтса да бёрюлени юсюнден айт86

май къоймайды. Ол хапарла Ахматны эсиндедиле. Аны ючюн болур, бюгече бёрюлени кёрлюкме деб акъылы алайды. «Онтогъуз д ж ы л г ъ а кирген дж аш , бёрюню алкъын кинода, зооп аркда болм аса кёрмегенсе, эркншилигинь недеди да»,— деб кеси кесин уялтады. «Менича 31аманында уа атам' бёрюле бла д ж о г ъ ал а ш ы б айланнъанды»,— деди дагъы д а. Б у с а г ъ а т ­ д а бёрюле келселе, Тариэль к ъ аб лан бла сермешгенча, А х­ мат ал а бла сермеширге хазырды. А л ай ’а къ ал ай ы н д а эсе да джю регини бир джерчигинде къоркъуучукъгъа у ш агъан бир затч ы къ да къысыла болур дейме. Ахмат бираздан ёрге туруб, тёгерекге айланды. Къойланы кюушеннъен тауш лары бла чючкюрген тауш лары болм асала кечеги ш ош лукъну бузгъан з>ат джокъду. Д ж а т а туруб К ъарча Ахматха чыкъды.

— *Не этесе, къайдаса, гёзетчи, ант дж етм езлик? — деб К ъарч а босагъ ад ан огъуна къычыра, къойла т а б а келди. Д ж а р ы к ъ зам ан болса Ахмат б у сагъатда атасыны тюрсюнюнде разы лы къны таны рыкъ эди.

— Атам, д ж атм агъанм ы сы з, кече бираз кетген шойду д а ? — деб А хмат атасыны аллы на барыб таягъы на таянды.

— Эй, ант джетмезлик, кече энди баш лаиады , ал къ ы н ’а кебериксе аязда, къоркъма,— деди.

— Атам, б ы лай да бёрюле б о л а м ы д ы л а?— деб сорду А х­ мат, ол са г ъ ат соргъаньина сокъурана.

— Б ы л ай да д ж окъ дула деген джеринъден чыгъыб къал а д ы л а ала, ант джетерикле. Ч ы къ м асы н л а де д а аны ти­ ле ансы, Халигер хансдан чы къгъанчадыла. Кёрюргеми сюе эдинъ? — деди.

— Д а кёрюрге да къоркъмойма,— деб таукел д ж у а б этди.

— Энди керти д а джигит бола ай лан а болурса дейме сен, •ант джет... К ъош ха кёл сала б аш л агъ ан ы н ъ белгилиди. М ал кесин бек сюйдюреди адам гъа. М алны да башы баш хача, халиси д а башхады. Ма бара бар санъ кёрюрсе кесинъ...— деб къ аб далы н ы тешилиб тургъан тюймелерин этди.

87

Атасыны халы хыны болмагъанын, аны сёлеширге сюйгенин анъы лаб, А хмат баш ха за м а н д а сорургъа къ о р къ ар ы къ затл ары н оорду.

— Атам, комсомол ф ерм ад а Ф атима да, мен д а яш лесек иги боллукъ эди.

— Мен анъа сагъыш этмейди дебми тураса? Тенъ тенъи бла, тегене бауу бла дейдиле. Мен сизден артха к ъ а л м а зг ъ а кюрешсем да сизге тенълеригизча тенълик этал л ы к ъ тюлме. А л а й ’а бу сюрюуню мен ючюбюзге ал гъ а н м а, сен кетсенъ бизни джунчурубузну кесинъ билирге керексе.

— Гитче б а р м а к ъ да асыудуму дейсе, атам?

— Огъай, сен энди гитче б ар м а к ъ л ы к ъ д ан озгъанса,— дей К ъарч а агъачха олтурду. «Атамы мени бла сёзю барды бир ишексиз»,— деб А хматны кёлюне ал ай келди.

— Сен меннъе билексе. С агъыш эт, Аслан кеси баш ына бир юйдю. Кеси там ад а къойчуду, Харунну къуллугъу да аурду; Азрет аскердеди, М уратны алкъы н хагъ а-хы йгъ а да къошма. Сенсе мени эркиши билегим,— деди. Ахматны кёлю кёлтюрюлюб, керти да алай шойду дегенча атасыны сёзлерине къ абы л болду. К ъ ар ч а д а г ъ ы д а б а ш ­ лады: — Д ж а з кёзюуде сюрюу ал гъан къойчу болмаучанды. А л ай ’а к ъ а р а р керекли б ола д ы л а дегенлеринде, огъай деелмедим. Д ж ю реги м тёзмеди. Энди бу токълуланы былай не къары уубузну д а салыб этлерин, дж ю нлерин ёсдюрген бла бирча, юч д ж ы л г ъ а эки кере тёлю алы рча бир хазы р л ам а й а л л ах ёлтюрмесин деб тилейме... Атасы ёлген сёзню сагъы ннъаны на ырыслаб, Ахмат ичинден «сенден эсе мен ал гъ а ёлсем игиди» деди. Ты ш ы ндан’а: — Атам, колхозну ненча къою боллукъду д ж ети д ж ы ллыкъны аягъы на? — деб сорду. Ол са гъ ат кеси билмегенине ыйлыкъды.

— Бы йы л алтмы ш минъ къою барды, д ж ети д ж ы лл ы кън ы аягъы на уа ол эки к ъ а т кёб болуруна не сёз барды ,— деб 88

К ъарч а д ж ен ъи л д ж у а б этиб, д а г ъ ы д а сёзюне къайы тды .— Сен быйыл мени бла ишлегенинъча ишле, ишни къыйынын тынчын да чек, экинчи дж ы л сюйген ш колунъа бары рса. Былтыр нёгерлеринъ бла ишлединъ, быйыл мени бла да бир кёр. Азрет да аскер къуллугъун бошаб келсе биягъы шоферлигин этер. Фатима да сени бла окъургъа б ары р,— деб ёрге къобду. «Атам барыбызны да сагъыш ыбызны этиб тура кёреме»,— деди А хмат ичинден. К ъ арч а Ахматны къоюб кетелмегенча т у р а к ъ л а я р а к ъ бол­ ду. А хмат да кетмезин онъсуна: — Атам, Р о за къачан келирге боллукъду юйюбюзге? — деб сорду. Адам дж ен ъи л л ик бла бир терс затны этиб, анъа кеси артдан сокъураны б тургъанлай, б аш ха адам аны кёзюне тутоа, ол джю регине къыйын тиеди. А дамланы бир къ ау м л ары «мен терс болдум» деб айтыб къ оялм ай д ы ла. Терсликлерин билселе да кеслерин тюзча кёргюзюрге кюрешедиле. К ъ а р ­ ча Р озан ы юсюнде кесин терсге оанагъанлы бек кёб зам ан болады, а л а й ’а «тереме» деб юйдегисинден кечгинлик к ъ а ­ лай излесин... М.а б усагъатда да Ахматны сорууу амъа башындан таш тюшгенча тийди. А л ай ’а...

— Аны къой да д ж ум уш ун ъу эт, ант дж етм езлик, келсе аны ким къы едары къды ,— деб къош т аб а гузаб а кетди. А хмат к ъ ар ан ъ ы д а атасыны ызындан ы ш ара «Эй къацг, кесинъи не хыны этерге кюрешеенъ да огъурлуса» дей, къой­ ланы ал л ар ы бла ёрге-энишге б ар а б аш лады . «Алтмыш минъ къой, тал ай къош, бизни къош да алан ы ичинде. Сюрюучюле уа ненчадыла. Бютеу к ъ рал д а гъ ы н айтсанъ'а, ой-ой-ой! Д ж ети дж ы ллы кън ы аягъы на д ж у м у ш а к ъ джюнню, этни учу-къыйыры боллукъ тюлдю деген ак ъ ы л л а гъ а джете, А хмат къошха чы гъаргъа сюймей сы лтаула этгеиине кеси кесинден уялды. Таб бети да къызарды . Неден эсе да Ахматны эсине » М ак си м Горькийни». Д ж а ш а у г ъ а ад ам къ аб ы ргъасы н айла.ид ы р м ай , бетин бурургъа керекди» деген сёзлери да тюшдюле.

89

« К ъ ал ай тюздю. Б и зд е а д а м л а къуру кеслери ючюн д ж а ш а м а й д ы л а , ол себебден хар ким да бирча юлюшлю бол ады »,— деб Ахмат алай ойлашды. К ъойланы асламысы кюушеннъснин къоюб, боюнл^рын бир д ж ^ н л а р ы н а салы б д ж у к ъ у гъ а д ж ар а ш д ы . Ахматны кёзюне д ж ы л ы орун бекден бек кёрюне баш лады . А л ай ’а анча сайын эсин б аш х а д ж а р ы бурургъа кюрешеди. Б у д ж о л ’а ф ерм а ишлеген нёгерлерине джетди. Эки къ ан аты болса учуб' кетерча болду. А ндагъы д ж а ш л а бла къызланы кёбюсю А хмат бла бирге окъугъанды . Татлы тенъле уа къарнаш дан, эгечден да б агъ алы д ы л а. Онунчу классны бошагъанл ай ал а ишге д ж а р а ш д ы л а . Энди уа майна, бир ишде бютюн да бирикдиле, деди Ахмат. «Абидат да окъ ур гъ а тенълерин къоюб кетелмей, ф ер м агъа д ж ар а ш ы р ы к ъ д ы дейдиле. Б у са г ъ атд а аны бир кёрюр эди»,— деб кёлюне келди. Тюнене келген разетде ж урн ал и ст Алибекни узун очеркин окъугъаны нда Ахмат ферманы юсюнден кёб хапар билди. «Биз«и ком сомол-джаш тёлю ишлеген ферманы юсюнден бютеу область окъурукъду»,— деб къуанды. О къугъан огъай, суратлары н да кёрлюкдю. С уратда Петро къ аб ы р гъаны къалай, Сюйюн да таш узата тургъаны кёрюнеди. Ахмат тюрлю-тюрлю сагъ ы ш л агъ а эсин бёлюб, бираз заманны ашырды. Д ж ю рю й-дж ю рю й ары гъан да этди. Б ё р ю ­ ле уа не эсе да кёрюнмейдиле... Ахмат аланы кёрюрге разы болгъанын биле болмазла... Ахматны кёз къ а б а к ъ л а р ы аурдан аур бола тебредиле. Б утлары д а джюрю генден эсе дж ю рю месе разыдыла. Ала къоргъаш ы н тагы лгъан ч а аурла болсала да, к ъ ы м ы л д ам аса д ж у к ъ у чулгъары гъын анъы лаб, Ахмат дж ю рю рге кюрешеди. Д ж у к ъ у с у р а г ъ а н ы бла су уукъсурагъан да этди. Атлай барыб ч алм ан н ъа к ъ аб ы ргъ асы тийгенлей не кюрешиб ол та^нчакъ• дан кесин ай ы рал м ад ы . А ндан сора уа не болду эсе да халары джокъду... К ёбмю -азмы турду, билалм ады . Къой тюшюнде макъы ргъан лай , къ ойлагъ а бёрю чабды деб илгеииб уян90

нъанында, рахат тынчайыб тургъанлары н кёрюб, кесини хырелигине ыйлыкъды. Энди кёрюшейикчи деб д ж а у бла демлешгенча д ж у к ъ у бла демлеше, таягъы н да алыб ёрге бла энишге тири-тири бара тебреди. Ол огъай, кесине кёл этер ючюн Аймушну дж ы ры н да къойЛ'аны уятм азча акъырын д ж ы р л а й баш лады . Э ртден бла танъ игй огъуна б о зар г ъ а н д ан сора К ъ арч а тёрт д ж ан ы н сынай, къ арасы б оялгъан чебгенини халы тюймелерин эки къолу бла да эте, эшикге чыкъды. А хмат аны кёргенинде «къ ал л ай кюн боллугъун эсеблейди» деб алай кёлюне келди. К ъарчаны кёрпе бёркюню тюклери асыры к ъ а р а дан д ж и м -д ж и м д ж ы лты рай д ы ла. Эки аягъы нда ы ш ы мла бла кийилген чары кълары ны джаул.ары да дж ы лты райды. К ъ а р ­ ча асыры бек к ъ ар аг ъ а н д ан кенъ манъылайыны териси джыйырыла, Ахматны эследи. Ахмат да аны эслеб аллы таба баргъанында: — Т ан ъ ашхы болсун, гёзетчи. К ъ ал ай д ы джолунъ-ы зынъ? Д ж у к ъ у н у тюбге быргъаялды нъм ы , огъесе кесинъи хорлатыбмы къойдунъ, ант дж етм езл ик,— дей аны та б а бурулду.

— А ш хылы къ кёр, атам. Огъай, д ж у к ъ л а м а г ъ а н м а , къалкъы гъан эсем д а азч ы къ к ъ а л к ъ ы г ъ а н м а ,— деди Ахмат.

— Сен азч ы къ к ъ ал к ъ ы г ъ ан л ай дж етиб къ а л а д ы д ж а л л ы , 'а л а й ’а сени д ж ан ъ ы болгъанынъы билиб аягъан болур,— деб, К ъарч а н акъы рда эте, къ о йл агъ а къарады .

— Гёзет этген былай эсе, атам, аны неси «ъы йы нды ,— деб А хмат керти да кёлюн айтды.

— Эй д ж аш , сен алкъын къоз сындыра тураса, къуру да бюгюнча болуб турса, сора сюрюу кютген къыйынды деб нек ай тад ы л а д а. М алн ы къыйыны уллуду, а л а й ’а ах демеген, ох демейди, аны билирге керекди... Б ар , тынчай, мен сюрюуню д ж ая й ы м . Габрайымы, баш лы гъы мы да былай чыгъар,— деди. Къош ха чы къгъан кюнюнден б аш л аб К ъарча къойланы 91

кишиге ышаимай, кеси ай лаяды рад ы . Къыш кёзюуде ала б а р аш лары н да зам ан ы н д а табм.ай д ж а р с ы р г ъ а б аш л агъ ан э д и ­ ле. Б екм ы рза ал а г ъ а к ъ а р а р орнуна саудюгерчиликге айланыб, къойланы да гитче дж аш чы гъы бла с а к ъ а т къ ар н аш ы н а атыб тургъанды. К ъарч а ал а г ъ а бир д ж о л г ъ а кёб бермей у ак ъ-у ак ъ мюрзеу аш ата эс джы йды рды . О рунлары батм а къ болгъаны себебли к ъ ары усу зу рак ъл ары н ал кёзю уде (Ф атим а онъсунмаса д а) юйню бир д ж а н ы н а дж ы йы б турду. Энди ала хайт деб эс д ж ы я б аш л агъ ан ды л а. Аман малны айнытоанъ эрнинъи, бурнунъу май этер дегенлей, токъ лу ­ л а д ж а р ы й тебрегендиле. М а бусагъатда, К ъар ч а аланы акъырын д ж ай ы б бара, кесини юйдегисин'де а д ам л а р ы ч а бирерини бирер затын эсине тюшюре барады . «М айна ол шкырна мюйюзчюк, бир кюн ёрге къ обалм ай сойланыб к ъ а л г ъ а нында Шыша бла аузуна б и л ям укъ къуюб кючден аязы тхан эдим. Б у са г ъ атд а уа кёк хансха да иги турсунмай солумлаб ал л ар ы н а ётюб барады . Ол къоланб у рун чукъ’а? Сюрюу бла д ж ю рю ялм ай, къош да къауум бла неллей бирни тургъанды... Д ж и ти м ю й ю зч ю к’а... Д ж ю н ю н е б а т м а к ъ асыры бек синъенден печни къаты нда кебдириб, Ф атима батмагъы н уууб кючден ари улагъан эди...». Алай эте, К ъарч а къойланы акъырын д ж ая , дуббурну артына таш айды. Кёк бюгюн булутлуду. Токълула хансха мыллы клары н атхаад ы ла. «Ала кеслерини ишлерин биледиле. Сен’а к ъ ар т Къарча»...— деб К ъ арч а къойлары ндан кёз айырмай, терен сагъыш ха киргенди. «Сен б ай ла гъ а къой кютген зам ан л а р ы н ъ д а къойла ач болмасьинла деб къойланы д ж азы късы н н ъан болм аса, бай ны къою кёб болсун, джю нню кёб алсын деб излемегенинъ хакъды, ант джетмезлик... Энди уа этгенинъ баш ы нъады . Аны билесе... къойлары нъы санын к ъ а ­ лай бла кёб этерге б о ллукъса, айтчы бир аны»,— деб ким б л а эсе да сёлешгенча ты ш ы ндан айтды. К ъ р а л д а алчы къойчуланы юслеринден Ф ати м а анъа газетлени, жур'налланы кече сайын окъуйду. А ладан бир сёз 92

к ъ а л м а й к ъ арт К ъарчан ы баш ы на синъенди. Синъенча да болм ай, бары ндан ол кесине оюм ала, тутхан ишин къ ал ай б л а ёсдюрюрюне сагъыш этеди. Кёбню кёрген акъы ллы кёзлерин къ ойладан айырмайды. К ъой ла десек да была озгъун токъ лулады ла. Бы ланы юсюнде К ъ арч а кёб сы нагъы улу зат этерге излейди. Д ж а з г ъ ы шылпы джибиген джерни юсюн д ж 1абды. Т о к ъ ­ л у л ан ы дж ю н лерин е ол, къум гъа синъен сууча синъиб джуту.луб барады . Аны онъсуна-онъсуна, ал а аузлары н джерден айы рмай отлайдыла. К ъарч а д а хиджисине таяна, ызларынд а н уак ъ -у ак ъ атлай барады . Н еда хиджиси'ни баш ы ндан эки къолу бла тутуб, анъа да тёгерек, чал сакъалы н салыб къайры эсе да у зак ъгъа, къойланы ал л ар ы болгъан джерге, къарайды. Б аш ы н д а мор баш лы гъы на, юсюнде м ам укъ габрайына шылпы синъенден синъе б арады , а л а й ’а К ъ ар ч а а л а ­ ны аурлукъ лары н эслемейди. «Гитче б а р м а к ъ да асыуду д е ­ генча, адам ар а мюлкге аз болса да кесини д ж а р а г ъ а н ы н эсгерсе, ол анъа къ ал ай уллу насыбды. Кюч, къ ары у берген д а ол кёреме»... * * * Экинчи кюню да д ж ау у м л у кюн болду. А л ай ’а тубан чачылгъанды. Бюгече къойланы Бекир сакъл ары къ ды . Ол себебден кютерге А хмат б ары р гъа керекди. Э ртденбла орунд а н къобуб кийине, «айхай, атам энтда б арл ы к ъ болур биргеме. Мен сабийчикмеми, огъесе меннъе ы ш анмаймы ды экен»' деб Ахматны кёлюне келди. Д а г ъ ы д а «Ашхы улан, сен ата н ъ ы ш ан м азча аз затм ы этгенсе. Игитда ы шанмайды. А танъ анымуну эт десе, арт бла, ал бла сыбдырылыб кетиучюнъю унутханмыса!?» — деди. Алай эте келиб кийиниб эшикде бет, къол джуууб, аш а р г ъ а стол д ж а н ы н а чёкдю. Атасыны къоб а р акъылы болм агъаны н таныб, к ъ у а н а р а к ъ болгъа'ны бла бирч а, сеирсиннъен д а этди. Кетерге тебрегенинде, ызына а к г ъ ы л л ы къ араб : 93

— Атам, мени бла бюгюн къайсы гъыз бар л ы к ъсы з?—деб сорду.

— Кесинъ барлыкъоа, ант джетм езлик, сен къой кютергемени о згъанса,— д е б К ъарч а ы ш ар а айтды. Энтда сокъураны б къ ал ад ы дегенча Ахмат къойну.на «К ьойчулукъ» деген ж ур н ал н ы да сугъа, плащ ы бла а к ъ кийиз бёркюн кийди. Д ж я н д ж а у л у к ъ г ъ а суу къоллары н сюрте тургъа'н Ф ати м агъа б осагъадан ызына айланыб, атасы кёрмезча тилин чы гъара кетди. Ахматны келгенин кёргенлей, юзгереде къойла бир-бир къоба, бары д а туруб, б аш л ары н аны т аб а бурдула. Кече гёзет этген Бекир да атъачны юсюнден дж ам чы сы н къолтугъуна ала, ёрге къобду. Ахмат къойланы д ж а я , къош дан иги огъунакъ у за к ъ кетиб чегетге джетди. Эртденнъи къ онакъ къ о накъ болм аз д е генлей, шылпы д ж ау у м кечени кече узуну д ж ау у б чыкъса да энди к ъ ар а дж ю н усдукгулача чачыла тебрегенди. Д ж а у у м лу тюзледе битген гокга хансла аур гинасыу тамчыланы кеслерини юслеринден там ы рлары таба силдейдиле. Кендирлеча, бирча битген субай н арат чегет, башындан къоргъаш ынча шылпыны таш лагьаны 'нда, дженъилленнъенча кёрюнеди. А л а й ’а къ ы злача субай ёсген н арат тереклени д ж у м у ш а к ъ хыртдылы сары к ъ аб у къ л ар ы бла энишге, туар кёзлеча акъгъан балбетли чайы рла юслерин д ж у а, гокга хансланы тюблерине, дж ерге кириб тургъан хуртда к ъ аб у къ л ар ы н а, аланы ийнели д ж аш и л ч ап р акъл ары н тараб, д ж ан ъ у р там чы ла агъады ла. Къойла силкиниб, джю нлериндеги суу там чы ланы джибгил хау а гъ а бюркедиле. Д ж ем л и гокга ханслы кырдыкга м ы ллыкларын атдыла. Б и р аз бар гъанд ан сора аллары н дагъы сюрюучюню ал л ы на ётерге тарты н нъан ча, резин дж ы д ж ы м кибик эки д ж а н л а р ы н а созула, учуб б аргъ а н къушха уш ады ла. Къуш ну къуйругъу, эки къанаты къойла болсала да, бурну Ахматды. Бу кёзюучюк сюрюучюге уллу д ж ю р ек 94

къуанч болащы. Не ючюн десенъ, дж ерге къойла сют уюгъанча уюйдула. Аланы тояр ы къ лары н а къуана, сюрюучюню кё­ люне да ашхы муратла, талпы ула келедиле. Ахмат бир тёгерек таш ха олтурду. Элдеги тенълери кёзюне кёрюндюле... ...Абидат... Абидатны ариугъа киши да санямайды. А л ай ’а ма былты рдан бери ол Ахматны джю регинден кетерге унамайды.. Ким бла сёлешсе д а аны юсюнден айтылса, аны хар кюнде кёрюб турургъа ам ал болса, А хмат бек разы эди. Сюймеклик деген алай бла баш'лана болур... Биринчи болуб Фатима аны алайлы гъы н эслеб, «Абидатны сюесе» деб алай айтханы нда, анъа д ж у а б этал м ай Ахматны бети къан къуйгъанча къ ы заргъан ы бюгюнча эаиндеди. У закъгъ а кетгенинде сюймеклиги теренден тереннъе' баргъаны н аяъы лайды . Сюймеклик аяы «суу-салам этмей» тириден тири эте, Абидатха кеоин иги д ж ан ы бла кёргюзтюрге излетеди. А б и датх а ол алкъын письмо д ж а зм а г ъ а н д ы . А л ай ’а тамбла кетерик почта бла письмо иерге таукел болуб, аны к ъ а ­ лай д ж а з а р ы н а сагъыш эте баш лады . С ор а эсине бу назму тюшюб, ан ъа д ж ан ъ ы м а гъ ан а бере, тышындан акъырын айтды: АЛ СЮЙМЕКЛИК Таныш къызынъы, джашынъы Д ж анъы кёргенча болсанъ, К ёзге кёргюзтюб аны Дж укъ лам ай танъа чыкъсанъ. Аты айтылгьанлай аны Бетинъе къызыл урса, Дж аш ы рам а д еб халынъы, Джаш ыралмайын къалсанъ. Кёрюрге излеб кюнюнъю К ъарауллукъда ашырсанъ, Тюбегенлей'а тилинъи Б уруб сёз айталмай къалсанъ. Солургъа хауача ансыз Д ж аш аялмайы н баш ласанъ,

95

Хар ким д а аны юсюнден Сёлеширлерин онъсунсанъ. Теркден, тенъизден ауарча К ъанат бите тебресе, Ал сюймекликди. Сакъларча Керти дж олланы изле.

Б ы рм ам ы тн ы б аш ы ндан буз кеме бузну д ж ы р гъ ан ч а кылды булутланы дж ы ры б, кюн алтын тая к ъ л а р ы н д ж ер ге тёкдю. Д ж е р да мылысын тылпыу этиб х а у а г ь а кёлтюрдю. Х ар д ж а н ы у а р г ъ а къуанч келди. Д ж у р т л а сюйюндЮле. Г ок­ га хансла д ж ы лы тылпыуну тюбюнде д ж ащ н ай д ы ла. Булутл а да кёкден тас болдула. Кюйген Тоханала'ны тёбен дж ан л ар ы н д а нарат, наз тереклени ичлеринде д ж а з т а у к ъ л а къуанчлы д ж ы р л а б тебредиле. М инъи-Тауну к ъ аб ы ргъ асы н д ан Д ж ан ы м -Е л ген тёбеге бираздан чоюн киришча д ж ан къ ы лы ч турду. Тёбени къ аб ы ргъасы нд ан кюннъе къуаныб, тешиклеринден чыгъыб, шын-шын туруб, д ж у б у р а н л а сы згъы рады ла. Аланы кёзлери кёмюрлеча дж ы лты рай д ы л а. Ахматны к ъ а р а С амы ры къысыла барыб, к ъ ар а тюлкюча аланы марайды. Ол а л а г ъ а ч ы нъагъаны сайын тюгю д ж ан къ ы лы чн ы ою улары на тюшюб ал а бетли болады. Ахмат анъа къ ар ай , ы ш ар а къоюн хурджунундан «Къойчулукъ» деген ж урн алн ы чыгъарды. Не за т эсе да кеси излеген бир хапарны табыб, къ о йл агъ а да дж ен ъи л-д ж ен ъи л кёзю джете, окъуб баш лады . Окъуб бошаб башын ёрге айыргъандан сора, «керти айтады муну д ж азг ъ ан , малчы лы къны эски д ж о р у к ъ л а бла бардыры уну хайыры джокду. Эки дж ы лгъа юч тёлю алы уну б аш л ар гъ а керекди. Харун келсе аны бла сёлеширге керекди» деб атасы ча аны да кёлюне келди. А хматха кюнорта азыкъны да баш лы гъы на сала, К ъарч а акъы ры н-а 1къырын сюрюуге келди. А хмат аш аб б ош агъандан •сора ж урналны ачыб, эки тёлю алы уну юсюнден кёлюне келгенни атасына айтды. Тутхан ишине д ж аш ы кесин-бере башлагъаньгн анъы лаб, К ъ ар ч а мы йыкълары н сылай, джюрегин96

Я

:

■

ден къуанды. А л ай ’а халын джашьгна билдирирге да сюймей: — Тюз айтаса, д ж аш ы м , алчы сюрюучюлени сы налгъан ишлерин биз да этерге керекбиз. Алай бла бизни ишибиз да алчы болуб к ъ а л л ы к ъ эсе уа,— дей, не ючюн эсе да ёрге къобуб, къолу бла кёзлерине салкъы н эте, у зак ъ гъ а къарады . * * * Фатиманы къолунда китабы ачылыб болса д а аны ичине къ ар ам а й , кёзлери къайры эсе да чы р акъ кетиб тургъанлай Харун тюшдю. Ол къарнаш ы ны келгенине асыры къуаннъандан чабыб бары б бойнундан къучакълады .

— А там аурум ай иги тынч ту рам ы д ы ?— деб Харун олтургъунчу огъуна сорду.

— Атам ауругъан огьай, тутуучу дж ел и да бери келгенли тутмай турады. Р озан ы письмосун алгъанлы къ ал ай эсе да сагъы ш лы болгъанча кёрюнеди,— деб Ф атима Харунну гетен плащыны тюймелерин кеси тешди.— Бизни уа, мени уа сорм ай са,— деб къ ар н аш ы н дан кёлкъалд ы болду.

— Сизге, сеннъе не болгъанды да сора?— деб Харун хурдж у н унд ан таракъчы гъы н чыгъарыб, д ж ы л т ы р а у к ъ къ ап а чачын тюклюре'к къолу бла ёрге тарай, Фатиманы сёзюне к ё ­ ре сорду.

— Комсомол ферм а ишлене баш лагъынчы бизге д ж у к ъ да болм агъан эди,— деди Ф атим а сернек алыб эшикде от этерге тебреб.

— Энди уа?

— Энди уа биз, мен былайда туралмайм а...

— Ким биз?

— Ахмат бла мен дей эдим д а ол энди бы лайдан дж укъгъа да кетерик тюлдю. М ен’а...

— Д а к ъ а л а й д а ишлесенъ да не башхасы барды!—деб Харун бирча ч ы м м акъ тишлерин ача, эгешчигине к ъ а р а б кюлдю.

7

X. Байрамукова

97

— Сен да алай айтсанъ сора...— деб Ф атима кёбдю.

— Д а к ъ а л а й оноу этесе д а, айт, эшитейик.

— Би з былтыр шкодну бош агъамы къда колхозда нёгерлерибиз бла бирге ишлегенбиз, энтда мен алай ишлерге сюеме,— деди Фатима.

— А там а айтханмыса д а ? — деди Харун.

— Мен ферма ишленнигинми биле эдим, сабыр болугъуз дегенди,— деди Ф атим а, кёк чындай жекетини тюймелерин бир теше, бир эте.

— Д еген эсе дегенича этерге керекди. Атам сагъыш этмей ай тм агъан ды ,— деди Харун ёрге къобуб кёлегини белин сыртына дж ы я.

— Ферманы биз баргъымчы битдириб къ ойсала бетибизни нёгерлерибизге к ъ а л а й кёргю зю рю кбю з?—деди Ф ати м а Харунну аллы на д ж а у бла басда, кофе сала. Харун эшикде къ оллары н дж у ууб келиб, столну д ж ан ы н а чёкдю. Столну къаты к ъ аб ы р гъ а г ъ а тагъылы б тургъан к ъ ы ­ зыл агъач а я к ъ бла къаш ы къны кёрюб: — Атам быланы къачан къояры къды экен?—деди.

— Атам д ж а н ъ ы за тл а бла бирге эски затланы да джю рютеди. Кече сайьга меннъе китаб, газет окъутуб тынъылагъандан сюйгени д ж окъду. Бойнунъа галстук т а к ъ десенъ да тагъ ар ы къд ы , агъач аягъы бла агъач ^ ъ а ш ы гъ ы н ’а ёмюрде да къ ояр ы къ тюлдю,—деди, Ф атима къызылы бла агъы тёгюлген бетинде насыб д ж а ш л ы к ъ ойнай. Б и р азд ан Бекир арб а бла отун алыб келди. Харун анъа болуш ургъа чыкъгъаны нда, стауатны тюрленнъенин эследи. Элекча баш лы алгъы ннъы къой къ аш б акъны тёгерегинде гёзенеги джа'нъыргъанды. К ъаш багъы н ы башы да д ж ан ъ у р ётмезча, ак ъ м а з ч а д ж а н ъ ы д а н д ж аб ы лгъ ан д ы . К ъойла д ж ат хан дж ерни мешхутуну башы къ у р гъ акъ д а н букъу эте ту ­ рады. , Бекир бла Харун отунланы къотары б юйге кирдиле.

— Айт хапар, Харун, бизге ал ай д ж ен ъи л д ж ети б к ъ а л 98

майды ла х а п а р л а ,— деб Бекир орундукъну къаты нда питче шиндикчикге олтурду.

— Д а мен элге б ар м а гъ ан л ы иги кесек болады. Д ж а й л ы к ъ л ад а кесими ишими да эте, агитаторлукъну да бардырама. П артбю робуз тауд а ай лан н ъан коммунистлени бары на да ол борчну салгъ ан ды ,— деди. , — Д а К ъ арч а бла Ахмат да энди къош т аб а ы ш ырыла болурла. К ъ ар ч а Ахматны кесин ийиб къоймай бу арт кёзюулеге дери биргесине д ж ю рю б тургъанды . Бю гю н’а азы къ алыб кетгенди,— деди Бекир.

— ' Д а сора А х м а т кеси к ъ ор къгъан м ы этеди да?

— Эш да, эшда.

— Огъесе къ ачар дебми къоркъасы з?

— Огъай. Бери д ж а н ъ ы келген кюнюбюзню алтынчы кюнюнде Ахматны та б с а н ъ къойма.

— Сора къ ай да эди да?

— К ъ ач ар мурат бла б ар а б аргъанды д а къайсы колхозну къошу эсе д а бир къой къош ха тюбегенди. Кеои тенъли бир д ж аш н ы къой кюте тургъанлай юсюне б аргъа«ды . Сёлеш е келгендиле да, А хмат къачы б баргъаны мы биледи деб ы йлы къгъандан «къойлары м тас б олгъ ан ды ла д а къошулгъан болурламы деб излей келеме» дегенди. А лайдан ызына къайытыб бизге кечени бир ортасында келген эди,— деб Б е ­ кир ы ш ар а хап ар айтды.

— Сора къ ай дан билдигиз да аны алай этгенин?

— Кеси артдЗ'Н айтды. К ъо й лагъа да, Бийчесыинъа д акёл салыб б ош агъандан сора бизге ал ай айтханды. Энди уа кет деб кю реш сенъ да кетерик тюлдю, а л а й ’а ол ферма и ш ле­ ген тенълерине кёзю къ ар ай болур дейме ансы. Ф атим а эшикден эки челек бла да к ъ ар а суу алыб, келтириб мюйюшге салды. И нъир ушхууур эте баш лады .

— Д а А хмат бла сюрюуде нек дж ю рю генсиз сора?

— Юретирге, сюрюу кютерге юретирге. Биз»и д а ёмюрледен бери сы нагъан усдалы гъы бы з барды ,— деди Бекир. Г*

99

— Аны тюз айтаса. Кёбню кёрген кёбню биледн. Сизни усд ал ы гъы гъы згъ а да сёз дж окъду. Ала д а алай эте тур гъанл ай К ъ арч а бла Ахмат к ъ о й л а­ ны да. ышыра, стауат тёгерегине д ж ы йы лды ла. К ьош дан у за к ъ болмай, кишени бла тору атны отлай тургъанын кёргенлей, Харунну келгенин билдиле. Къойланы юзгереге джыйгъанд ан сора экиси д а юйге аш ыгъы ш кирдиле. Харун эрлей ёрге туруб атасьшы къолун эки къолу бла да тутуб, А хм ат­ ны уа бир къолу бла кесине къысды. К ъарчаны юйдегиси бири-бирин сюйген юйдегиди. Ол себебден бири-бирине д ж ен ъи л тансы къ болады ла.

— Атам, саулугъ унъ к ъ ал ай д ы ?—деди Харун ал а тешиниб олтургъандан сора.

— С аулугъум игиди, ананъы саулугъу к ъ ал ай д ы ?— деди К ъ арч а аягъы нд а ышымын Ф ати м агъа тартды ра.

— Мен юйден чыкъгъанлы тогъуз-он кюн болады, ам ан тюл эди,— деди Харун.— К ъ ош л агъ а айлана келеме. М ал л агъа да къарай, малчы ла бла да уш а к ъ эте ай лан ам а.

— Бизге дуниядаи хапар айты ргъа келеди,— деди Бекир, К ъ ар ч агъ а къарай. Ахмат юйге киргенли да Х арундан эки кёзюн алм ай къарайды. Аны кенъден къыйы лгъан къалы н к ъ а р а к ъ аш л ар ы тум к ъ ар а кёзлерине кёлекге бола, андан д а к ъ ар а кёргюзедиле. Кюн, аяз кюйдюрген бетинде дж игерликден сора да бир тюрлю бир д ж у м у ш а к ъ л ы к ъ таны лады. Ол зоотехник болгъанлы быйыл ючюнчю д ж ы л ы барады . «Харун кёрмеген д ж е р к ъ а л а болмаз, кеси д а къойланы юсюнден д ж ан ъ ы сын ам л а эте болур, дейме. Зоотехник болгъан игиди»,— деб А хмат Х аруннъа тынъылай, «мен д а зоотехник болсам» деб кёлюне келди.

— Асланны къошуна да барды м ,— деди Харун.— Аслан бек тынч-эсенди. К ъойлары къызы у тёлю бередиле. Д ж ю з къойдан д ж ю з къ ы р к ъ къозу ал ы ргъа кечелерин-кюнлерин де аям ай кюрешедиле.

100

— АсЛаннй уа, хариб, мал» бла д ж ан ы бйрдй,— Деди Б е ­ кир. „ _ — Д а сен д а ал ай са да, Бекир, ма атам да алаиды. и л огъай Ахматха да бир сорчу къ ал ай эсе д а,— деб Харун атасына кёз къыса, Ахматха къарады .

— Ахматны м уратлары кёбдюле, ант джетмезликни. Бюгюн там ам мени кёлюмде болгъан затны айтыб къойду. Аныюсюнден бизни сени бла сёзюбюз барды. Ы р а х а т сёлеширбиз. Бизни не б ла сы й лары к ъ эсенъ да бир сыйлачы Ф а т и ­ ма,— деди, К ъарч а туруб къ оллары н дж уа. Ф ати м а уллу тебсиде са х ан н ъ а кёл кибик д ж а у бла исси хычынла салды. Аны ызы бла шай къуйду. К ъ ар ч а къойгъунчу о л ту р г ъ ан л ад ан киши къоймады . К ъ ар ч а къойгъанында Бекир, аны ызы бла Харун, эм арты нда уа Ахмат бла Ф а ­ тима къойдула. К ъ а р ч а ал л ы н д а д ж а н д ж а у л у к ь б ла эрнин-бурнун сюртдю. Ф ати м а тебсини д ж ы йы б Ахматны къаты на олтурду. О лтура б ар гъан за м а н д а чуругъуну табаны бла Ахматны аягъын ачытыб къычыртды: а л а бири-бирин бир чибиллетмей тынъы таб м ай д ы ла.

— Колхозну д ж е т и д ж ы л л ы к ъ планын область бегитиб б ош ады м ы ?—деди К ъарч а Харуннъа.

— Б о ш агьан д ы , атам. Мен ишими да эте, малчы ла бла аны юсюнден сёлеше ай л ан ам а. Х ар ким да билирге сюеди ол затл а н ы ,— деди Харун.

— Энди ма бу къойланы кёб этер ючюн, джюнню, этни к ъ р а л гъ а кёб берир ючюн не этерге керекбиз, аны бир айтчы сен меннъе, мени сагъыш ым аны юсюнденди,— деди, К ъарч а «мен’а билеме, а л а й ’а сени сы наргъа сорама ансы» дегенча, д ж аш ы н а селекерек къарай.

— Атам, мен окъугъан эдим да сеннъе,— деди Фатима.

— Бюгюн сорюуде мен да айтдым д а ,— деди А хм ат да.

— С из’а сора, Агай бла Гагайча бир-биринъе ш агъатл ы к ъ этеоиз д а тебрейсиз.

101

— Атам, бизни колхозубузну б у сагъ ат д а алтмы ш минъ къою барды. Д ж ети д ж ы л л ы к ъ н ы аягъы на ол сан эки къ атха дж ете кетерикди. Аны м а д а р л а р ы кёбдюле. А л ай ’а баш мад ар л ан ы бири— бир дж ы лн ы ичинде эки тёлю, эки дж ы лн ы ичинде юч тёлю алыуду.

— Хы, аны бусагъ атд а къой сен. Аны мен билеме. Б аш л а г ъ а н зам ан ы м д а болуш урса. Д ж е т и д ж ы л л ы к ъ д а джюнюбюз, этибиз, баш ха малы бы з къ ал ай боллукъду?

— Туар маллары бы зны саны бусагъ атд а 2 650 болады. Аланы ичинде ийнеклени саны б у сагъ атд а 950. Хар ийнекден бизни ийнек саууучулары бы з бусагъ атд а тёрт минъ килогр ам м гъ а д ж у у у к ъ сют сау ад ы л а. 1965-чи д ж ы л г ъ а уа андан д а кёб сауары къд ы ла. Алай болур ючюн мал ашны, эм алгъы бурун нартюхню, битимин х ам ан уллу этер д ж о л л а ны излерге, аланы д ж а ш а у д а б ар д ы р ы р гъа керекди.

— Бизни Ф ерм ад а кёрюрсюз андан да кёб са у м а с а л а ,— деди Ф атима («бизни ферма» деб ишлене тургъан комсомол- * д ж а ш тёлю ф ер м агъ а ай та).

— Оиэни ф ерм ад а огъай, к ъ ал гъ ан ф ер м ал а д а с а у а р ы к ъ ­ д ы л а артыгъы бла,— деди Харун.

— К-ъойла барысы д а д ж у м у ш а к ъ дж ю нлю леге бурулл у к ъ б олурла,— деди Бекир.

— Хо. А л ай ’а т ау л а д а к ъ арач ай къойланы да д ж а я р ы к ъ быз.

•— Тейри, мен аны-муну да билмейме, д ж а ш а у ал ам ат д ан а л а м а т болуб б ар ад ы ,— деди Бекир.

— А л ам ат болуру энтда аллы бы здады . Бизни районда 1965 д ж ы л хар д ж а н башьгна бир д ж ы л г ъ а 1 020 килограмм сют, 157 килограмм эт, 366 гакгы, 19,4 килограмм джюн, 31 центнер мюрзеу, 195 килограмм тахд а кёгет джетерикди. Б у сан л ад ан огъуна д а белгилиди д ж а ш а у у б у з игиден иги бола б аргъаны ,— дедй’ Харун, хурдж унундан чыгъарыб к ъ а ­ рагъ ан блокнотчугъун ызына сала.

102

— Б и з аланы барысын да б а д ж ар л ы гъ ы б ы згъ а сёз д ж о к ь ду. Сенича коммунистле бизге кёб б олуш ады ла. Мен къ арт болсам д а ишден къ оркъм айм а. А лай 'а уруш болмай къалгъа эди ансы,— деди К ъ ар ч а д ж а ш л а р ы н а кёзюу-кёзюу къарай.

—- Атам, бизни к ъ рал баш чы лары бы з урушну болдурмаз ючюн не м адарланы да этедиле. Бизге ч аб ар гъ а кюрешгенлени уа тишлерин уаты рча къары уубуз барды. Ол къары уну барыи д а къан тёгюуге бурмай, ад ам ланы д ж а ш а у болумларьгн мындан да иги этерге хай ы рланды ры ргъа бизни правительствобуз х абба хазы рды ,— деди Харун.

— Тохда, тохда, тохда. Аскерлени юйлерине аш ырыб саутну, сабаны да д ж а ш а у д а хай ы р лан д ы рай ы к ъ дейди, алаймыд ы ? —деди К ъарч а м ардасы з сеироине.

— Хо, атам, тюз анъы лагъанса. Мен ёлюр тюгюм чы къгъан к ъ ар т болгьан м а, кърал башчы ёмюрюмде ал ай айтыб билмейме. Керти да адамны д ж а ш а у у н а д ж ан аурутхан т а м а д а л а айты ры къды ла алай. Ай, а л л ах разы болсун дегин,— деб К ъарч а т а за джюрегинден разы бо^ду.

— Ол огъай, хар бир къ р ал кесини аскерлерин бошласын, саутун-сабасы н къурутсун, кесини ичинде ад ам лар ы н ы д ж аш аулары н иги этген бла бирча, инджилиб д ж а ш а г ъ а н къралл а г ъ а да болуш айы къ деб бизни партиябыз, к ъ р ал там ад ал ар ы б ы з алай ай тад ы л а,—деб къошду д а гъ ы д а Харун.

— А ндан уллу ад ам л ы к ъ не бадды. А ллай та м а д а л а р ы болгъан къ р ал къы йы нлы къ кёрлю к тюлдю. Б ар ы б ы з Да ан ъа темир багЪана болургъа керекбиз. Турчу, Ахмат, къойл а г ъ а к ъ а р а д а кел,— деб К ъ арч а кеси да ёрге тири къобду. «Атамы дж ю реги учуннъанлай хар нени да кесим этиб къ ояй ы м дегенча эрлей къобуб тебреученди. Б у с а г ъ а т д а да ол хал гъ а кирди шойду»,— дей, Харун кёзлери бла ийнакълай, К ъ ар ч аг ъ а къарады . юз

СЕГИЗИНЧИ

БАШЫ

Сурат

Кечени бир зам ан ы н д а Суратны телефон тауш уятды. А л а й ’а боран у лугъан бла телефон зы н ъ ы рд агъан н ы д ж у к ъ у арасы нда айы ралм ай, д ж у уур гъан тюбюне бютюн да бек къысдырылды. К ъо й м азд ан телефон д агъ ы д а зы нъырдады . С урат энди орнундан д ж ен ъи л къабланы б, къаты нда столчукъда телефонну трубкасын алды. Ш ахтан ы десятнигини ауазы къ улагъы на ачы къ келди.

— Бешинчи л а в а д а метан вентиляция штрекде бир процентге джетгенди. Л а в а н ы ишин тохдатыб ту р ам а,— деб ол телефон бла аш ыгъы ш билдирди.

— Сен л аван ы тохдатханлы неллай бир зам ан болады ? — деди Сурат.

— Он минут чакълы бола болур. С урат къ улагъы нд ан трубканы ал м а г ъ ан л ай ёрге къоба: — Б у с а г ъ а т джетеим. Комбайнны ишин тохдат. К ъ ал г ъ а н ишлени барын да б арм а къой. П лан ы бы з мусхам болургъа боллукъду. Ш ах таг ъ а тюшерге меннъе машинаны хазы р этдир,— деб аш ыгъы ш кийине баш лады . Уюкълары н тар та ту ­ руб столгъа кёзю джетгенинде, кечени ючюнчю сагъаты баргъанын эследи. Тонуну тюймелерини барысын да д ж ен ъи л этиб, кёзлюклерин къол д ж а у л у г ъ у бла сюрте, юйден чыкъды. Кетиб к ъ ал ад ы деб къ оркъгъанча боран Суратны дженъине, д ж а г ъ а с ы н а зыбыр к ъ ар бур чакъл ан ы аш ыгъы ш къуйду. Д ж ы л ы орундан айы рылгъан санлары д ж ы зы л д ад ы л а. Юйден ш ахтагъа д ж о л у беш минутдан кёб болм аса да„ К ъ ар а гъ ан д а н ы боранын хорлагъынчы он минут огъуна кетди. Ш ахтагъа тюшюучю кийимлени бериучюле рах а т д ж у к ъ л а й д ы л а . С урат аланы уятхынчы д а талай зам ан къо104

рады. Асыры аш ы к ъгъан д ан С уратха ол кииймлени кийиу у зак ъ гъ а б аргъан ауур иш тенъли бир кёрюндю.

— Бюгюн ш ахтагъ а тюшген эдигиз да энди уа нек б ар асыз, д ж у к ъ затмы болгъанды ? — деб сорду кийим бериучю къатын.

— За м ан ы н асыры аяб ишлеген инженер ш ах тад а ишлеял ы къ тюлдю ,— деб д ж у а б бере,— а я к ъ л а р ы м а к ъ у р г ъ а к ъ чулгъау бар м ы д ы ?— деб С урат ч улгъ аргъ а хазы рланды. Кийиниб бошаб ш а х т агъ а а д а м л а тюшюучю д ж ол чук ъ гъ а барды. Суратны келирин билген машинист машинаны хазы р этгенди. Ш ах т агъ а тюшюб бара да «метан нек чыкъды экен, к ъ ал ай болгъан болур» деген сагъы ш ла д ж а ш инженерии башын кючлегендиле. Вентиляция штрек бла б ар а ол, тёрт д ж а н ы н а не бек эс ийиб къ арад ы эсе да метанны бош лагъан чурумну бир да т аб ал м а д ы : хар з а т орнундады, «алай эсе « ь ра метан къайдан чыкъгъанды да?!» Л а в а г ъ а бар гъаны н да вентиляция штрекде аны десятник, газны ёлчелеучю къыз, л ав ан ы начальниги с а к ъ л аб тура эди ­ ле. Ала бары да С уратха къайгъы лы къ ар ад ы л а . С урат ол болумну эслемегенча эте, Вольф л ам п а бла метанны ёлчелеб* керти да бу хал д а ш ахтад а ишлерге болм азлы гъы н анъы лады. Бы лайы ны начальниги уа иши тохдагъаны на асыры къы й н ал гъан д ан хыны бет алгъанды .

— Бу ху д ж у метан ам алты н мени планым толм ай к ъ ал ады. Мен аны-муну билмейме, къайдан да табы гъы з меннъе х ауа табыгъыз! — деб ол С уратха д ж ан ды . С урат ан ъа д ж у а б бермегенлей десятникге айланыб: — Митрофаныч, сиз сол дж ан ы н тинтигиз, мен онъ д ж а ­ нына къарайы м . Бек къысха зам ан ны ичинде муну сылтауун т а б а р г ъ а керекди. Смена керти да планын тол туралм ай к ъ а ’ лады. Настя, сиз бютеу кутоклада хауаны ёлчелегиз. И ш л е р ­ ге б у сагъ атд а боллукъ тюлдю. Х а у ад а метан 0,75 процентге тюшсе, л а в а д а таш кём ю р к ъ а з а р г ъ а менсиз д а эркинлик 105,

берирсиз,— деб С урат десятник бла бирге ал ай д ан энишге тюшдю. И ш лерге эркинлик берилгинчи ишчиле бирер д ж ерд е олтуруб у а к ъ -у а к ъ сёлешедиле. К ъ а т л а р ы бла оза, С урат аланы сёлешгенлерин эшите барады .

— Ш ахтан ы вентиляциясыны начальниги келгенден ары метанны къуруруна ишек дж окъду.

— С аг ъ а т дж ар ы м н ы ишлемегенли къуруш абы з. Ишлей бир кирге эдик.

— Н а ч ал ь н и к д ж о л д а ш , тышында боран шош болмаймыды?

— О гъай,— деб С урат таш кём ю р вагонла джюрю учю штрекге чыкъды. В агонла бары д а къурудула. Электровозну маш иниста Суратны кёргенлей: — И н ж ен ер д ж ол даш , сиз бюгюн бизни д ж а л с ы з къояргъамы айлан асы з? — деб сёлешгени сайын кёмюр д ж у гъ у бетинде ак ъ тишлери а г ъ ар а сорду. С урат ал ай сы з д а сагъыш лыды . П лан н ы толуууна чырмау -болуу, ишчилени д ж а л л а р ы н а кемлик тюшюрюу аур затды. Трестде иги инженерлени бирине саналы б, м етандан хауаны д ж ен ъи л т а з а л а я л м а й , С урат нёгерлерине бетин не айтыб кёргюзюрюне сагъыш этеди. Д есятн и к бла ол, экиси эки д ж а р ы айы ры лы ш ды ла. Д е ­ сятник дж ы лл ы гъы келген адам ды . Б у ишде сынамы игиди, ол себебден С урат аны не этерин ай ы ртам а деб зам ан ы н алдырмады. Кёмюр алы уну х азы р л аг ъ а н д ж ерд е С урат вентиляция штрек бла б ар а барыб, штрекни къыйы рында вентиляция эшикни ачылыб тургъаны н кёрдю. К им эсе да чыгъа барыб, эшикни этерге эслемей кериб кетгенди. Ол себебден х ауа терс д ж а р ы кетиб тургъанды. Ким эсе д а эшикни д ж а б м а й кетген бош къолгъа Суратны ачыуу м ардасы з къайнайды . Ол адам ны эсси5лиги ам алты н ш а х т а д а тал ай зам ан ны иш тохдады, аны ам алты н Сурат 106

бюгюн эки айланы б бери тюшдю. Тюзю, кеси кечегиде бери тюше айланмай, десятникге «не болгъан эсе д а бил, изле да чурумун таб» деб « ъ о я р гъ а боллукъ эди. А л ай ’а десятник «еси ш а х т агъ а бютеу ай л ан а тургъунчу кёб зам ан зы раф къораб, л а в а ишлемей турлукъ эди. «Десятниклени уа вен тиля­ ция эшикге к ъ а р а м а г ъ а н л а р ы ючюн та м б л а кереклерин берирге тыйыншлыды»...— деб кёлюне келди. С урат л а в а г ъ а д ж ен ъи л огъуна къайытды. Энди уа мында иш толусу бла б арады . Л а в а д а н реш такланы б аш ха д ж а н л а ры бла чыкъды. К омбайндан к ъ ал г ъ ан таш кёмюрню вагонл а г ъ а къуя тургъан, л аван ы бегитген ишчилени джунчутургъа сюймей, С у рат д ж а л л а я р а к ъ барады . А л ай ’а бирча къызы у ишлей тургъан ишчиле аны къайгъы лы болгъанын кёрюб, кёлюн д ж а з а р г ъ а изледиле.

— Н а ч ал ь н и к д ж ол даш , сагъыш этмегиз, планны толтурл у к ъ б у з,— дедиле. — С а у болугъуз. И ш чиле аны халы н ан ъ ы л аб джюрегин д ж а з г ъ а н л а р ы н а С у р ат уллу разы болду. Бир-бирде атаны, ананы &йтыб сёлешиучю, ты-шларьгндан хыны кёрюннъен бу ад ам ла, бу къыйын эркиши ишде керти да эркишича ишлей, кесин джюрюте билген къызны м а рдасы з д ж а р а т а д ы л а , айтханын да сюйюб этедиле. Бюгече д а бораннъа, к ъ а р г ъ а къ а р а м а й ш а х ­ т а г ъ а салы б келиб иш б ары рча этгени, алан ы а л л ар ы н д а Суратны сыйын бютюн да ёсдюргенди. С урат институтну бошаб, инж енерлик этгенли эки д ж ы л болады. Ш ахтаны ишин, ишчилени халилерин не к ъ ад ар иги билир ючюн ол, д ж ер тюбюнден ч ы към агъ ан ча ишлейди. Бюгече да ш ах тад ан чы гъары келмеди. Д ж ы л ы орну бла орундугъу кёзюне кёрюнсе д а унутургъа кюреше, мылы ш а х ­ т а д а къалды . Э ртденбла н аряд х а б ар ы р гъ а керекди, ол себебден тешине, кийине ай л ан ы ргъ а сюймеди. Ш ах т а г ъ а бютеу айланы б энтда тёрт д ж ан ы н т^нтерге изледи. Алай этер ючюн дж ерни тюбюнде онбеш километрни 107

ай л а н ы р г ь а керекди. Ол д ж о л н у этгинчи уа баш ы нъа аз з а т мы келеди... Д ж у к ъ у с у бёлюннъени ючюн болур, к ъ у л а к ъ л ар ы ш у уулд ай ды ла. Асыры ауурдан эки аягъын кёлтюрюб ал ал м ай ды , а л а й ’а бу арт кюнледе аны д ж ю рек къайгъысы неден да аурду... «Ийнаннъан, ы ш аннъан ад ам ы н ъ сёзюне табы л м аса, андан ауур не за т б оллукъ болур»... Б а р а бары б С урат къарасуу чукъ ну д ж ан ы н а олтурду. Аны къары усуз ш ы бы рдагъаны порю лдеб б ар гъан К ъобан сууну, аны д ж а г ъ а с ы н д а юйюн, адам лары н , сабийлмгин эсине тюшюрдю... Ол ш ахтагъ а айланы б бош аб онбешинчи горизонтха келгенинде, эртденнъе алты с а г ъ ат бла д ж а р ы м болгъан эди. Ш ах т ад а джю рю учю трам вайн ы келтиртиб, аны бла баш ы на чыкъды. Кёзлерин д ж а р ы к ъ к ъ ам ата , н ар яд д ж ы йы лы учу юйге барды. Анда ад ам кёбдю. Кюле, н акъ ы рд а эте, х ап ар айта ишге кёзюулерин сакъл ай д ы л а. Ишчилени тюрлю -тю рлю ишлеге юлешиб, этериклерин айы ртхандан сора, С урат сменагъа неллей бир кёмюр къазы лгъанын телефон бла сорду: сутканы ичинде 700 тонна кё­ мюр къ азы лгъ ан ды , план толгъанды. Т ам ад а инженерии кабинетине кириб, ш ах тад а болумну анъа айтхандан сора С урат кете тебреди, а л а й ’а та м а д а ин­ женер аны сабыр этдириб, аллы бы з ы йы къда не зат ишле этилирлерин айтды. С урат кабинетден чыгъыб, н ар яд юйге д а къайыта, юйюне айланды. Кёбню кёрген, 'кёбню билген у л л а я р а к ъ шахта'чы Иван онъ къ олу н д агьы шахтер лам пачы гъы и сол къолуна ала, С урат бла дж ы лы салам л аш д ы . К ъ а л г ъ а н л а да бир-бир келиб къолун тутдула. С урат а л а бла д ж а р ы к ъ с а л а м л а ш а чыкъды. Ш ах т ач ы л а гъ а кесин ал д ы р т м ак ъ л ы к ъ инженерге уллу сыйды, а л а й ’а ол алай тынч б олм агъаны н С урат биледи. И н ­ 108

ж енер болуб бери д ж ан ъ ы келгенинде, ан ъ а ш ахтачы ла и й н ан м агъан л ы к ъ этгенлерин да унутмагъанды... Иванны инженер диплому болм аса да ш ахтаны ишине усд ад ы . «Айырма шахтачы» деб да анъа аны ючюн аталгъ ан ды. И ван эшикден чыгъыб б ар гъан С уратны кёргюзюб, тёге­ региндегилеге кёз къыса, ышарды.

— Сиз мен билгенча билсегиз эди бу къызчыкъны. Ш о ме­ ни къызым горняк болса не бола эди. М а бу къызча болса. Кюреше 'бездим шахтаны чотундан окъу деб. «Мен кйнода ойнаучу артистлик о къ урукъм а» деди да кетди. Билеме, ол д а игиди, а л а й ’а ш ахта мени д ж а н ы м а -к ъ а н ы м а да синънъенди да хар кимни да ол ишге т а р т а р г ъ а сюйюб турам а. Н еда б олгъа эди да, мени С уратча бир ёхдем къызым болгъа эди,— деб И ван керти термилгенин айтды. Хар сёзю бирер алтын болгъан ад ам д а сёзге И в ан ч а къы згъанч болмаз. Б у д ж о л ’а бу къызны юсюнден сёлеширге излегенине кёбле сеирсиндиле.

— Д а не зат этгенди да ал л ай бир бу къ ы з? — дедиле билмегенле. И ван къысха чал м ы йыкъчы къларын сылай, ы ш аргъаны о гъурлу бетин андан да огъурлу эте, а р л а к ъ атлаб узун шиндикге олтурду. К ъ а л г ъ а н л а да кими чёгелей, кими ёрелеб аны тёгерегин алдыла. Иван са гъ атх а к ъ ар аб см енагъа киргинчи энтда зам ан болгъанын билди. Сора джетгенине айты ргъа излеб тургъан хапары н баш лады .

— М а бу къ ар ач ай къызчыкъны институтну бош агъанл ай ишлерге бизге, «Кировугольтрестге», джибергендиле. Т ал ай айны 30-чу ш а хтад а ишлегенден сора аны бир дж еринде а в а ­ рия болургъа дж етиб тургъаны н айтханды ла. С урат ал ай г ъ а кимден да ал гъ а баргъанды .

— Ишлеген бир тынчды деб аш ыгъы бмы ай л ан а эди экен? — деди д ж а ш ш ахтачы ланы бири.

— Тохда, аш ы къма, оюнну кёрюрсе,— деб биягъы И в ан кёз къыса, д а гъ ы д а баш лады . ЮЗ

— Б а р с а уа ал л а й г ъ а барсын. Ш а х та д а керти да ав ар и я болурча къ оркъуу чыгъыб тура. С урат ал ай д а болумну д ж е ­ нъил ан ъы лагъанды .

— Д а не болгъан эди да сора ш ах тагъа? — деб биреу тёзал м а й ашытъыб сорду.

— Б ол у б ’а не болгъанды. Кёмюрю алыныб бош агъан дж ер, бу ш а х т а л а д а отха къоркъуулулугъун кесигиз билесиз. От тюшмез ючюн ал ай гъ а б атм а к ъ суу джибериучю лерин д а билесиз. Бы ргъы бла ал л ай б атм акън ы къачан эсе да ш ахтагъэ ийген за м а н д а быргъы керилиб, штрекге б а т м а к ъ къуюлуб къалгъанды .

— Сора аны ючюн не боллукъду да? — деб бу эки-юч кюнде ишге д ж ан ъ ы д ж а р а ш х а н бир д ж а ш шахтачы сорду. И в ан хурдж унундан къагъы ты бла кар ан даш ы н чыгъарыб, сы зла тарты б ан ъ ы л ата баш лады .

— М а шахтаны ичи. Ортасы бла кёмюр ёзек былай б а ­ рады. Аны эки д ж ан ы д ж о л л а д ы л а — штрекле. Бир д ж ан ы вентиляция штрекди, бир д ж ан ы штрек бла да кёмюрню ташыгъан в агон еткала джю рю йдю ле. К ёмю рню 'тёртгю л тутуб ал а б ар ад ы ла. Аны алай алы р ючюи’а вагонеткала джю рю ген штрек та б а д а н печь ай ы рад ы ла. Печь десек да ол, эки штрекни бир-бирине ачарча бир коридор болады. Анъа вр уб ­ м аш ина бла транспортер сыйыныргъа керекдиле. Хы, да сеннъе ай ы ртам а деб созуб ийдим хапары мы . Мен баш ы нда айтханча, штрекге да, таш кём ю р к ъ а з а р д ж е р ­ ге д а б атм а к ъ къую лгъанды . Ол коридоргъа д ж а й ы л м а з ючюн вентиляция штрек бла коридорну арасы нда бетон дан тыйгъыч ишленнъенди. Алай бла тал а й зам ан л а н ы тура тургъанды. Коридорну баш ха штрекге чы къгъан д ж ан ы н д а уа таш кём ю рю к ъ азы л м ай къ ал гъан д ы . Алай бла бир д ж ан ы бетон бла д ж аб ы л гъ ан д ы , бир д ж ан ы н д а да к ъ азы л м аг ъ ан таш кём ю р болгъанды, ортасы дорбунлай къ алгъан д ы . Ол д ж ерн и кёмюрюн к ъ аз ар ючюн коридорну неда печни, к ъ а ­ зы л м агъ а н дж ан ы н къ азы б ваго н еткала дж ю рю учю штрекге НО

чы гъаргъа керек болгъанды. М а бу бизни ш ахтача, к а тег о рияны тышында болгъаннъа са н а лгъ ан ш а х т а л а д а ташкёмюрню к ъ аза, печни тюбюнден ёрге кирирге д ж а р а м а й д ы . Б ы л а й ­ да уа бютюн д а бек бу эки д ж ан ы да бителген газ машокну ичинде не болгъанын киши билмегени себебли да къоркъуулу эди. Аны ичинде суу д а, метан да д ж ы й ы л ы р гъ а б о л л у к ъ эдиле.

— Сора к ъ ал л ай а м ал таб х ан д ы л а да? — деди биягъы дж аш .

— Ол бетон тыйгъычны тешиб, печге к ъ а р а р г ъ а керек болгъанды. Аны атылтыб чачыу бары ндан да тынч эди, а л а й ’а аны тёгерегинде х а у а д а метан тёрт-беш процент болгъаны себебли не кесек джилтинчик тюшсе д а метан ш ахтаны атылты ры къ эди. Аны тышында да «печни» ичинде х ау а г ъ а метанны к ъ ал л ай бир проценти къаты ш ханы да белгили болм агъанды, ол да ишни къыйын, къ оркъуулу этгенди.

— Б у ишни къолгъа ким алады ? — деб начальник ад ам лагъа к ъ ар аг ъ а н ы н д а кёбле р азы л ы къ л ары н билдиргендиле. А л ай ’а ол ишлеге къар ауч ул ан ы там адасы : — Б у мени ишимди, мен б а р а м а ,— дегенди. Д ж а н ъ ы келген бурмачач инженер «ъы зч ы къ аны д а, трестни начальнигини да кёзлерине кёзюу-кёзюу къ арай , не зат эсе да айты ргъа излегенди. Сора ол са гъ ат начальникни къаты на барыб: — Н а ч ал ь н и к д ж ол даш , эркинлик беригиз, ол ишни мен этеим,— дегенди.

— Ол къыйын ишди, сен джаш са...

— Билеме, а л а й ’а мен д ж а н ъ ы зм а . Ол ул л ай гъ ан адамды . Сабийлери болурла... Н а ч ал ь н и к не д ж у а б этерге таб м агъан ды . Хар ким к ъ ы з­ ны таукеллигине сеирсиннъенди. «Бу керти да бизден кёреме»,—'д е б кёб ш ахтачы бир бирине к ъ а р а б ы ш аргъанды . А вари я ишлени там ад асы ш а х тагъ а тюшерге хазы р л ан а, джю реги къ ы згъа х а л а л болуб: 11L

— Огъай, cay бол. Мен ишлегенли д ж ы й ы рм а д ж ы л д ан •атлады. Мен этерикни алкъы н биреу этмегенди. Сен д ж а ш а у гъа д ж а н ъ ы къош ула б аш л агъ ан са. Д ж а ш а у сеннъе менден эсе кёб керекди. Не уа мен ары ёлюргеми б ар ам а. Биз къоркъгьа'н къоркъуу д ж о к ъ эсе уа, — дегенди.

— Н ачал ьн и к д ж о л д а ш , ав ар и я ишле б ар л ы к ъ дж ерге 700 кубометр х ау а ийигиз, мен тюшеим. Мен юренирге керекме,— деб биягъы С урат ал бермей тохдагъанды . Андан б аш ы н алалмазьгн билиб начальник эркинлик бергенди. Ол бетон тыйгъычны уатыр ючюн тюрлю-тюрлю ишле су тк ал а бла бард ы ры л гъан д ы л а. А л агъ а С урат б аш чы лы къ этгенди. К ъоркъуусуз кёмюр алы рча болгъанды. «Ол кюнден сора кесими инженерге санады м »,— деб С урат кеси да алай айтады. Трестни начальниги уа чакъы ры б ш а х тач ы л ад а адетча, тюрлю-тюрлю н акъ ы рд ал а бла анъа разы лы гъын билдиргенди. Ш ах тач ы ла да кеслерине Суратны керти тенънъе сан агъанды ла. Бизни ш ахтад а алкъын аны хапары н билмей тур а д ы л а ,— деб И ван биягъы нлай кёз къыса, тилин да ч ар къ этдире, ёрге турду. Д ж ы й ы л г ъ а н л а , д ж а н ъ ы кёргенча, С уратха баш ха кёз бла к ъ ар ад ы л а . Аны уа а л ад ан хап ары болмай, ш ахтачы ла бла а р л а к ъ д а нени эсе да юсюнден къызы у сёлешеди. Смена бош алыб, ш ахтад ан ишчиле чыгъа баш л ад ы л а. Чьгкъгъан чыкъгъаны да, ты ш ы ндагъы ла да кёзлери бла С у­ ратны и йнакълай чачылдыла. Ючюнчю бис шахтаны вентиляциясыны начальниги С у р ат­ ны бюгюннъю иш кюню инъир беш сагъатд а бошалды. С урат юйюне келгенинде кесини аты бла эки письмону кёрдю . Конвертлени ты ш лары нда хатладан, ал а кимледен б олгъ ан лары н билди. Бир письмону алыб аягъы на дери къуа'на окъуду. Б и р и н ’а къ олун а а л а тебрегенлей, оту болуб кюйдюргенча эрлай ызына атды. Бютеу санлары д ж ы зы л д аб титиреди... К ъол у нд агъ ы письмо юйлеринденди. Аны эгешчиги Ф ати ­ 112

ма д ж азгъ ан д ы . Тюбюнде уа «Ф атима бла Ахмат» деб къол салы ннъанды , д агъы д а: «Ахмат бы лайда тюлдю, а л а й ’а мен къ ол салгъан д ж ер д е аны къолу салы нм аса болмайды»,— деб биягъы гынтдылы Фатима алай къошады. С урат ышарды. Ю йлеринде бютеу барысын да эсине тюшюрдю, кёзюне кёргюздю. Атасыны къошха баргъаны н а, Ахмат бла Фатиманы да къошха чы к ъгъан л ары н а сеирсинерек болду... Эм гитче къарнаш чы гъы М уратны кёзюне кёргюзюб, къойнуна къысары келди. Кеси уа гитче зам ан ы н д ач а анасы Д ж ан д етн и тобугъуна башын салыб, несин да унута, бир кесекчикни турур эди деб талпыды... « К ъ ар а ч а й д а ш а х тал аг ъ а кёчерге керекди. К ъ ай д а ишлесем да не баш хасы барды, юйюбюзге д ж у у у к ъ д а болсам игиди»,— деб кёлюне келди. Письмода атасы К ъ ар ч а Розаны юрге к ъ ояр гъа унам ай тургъаныны юсюнден да д ж азы л ад ы . « Д ж а з ы к ъ атам, а м ал табса бизни бары бы зны д а не зоотехникле, не мал дохтурла этерик эди»... С толда д ж а т х а н письмо у а Суратны д ж ю р ек д ж ауу н аш айды. «Ачайыммы экен? А л ай ’а ачхан лы къгъа, ачмагъанл ы к ъ г ъ а да не файда»... С урат электроп литкагъа шайнекни салды. С толда письмогъа кёз джетдире, эки къолун да арты на этиб шифоньерге таянды. Письмогъа не к ъ ад ар к ъ а р а м а й м а десе, ол къ ад ар к ъ ар ар ы келеди. Акъ к ъ ар д ан кебиннъе бёленнъен къотур д у б б у р л а г ъ а терезеден кёзлери ч ы ракъ б ара, письмону иесини юсюнден кёб з а т эсине тюше, биразны сагъы ш ха кетди... Гитчелиаден огъуна да ол бла С урат бир элде ёсгендиле, бир ш колда окъугъан ды ла. Сюймекликни юсюнден сёзню эм алгъы н С урат андан эшитген эди. Ол сёз къызны джюрегинде уя ишлеб, семиз д ж ерге тюшген урл у къ бюртюкча кюнкюнден д ж а ш н а б , чагъьгб баш лады . Институтну б ош агъанлай бир юй болургъа оноулаш дыла, а л а й ’а не ке?1син... П л и ткад а шайнекни къайнаб тёгюлген тау ш у Суратны сагъыш ын бёлдю. Ш айнекни тюшюрсе да аузл аны р къайтъы8

X. Байрамукова

113

лы болмады. Д ж ю рекн и къайгъы басса, ичинъе аш къ ай д а н барсын... Бир кере письмогъа у за л а б аш лаб, д агъ ы д а ызына турду. Алай болса да таукеллениб «боллукъ бирди» дегенча конвертни башын д ж ы р та, джю регини ургъан тауш ун ачыкъ эшитеди. К ъ ал ай окъугъанын да билмегенлей аягъы на чы къ­ ды... Сора кёзлери ал ас-булас кёре, сан л ары къыйылыб, диван нъ а тая н н ъ а н л а й эшик къагъы лды . С урат эшикни ачханы нда инженер нёгерлери Екатерина В асильевна бла С абыр Тугельбаевич кирдиле. Ала къуанч келтиргенча, юйню ичи ол с а г ъ ат дж ары ды . К ирир-кирмез Суратны мыдах кёргенлеринде Екатерина В асильевна аны вальсге буруб, С абыр Тугельбаевич да радиоланы сокъдуруб тебредиле, А л ай ’а бир кесекден ашыкъгъанлары н айта, тебсеуню тохдатдыла.

— К атю ша, Сабыр, олтуругъуз, шай ичеик,— деб С урат столгъа саутланы ал а б аш л ад ы (худж у письмо энтда кёзюне т ю р тю л д ю ).

— Суратчик, огъай, бизни са к ъ л а б ту рады ла. Сени элтирге келгенбиз,— дедиле бир ауздан.

— К ъайры ?

— Клубха.

— К лубд а бюгече не барды?

— Не зат болса да бир за т болур. Тебре...

— Мени бюгече бир д ж а р ы бары ры м келмейди. Кечигиз...

— Огъай, сен бизден кечгинлик излерден озгъанды чот. Тебре. С урат керти да къ ойм азлары н ан ъ ы л аб шифоиьерден кийимлерин ал а баш лады . Б и р а зд а н ол, б аш ха юйден кийиниб чыкъгъаны нда: — Т ам ам профессоргъа ушадьгнъ,— деб К атя накъы рда этди. Сабырны уа б аш ха тю рлю рек к ъ а р а г ъ а н ы я эслегенинде С урат д ж у н ч у я р ак ъ да болду. Кертиси да, аны « ан ы к ъ бетли ариу этилген чебгени се114

миз д а, ары къ да б олм агъан этин таб къабыбды. Акъ д ж а г ъ а сы ак ъ бойнун бютюн д а ариу кёргюзеди. Д ж ен ъ л ер и тю­ гел бууунуна джетмейдиле, ол себебден сол бууунунда гитче алтын сагъатчыгъы къолу къ ы м ы лд агъан ы сайын джылтырай, д ж у к ъ л а н а турады. А ягъында к ъ а р а туфлилери аны о р ­ та бойлу сюегин мийигирек кёргюзедиле. Б у р м а гъ а тартхан ариу чачы бла кёзлюклери у а керти да К атя айтханча профессоргъа уш атад ы л а. К лубха б а р гъ а н л ар ы н д а С урат иги кесек адам ны кёрдю: ш ахтачы ла, инженерле, б аш ха къуллукъчула. Ючюсю эшикден киргенлеринде олтургъан лан ы кёбюсю кёзюу-кёзюу ала бла дж ы лы сала.млашдыла. С ур ат нёгерлери б л а ши'ндикге олтурду. Б и р азд ан ш ахтачы ланы комсомол организациясы ны секретары Д ж е т и б а е в Сабит сценада каф едрачы кън ы д ж ан ы н а чыкъды. Бир къолу бла ол к а ф ед р ад ан тута, бир къолуна да къагъы тны ала, д аурн у сёл болурун сакълай , д ж ы йы лгъанл а г ъ а къарады . Ала да шум болдула.

— Д ж о л д а ш л а , биз бюгече б ы лай гъа кимни «балахы» бла д ж ы й ы л гъан б ы з десегиз, Суратны «балахы » бла джыйы лгъанбы з. О л ту ргъ ан л а харе урдула. С у р а т ’а «кесим билмей тургъанлай керти да бир б ал ах этибми къойдум» деб тиерсиз джунчуду. О л ту ргъанл а аны алай лы гъы н эслеб харх болдула. К а ­ тя бла С абыр да а л а г ъ а къош улдула.

— Айтханымча, терслик С уратдады . Ол д ж ы йы р м а бла беш дж ы лн ы мындан алгъа бюгюннъю кюн туугъаны себебли, аны кеси унутханы себебли биз, комсомолчула бла д ж а ш тёлю, аны б ы лай да ал гъы ш л аун у кесибизге борчха санайбыз,— деди биягъы Д ж ети б аев . Анъа харе урдула.

— Д ж ы й ы л ы у у б у згъ а президиум ай ы рай ы къ деб кёлюме келеди.

— Тюз айтаса. Бирл'нчиге Суратны. Андан сора белгили алчы ш ахтачыбыз, комсомолчу Василий Денисенко, инженер-

8*

115

ле Е катери на В асильевна б ла С абыр Тугельбаевич, комсомол организацияны секретары Д ж е т и б а е в Сабитни, библиотеканы т ам ад асы К л а р а Коганны,— деб биреу ка н д и д а ту р ал а берди. А л агъ а бары д а разы болуб къол тутдула. А й ы ры лгъанла орун лары н а олтурдула. Д ж е т и б а е в бияпьы ка ф ед р агъ а барды.

— Д ж о л д а ш л а , б ы лай да биз Суратны д ж а ш а у д ж олуну юсюнден д о к л ад этерик тюйюлбюз. Анъа алкъын эрт'дерекди. С у р ат д ж олун кёб болм ай эндиледе баш лагъ ан ды . М ындан ары ол д ж о л бютюн д а д ж а р ы к ъ , бютюн да кенъ боллугъун биз да, кеси да билебиз. Бюгече б ы л ай д а биз, нёгерибиз кеси туугъан кюнюн унутса д а аны эсине салыб, хар б ары бы згъа б аш ха-б аш ха къайгъы ры б тургъан Коммунист п арти ябы згъ а разы лы гъы бы зны айта, бюсюреу эте чачы лы ргъа джыйылгъанбыз. Кёремисиз, ма С урат кимди. Совет властха дери д ж а л ч ы л ы к ъ бла келген таулуну къызыды. Бю гю н’а ол къралны эм уллу ш ахтал ары ны биринде инженерди. Б ы л ай д а олтургъанл ан ы барынъы д ж а ш а у д ж о л у да алайды.

— Тюз айтаса, Сабит, тюз айтаса. С абит д а гъ ы д а баш лады .

— Экинчиси, кёремисиз ма б ы лай да ол ту р гъ ан л ад а ненча миллетден ад ам барды. А л а й ’а мен бу миллетден, сен ол мйллетден деб кишини эсине келмейди. Б ар ы б ы з бир юйдегича ара д ж а ш а у г ь а ойнай-кюле урунабыз. Бизни бир ахлуча д ж а ш а т а , б ар ы бы згъа эркин д ж о л ачхан партия ёмюрлеге дж аш асы н , д ж о л д а ш л а !— деб ол сёзюн б о ш ар-бо ш ам аз б а ­ ры харе урдула. Андан сора Василий Денисенко сёз алды.

— Д ж о л д а ш л а , Д ж е т и б а е в айтхан сёзле бары да тюздюле. Тюббе тюздюле. Г орнякланы ишлери тынч болм агъаны н билесиз. Ол къыйын ишни кесине д ж а ш а у д ж о л г ъ а сайлаб ал гъан тиширыу керти да адам лы гъы , тирилиги болгъан тиширыу болгъанына ишек дж окъду. Аллайны ш ахтачы ла бек д ж а р а т а д ы л а . С у р а т ’а керти да толу инженер болгъанын та116

нытханды. Биз, ш ахтачы ла, Суратны сыйын аны ючюн арты къ д а кёлтюребиз. Мен ан ъа ш ах тад а ишлеген ишчилени атларындан у з а к ъ ёмюр излеген бла бирча, ишинде да бет д ж ары кълы болурун излейме. Б ар ы харе урдула. Д а г ъ ы д а тал ай ад ам алгъы ш лады . Эм арты нда С урат сёз алды.

— Б а г ъ а л ы тенълерим! Сиз меннъе бюгече этгенигизни, мени ючюн деб б ы лай да б агъ а лы зам аны гъы зны ал д ы р гъ аныгъызны, мени юсюмден айтхан д ж ы лы сёзлеригизни ёмюрюмде да у н у тал л ы к ъ тюлме. А ла бары да мени игилигим ючюн ай ты л м агъан л ары н билеме. Ол себебден айты лгъан иги сёзню, мени ад ам этиб а я к ъ юсюне салгъ ан партияны керти помощниги комсомолгъа бую рама. С ау болугъуз,— деб олтурду. Андан сора С уратха са у г ъ а л а бериу баш ланды. К ъ а р а б къарагъьш чы столну юсю тауча « ъ алан д ы .

— Д ж о л д а ш л а , сёлеше-сёлеше аузубуз бираз къ ургъ акъ сыгъанды. Суратны саулугъу ючюн бары бы з да рестораниъа бары б аузубузну бирер кюйдюрсек к ъ ал ай кёресиз? — деди Д ж ети б аев.

— Тебре ал л ы б ы зд а,— деб бары да хазы р л ы къ л ар ы н билдирдиле. Нёгерлери С уратны юйге аш ырыб ы зл ары на къайы тханлары нда кечени онеки с а г ьа ты бола кетген эди. Д ж у к ъ у с у келмейди. Уллу терезеден ургъан ай д ж а р ы к ъ юйню ичин кюнча дж ар ы тхан д ы . С урат л ам п а д ж ан д ы рм ай , тешиннъен д а этмегенлей д иван н ъа олтурду. Биягъы письмо д ж ю рек д ж ау у н аш ай, столда д ж ата д ы . «Аны д ж а з г ъ а н адам бла бюгече клубха д ж ы й ы л гъ ан ад ам л а н ы кертиликлери бир-бирлеринден к ъ ал ай узакъд ы »,— деб Суратны кёлюне алай келди. «Аны биле эсень джю регинь а а д а н нек айы ры лмайды д а»,— деб д агъ ы д а кеси кесине чамланды. «Акъыл бла сюймеклик бир-бирине къарш чы ды ла деб керти айтады ла»,— дей, 117

С урат дивандан ёрге къоба, лампочканы д ж ан ды рды . Не этгенин да билмегенлей столда д ж а ш и л к ъ атап а тышлы альбомну ача б аш лады . Ч ы нъ аллы ндагъы сурат студент нёгерлерини, алан ы окъутхан доцентлени, профессорланы суратыды. Андан ары ача бар гъаны н да тюрлю-тюрлю дж ерл еде нёгерлери бла кесини, б аш х алан ы да суратл ары н а кёзю джетди. Д а г ъ ы д а ача бары б кеси д ж а н ъ ы з тюшген бир суратд а тохдады. «Чы райлы ад ам кёреме» деб к ъ а р а г ъ а н ан ъа ал ай айтырыкъды. Суратны акъы лы к ъ а р а м а десе д а джюрегин ай ы рал м ай иги кесекни анъа к ъ а р а г ъ а н д а н сора а л ь ­ бомну д ж аб д ы . Не ючюн эсе да трюмону ал л ы нд а да биразны сюелди. Андан сора д а бираздан п ап кад ан ариу къагъытны алы б столгъа чёкдю. Т ал а й зам ан н ы эки къолуна са къ а лы б ла таяны б, сагъы ш ха кирди. Д ж а ш джю реги к ъ а л а й л а г ъ а д ж ети б къайытды , къайдам... Автомат ручканы перосуну къаблауучун алды. А л а й ’а аны д агъ ы д а д ж аб ы б, къагъы тны д а аллы ндан а р л а к ъ тюртдю. Ёрге къобду. Юй тюбюнде бирэки айланыб д агъ ы д а ызына олтурду. Б у д ж о л ’а къагъы тны ал л ы на таукел тартыб, д ж а з р баш лады : «ИС М АИЛ ! Д ж а з а р г ъ а керек б олм агъ а н л ай д ж азг ъ ан ы м ы билеме, а л а й ’а бир-бирде ак ъ ы лгъ а д ж ю р ек бой бермейди... Т ал ай дж ы лн ы сёзюбюз сёздю деб туруб, сёзюнъю теблеб кетгенинъи унутургъа кесимде къ ары у таб ал м ай м а... Экили сёлеше билмейме. О л себебден тюзюн айты ргъа излейме: мени джюрегим сеннъе илешгенча энди кишиге д а и л еш ал л ы къ болмаз. Аны бла бирча, сени кёрюб болм агъаны м ы да ачыкъ айтам а. Сен меннъе «сенсиз д ж а ш а я л м а й м а » деб д ж а з а с а . Ол сёзлени д ж а зг ъ а н зам ан ы н ъ д а кеси-кесинъден уялгъанд ан бетинъе д ж ы л ы у урм ай къалды мы !? А л ай ’а бу сорууну мен бош сорама: бетине д ж ы л ы у ур л укъ ад ам юйюнде тиширыуу тургъанл ай б аш х а гъ а алай д ж а з а турурму?!

118

Адамлы гъы нъы меннъе белпили этгенинъ ючюн сау бол. Сен мени сюймеклигими теблегенча, сеннъе ышаныб сени юйюнъде тургъанны сюймеклигин мен теб л ея лл ы къ тюлме. Таб, ол ад ам д а н кесинъи бош этсенъ да, энди сенден меннъе д ж о к ъ , менден сеннъе джокъ.. Д ж о л у н ъ мамукъдан...

Т О Г Ъ У З У Н Ч У БАШЫ Бизни д ж у л д у з у б у з

Хамит элге тюшюб завхозну болуш лугъу бла ф ерм агъа агъ ач керекни ийгенден сора юйлерине бармай, колхозну конторуна аш ыкъды. Кесини нёгерлери — аслам адам ны къатында юреннъенине тюл эсе, былайда къуу-ш уулукъ аны сеирсиндирди. «Хар ким ишге чачылпьанды»,— дей, ол Сеит олтуруучу кабинетни эшигин ачды. Аны ичинде Сеитни тёгерегине дж ы йы лы б кёб адам олтурады. Хамит эшикни ачханында, а л а баш л ар ы бла салам л аш ы б , д агъ ы д а ал л ары н да къ агъ ы тл ар ы н а кёз ийдиле. Аланы ишлеринден бёлгенине тарты на, кереклисин ол Сеитни къ у лагъы на айтды.

— Д ж о л д а ш л а , бир кесекге бёлеим мен сизни, кечигиз. Комсом ол-дж аш тёлю ферм абы з ишлениб бара турады. Правлениени, партбюрону членлерини да кёбюсю былайдасыз. Ферманы мекям ларыны баш лары н не бла д ж а б а б ы з? Хамит аны къ айгъы сы ндады ,— деди Сеит. Хар ким сагъыш бет алды.

— Д а тейри, са л а м б ла д ж а б а р ы к ъ болурбуз, ансы д ж а ­ нъы юй ишлеген кёбдю да баш ха з а т таб ы л гъ аед и ,— деди т а м а д а бухгалтер, аллы нда къ агъы тха бир бош санланы д ж а за .

— Огъай, энди ол буруннъу халны унутургъа керекди.

119

К ъарачы , бу элни ш а х ар д ан не башхасы барды: к ъ а н д ж а л , шифер, къош ун башы болм агъан, мияла коридору болмагъан хазн а юй та б а р ы к ъ тюлсе. Сора ал л ай элни салам б аш ф ермасы болса дж арайм ы д ы ?! — деди анъа зоотехник Харун, чуругъуну ичинден башы чыгъыб тургъан къамчиоин ийилиб ары баса.

— Харун тюз айтады, а л а й ’а б у сагъатда бизде болгъан . шифер кесек дж етер ик тюлдю. Т аб ар г ъ а уа керекди. Мен ке­ сим талай кере аны юсюнден районнъа баргъанм а. Райисполкомну там ад асы «бираздан бир ам ал чьжъса кёрюрбюз» деген эди,— деди Сеит. Сора аллы нда къагъы тха нелени эсе да д ж а з а б аш л ад ы .— Сен, Хамит, райисполкомну там адасы на бар да бу къагъы тны бериб, болумну айт,—- деб д ж азы б бошаб Хамитге узацды. Хамит кереклини табмай ишге чырмау чыгъады деб асы ­ ры къайгъылы болгъандан ал ай д а не айтылгъанын, не этилгенин да билмегенлей акъырын с а л а м л аш а , чыгъыб тебреди. Р айоннъа машина с а к ъ л а р гъ а баш орам гъ а айланды. Кеслерини юй т аб а к ъ ар агъ а н ы н д а «Арабин, анам б усагъ ат­ да не эте болур, аурум ай тургъа эди» деб кёлюне кел­ ди. Юйге д а г ъ ы д а кёзю джетди. Элни узунуча баргъан экинчи орам да тизилген юйле бары бирча тёртгюлле, баш лары да шифер бла бирча д ж а б ы л г ъ а н л а р ы себебли, кесинъи юйюнъю кенъден к ъ ар аб тан ы м ак ъ л ы к ъ къыйынды. А л ай ’а Х а ­ мит юйюн кёзлерин къысыб тургъанлай да табары къды . Юйге кириб, ёретин анасын бир кёрюб чыгъары келсе да ишине асыры аш ы к ъгъан д ан эки аягъы д ж ер тутмай, ол м а ­ шина са к ъ л ар г ъ а гюрбеджини къаты на чыкъды. Кёб да турм агъ ан л ай К ъ арачай ш а хард ан келген автобусха миниб р а й ­ оннъа кетди. Автобус К ъо б ан -К ал ау с каналн ы ишлене тургъан джерине тюгел джетгинчи Хамитни къаты нда олтуруб баргъан бир къартчыкъ: — Кёремисиз, ол мийик бетон б агъаналаны ? М а энди ол 120

б

теренде бара тургъан К/ьобанны бери б урлукъдула, багъаналаны башы уа кёпюр боллукъду. Бу канал дж ети д ж ы лл ы къны аягъы на битерикди. Ол битее уа, ай, къой сен... 60 минъ гектар д ж ер сугъары ллы къды , ненча элге, ш ах ар гъ а д ж а ­ нъы шыбыла чы ракъ салынныкъды. Б у машина кючден сеир зат болурму ха? — деб кишиден д ж у а б да излемегенлей терезеден башын ийилтиб, д ж ер къ а за тургъан экскаватор гъа къарады . К ъ а л г ъ а н л а да бу уллу ишге андан аз сеирсине болм азл а, алай’а ала аныча тышына билдирмейдиле. Хамит райисполкомгъа баргъаны нда, секретарь тиширыу там адан ы бир колхозгъа ай лан а кетгенин айтды. Ишинден с а г ъ ы й л ы болуб тургъанлай Хамит узун коридорчукъну онъ дж ан ы нда, эшик юсюнде талай адам ны кёрюб туракълады . Аланы сёлешген сёзлерине къ у л а къ салды. Ала да шифер алы ргъа келген а д ам л а б олгъанлары н сезгенинде, къатлары на сюелиб кёзюуюн са к ъ л аб тохдады. Райисполком ну там адасы ны заместителине кириб чыкъгъанланы кёбюсю къуаныб чыгъады ла, а л а й ’а б урунлаоы салыныб къайытхан а д ам л а да кёрюнедиле. Хамит киргенинде председателни зам естители анъа не керекди деген х ал д а къарады .

— Мен Ленин атлы колхозданма. Биз д ж ан ъ ы сют ферма ишлейбиз, аны башын д ж а б а р г ъ а не шифер, не къошун ке­ рекди,— деди Хамит.

— Ашхы улан, к ъ а н д ж а л берсек аллы към ы са? — деб ы ш арды заместитель. Хамит аны н акъ ы рд а этгени бла, кёлю бла айтханыны арасын а н ъ ы л аял м ай кёзюне джити къарады . Аны эслеб з а ­ меститель: — Эски юйледе турургъа киши да сюймейди, хар ким д ж ан ъ ы ч а д ж а ш а р г ъ а излейди. Аны тюз этедиле. М екям иш ­ лерге керекли затны барын да табдыры б б а р м а к ъ л ы к ъ алай тынч тюлдю. Сиз ферм агъы зны башын не бла д ж а б с а гъ ы з да д ж ар а р ы к ъ д ы , юй баш ы на салам д ж а б деб бир ад ам гъ а 121

д а айтыр къ ары у д ж о к ъ д у ,— дей, сёзюбюзню б ош ады къ де-/ генча, заместитель столда тургъан «Беломор» п ачкадан бир папиросну ал бурун анъа узатыб, кесине да бирин алыб, сернек тарты б къабындыртды.

— М екям башны къыйын табы лгъаны н мен да билеме, а л а й ’а д ж а н ъ ы ферма ишлеб, аны башын да са л а м бла д ж абыб къойм акълы къны таб сы н ал м ай б ы з,— деди Хамит.

— Ашхы улан, сени бла сёзюбюзню бош агъанбы з, алгъын адам м екям ланы баш лары н тындырыб, мал мекямланы б аш л ар ы н а артда кёчер0из,— деб заместитель «энди келлик келсин» дегенча эшик таба къарады . С ал ам л а ш ы б кетгенден ары Хамитге за т да къалм ады . Андан чы къгъаны нда Хамит къ ал ай этерге билмей тентиреди. Нёгерлерине д ж у к ъ б а д ж а р а л м а й къайтхандан эсе, ёлсе ан ъ а разыды. Ол къайы та бары б комсомолну район комитетине кирди. Бю теу болумну аллы ндан артына дери тизди.

— Д а сиз сора ол тукъум ашхы ишни б аш л аб бизге айтмай нек тургъансыз? — деб сорду райкомну секретары Д аут.

— Битдиргинчи къычырыб айланыуну сюймейбиз, — деб д ж у а б берди Хамит.

— Огъай, терссе!

— Д а алай д а болур.

— Сиз иги ишни б аш лагъ ан сы з, сау бол, д ж а ш тёлюню тёгерегинъе д ж ы я билгенинъе,— деб Д а у т столну юсю бла узалы б Хамитни къолун тутду.— Энди шиферни неда этиб таб а р г ъ а керекди. Аллай б аш л ам гъ а чырмау болургъа д ж а р а майды. Мен партияны секретары на да, райисполкомну председателине да барай ы м ,— деб Д а у т ёрге къобду. Телефоннъа у з а л а д а бир б аш лады , д агъ ы д а къолун силкиб эшик таб а атлады . Ол эшикни ары ач ар гъа тюртгенлей «боллукъмуду» деб андан биреулен Д а у т тюгел д а эркинлик бергинчи кабинетге кирди. А л ай ’а к ъ ар аб Хамитни кёргенлей д ж а л л а р къайгъы лы болду. Д а г ъ ы д а кетиб к ъ ал ы р гъ а ыйлыгъыб тур ак ъл ад ы . Д а у т аны к ъ а т ы ш стол таба атлады.

122

— Сен биягъы ишни юсюнден келе болурса. Мен ол д ж о л д а да айтханма сеннъе, ишни колхозугъузда учу-къыйыры д ж о к ъ д у деб, ма Хамитни нёгерлери бла сен да ферма ишлесенъ не болады. Би зде сеннъе иш д ж о к ъ д у ,— деб э ш и к ­ ге чыгъа баш лады . Кирген д ж аш н ы кёргенлей Хамит тюшюммюдю-тюнюммюдю деб бек сеир болду. Кеси д а аны ы зындан коридоргъа чыкъды.

— Абрек, сенмисе, огъесе д ж а н ъ ы л а м а м ы ?

— Огъай, д ж ан ъ ы л м ай са , Альберт менме,— деди ол адам . Сора бир кесек къ араб , Хамитни ишге кийген кийимлеринден джийиргеннъенча, арты на ыхдырылыб, мыйыкъ тюбюнден ышарды. Хамит д агъ ы д а кесине и йн ан м агъан ча ан ъа джити къарады. А л ай ’а к ъ ар ас а къарасы н, Абрек бла Альбертни бирбирине уш агъан не затл ар ы барды! Сегизинчи классда аны бла бирге окъуй туруб, ш колдан тохдаб къ ал гъан Абрек кёзюне кёрюндю. О л са гъ ат д а аны кийиннъенини къ ал гъ ан л адан баш халы гъы д ж о к ъ эди, бусагъ атд а уа аты тюрленнъенча кеси да тюрленнъенди. К ъ а р а бурма сакъалы хончалары б ла бютеудю. Б а з ы к ъ эринлерини баш ы н да иничге къ ар а мы йы къчы кълары сёлешгени сайын, къыл д ж ы л а н ч ы к ъ л ач а ары-бери бюгюледиле. Б аш ы н д а кёк чындай бёркюн бурма этдирилген чачы ёрге кёлтюргенди. Б о ял гъ а н къ аш л ары н ойната сёлешгени сайын, чындай бёркю тюшюб кетерлей къымы лдайды . Кёнчек бучхакълары асыры тардан, а л а бла бутуну арасы на сынъар сернек сыйынмазчады. Д ж ю р е к сурат салы ннъан тюксюз кёкюреги бели бош ланнъан кёлегини ачы лгъан д ж а г ъ а с ы а д а н дух ийис этеди. Абрек, огъай А л ь­ берт, Хамитни кесинден энишге кёрюб сёлешгени ачыкъды. Кийине билмеген нени билликди дегенча Хамитни юсюнден ак ъы лы алайды. Хамит аны ишексиз таныб бош агъанды . Ол Абрекге:

— Алан,, къайда кёрюнмейсе? Элде нек джокъса, атынъы уа нек тюрлендиргенсе?— деб сорду.

— Элде культурный адамгъа джаш ау джокъду, разве ты не знаешь?! Мени духовный потребностум’а аны тенълиди, видишь,— деб омакъ таякъчыгъын Минъи-Тау таба бур­ ду. Атымы тюрлениуюн’а неге сораса. Къаранъы атала, ацала алгъын ат атаймы билгендиле. Ну их к чорту, эски атланы... то ли дело Альберт... Альберт самый культурный атды. Къызлагъа ыйлыкъмай айтырыкъса,— дей потолокда нени эсе да кёргенча кёзлерин арььбери ойнатды, бурнун кёкге тутду.

— Не ишлеб джюрюйсе? — деб сорду Хамит.

— И ш ’а кёб да барды, алай’а доходный местечко излейме ансы. Я не такой дурень, билемисе, как ты,— деб тилин чаркъ этдирди.

— Мени сеннъе айтырым: джоюлгъанса, Абрек,— деб Х а ­ мит алай айтханлай, къатлары бла озуб баргъан къызла А б­ рек деген атны эшйтедиле деб ыйлыкъгъандан , Хамитге «тсс» деб бармагъы бла тийиб эринлерин кёргюзтдю.

— Джоюлгъанса, Абрек, мындан аманнъа кетгинчи кел бизге, бизни бла ишле, адам болурса,— деди биягъы Хамит.

— Д ураков тут нету, знай об этом,— деб Хамитге алай айтыб, ары айланыб бир къызгъа черс береме дегенлей, чындай бёркю тюз къызны аякъларына тюшдю. Къыз кесин тыялмай джашха селеке къараб кюлгенинде, къалгъан къызла да андан хутдур болдула. Анасыны къолундан тутуб баргъан бир гитче къызчыкъ бармакъчыгъы бла Абрекни кёргюзтюб: — Ання, ол циркде ойнаучу олмуду? — деб соргъанлай, хар ким андан да бек харх этдиле. Альберт къызланы къатында алай хыликгелик болгъанына ыйлыгъа, кесин амалсыз ышарта, Хамит бла да саламлашмай, арты бла коридордан чыкъды. Ол ташайыб кетгинчи Хамит ызындан кёз къакъмай къа124

рады. Кёзлеринде джашны джазыкъсынмакълыкъ бла биргелей, аллай джашаугьа джийиргенмеклик хал танылды. Коридорну ол къыйырындан мычымай Даут кёрюндю. Хамитге джарыкъ ышарыб ол: — Эшда, Хамит, джолубуз бола болур. Бу эки-юч кюнню ичинде кёб шифер келликди. Райкомну биринчи секретары кёрюрбюз дегенди.

— Къайдам, кёрюрбюз дегенни къуйругъу узун болуб къалмагъа эди,— деб Хамит салпыланды.

— Огъай, Казим айтханын этмей къоймаз,— деб Даут Хамитни кёлюн басды. Хамитни атасы къазауатда ёлгенден бери анасы Залихатны джюреги ауруу табьгб къалгъанды. Ол. себебден Хамит джукъгъа кетгенлей кёлюне не аман сагъыш да келгенлей турады. Фермагъа чыгъаргъа ашыкъса да Хамит юйлерине къайытмай кетелмеди. Алкъын къабакъ эшик салынмагъан арбазына кире, Х а ­ мит юйде сёлешгенлени эшитди. «Эшда, анам ёре болур». Юйге киргенинде Хамит Нинаны анасы Акулинаны да, Залихатны да олтуруб шай иче тургъанларын кёрдю. Саламлашыб, юсюнден къара жекетин да тешмегенлей, къолларын джуууб ала бла тебсиге олтурду. укнасыны бети джарыб, Хамитни стаканына наныкъ вареньеден аслам сала, теджеди. «Анасы бла былай джарашыб, анам Нинаны унамай къалай къояр»,— деб эртдеден къайгъысы Хамитни башына шаркъ деб тюшдю. «Д а Нина уа сени унарыкъмыды да»,— деб дагъыда кеси-кесини къоркъууун этди.

— Биз да сизни юсюгюзден сёлеше тура эдик,— деб къарачайча усда билген Акулина Хамитге къарады.

— Не болсун, Кули на бла мен бир-бирибизни эски этмейбиз. Къуанчыбыз бушууубуз болса да биргеди. Сизге къайгъы этгенден бусагъатда уа тынъы табмайбыз,— деб Залихат джашыны кёзюне джити къарады.

— Д а бизге бош къайгъы этесиз, бизни ишибиз аллынады.

125

Ферманы айтхан болджалыбызгъа битдирликбиз, Нина да бек тынч-эсенди,— деб къошду Хамит бетине къызыл ура.

— Кемисхан бизге джаш ау бермейди, джашын биз ийдиргенча келиб юсюбюзге алыныб турады. Бизден чыкса не Тохдарлага, не Шамиллеге барады,— деди Акулина. Аны айтыб къойгъанын Залихат бир да онъсунмады, Х а ­ митни джюреги къыйналыр, джарсыр деб къоркъду, алай’а Хамит: — Д а аймысына, къоюгъуз, къачан болса да бир тюшюннюк болур,— деб кетерге ёрге къобду.— Анам, джарылгъан хазыр отунунъ бармыды?— деб эшикге чыгъа, баугъа къарады.

— Мени ючюн къайгъылы болма, джашчыкъ. Кереклим да, ауругъаным да джокъду,— деди анасы.

— Хамит, Нинага бир тюйюмчекчигим барды, ала бар, келтиреим,^-деб Акулина юйлерине кетди.

— чБу тиширыу меннъе эгечлик, къарнашлыкъ да этеди,— деб Залихат джашына джюрегин айтды. Дагъыда: «Д ж аш ­ чыкъ, кийимлеринъи аушдурурменъ?» — деди.

— Кийимлерим кирсиздиле, анам, сенден тилерим ауур затны этме, мен джете да кете турурма. Ауругъанынъ болса билдирмей къойма,— деб къолунда акъ тюйюмчеги бла келе тургъан Акулинаны кёрюб, аллына барды. Аны къолундан тюйюмчегин да алыб, Хамит экиси бла да саламлашыб колхозда ат орундан ат тутаргъа кетди. Элде Хамитни аллына тюбеген джаш, къарт да ферманы юсюнден хапар сормай ычхындырмайды. «Бары былай сагъайгъандан сора биз къысха болджалда ишибизни толтуралмай къалсакъ бизге ёмюрде адам ийнанмаз»,— деб кё­ люне келди. Фермада от джарыкъны кёргенлей Хамитни Сагъышлары бёлюндюле. Эки юйню къабыргъалары битгени, бузоу орунну къабыргъаларыны иги огъуна ёсгенлери, эки къанаты болса учарча этдиле. «Халкъ бирден аягъын къакъса джерни люу126

юлдетеди, халкъ бирден солуса джел къобады» деген къытай айтыу эсине тюшдю. Джаш ла, къызла да Хамитни тёгерегин алыб хапар сора, хапар айтдыла. Петро бла Тохдарны бригадалары бюгюн эришиуде теббе-тенъ болуб, бири-бирин хорлаялмай къалгьанларын да айтдыла.

— Ш о былайда электро джарыкъ болса, кече да ишлерик эдик,— деди Сюйюн тамам кёлю бла.

— Тохда, былайы ш ахар болмаса кёрюрсе,— деди Тохдар.

— Тамбла бузоу орунну биягъынлай Хусей бригадасы бла къабыргъаларын къаласын. Ол эки юйню да баш агъачлары джарашдырылсынла. Петро звеносу бла конторну, Тохдар да звеносу бла къызыл уголокну юйюн башласын, мен да Хусейге болушурма. Баш ха айтырыгъыз джокъ эсе, ушхууургъа хазырланыгъыз,— деб Хамит къызла таба барыб, Нинагъа тюйюмчекни берди. Х ар тюбегени сайын Нина Хамитни кёзюне ариудан ариу кёрюнеди. Джюрекден джюрекге джол барды дегенлей Нина да аны алайлыгъын анъылай башлагъанды.

— Анам тюйюмчекни бергенден башха джукъ айтмадымы? Бети аманмы эди?— деб Нина Хамитни кёзюне къарамагъанлай сорду.

— Бир хатасы джокъ эди. Сен къайгъылы болма,— деб анъа джуаб этиб, Хамит къалгъанла бла инъир азыкъгъа олтурду. Танъ джарыгъы сууугъуракъ джанъуру бла келиб, джукълаб тургъан джашланы уятды. Ала бир-бир къобуб юслери«е габрайларын, плащларын къаблай, орунларын джыяр къайгъылы болдула. Алай’а къайры джыйсынла... Джанъур челекден къуйгъанча джаууб башлады. Къызла уяныб бу болумну кёргенлей бир-бирлерине хапар бериб, эки шатрны бошатдыла.

— Мен къоркъгъан ма бу зат эди,— деди Тохдар.

— Эшда, барыбыз да къоркъа болур эдик мындан. Алай’а 12?

къоркъуб адам джаудан къалмайды. Къалай этебиз?— деб Хамит джанъур тюзетген бурма чачын тарай, Юнюсге къа­ рады.

— Мен айтырыкъ, джанъургъа башха да къарамай, табылгъан шиферчик бла эки юйню башларын джабаргъа ке­ рекди. Чардакъларын артда сюрте турурбуз. Аланы башлары джабылса ышыгъыбыз да боллукъду, заманыбыз да бош кетерик тюлдю,— деди Петро.

— Кеббе керти айтады,— дедиле бир къауму да.

— Джанъурну тюбюнде ишлемесек бизни ким сюреди да ызыбыздан? — дедиле бир къаумла.

— Мында джанъур джаумагъан хазна кюн болмайды, сора къачаннъа дери сакъларыкъса?— деди Шамил.— Ол эки юйню башларын джабыб, чардакъларын да сюртерге бол­ лукъду.

— Къалай бла сюртерге боллукъду да? — деб сордула -анъа.

— Топуракъ басар ючюн сууну биз ёзенчикден ташыргъа керекбиз да? Бусагъатда уа бизге бишген аш тюше айланады: топуракъны къазсакъ аны джанъур джибитирикди, юсюне салам атыб, ат бла теблетиб барыргъа керекди. Алай бла шифер джабыла баргъаны бла чардакъны да сюрте барыргъа боллукъду,— деди ол. Аны табха санаб алайда тохдашдыла.

— Келигиз, кюрекле алыгъыз, мен кёргюзеим,— деб ШаМ'ил алларында чыкъды. Джанъур къуя тургъанлай ишлене тургъан мекямлагъа джууукъ джерледе топуракъ къаздыла. Бош топуракъгъа д ж а­ нъур дженъил синъе башлады. Мекям башлагъа шифер урлукъ джашла да миндиле. Бир къауму тюбюнден узата тебреди. Джашланы кийиз бёрклеринден, картусларындан акъгъан джанъур суу шоргъадан къуюлгъанча къуюлады. Алай’а аны да сан этмей, «Суучуну» джырын да джырлай, джашла 128

ишлерин бардырадыла. Къымылдаргъа къыйын болса да кёбюсюню резин плащлары джанъурну иймейдиле. Кюнорта азыкъгъа бир юйню башына шифер уруб бошадыла. Джанъур джибитген отунланы юйню ич мюйюшюнде кючден-бутдан джандырыб, къызла ушхууур баширирге кюрешедиле. Джанъурну бир да тохдар акъылы джокъду. Алай болса да энди башларындан акъмазча ышыкъгъа джыйылгъандыла. Юйню ичинде къанъаладан ташыб олтурушдула. Асыры бек арыгъандан сёлеширлери да келмейди. Алай болса да шай да ичиб, бираз эс джыйгъандан сора ушакъны баш ла­ дыла.

— Мен ючюнчю спутникни кёргенме,— деди Юсуф.

— Д а сен кёрген болурса. Н ау ру з’а «мени энди боллукъ спутникге миндириб джиберлигигизни тилейме. Совет илму ючюн мен джанымы тюкге санамайма» деб Академиягъа къагъыт джазгъанды,— деб Тохдар Н ауруз таба къарады.

— Д а не джуаб келгенди да?— деб ол затдан хапарлары болмагъан къаумла бирден сордула. «Бизде адамдан багъалы зат джокъду. Этилген зат бары да аны джаш ауу узун, иги болур ючюн этиледи. Айгъа б а­ рыб сау-эсен къайтыргъа амал болгъунчу биз адамны джанына къоркъуулу затны эталлыкъ тюлбюз», деб джазгъандыла,— деди Н ауруз кеси.

■ — Андан бери да ол спутник ненча кере айланды джерни тёгерегине! Тейри, энди уа бизни къарыуубузну кёрюрге, билирге сюймеген къралла да билдиле,— деди Ю суф, папиросун къабындыра.

— Тохда, аны ызындан андан да сеир зат чыкъмаса кёрюрсе. Айгъа огъуна джетерча ракета 'ишленмесе ма мен, ма сен,— деди Тохдар, башындан суу бёркюн алыб сыгъа.

— Иги сагъан, аланы ишлегенле бла бир болур эди,— де­ ди Ваня.

— Д а сен да аладанса. Патчахны заманында акъыллы, 9

х . Байрамукова

129

фахмулу -адам болмагъанды дебми тураса, болгъанды, алай’а спутник огъай автомашина да ишлеелмегендиле. Нек бол­ гъанды алай? Правительство халкъгъа къайгъырмай, халкъны да анъа ийнамы болмагъаны ючюн эди. Къралда хар зат байланы, бийленики болгъаны ючюн эди,— деди Хамит къыза.

— Билебиз биз да аллай бирчикни,— деди Хызыр, паггиросун къа'бьшдырыргъа суу сернекни джандыралмай.

— Билгенигизни мен да эскереме, дагъыда айтырым келеди ансы. Совет адамла хар неии да джашаулары иги бо­ лур ючюн этедиле, ол себебден хар нени иеси да кеслери бо­ ла, хар затны деменъили этерге излегенлей турадыла,— деб къошду дагъыда.

— Тюздю. М а кесибизден юлгю алайыкъ. Биз биреуге ишлемейбиз, кесибизге ишлейбиз. Ол себебден кеси разылыгъыбыз бла къолгъа алгъанбыз,— деди Ваня. Джанъур иги огъуна Да шош болду. Ушакъ да тохдады. Алай’а Шамил бир кесекден не зат эсе да эсине тюшюб, эки къолун да бири-бирине уруб харх этди.

— Кеси айтыб кеси кюлген дерек, джукъ да айтмагъанлай кюлесе ансы, — деди Петро, манъылайына джабышыб тургъан чачын Гогольну чачыча эки айыра.

— Кюлюрге хазыр болугъуз, марджа,— деди Зурият. Х ар ким не айтады деб аузуна къараб тургъанлай Шам«л шум болду. Аузуна кирит салгъанча бармакълары бла эки эрнин да къаты къысды.

— Энди джалындырыргъа этеди, джалынмагъыз,— деди Нина, кюлюмсюреб.

— Алай эсе башлайма. Тынъылагъыз. Сюйсегиз кюлюрсюз, сюйсегиз къоярсыз, ол сизни ишигизди. Хапарны иеси джаш былайдады. .Атын’а айтмайма. Кёб джыл озгъанды андан бери. Бир джаш чегетге отуннъа барыб бир къоянчыкъны кёргенинде отунну, башны да унутуб, къоянны тутуб юйге ашыгъыш келгенди. Юйде джерге джибергенлей ол эр130

лай стол тюбюне кириб джерни къазыб тебрегенди. Алай бла ол кесине орун ишлегенди, д ж аш ’а анъа салмагъан тебсиси къалмай асырагъанды. Бир кюн анасы да базаргъа кетиб тургъанлай джаш къайдан эсе да келиб юйню ачханында, бир талай къоян полда чоюннъа ёрлеб, башчыкъларын да ары-ары ий'илтиб тургъанларын кёрюб джашны таб къоркъары да келгенди. Ол кюнден башлаб къоянла аналары бла бирге ун машокланы тешиб, саутну, сабаны джалаб, къысхача айтсакъ, анасын, джашын да ашаргъа джетдиргендиле.

— Иги кёлтюрт, медаль тагъарла сеннъе аны ючюн,— деб Ю суф хыныракъ айтды. Джаш ла ким болгъанын билиб кюлдюле. Шамил дагъыда башлады.

— Кишдик’а къоркъгъандан юйден илгизлик болгъанды. Чыдаб кючлеринден келмегенинде, энди ачыкъ айтайыкъ, Ю суфну анасы, чегет джаныуарладан уллу ханары болгъан бир къартны чакъырыб соргъанды. Къарт къараб кёргенлей: •— Ёлюр тюгюм чыкъгъан къарт болдум, алай’а къазма чычханланы къоянла деб бакъгъанны бюгюн болмаса кёрмедим, деб сеир болгъанды. С ора Ю суфну уучулугъу аны бла бошалыб, чычханланы къырыугъа кёчгенди,— деб Ш а ­ мил хапарын бошады. Бары Юсуфге къараб харх болдула. Ол'а бир уллу аманлыкъ этгенча башын энишге тутду... Бираздан’а кеси да кюлюб башлады. Д жаш ла эшикге чыгъыб къарагъанларында, джанъур тазалагъан джерни, кюн булутладан чыгъыб джарытыб башлагъан эди. Ол бир чыгъа, бир ташая, тёгерекде мутхузлукъну хорлай башлады. Хамит къазылыб тургъан топуракъны кюрек бла чучхуб, анъа джанъур синъенин билгенинде: — Атны тутугъуз да келигиз, топуракъ басайыкъ, инъирге дери юйню ичин сюртюб къояргъа боллукъду,— деди. Къайсы эсе да атны тутаргъа кетди, алай’а Тохдар аякъ9*

П1

ларын тешерге тебрегенин кёрюб, бир къаумла да аныча этдиле.

— Ат бла ол юйню къатында къазылгъан топуракъны басыгъыз, муну биз кесибиз басарбыз. Былайда андан башха ат джокъду сора къарабмы турлукъбуз,— деб Тохдар алларында, къалгъанла да топуракъгъа къошулгъан саламла бутларын сыдыра, аны ызындан басьгмгъа кирдиле. Хусей да бригадасы бла бузоу орунну къабыргъаларын къалай тебреди. Алай болса да ол кюн джанъурну зараны бла, этилирге керекли кёб ишлери этилмей джарсыды. Инъир азыкъ къабхандан сора тамбла этерик ишлерине биягъынлай план салдыла.

— Мени акъылым бла, тамбла бузоу орунну къабыргъа­ ларын къалаб, баш агъачларын сала башларгъа да боллукъду,— деди Хамит къолунда хиббиллени терисин тарта.

— Общежитиелени печлерин’а къачан къалатырыкъбыз? — деди Ю суф.

— Плотникле эшикни, терезени эте турадыла. Печлеге ,бу эки-юч кюнде кирпич келтирирча этгендиле,— деди Хамит. Башлары джабылгъан юйлеге къанъала элтиб, джашла бюгюн орунларын аланы юслерине салдыла.

— Кеси къыйынынъ тийген юй джарты-къурту болса да къалай сеир кёрюнеди!... Ш апа уллу темирни къагъыб эртденбла хар кимни уятханлай, адамла бет, къол джуууб, шай ичерге чёкдюле. Х а ­ мит тёрт джанына не бек къараб кюрешди эсе да, Хызырны кёрмеди. Джатыб тура болурму деб ызына, юйге, кириб къарады, алай болса да анда да табмады. Андан-мындан чыгъармы деб сакълай, азьикъгъа чёкдю. Андан къалгъанла да изледиле. Алай’а Хызыр учду, кюйдю, тас болду. Ол кюн Хы­ зыр хар кимни атасын-анасын тойдурса да киши анъа кет къал да демеген эди.

— Хызырдан хапары болгъан бармысыз? — деб Хамит олтургъанлагъа сорду.

132

Бир уллу аманльжъ этгенча, нёгерлерине тёббеси бла къарай, Мухдар къобду.

— Хызыр меннъе кече юйге кетеик деген эди. Мен урушханымда «Сенсиз да джолну табарма» деб джатхан эди. Мб" ни алайгьа санаб кел дегени джюрегиме кюч тийгенди. Ол сагъатдан сизге айтмагъаным ючюн уллу тереме мен,— деб ол джунчуду.

— Айтсанъ ол санъа тилчи дер дебми къоркъдунъ?— деди Шамил.

— Кетеме деген бла ёлеме дегеннъе мадар джокъду деб эшитгенмисиз? Айтханлыкъгъа Хызыргъа не этерик эдигиз,— деди Хабий.

— Тюздю. Анъысы артха къалгъан адамды ол.

— Д а анъа анъылатыргъа бизни борчубуз болмай кимни борчуду? Комсомолчу болса аны джоругъу бла анъылатыр эдик... Комсомолчу болмагъаннъа не джорукъ табыллыкъды. Быллай айтыула кёб болдула. Алай’а Хамит алкъын ke­ en къаллай оноу этерге да билмей, инъирде ишден сора ком­ сомол комитетни членлери бла оноулашыргъа таукел болду. Эртден азыкъ ашаб ишге д ж араш а башлагъанлай, дуббурну артындан эки машина бла толу бир адамны джырлаб келгенлерин кёрюб, хар ким тургъан джеринде сын болду. Ала орта школну усдазлары бла сохдалары болгъанларын таныдыла. Ферманы иелери аланы алларына чыгъыб, джылы саламлашдыла. Машинадан школну директору Аминат бла бирге, къарачай школда отуз джыл ишлеген, хар ким сюйген Федор Федорович Фисенко, колхозну партбюросуну члени Сюлемен да тюшдюле.

— Салам, джолдашла,— деб Федор Федорович къолун ёрге кёлтюрюб, кесини тюненеги сохдалары бла саламлашды.

— Сиз бизни чакъырмасагъыз да биз болушургъа келе 133

турабыз,— деди ол. С о р а сохдалагъа айланыб: «Дженълени ерге этигиз. Къарачайлыла къонакъны бармагъын сууукъ суугъа тийирмегенлерин биз билебиз. Алай болса да бюгюн ол джорукъну биз бузмай болалмайбыз. Сизни ичигизде да бу фермада ишлеб турлукъла кёб болурла»,— деб Федор Федо­ рович кеси дженълерин ёрге къайырды.— Не зат иш бересиз бизге? — деб узун чал мыйыкъларын бурду.

— Аминат Бекировна! Энди биз бюгюн эришиб ишлерге керекбиз. Къалайды халынъ? К/ъоркъа башлагъанмыса?— деб ышарды. Федор Федорович Аминатны да окъутханды. Аминат школну директору болса да, усдазыны къатында кесин энтда сохдагъа санайды.

— Федор Федорович, иги сохда усдазына ушаргъа керек­ ди,— деб Аминат усдазыны накъырдасына накъырда бла джуаб этди. Хамит Федор Федоровичге, Аминатха, Сюлеменнъе, Юнюсге кеслерини бюгюннъе этген оноуларын айтды.

— Энди сиз ушатханча болсун,— деб кесини усдазына дерсин айтыб, не багъа салады деб къараучусуча къарады.

— Сиз кесигиз конторугъуз бла къызыл уголокну фундаментин бошаб, мамматла бу юйлени сюртселе иги болур,— деди Сюлемен.

— Д а сиз ушатханча болсун,— деб Хамит разылыгъын билдирди. '*— Энди заманны бош ашырмайыкъ, акъырын барсанъ, узакъ бары рса деген айтыу бизде бурундан къалгъан айтыуду. Ол бусагъатха келишмейди,— деб Федор Федорович кюрекни алыб, юй сюртерге топуракъ къазыб тебреди. Аминат бла Хамит хар классха не зат этериклерин белгили этдиле. Бираздан эки юйню къатында да топуракъ басымла хазыр болдула. Бир къаум сохда звенола юйлени къабыргъаларын сюрте башладыла. Бир къауму да келиб Х у ­ сейни звеносуна болушады. Алай бла иш къызыугъа кирди.

134

Федор Федорович къызыл уголокну тюбюн салыргъа, алтынчы классны сохдаларына Ю нус айтханча джерни къаздырыб башлады. Къаздырыб бошагъандан сора кеси юй тюб салдырыб тебреди. Джылыны уллайгъанын да уну-туб, ол къолларын ишде дженъил-дженъил къымылдатады, ишлей тургъанлай сохдалагъа тюрлю-тюрлю хапарла айтады.

— Отуз джыл мындан алгъа мен Хурзукга джанъы б а р ­ гъан заманда сабийлерин школгъа джибермеген юйле аз тюл эдиле. Ала бир джаны бла къаранъылыкъдан, бир джаны бла кулакланы сёздерине алданмакълыкъдан эте эдиле. Биз да юн-юйге кириб, окъуу, джарыкълыкъ ашхы болгъанын, окъумагьанны сокъур болгъанын халкъгъа синъдире эдик. Энди уа кёресе, окъуй, дж аза билмеген не къарт, не джаш джокъду. Къуру бизни элде орта и1колда беш джюзден артыкъ сохда окъуйду. Быйыл бизни школларыбызда минънъе джууукъ къарачай усдаз окъутады,— деб, ол хапарын тохдатмагъанлай, ишлейди. Иш дженъил аякълы болду. Эки юй да бузча сыйдам сюртюледиле, бузоу орунну къабыргъалары битиб, плотникле бла бир къауум абадан сохда баш агъачларын саладыла. Къызыл уголок бла контораны тюблерин бир къауумла сала барадыла, аланы ызындан да къабыргъаларын къалайдыла. Къызланы юйлери бла джашланы юйлерини полларын урадыла. Юнюсча, къарт Джаммолат да «тейри алмазлыкъла» дей, кишиге ышанмай, этилген ишни барын да кёзю бла кё­ рюб, къолу бла тутар ючюн, отуз джыл болгъан адамча тири айланады. Сюлемен керекли затланы дженъил табдырыргъа элге машиналаны ашырады, ашарыкъ-ичерик джетишимли болурча баджарады, Аминат сохдалагъа башчылыкъ эте­ ди, бригадала, звенола джырны къутуртуб ишлейдиле. Кюнорта заманнъа комсомолну райкомуну секретари Д а ­ ут машина бла келди. Саламлашхандан сора Хамит бла С ю ­ лемен къатыш мекямлагъа къарай джайылды.

Федор Федорович «ой анам, ой анам» деген тауш чыкъ135

гъан таба башын кёлтюрюб къарагьанында кесини сохдасы Мурат къолун кёкюрегине къысыб джыйырылыб тургъанын эследи.

— Не болгъанды, Мурат? — деб ол къатына баргъанында, къолуна таш тийиб, къаны бара тургъанын кёрдю. Байларгъа Федор Федорович кесини хурджунундан къолджаулугъун чыгъарды. Алай’а анъа топуракъ джагъылыб тур­ гъанын кёрюб, ызына дженъил салды. С ора кесинден сызла баргъан, акъ тыш кёлегин эрлей ёрге этиб, аны тюбюнден чыммакъ ариу ич кёлегин чыгъарыб, андан джыртыб Муратны къолун байлады. Федор Федорович Муратха: — Энди къолунъу джукъгъа тийирме,— деди. Алай болгъанлыкъгъа ишни сюйген джашчыкь джанъыдан ишлеб башлады.

— Аминат Бекировна! Биз окъугъан заманда сохда бригадала болсала, биз да ма бу сабийлеча гитчеликден ишге усда боллукъ эдик,— деб Тохдар сабийлени кёрпоздю.

— Сизни ишге былача усда этелмеген эсек да, ишни сюерча юретир ючюн къарыуубузну аямагъанбыз. Бюгюн’а сизни бла махданыргъа боллукъбуз,— деди Аминат темир къалакъчыкъ бла къабыргъагъа топуракъ ура.

— Д а биз да сизни башыгъызны энишге тутдурургъа излерик тюлбюз,— деб Тохдар да джуаб берди. Федор Федорович сохдалагъа юрете, юй тюб салыб барады. Усдазла барысы да аныча ишлейдиле. Кюнорта азыкъ ашаб бошагъандан сора Даут джыйылгъанлагъа сёлешди: — Джолдашла, къралда бара тургъан уллу ишлени алыб айтсакъ, сиз ишлеген ферма кесек затчыкъ болгъанын, менден ариу билесиз. Алай’а, ферма болсун, не болсун, ишни сизнича башламакълыкъны магъанасы уллуду,— деди. Аны бла бирча, райисполком шифер берирге оноулашханын айт­ ды. Бу хапар фермачыланы уллу къуандырды.

136

Х ар ким ишни къызыуунда тургьанлай бир машина кел­ ди. Андан тёрт адам чыкъды. Хабий, Нина, Зурият къараб аланы кёргенлей, топуракъ джугъу къолларын да алларына тутуб: — Абидат келеди, Абидат келеди,— деб чабдыла. Къалгъан къызладан да бир талайы юрюлдю.

— Абидат, нек келесе, окъургъа быйыл да бармаймы къаласа? — дедиле.

— Сизни къоюб окъургъа бараллыкъ тюлме,— деди Аби­ дат.— Сиз бери чыгъыб, мен анда къалгъанлы неллей бир сагъыш этгенме. Барсам да сизни бла барлыкъма. Къалсам да сизни бла къаллыкъма. Бу мени бла келгенле область газетледен келгендиле. Ала ферманы, сизни ишлегенигизни юсюнден джазгъан этерикдиле. Кёремисиз, сурат алыучулары келгенди. Аланы келгенлерин кёргенимде машиналарына миниб, элден артымы айырыб келе турама,— деб Абидат дженълерин ёрге чюйюре башлады. Бу кёзюуде Шамил акъсакъал теке бёркню да кийиб, джанъы келген адамланы алларын тыйгъанды. Суратчы да эрлей фотоаппаратын чыгъарыб текени суратха тюшюрдю. Алай’а акъсакъал, аны бла къалмай, келгенлени чамы, накъырдасы бла джунчута башлады: Ой, теке бёрк, теке бёрк, Къашха эчкини мюйюзю, Ой, теке бёрк, теке бёрк, Эшек джерни кийизи! * * *

Оздурма къанатлыны Артыкъ къанат къакъдырмай, Сыйынъы кёрмегенни Сыбыртхынъ бла чакъдырмай,— деб Шамил кендир сыбыртхысын хауагъа-хауагъа уруб чакъдырды. Орус журналист бу затны магьанасын анъылаялмай, къарачай 137

ж у рн ал и ст е сорду. Алибекни къатанъы бетинде ышарыу ойнай, нёгерине «Теке бёрк», «Акъсакъал» оюн Къарачайны эртдеден къалгъан оюнларыны бири болгъанын анъылата, галифе кёнчегини хурджунундан алыб, «текеге» ачха узатды. Нёгери да алай этди. Ачханы бергенлеринде, ишлеринден ай- ; ырмагьанлай алагьа кёз джетдире тургъан адамлагъа къонакъланы бергенлерин кёргюзе, ол ёрге-ёрге чынъай кетди. Мурат плотникле бла бирге юйлени терезелерине рамала ишлейди. Сохда нёгери Хасан бла бирге рамаланы агъачла- 1 рын сюрмелеб-сюрмелеб плотниклеге бередиле. Таш эзген къолу кёзюу-кёзюую бла ча'нчса да Мурат Хасаннъа кесин \ оздурмазгъа кюреше, сюрмени дженъил ойнатады. Сюрмени аллына элтген сайын не ючюн эсе да тилин бир джанына ! чыгъарады, ызына элтгени сайын кёзю Хасанны къолларына джетмей къалмайды. Аны тохдамайын ишлегенин кёрсе, ке­ син акъырын къымылдагъаннъа санаб, дагъыда бекден бек ашыгьады. Агъачны тукъуш-мукъушун ариулаб, плотникге бергени сайын «не айтырыкъды экен» дегенча кёзюне къарайды. Алай’а плотник джукъ да айтмагъанлай алыб, арыбери бура, кеси этерикни этиб башлайды. М урат рамалагъа хазырлагъан агъачларын санай да бир келди, алай’а артдан эригиб, санагъанын тохдатды. «Хасан да санай болмаз эсе уа»,— деб ол кеси-кесине кёл этди. Къол усдалыкъгьа окъутхан усдаз, Рам азан, быланы къатларына келиб, сюрмени къалай тутханларына, къалай сюрмелегенлерине кёз джетдиреди, терс джерлерин кёргюзеди. Муратны къатындагъы плотник карандашны къулакъ артына салыб, гетен хотасыны бауларын бегирек къыса, бютеу ишлегенлени кёзлери бла аулай, нёгерлерине керти да джюрегин айтды.

— Биллахий да таллахий, быллай ишлени биз таурухда да эшитмегенбиз. Къараб къарагъынчы былайыны бет алгъанын кёремисе? Бу ишлегенледе бир джанъызы эриниб 138

къымылдамайды. Оллахий да таллахий, ушакъ этеме де да бирини къатына онъ джанынъы айландыр да бир барчы. «Артда ушакъ этсек таб болурму» деб ариу айтыб ашырлыкъдыла сени,— деб дагъыда ишин къолгъа алды.

— Сен да аланы ичлеринде болуб,— деди нёгери анъа ышара. Сюлемен, Хамит, Даут юйню къабыргъасын ишлей тургъанлай журналистле алагъа бардыла.

— Къалайды, джолдашла, чот? Барына да айландыгъыз-мы?— деб Сюлемен .къабыргъаны башындан энишге къа­ раб сорду.

— Айландьжъ,— дедиле ала бир ауздан.

— Газетге джазаргъЯ джукъ табамысыз? — деди Даут ташны Сюлеменнъе узатхандан сора.

— Биз былайда газетге джазылмазча ишлеген табмайбыз,— деб экиси да тиллешгенча пиджакларын тешиб, ишге кире башладыла.

— Боялмай къалырмы эдигиз, сиз джолоучу боллукъсуз,— деди алагъа Хамит.

— Джолдаш, сизни ишде чемерлигигиз,, джарыкълыгъыгъыз адамны кесине мукъладис темирча тартыб къояды. Бизни да бир боюн терибиз чьикъгъанлыкгъа не боллукъду,— деб Алибек терен кёзлерини гинджилери бла кюле, акъ кёлегини дженълерим ёрге чюйюре, тюклю синъир билеклерин ачыб, Сюлеменнъе таш узата башлады. Хусейни бригадасы табадан «Минъи-Тауну» джыры кёлтюрюлгенден кёлтюрюле, барына джетди. Бир джанъыз адам къалмай, таб къартла да ичлеринде болуб, орайдасына къошулдула: Юсюнъде барды акъ тонунъ, Сен джай да, къышда киесе, Кюн бузулургъа тебресе — Боран этерге сюесе.

139

Тау ичледе ашхам эртде тюшеди. Ашхам болгъунчу бир джанъыз адам азыкъгъа тохдагъандан ёзге белин тюзетмей ишледи. Андан сора хар ким къара суулагъа барыб, беткъол джуа тебредиле. Сохдала усдазлары бла машиналагъа миниб кете башлагъанларында, кёкден джулдузла аз-аз чыгъа, кёз къыса баш ­ ладыла. Сохдаланы ызларындан мычымай Сюлемен, Даут да журналистле къатыш кетдиле. Мында къалгъанла ала къарамдан аууб кетгинчи ызларындан «ъол булгъаб турдула. Машина кёзден ташайгъандан сора да, сохдаланы джыр­ лагъан таушлары чыкъгъанлай бир кесек заман кетди. Джаш ла къызла да ишлеген мекямларына къараб, ала­ ны дженъил битиб баргъанларына къуандыла.

— Ара ишге къыйынынъ киргени къалай насыбды,— деди Тохдар барысыны да кёлюн айта. Инъир ушхууур ашагъандан сора Хамит комсомол комитетни членлерин джыйыб, Хызырны юсюнден сёлешди. Ала Хызырны джолгъа салыр мадарны юсюнден айтдыла. С ора чыгъыб къалгъанла бла эшикде олтурдула.. Кёксюл джюнден басылгъан кюйюзню юсюне гокгала тигилгенча, джулдузла кёкге къотарылгъандыла.

— М а ол алда джарыкъ джулдуз кимникиди экен?— деб Сюйюн бармагъы бла бир джулдузну кёргюздю.

— Ол сеники огъуна болур, не уа ол тюл эсе да, анъа ушаш бир джарыкъ джулдузунъ болгъанына сёз джокъду,— деди Зурият.

— Сюйюнню джулдузу тамам сеннъе ушай болур дейме,— деди Петро Зуриятха, Сюйюнню къабыргъасындан чынасы бла тюрте. Сёзге уода Зурият: 140

— Аны уа, Петро, огъур кюнде айтха эдинъ,— дегенлей бары да кюлдюле. Бу кёзюуде Хамитни кёзю Абидатны къолтугъундан кириб, инбашына башын салыб, джулдузлагъа къараб тургъан Нинагъа джетди. Аны акъсылдым, сыйдам чачы айны джарыгъы бла бютюн да сыйдам кёрюнеди. Ала кёзлеринде джулдузланы тюрсюнлери накъут ташлача джылтырайдыла. Акъ кофтасыны юсюнде имбашларына атылгъан къара жекетини къаралыгъында ариу акъ бети мамукъча агъарады. Хамит Нинаны биринчи кёргенча, кишиге эслетмезге кюреше, анъа талайны къарады. Он джылны бирге окъусала да ол Нинаны бюгюнча кёрмегенди. Туура былай ариу болгъанын да эскералмагъанды...

— Мени джулдузум ма ол джулдуз болтъа эди,— деб Н и ­ на къолу бла бир джулдузну кёргюздю. «Джердеги джулдузладан сайламай кёкден неге сайлайды»,— дегенча Хамитге ачыууракъ болду. Кёб заманны кёкден кёзюн алмай тургъан Хусей: — Тохдагъыз, ары къарагъыз, ол не затды?— деб хар кимни ёрге къаратды. Хусейни бармагъыны туурасы бла къарагъанла, кюн батхан джанындан кюн чыкъгъан джанына учуб баргъан бир затны кёрдюле. Ол джулдузгъа ушамайды. Джулдузладан абадан джылтырайды. Кёб заманны адамла ёрге-ёрге къобуб анъа къараб туруб, кёз туураларындан ташайтдыла. С ора эскериб бир къаууму: — Джолдашла, ол спутникди, спутник,— деб къычырдыла.

— Барыбызны джулдузубуз да олду, тейри,— деб Хамит Нинагъа кёзю джете, айтды.

— Тюз айтаса, барыбызны джулдузубуз да олду,— деди­ ле къалгъанла да.

141

ОНУНЧУ

БАШЫ

Бекмырзаны кюйюзю Каспий тенъиз асыры шошдан алайда суу барды деб айталлыкъ тюлсе. Кюн аман кюнледе аны толкъунларыны мийикликлери кемелени башларына джетеди деб бюгюн кёлюнъе бир да келлик тюлдю. Кемеле эки джанларына акъ баразал а айырыб, кими Красноводск джанына, кими андан бери Бакугъа джюрюйдюле. Тенъизни учу, къыйыры кёрюнмейди. Бакугъа колхозну иши ючюн келген Далхатны кёзю, чаре басыб тургъан узакъгъа джетди. «Красноводск, эшда, ол джаны табада болур»,— деб кёлюне келди. Къарачай тиширыу, медсестра Шахидат къазауатны ам къыйын джылларында талай джаралыны Къарачайдан келтириб, тенъиз бла Красноводскге ётдюрген хапары эсине тюшдю. Бу хапарны Далхатха ол джаралыланы ичинде болгъан кесини атасы къуру да айтады. Далхат тенъизни джагъасы бульвар бла «Интурист» го­ стиница таба айланды. Анда, мийикде, шахарны бу къыйырыны эм тёббесинде, кёкге башы тирелиб тургъанча, С ер­ гей Миронович Кировну ташдан этилген аламат эскертмесин кёрдю. Ол бютеу Бакутъа къарабды. «Интуристден» чемоданчыгъын алыб кетерге вокзал таба айланды. Поезд тебрегинчи алкъын заман кёбдю. Гостиницадан бираз баргъанлай, сол къолуна айланыб, музейге бурулду. Индия халкъны художниклери салгъан суратланы анда ол кюн выставкасы бар зди. Эки этажлы уллу юйню залларыны барына да айланыб, Далхат бир джанъыз сурат къоймай къарады. «Халкъ башына эркинлик табса, фахмусу дженъил ачыла кёреме»,— дей, музейден ёрге барыб бир кьынъыр-мы142

,

нъыр асфальт джолчукъла бла ол «Къызланы къаласына» джетди. Бу къала онекинчи ёмюрде ишленнъенди. «Мийиклиги экиджюз метрге джете. болур»,— деди Далхат. Тюбюнде бир джанъыз эшиги болмаса бир джеринде бир терезеси джокъду. «Кызланы къаласы» деб не ючюн аталгъаньга билирча болалмай, Далхат алайдан да ёрге таянды. Тёгереги , мийик кирпич буруу болгъан къалагъа кирди. Бу къачан эсе да бир заманда шахны (унутмай эсе Аббас шахны) къаласы болгъанды. Бу къабыргъаланы ташаларында ол, азербайджан халкъгъа эталгъан аманлыгъын этиб, кечесин-кюнюн учала бла ашырыб, алтын мюйюзледен чагъыр тартыб тургъанды. Ол огъай, крепостха кирген къабакъ эшикни башында да аты алтын араб харифле бла джазылыбды. Далхат вокзалгъа джаяу барыргъа сюйюб, тюрлю-тюрлю джерлеге айлана, ара универмагга кирди. Универмагны этажларына, бёлмелерине иги кесекни айланыб, «эки кёзню бири болмаса, мында болмагъа'н джокъду» дей, кетерге тебреди. Къызчыгъына Бакудан саугъа элтир ючюн чемоданчыгъына оюнчакъла алыб салды. Атасы бла анасына да би­ рер кийимлик алды. Супиятха уа не саугъа алайым деб, юй бийчеси эсине тюшдю. Косметика бёлюмде къараб, бир сюрпризни алды. Бачхычла бла магазинни тюб этажына тюшюб баргъанлай, къолунда эки уллу чемоданын кючден кёлтюрюб эшикден чыгъыб баргъан биреуню кёрдю. Джанъылмады эсе ол Бекмырзады. Далхат тирирек атлаб, аны ызынд^н джетди. Ол керти да Бекмырза болуб чыкъды.

— Бекмырза, не этесе, къайдан чыкъдынъ?— деб Далхат алай айтханлай, алайсыз да джюгюню аурлугъу джунчутуб баргъан Бекмырзаны бутлары къыйылыб, тюз орамны арасына чемоданларын ийди.

— Хы, хо... мен... мында бир азербайджан шохум къонакъгъа чакъыргъанды да, андан къайыта, шахаргъа къарай айланама,— деб, тюлкю кёзлерин ары-бери сюзе, амал143.

сыз болду. Ичинден’а «Къабханнъа тюшюбмю къалдым» деб кесине мадар излей башлады.

— Д а, сени ол къонакъгъа чакъырыб туруучусун мен талай кере эшитген эдим, алай’а ийнанмай тура эдим ансы. Керти да аламат къонакъбай кёреме ол’а, тейри, былай джюклеб ашыргъан. Тбилисиде, М осквада къонакъб'айларынъ да аллайла болурла дейме — деб, Далхат вокзал таба кетди. Поездге билет алыб тургъан Бекмырза къалай этерге бил­ мей, тюз орамны арасында чемоданлары бла къалды. Далхат юйюне келген кюнню эртденбласында бек эртде, ол орундан къобхунчу, юй бийчеси Супият кючден кёлтюре бир кюйюзню алыб кирди.

— Муну алгъан эсенъ сора бюгечели джукъ нек айтмай тураса, Далхат,— деди ол кюйюзню ачыб, оюуларына къарай.

— Не зат, не, мен билмейме, нени айтаса, Супият?— деб Далхат орундукъдан ийилиб кюйюзте къарады.

— Далхатныкъыды деб Бекмырза машокга салыб келди бусагъатда.

— Кертими айтаса? — деб Далхат секириб къобуб, аякъларын орундукъ аллында айю териге бошлады.

— Игитда керти айтама.

— Астоприлла, бу ишге къара ха. Бу бетсизликге адам не айтсын. Мен кюйюзню сени бла оноулашмаймы аллыкъ эдим.

— Бекмырзаны Бакуда кёрген эдим,— деб Далхат кёргенича хапар айтды.

— Энди билдим не ючюн этгенин. Сени аузунъу аны бла джабаргъа кюрешгенлигиди. Ол саудюгерчиликни уллу бардырады. Мындан алда къатапа эшик джабыула келтириб сатханды дей эдиле. Далхат кийинди. Бет-къол да джуугъунчу барыб, кичи къарнашчыгъын аргъы юйден алыб келди.

— М а бу кюйюзню алыб бар да Бекмырзагъа бер. Дал144

хат ёмюрюнде сатылмагъанды, сатыллыкъ да тюлдю де. Тамам мен айтханча айт,— деб кюйюзню бериб ашырды.

— Джоюлгъан адамла энтда бир-бирде тюбей кёреме. Аны къызы бла джашы къалай сеир затладыла. Ол аланы да бетлерин джояды,— деди Далхат юй тюбюнде ёрге, энишге бара. Дагъыда къошду: — Къарчаны юсюнден да ол джазмагъан бир джер джокъду. «Къарча Далхатха, Сеитге улху бериб, къойлагъа алай киргенди. Бекмырзаны иги ишлегенине башха къойчула зарланыб, орнундан къысдатхынчы къоймагъандыла»,— деб ол джазмагъан къалмагъанды. Эл’а кимни къалай болгъанын биледи.

-V- Бизде, сегизинчи классда, окъуй тургъан джашчыгъын школдан тыйыб, къошха джибериб, ол кеси айланыб тур­ гъанды. Аны билмеген джокъду. Ленинградда джашы бла мында къызы уа «Сен ол ишни къоймасанъ биз юйге барлыкъ тюлбюз» деб да тохдагъандыла,— деди Супият узун эшмелерин чачыб джанъыдан тарай. .— Бу ишде кесибиз терсбиз, эшите тургъанлай къайгъысын этиб тохдатмагъанбыз,— деди Далхат, Супиятны къызылы бла агъы тёгюлген чырайлы бетине джитирек къарай.

— Бекмырзаны юйюнде неси да барды, асыры малкёзден харакетден тоймайды ансы.

— Юреннъен ауруу къоймайды,— деди Супият чачын эше. Далхат чыгъыб, бет-къол джуууб келди. Беш джыл бол­ гъан къызчыгъы къолан, сибирь «ишдигин бир «ъолуна, атасы келтирген гинджисин да бир къолуна алыб, къарт анасындан бери келди. Ол киргенлей Далхатны ачыуу кетиб джарыды. Кишдиги, гинджиси бла да къызчыкъны кёкгекекге атыб ойнатды. Ол къыл-къыл деб асыры бек кюлгенден кесин тыялмай, кишдиги бла биргелей атасыны бойнундан къаты къысды.

10 х . Байрамукова

145

Аш юйде ушхууур аш аб келгенден сора Далхат йартюх сабанлагъа барырын айтды. Супият да школда ишине тебреди.

— Элде джаш тёлю колхозгъа джарьжълыкъ юй ишлер­ ге оноулашханларын билемисе? — деб Далхат къуанчын Супиятха да айтды.

— Д а сохдала алагъа болушургъа борчланнъанларын билемисе сен’а ? — деб Супият эрине къараб ышарды. Аны акъ шарфын ёргерек кёлтюрюб тургъан бурмаракъ чачы бла узун ки^пикл'и къара кёзлерини ариулукъларына бир адам тенъ болмаз дегенча Далхат алай къарайды. Супият китабларын къолтугъуна алыб, акъ чесуча пыльнигин кийгенинден сора нени эсе да сакълагъанча бир кесек туракълады. Далхат анъа джууукъ барыб, эки къолу бла да Супиятны башьгн «еоине джууукълашдырды.

— Мен сени кюнден-кюннъе бекден бек сюйюб баргъа•нымы билемисе, Супият?

— Мен’а таймаздан къатынъда турсам да сенден тансыкъ алалмагъанымы билемисе? — деди Супият да бош къо­ лу бла Далхатны джассы .къашларын сылай.

— Къалайда да сен мени бласа, Супият.

— Аны биле мен да бютеу сюймеклигими сеннъе аны ючюн береме,— деди Супият.

— Биз бош сёлеше турабыз, джюрек джюрекге сёзсюз да билдиреди,— дей Супиятны ба этиб, Далхат ишине кетди. Экиси эки джолну бара, ташайыб кетгинчи талай кере бурулуб бир-бирине къарадыла. Далхат конторгъа джетер джетмез колхозну кассири къарт Андрей портфелин ачхада'н толтуруб, аны аллына чыкъды.

— Колхозчуланы айлыкъ джалларын чачаргъа барам а, председатель джолдаш, тюнене чачыб бошаялмагъанма да, бюгюн да звенолагъа, фермалагъа, бригадалагъа айланыб 146

чачмасам боллу-къ тюлдю. Энди ат джерлерге барам а,— де­ ди ол.

— Тюнене чачыб бошаргъа керек эди, кассир джолдаш, хар ким хакъын заманында табса тыйыншлыды,— дей Д ал ­ хат атлаушладан ёрледи. Ол кабинетин ачар-ачмаз комму­ нист Н аш хо келди. Аны атасы черкес, анасы къарачайды. Ке­ син да кёб болмай, биченчи къошха бригадир этгендиле. Н аш хо Далхатны ызындан кириб: — Биченчилени хар нелерин да къурашдырыргъа керекбиз. Машинала бла чалынныкъча болмай, къол бла чалынныкъ джерлеге адамланы синъирлери, джигерлери керекдиле...

— Энди уа? — деб сорду Далхат.

— Бир къаум .къарт «елиб, биз бичен ишлерге разылыгъыбызны билдирирге келгенбиз дегендиле да, мен.не айтыргъа да билмей, сени келиринъи сакълаб турама,— деди Нашхо.

— Нек? — деб сорду дагъыда Далхат ышара.

— Д а къартлагъа ишлетирге боллукъмуду?

— Д а кеслери ишлейбиз деб келгенлеге нек болмайды? Табу да эт ишинъе болуша эселе,— деди Далхат Нашхону имбашындан къагъа.— Ишлей юреннъен хурметли къартла джашаугъа къатышмай тургъанларын кеслерине айыбха санайдыла. Акъыллы къартларыбыз барды бизни, Наш хо, ала­ ны сыйларын кёлтюрюрге керекди. Джараш ды р да ишлесинле, алай’а хар неден да аланы керексиз эт, аяулу ишлет,— деди председатель Нашхогъа. Н аш хо чыкъгъанлай, эшик аллында машина тохдагъан тауш келди. Бир кесекден партияны райкомуну секретары Казим ышара-ышара Далхатха кириб, къолун тутду.

— Тынч-эсенмисиз, джолдашла. Сеит’а къайдады?— деди Казим, столну ал джанында шиндикге олтура.

— Тынч-эсен, кесигиз тынч болугъуз. Сеит мал дохдур 10*

147

бла бирге Бийчесыннъа кетгенди. Анда малчыланы болумларына къараргъа.

•— Д а сют саууу бла сиз иги огъуна алгъа чыгъа башлагъансыз. Биченнъе хазырланыу къалайды? — деди Казим. Далхат столну ящигинден бир къагъытланы кёзюу-кёзюу чыгъарыб, колхозда бюгюннъе болум къалай болгъанын айт­ ды. Казим бир къаум къагъытны кеси къолуна алыб да окъуду. Алагъа къараб бошагъандан оора: — Мен сабанларыгъызгъа къараб, болумну кёрюрге келгенме. Заманынъ болса, бирге айланыр эдик,— деди Казим.

— Мен да ары тебреген эдим, къалай иги болду, бирге барайыкъ,— деди Далхат. Казим ёрге турду. Ол узун сюекли, токъ адамды. Аны тамам элчи, огъурлу бети кёргенни анъа дженъил илешдиреди. Х ар айтхан сёзюню кертилигине ийнандырады. Далхат столну джыйыб, кабинетни этгинчи Казим къагъытчы-машинистка олтургъан джер бла коридоргъа чыкъды. Аны къатына джууукълашханында Казим къабыргъа газетге къараб, кеси аллына кюле тургъанын эшитди. Аны магъанасын сезиб, Далхат да анъа къошулду.

— Ай сау болсунла, къалай иги газет чыгъарадыла. Ичгичилени ма былай къагъаргъа керекди,— деди Казим газетден кёзюн алмай. Газетни тюз ортасында ичгичи Маджитни сураты усда салыннъанды. Аны башында «Ленинни байрагъы» газетден алыннъан «Тынъкайтыучусундан тынъкайыучу» деген сёзле джазылыбдыла. Къабыргъаны чынъ башында уа къызыл къумачдан уллу харифле бла лозунг джазылыбды: «Д жан башына эт, джау, сют чыгъарыуда бу джууукъ джыллада Американы джетиб озарбы з»,— деб Казим аны да тышындан окъуду..

— Джазгъаныгъызны бош джазмагъансыз,— деди Казим машинагъа. Далхатны аллында б ара,— ийнек саууучулары148

гъызда алты айгъа хар ийнёкден Юч минь, юч минь бла джарым литр сют алгъан кёб адамыгъыз барды. Аланы сынамларын башхалагъа да джаяргъа керекди,— деди Казим машинагъа олтура. Бираз баргъандан сора ызына, Далхатха, айланыб: — Д ж аш тёлю фермагъыз бютеу областда айтылады, тейри. Сен мында джокъ' эдинъ, ол бир кюн мен алагъа чьикъгъа'н эдим. Ферманы ала уллу джюрек талпыулары бла ишлейдиле.

— Ала ферманы ишлеб бошасала, коммунист урунууну фермасы деген атны алыр ючюн кюреширикбиз дейдиле,— деб Далхат Казимге джуаб этди.— Былайда нартюх звено ишлейди, тюшермедик,— деб къошду. Ш офер машинаны тохдатды. Муслиматны звеносуна бардыла.

— Иш къолай болсун, джолдашла,— деб экиси да бирден ишлегенле бла саламлашдыла.

— Сау болугъуз, иш’а былай болду,— деб тиширыула б а ­ ры да чагаларын джерге-джерге атдыла. Казим хурджунундан чыгъарыб, адетлери ючюн ачха узатды.

— Адетни этгенитиз ючюн сау болугъуз,— деб ачханы Муслимат алды.

— Сиз да адетни атмагъаныгъыз ючюн сау болугъуз,— дей Казим нартюх бачханы нартюхлерин къолу бла ары-бери эте, биразны ичи бла барды. Суу бетли костюмуна нартюхледен джагъылгъан букъуну ариулай, Казим: — Неллай бир мюрзеу джыяргъа сёз бергенсиз? — деб сорду.

— 50 гектарыбыз барды да, хар бир гектардан 80-шер центнер мюрзеу нартюх алыргъа муратыбыз барды,— деди Муслимат, Казим бла Далхатха къарай.

— Д а сёзюгюзге толу болургъа кюрешигиз. Кереклигиз 149

бармыды? Далхатны сизге болушууу къалайды? — деди К а­ зим.

— Керекли затыбызны тартынмай айтырыкъбыз, секре­ тарь джолдаш,— деди тиширыуланы бири. Казим къырдышчыкъны юсюнде тиширыуланы кийимлери бла бирге нартюхге къарауну джорукълары джазылгъан китабчыкъны кёрдю. Аллына атлаб, къолуна алды.

— Муну бла хайырланамысыз?

— Аны уа ма Нюрсият бош заманыбызда окъуб, хапар айтханлай турады. Анда айтылгъанны этелсек деб кюрешебиз,— деди Муслимат. Бу кёзюуде нартюхлени аралары бла колхозну кассири Андрей кёрюндю. Казим бурулуб къарагъанында: — Кассирибиз джал чача келеди,— деди анъа Далхат. Казим бла Далхат тиширыула бла саламлашыб, сабандан чыкъдыла. Машина болгъан джерден дагъыда ызларына къарай талай сюелдйле. Нартюхню къарауз джашил чапракъларыны аралары бла тюз ёрге чыкъгъан таягъыны тёббееинде акъсылыракъ бутакъчьикъла «ёрюнедиле,— нартюхле баш къуса башлагъандыла. Чага этген тиширыуланы башларын дж аба кетгендиле. Джайгъы джелчик къакъгъаны сай­ ын ала аз-аз шыбырдайдыла. Казим бла Далхат аладан сохда бригаданы культстанына бардыла. Анда шапала болмаса киши табмадыла. Узун багъанада къызыл байракъ сохдаланы алкъын кюнорта азыкъгъа чакъырмай, кюннъе рахат тынъылайды. Ш апала гардош джона тургъа'нлай, къонакъла бла салам ­ лашыб, джоннъан гардошларын джуууб туурай башлады­ ла. Казим бла Далхат да культстанны болгъанына айландыла. Бир юйде столну юсюнде тюрлю-тюрлю оюнла? газетле, журналла кёрдюле. Къабыргъада сохданы къолу бла д ж а­ зылгъан къагъытда бригада кесине алгъан борчла джазылыбдыла. «Мюрзеуге джараулу нартюхню хар' гектарындан 80-шер центнер, силосха джараулу нартюхню хар гектарын150

дан 700-шер центнер, гардошну гектарындан 200-шер цент­ нер» деб окъуду Казим. Алайдан джатхэн, ашагъан юйлерине кирдиле. Темир орундукъчукълада орунлары джашланы, къызланы юйлеринде да ариу бирча джыйылыбдыла. Ашагъан юйлеринде саутла кирсизден джылтырайдыла. Биягъы Казим сохдаланы хар кюнде не этериклери джазылгъан джорукъну окъуду. у — Бу джорукъ амалсыз толамыды экен? — деди Далхат­ ха Казим.

— Толады, талай джолда сынагъанбыз аны.

— Сеткаларын джанъыртыргъа керекди, Далхат,— деди Казим футбол площадкада джылтыргъанлары болгъан сетканы къолу бла соза.— Окъуу джылны уа бу классла къалай бошагъандыла? — деди дагъыда.

— Иги бошагъандыла. Бу бригадала къурала башлагъанлы сохдала джашаугъа да башха кёз бла къарай тебрегенлери хакъды. Адамны адам этген урунууду деб керти айтадыла,— деди Далхат. Къайтыб дагъыда шапа къызлагъа бардыла.

— Къонакъланы энди сыйларгъа боллукъбуз. Ушхууурубуз битди,— деб бир шапа, 8-ч« классны сохдасы, къолларын аллында хотасына сюрте ышарды. Бир нёгери байракъны тюшюрдю.

— Не бла сыйларыкъсыз?— деб Казим отдан тюшген чоюннъа ийилиб къарады. Бирини башына къалкъыб тургъан семиз этлери кёрюндюле, биринде да тюй басда тютюнлейди. Эки уллу шайнек бла шайлары къайнайды.

— Кесибизни ётмек этиучю юйюбюз болмагъаны къыйынды,— деди Далхат.

— Д а ишлерге керекди, къарыуугъуз анъа да джетерикди,— деди Казим.

— Ишлеригибизте уа не сёз барды.

151

Бираздан сохдаланы кеслери кёрюннъюнчю джырла­ гъан таушлары эшитилди. Андан сора башлары кёрюндюле. Энди нартюх бачханы ташасында'н кеслери да чыкъдыла. Бир да къалмай башларында акъ хота джаулукълары агъара, чагаларын да боюнларына атыб чынъ алларында къызла келедиле. Аланы ызларындан акъ жийиз бёрклери бетлерине кёлекге эте, акъ кёлеклери бла джашла. Ала бла тургъан усдазлары да бир джанларында джырлай келедиле. Казим бла Далхатны саламлашханларына бары бир ауздан джуаб этдиле. Къолларын тутдула. Андан сора къатларында суучукъгъа барыб бет, къол джуууб, столлагъа джарашдыла. Эки шапа къызгъа да бир къауумла болуша, ушхууур салдыла. Къонакъланы сохдаланы бригадири бла бир столчукъгъа олтуртдула. Усдаз да ала бла ашай, бригададан хапар башлады.

— Бригадакы къурагъан ма бу джашды, Рашид. Кеси да быйыл тогъузунчу классны бошаб, онунчугъа кёчгенди. Алтмыш беш адамы барды. Ишге мунуча башчылыкъ эте билген не бишген адам да болмаз дерсе.

— Энди уялтмагъыз, Салих Магомедович, — деди Рашид къызара.

— Д а мен керти болумну айтама.

— Сау бол, иги джаш, тутхан ишин биширген кимге да сыйды,— деди Казим, аш аб бошаб ёрге къоба. Ол столда олтургъанла бары да къобдула.

— Бай болугъуз, сау болугъуз, шапала,— деб алагъа да алгъыш этдиле.— Татлы хант биширгенсиз. Ашаб бошагъандан сора бары бла да саламлашыб, къонакъла джолгъа чыкъдыла. Сохда бригаданы сабанларына да тёбен джаны бла кириб къарадыла. Казимни кёлю д ж а­ рыкъ болгъаны танылды. Ол кюн дагъыда талай сабаннъа айланыб, Казим 'бла Далхат элге сагъат бешге къайытдыла.

152

— Тохда,— деб Казим элни бир орамында машинаны тох<датды. Ичинден Далхат да, ол да джолгъа чыкъдыла.

— Быргъыланы келтирген шойсуз да,— деб Казим къала.ныб тургъан быргъылагъа къарады.

— Бу быргъыла онбир километрге боллукъдула. Энтда быллай бирни сатсълайбыз, — деди Далхат.

— Ол заманда элде суу дыкгылыкъ боллукъ тюл эди,— деди Казим. Конторгъа баргъандан сора да Казим элде активни джыйыб, баргъан ишлени, этиллик затланы юсюнден сёлеше, колхозда болумну тинте, ашхамгъа дери мычыды. О Н Б И Р И Н Ч И БАШЫ Мурат не кёрдю Мурат школгъа хар кимден да эртде барыргъа ашыгъыб, ушхуууруну арт къабынын да эшикде чайнай, джолгъа чыкъды. Алай’а школну арбазында кесинден алгъа барыб тургъан сохдаланы кёрюб, бираз салпыланды. Алайлыгъын да билдирмезге кюреше, нёгерлери бла саламлашыб, кеслерини зве­ но къарагъан къоянла таба кетди. «Не эртде келеме десенъ да, сенден алгъа келедиле сохдала»,— дей, акъ халатын кийиб, къоянлагъа къарай тебрегенлей ачыуун да унутду. Токълулача чыммакъ акъ къоянла джырыкъ эринлерин джыйыра, Муратны кёргенлей, къысха ал аякъчыкъларын темир терезелеге илиндириб, ёрге-ёрге турдула. Мурат аланы тюблерин ар'иулады, андан сора ашлаучукъларына ашларын салыб, суу аякъчыкъларына да сууларын къуйду. Дневникни да толтурду. Къоянчы звеноланы членлери бары да арлагъыра'къда аныча къарайдыла. Ашарын ашаб, безири келиб тургъан бир къоянны Мурат къойнуна алыб джумушакъ тюклерин сылаДы. Къоян имбашына ёрлей келиб, зыбыр мыйыкъларын ышы15?

гъанында Муратны бети дыгъы болду. Ол ана къоянды, кеси да кёб болмай балачыкъла табханды. Юсюнден пухун ал а­ гъа джыртыб къымыжа болгъанды. Къоянны да ызына ийиб, М урат агъач сибиртги бла орунларыны аллын сибириб, узакъгьа тёкдю. Алай бла хар бир сохда къараргъа кесини бойнуна сальгннъан къоянланы ашларын, сууларын бергенден сора, халатларын тешиб, тюрлю-тюрлю урлукъланы сынаргъа салгъан тахдаларыны тёгерегине да биразны айландыла. Мурат тахдаланы аралары бла бара тургъанлай, арт джанындан, бучхагъындан, не зат эсе да тартды. Ызына ай­ ланыб къарагъанында, чёмелиб, тилин чыгъарыб «огъайда, кесиме къаратдым да» дегенча башын эки джанына кёзюу ойната тургъан Самырны кёрдю. Урушсам, тахданы теблер деб къоркъа, этгенин ушатмагъанын билдирген халда М урат анъа бармагъын силкди. Алай’а Самыр къуйругъун булгъаб, «андан бек къатылма ансы, аны ючюн къоркъмайма» деген­ ча гынтдылы кёзлери бла анъа таукел къарады. Ариу бла тахдадан чыгъаргъандан сора Мурат Самырын къыджыраб юйге ашырыргъа кюрешсе да ол кенъирек джаллаб, биягъынлай чёмелиб, Муратдан кёз алмай тохдады. Эки этажлы школну кенъ арбазында къоян орунла бирибирини башында эки къат тизилгендиле. Ала ариу, усда ишленнъендиле. Агъач усдалыкъгъа юреннъен сохдаланы бу биринчи ишлериди. Самыр къоян орунланы ийисгей, къыйырларьгна ётдю. С о ­ ра аланы ташаракъ джерлеринде эки аягъын аллына узатыб, башын да аланы юслерине салыб джатды. А рбаз сохдадан толду. Дерсге кирирни сакълай, кими турникде ойнайды, кими агъачда джюрюйдю, -кими къум къуюлгъан джерде чынъайды.

Мурат сумкасын да алай салыб, узакълыкъгъа чынъай башлады. Ол чынъаб тюшген къумундан ёрге къобхунчу, ызындан чынъагъан джаш келиб Муратны тюз юсюне тюшдю. Мурат тюгел 1КЪобхунчу, юсюндеги джаш къычырыкъ154

къычырыкъ этгенин эшитди. Тёгереклерине уа эрлей сохдама деген джыйылыб кюледиле. Неге этгенлерин билмей, М у­ рат ёрге къобханында, Самыр аны юсюне тюшген джашны кёнчегинден тартыб иесин къорууларгъа кюреше айланнъанын билди. Самыр ёмюрде кишини къабмагъанды, алай’а аны халисин билмеген адам къуру уллулугъундан огъуна да къоркъады. М урат ючюн ол джашдан «дерт алыргъа» къаст этиб айланнъан Самырны кючден-бутдан айырыб, аягъы бла да къабыргъасындан къагъыб юйге къысдады. ■Ургъанына да къыйнала, Мурат классха кирирге сумкасын ала тебрегенлей, биягъы Самыр къабланча къалайдан эсе да джетиб, сумканы тишлери бла сермеди. Бу джол’а ызына да къарамай, юйге думп болду. Тенълеринден ыйлыкъмаса, Мурат, эшда, джыларыкъ болур эди. Тенълери уа кими Муратны итине сукъланады, кими энди дероге къалай барлыкъды деб къарайды. Кёнчегинден сюйрелген джаш да биягъында къоркъгъанын унутуб, аны ызындан къараб ышарады. Кючюкчюк болуб, Къарча къайдан эсе да алыб келгенлей, М урат а'ны джумушха юретиб башлады. Энди уа сынджырдан ычхынса, безири келиб, этмеген сыркыулугъу «ъалмайды. Муратны арбаздан кетерин бир да сюймейди, аны джукъгъа иймез ючюн не этелсе да аярьжъ тюлдю. Дерсге къонъурау къагъылды. Мурат сумкасыз классха кирди. Бу дере математикады, аны школну директору Ами­ нат Бекировна окъутады. Къолтугъунда класс журналы бла ол эшикден киргенлей, бары бирден ёрге туруб, саламын алдыла. Аны дерсин ашыгъыб'сакъламагъан хазна сохда джокъ­ ду. Орта бойлудан онълу, къатанъы сюеги, узунуракъ джаякълары, джукъа эринли бети, бир тукъум бир харамлыгъы болмагъан дугъум кёзлери ол окъутхан сохдаланы джюреклеринде ёмюрлюкге къалады. М а бусагъатда да сохдала бары аны бир сёзюн ычхындырабыз деб къоркъгъанча эс бёлюб тьшъылайдыла. Ол ары-бери къымылдагъаны сайын байракъчыкъча этилген знакчыкъ кёкюрегинде джылтырайды.

155

Аны сохдала xaj3 кёргенлери сайын бир окъуйдула: ол' СССР-ни Баш Советини депутатыны белгисиди.

— Бизни директорубуз депутатды,— деб сохдаладан бнри адамгъа хапар айтса: — Депутатдая сора да РСФСР-ни махдаулу усдазыды,— деб бири да алай къошмай къоймайды. Школгъа 'къуру да толу хазырланыб «елиучю Мурат бу дерсде къалай олтургъанын да, не этгенин да билмегенча, халыгъа тагъылгъанлай болуб турады. Аминат аны не эсе да таб болмагъанын киргенлей огъуна да сезгенди. Алай’а ке­ си джукъ айтырыкъ болур деген муратда алгъа сёз башламады. Аминат юйге берилген дерсни соруб бошады. Джанъы дерсни джаздыра башлагъанында, Муратны биргесине олтургъан къызчыкъ къолун кёлтюрюб сёз алды. .

— Аминат Бекировна, Мурат не затха джазарын билмейди,— деди.

— Тетрады къайдады да?

— Сумкасын ити алыб, юйге къачыб кетгенди,— дегенлей класс харх болду. Мурат джунчуду.

— Переменада барырса да келтирирсе, бусагъатда артыкъ тетрады, ручкасы болпьан, беригиз,— деди Аминат. Муратны къатындагъы къызчыкъ берДи. Переменагъа М урат барындан да алгъа чыгъыб, юйлерине атылыб кетиб бара тургъанлай, ызындан бир аякъ таушла эшитиб, бурулуб къарады. Къарагъанында Самыр биягъы сумканы да тишлери бла къысыб джортуб келгенин кё­ рюб тохдады. Сумкасын алды. Итге тиш къысыб тургъан М урат къуаннъандан аны башын сылай, кетмезин да биле тургъанлай ызына къысдады. Сумкасын алсам, Мурат да ызымдан юйге келликди деб умут этген Самыр Муратны келмегенин кёргенинде ол дерсден чыкъгъынчы бурууну д ж а­ нында сакълаб тургъанды. Дерслери бошалгъандан сор а биягъы Мурат къоянлагъа: 156

|

да аш бериб, мастерскойгъа айланды. Бара-барыб къояй ферманы къабыргъасына урулгъан къанъачыкъны юсюнде ариу къызыл харифле бла джазылгъан джазыулагъа энтда кёзю джетди. Х ар кюнде аны окъумагъан бир сохда къала болмаз: «Джетиджыллыкъны биринчи джылын болджалдан алгъа толтурургъа биз да къыйыныбызны къошарбыз, къралгъа юч тонна къоян эт бла юй къанатлы эт берирбиз» деб джазылгъанды. Аны юсюне чабхан букъучукъну да къолуну аязы бла сылай, «Таукъланы айтмай, къуру бу къо­ янла да болурла юч тонна. Юч огъай, биз беш тонна берирге керекбиз» дей, Мурат (Мастерскойгъа «етди. Ол кёзюуде кеслерини къоянларына къарай тургъан сохдала кёб эдиле. Алайдан кете башлаб, къанъада джазылгъанны окъумай бири кетмейди. Ол себебден кюнню не заманында келсенъ да алайда сохдаланы кёрлюксе. Ол джазыула алагъа тынъы бермей, бир-бирине эришдире, алгъан борчларын артыгъы бла толтурургъа тартадыла. М урат мастерскойгъа кирди. Бош заманы болгъанлай, бери джетмей чыдаялмайды. Анъа алкъын машиналаны, агъач керекни юрете башламагъандыла. Алай’а ол мастерскойну эски этмей, талай затха юренеди. М а бюгюн да сегизинчи классны дерсине келгенди. Х ар сохда кесини станогуна барды. Станокну ящигинде кереклерин чыгъарыб, ишге джарашдыла. Усдаз хар бирине тыйыншлы агъачны бериб, ким не зат этеригин айтды. М а сохда Дахир линейка бла ёлчелеб, стол шиндикге аякъчыкъла кесди. Баш къанъалыкъ да алды. Аланы барын да ёлче­ леб, хазырлагъандан сора, алгъы бурун абадан сюрме бла джукъартды, аны ызы бла башха сюрмени алыб, сыйдамлады. Ол аланы этгинчи дерсни бошалгъанын билдире, къонъурау къагъылды. «Андан сора ютюргю бла тешерикди, агъач джелим бла джабышдырлыкъды, кёк бояу бла боярыкъды» деб Мурат анъа сукълана эшикге чыкъды. Ачыракъ да болуб Дахир бла бирге юйлерине тебреди.

157

Джолда Д ахир анъа мастерскойда терезе рамала, стол шиндикле, столла ишлегенлериндец хал ар айтды.

— Энди уа партала ишлеб башларыкъбыз,— деб махданды. Ала да алай эте баргъанлай: — Болушугъуз, болушугъуз! — деб бир къычырыкъ чыкъды. Къычырыкъ эшитилген джанына М урат да, Дахир да абын-сюрюн эте чабдыла. Баш ха адамла да кими андан, ни­ ми мындан кёрюндюле. Бир тиширыуну экеулен къоллары бла аузун джабыб, тохдаб тургъан бир брезент башлы машинагьа сюйреб баргъанларын кёрдюле. Ала, солууларын кючден ала, алайгъа джетерге, машина уллу джолгъа чыгъыб, ёзенни ёрге айланды. Сюйрегенлени бири Хызыр болгъанын джашчыкъла таныб, адамлагъа хапар айтдыла.

— Къыз’а ким болду? — деб сордула алагъа.

— Къыз бизни Муслиматны звеносунда ишлеген Мариям эди,— деди Мурат. * — Хызыр комсомолла бла бирге ферма ишлей шой эди да, акъыз,— деди бир къатын да.

— Анлай ферма ишлесин мени джауум, къачыб келгенди, ол хазыргъа бисмиллады, ансы этими, адеби болгъан зат тюл эди къачан да,— деди бири да.

— Атасы, анасыдыла терс. Къолу сууукъ суугъа тиймесин, деб ол этерикни да кеслери этиб айланадыла сора, ол аманлыкъгъа. джайылмай не этерикди.

— Тоба бир аллах, аны анасыны ауузундан кесим джюз эшитгенме, эркишиге неда джарашады, къызны да джигитлиги болгъан джаш урлайды деб.

— Ол джигитлик тюлдю, кесине базмагъанлыкъды,— деди бир къарт да. Ала да алай эте тургъанлай, къычырыкъ, сыйыт эте Ма~ риямны анасы джетди. Оу мен джарлы, джарылыб ёллюк ким эсе да мени 158

башыма бу бедишни нек салды. Къайры думп этди, джер б а­ шындан тас боллукъ,— деб тобукъларын тюйюб джылады. Элде къарт, джаш да къалмагьанча алайгъа джыйылды. Къалабалыкъ дауур-сюйюр болдула.

— Джамагъат, джаным къурман болсун джаныгъызгъа, шо дженъил къуугьун ийигиз, къайры элтген эсе да табы­ гъыз,— деб Мариямны анасы джылагъанын тыя халкъгъа айтды. М урат асыры джюреги къыйналгъандан несин да билмей: — Мен барайым, ат беригиз,— деб таза кёлю бла айтды. ДжыйылТъа'нла тышларындан «юлюрге аны джюрекчипин къыйнарбыз деб къоркъа, бири-бирине къараб ышардыла. Бир къарт’а джюреги анъа асыры разы болгъандан, джыйылгъанланы тёгереклери бла къатына барыб, башындан сылады.

— Сен джетерге аллай ишле къурурукъдула. Бизни заманыбыздан къалгъан сылыкъ ишни биз кесибиз кюл этербиз,— деди. Джаматъатха уа: , — Мариямны атасы Джаммолат, ферма ишлегенле блады, къарнашы шахтада ишлейди, былайда анасы болмаса, кишиси джокъду. Болсун, болмасын, иш анда тюлдю. Бу иш б а­ рыбызны да ишибизди. Мени акъылым бла, эл советге барайыкъ да, Хызырны атасын, анасын да ары чакъырайык’ь, Аланы хапарлары бар, джокъ эсе да билеик, андан сора ызындан къуугьун «epre керекди, не уа къыз кеси сюйюб б а р ­ гъан эсе уа,— деди.

— Болушугъуз, болушугъуз,— деб къычыргъан эди,— деди Дахир. Алайдагъыла бары эл советге джыйылыб бардыла, алай’а председателни табмадыла. «Ол фермагъа къарай кетгенди», деди Советни «ъагъьгтчысы, къазауатда бир буту кетген Шогъай. Хызырны атасын, анасын чакъыотды. Ала джашласыны не эте айланнъанындан хапарсыз болгъанларына ант, кърал 159,

этдйле. Аланы керти, ётюрюк айтханларын да киши билмеди. Шогъай телефон бла район милициягъа сёлешди. Аны бла да къалмай, элден талай адамны къураб, ишекли болгъан джерлерине аланы излерге ашырдыла. Мариямны анасына Шогъай: — Къоркъма, эгечим. Биз Хызырны къайсы ёмюрде джашагъанын дженъил эскерирча этербиз, — деб кеси энтда къайры эсе да сёлеширге телефонну трубкасын къолуна ал­ ды. Хызырны атасы джыйылгъанлагъа айланыб: — Хызыр бизде джюрюмеген адетни этмегенди. Къыз урлагъан анданмы тёреди. Не уа урланнъан къызны сыйырыб, джанъыдан къыз этерге умутугъузму барды?!— деб бюсюреу-сюз айтды.

— Х ар ким джюреги ушатханнъа барыргъа, джюреги ушатханны алыргъа зркинлиги болгъа'н заманда не къыз урлагъан халарды ол, кесини намысьгн сакълай билген бир заманда да къыз урламагъанды. Къыз урлагъан бизде адет тюлдю, джанъыласа, — деди бир къарт къатын ич джаулугъуну чохун бегирек къыса.

— Кесини адамлыгъына базмагъан этеди ол адебсизликни, ансы адамлыгъына базгъан ёмюрде да этерик тюлдю ол ишни, — деди билексиз И сса да.

— Къаллайла урлагъанды ха, бир хапар айтыгъыз, — деб Кемисхан кёкюрегин бютеу ачыб, къойнунда сабийине эмчек ичире, ортагъа .сугъулду.

— Суу алыргъа бара тургъанлай урлагъандыла,— деди къайсы эсе да.

— Эркишиликни кёргюзгенди, сау къаллыкъ Хызыр,— деди Кемисхан тозурагъан чачында тохдамай сылджыраб баргъан хота джаулугъун да ёрге тартаргъа кюреше.

— Андан уллу эркишиликни кёрмесин юйюнде, сенден с о р а аны айтхан,— деди Хамитни анасы Залихат.

— Ш о сени алай этиб бир урларыкъ чыкъса, Асландан 160

насыблы киши болмаз эди,— деди бир кёсе сакъал къартчыкъ, таягъын бир къолундан бир къолуна ала. Аны айтханына кюлдюле. Джандет’а къартчыкъгъа ай­ ланыб: — Къой, джаным, къой, не болгъан эсе да болгъанды, юй толу бир юйдегисине ырысламай ол не сёзюнъдю,— деди.

— Ой, Джандет, келининъи юсюне къазан къошакъ этсенъ да кишиге урлаталлыкъ тюлсе,-—деди биягъы къартчыкъ.

— Къазанча асылгъын отха, ол узун тилинъи аузунъа джыйыб турур эсенъ,— деб Кемисхан, къартды деб да къарамай, хам деб «ъабды.

— Аны алай къозгъар ючюн эте эдинъ сен, энди марджа болгъа эдинъ тыялмасанъ Кемисханны,— дедиле бир къауумла да.

'■ — Ол да алай болсун, Хызырны алай кечиб къояргъа бол­ лукъ тюлдю. Бютеу эл аны айыбына джолукъдурургъа ке­ рекди,— деди бир къарт. Ала да алай эте тургъанлай советни къагъытчысы Шогъай асхай-асхай адамлагъа келиб: — Хызырны табхандыла. Бусагъатда телефон бла билдирдиле.

— Къайдады? — деб ол айтхынчы тёзмей, талай адам аллына бирден юрюлдю.

— Марадады. Ары чыгъарыб кетгенди,— деди. Х ар ким юйлерине уакъ-уакъ чачылдыла. Ызына бара, Джандет Лейланы амбулаториясына кирди. Анасындан туугъанлы Джандетни башындан башха джугъу аурумагъанды. Сабийлери гитче заманда дохдургъа барыргъа керек бола эди, ала ёсюб аякъ юсюне миннъенли уа амбулаторияны джолу терс-тюз эсе да билмейди. «Дохдурну юйчюгю къарыусуз юйчюк кёреме» деб джете баргъанлай кёлюне алай келди. Керти да амбулатория элни Кьоба<н таба джанында эки гитче комнатачыкъдады. Къаратыргъа келген ада;мла бир 11 X. Байраиукова

161

джанында сакълайдыла. Лейла да бир джанында къарайды. «Тар .кёреме хариб «елинни ишлеген джери»,— дей, Джандет да сакълагъан адамла бла чёкдю. Аны танымагъан бир къатын: — С ау къаллыкъ бу дохдур хар кимге да бирча джа>н аурутуб бир иги къарайды. ,Бир огъурлу къолу барды кесини да,— деди.

— Бизде сабий бир къыйын ауругъан эди да, къолу бла алыб атханча сау этиб къойду,— деди дагъыда бири.

— Д а бу уллу дохдурду, кёб окъугъанды,— деб къошду бир эркиши да. Бу сёзню да тохдатыб, къатынла бир-бири бла башха сёзге кирдиле.

— Акъыз, сизни Исмаил инженер болуб келгенди дейдиле, алаймыды?— деб сорду бир къатын бирине.

— Алайды,— деб ол анъа мыдах джуаб берди.

— Къайда ишлейди?

— Къарачай шахарда. Шахталаны юсю бла ишлейди.

— Къатын да алгъан шойду да?

— Алгъан эди. Аман тиширыу да кёрюнмей эди. Алай’а къойду.

— Д а кеси сюйюб алгъан эсе?

— Сюймей’а. Сюйюб алгъанды ансы, бизми алдыргъанбыз... Акъ халатына да къан тамчычыкъла тюшюб, Лейла къолларын спирт джугъу мамукъ бушдукъчукъ бла сюрте, ал юйге чыкъды. Джандетни кёрюб: — Анам, нек «елдинъ, юйде ауругъаи затмы барды? — деб къайгъылы сорду.

— Огъай, джаным, огъай, ауругъан зат да джокъду. И ш ­ леген джеринъе бир къарайым деб «ъайыта келгенме, — деб огъурлу кёзлери бла келинине къарай, чыгъыб тебреди. Лейла босагъагъа дери ашыра: 162

— Анам, Суратдан письмо алгъанма. Аны мында бизни шахталада ишлерге чакъырадыла, — деди.

— Къачан келликди экен?

— Бюгюн, бюгече джетерге керекди самолёт бла.

— Аллахха шукур, сюйсенъ кёкде, сюйсенъ джерде, сюйсенъ сууда джюрюйсе. Бу затлагъа шукур эте билмей, къыз урлай айланнъандан насыбсыз болурму,— дей, юйю таба джолгъа бурулду. Ол да юйню къабагъына джетерге Муслиматны звеносу къобуз согъа, арба бла ишден джетди. «Мариямдан хапарлары болмаз», дей, Муслимат арбадан тюшгюнчю, Джандет калитканы сабындан бир къолу бла тута, сакълады. Мариямны уа эркинлик алыб тюненели юйде болгъанын биле эди. Аны эртденбласында юй джумушун тындыргъандан сора Джандет Хамитни анасына, ферма ишлеген джашладан х а ­ пар сора кетди. Хамитни анасыны къалтъанладан башха хапары болмаса да, хар ким анъа джыйыладыла. Джандет баргъанында, Сюйюнню анасы Муратхан, Акулина, Юсуфну анасы анда тура эдиле. Бары да ёрге туруб, анъа тёрде орун къойдула. Акулина школну сибириучюсюдю. Бир кюнню ишлесе, эки кюнню солуйду. Ол себебден: — Барыб бир-эки 'кюнню болушурмедик ферма ишлегенлеге,— деди.

— Айа, унарыкъ болмазла, барсакъ да къайытыб келликбиз,— деди Хамитни анасы.

— Эшда, эшда, бек да унарла, мени юйдегим мени оруннъа олтуртуб, табу этиб тутарыкъ эди. 'Мен’а алай туралльжъ тюлме. Фермагъа ишлерге чыгъама десем’а анда д ж аш ­ ла: «Огъай, солур за'мыныгъызды, солугъуз, сиз кёзюуюгюзню ишлегенсиз» деб къоярыкъдыла,—.деди Джандет.

— Алайды, кеббе керти айтаса,— деди Акулина. Эшикден Абидатны анасы Хурай тюшдю. Юйдегиле бары да ёрге къобуб, анъа орун къойдула.

11*

163

— Акъыз, Абидат окъургъа барыргъа хазырланады деб, эм артда фермагъа чыгъыбмы кетди?— деди Ю суфну анасы, — Хо, ол да усдазлыкъ окъургъа барса, юйюбюзде тёрт усдазыбыз боллукъ эди. , — Мариямны сыйырыб келгендиле,— деди хоншу къызчыкъ кириб. Къатынла тиллешгенча бирден ары атландыла. Аланы юйде, арбазда да аслам адамны кёрдюле. Къызны келтирген джашла Хызырны ёшюн уруш этерге кюрешгенини юсюнден хапар айта тура эдиле.

— Бизни баргъаныбызны эшитгенлей, къызны юй-юйге кёчюрюб джашырыб айланнъандыла. Бизге элчиле аны айтханларында, джер-джерге тинтиуюл этиб башладьикъ. Эм артында бир къарт къатынны гёзенинде табдыкъ. Мариям хариб, бизни кёргенлей джылаб мыллык атды. Къызны эсинде-бусунда боймагъанлай урлаб кетгенлерин билгеникде уа ёлюб да къоямедик,— дедиле.

— Не келоин, биреуню юйюне бир киргенден сора къыз­ ны сыйы къалмайды,— деди алайда къатынладан бири, М а ­ риямны джууукълары эшитмесинле деб тёгерегине кёз джетдире.

— Къыз мындан баргъан адамла бла тургъанды,— деди къайсы эсе да.

— Ала бла турмаса да, намысын сакълай билгенни бир адам учуз этерик тюлдю, мени сартын...

— Хо, хо тюз айтаса, джаным, Мариям эм намыслы къызланы бири эди... энди, хариб къыз аты къалмады юсюнде...

— Нек къалмайды, юйюме аллай келин кирсин. Бир да ме­ ни къаргъагъан аны бла къаргъасын. Адамгъа зарауатлыкъ джетсе, не къадар кёлтюрюрге изле. Ол итни уа керегин б£рирге керекди халкъ тургъанлай. Халкъны кючю уллуду. Ойнай билмеген уруб къачар дегенлей эте эсе, халкъны таягъын да бир кёлтюрсюн,— деб Джандет тамам кёлюндегин ким да эшитирча айта, къызгъа кирди.

164

Мариямны къызылы бла агъы тёгюлюб туруучу бети хубар болуб къагъытча агъарыб къалгъанды. Узун кирпикли ариу кёзлери джылай-джылай къызаргъандыла. Бир уллу терслиги болгъанча, кишиге кёзюн кёлтюрюб къараялмайды. Аны суу челеклерин быргъаб, машинагъа сюйреген заманларында къоркъгъаны бла джюреги кёлтюрюлгенча болгъанды. Къыз, джаш нёгерлери не ариу айтыб кюрешселе да кесин тыялмай тёрт бюклениб джылайды...

— Джашны сютге берирге керекди,— дедиле бир къауумла.

— Огъай, анъа бютеу эл кеси оюд этерге керекди. Хызыр Мариямны ычхындыргъандан сора къайры эсе да думп болгъанды... Чуакъ кёкде бир усдукгу булутчукъ айланады. Алай’а ол Кюнню джабаллыкъ тюлдю. Къошулургъа кесича нёгер табмайды, Кюнню таякълары аны чачдыла, эм артында уа тас болду. Энди кёк мардасыз тазады.

Къобанны онъ джанындагъы бу эл тамам бёрекге ушайды. Эки жъанат учлары джитиледиле, ортасы джассы орналгъанды. Къурмашча акъ чакъгъан кёгет тереклени араларындан юйлени шифер башлары (Кючден-бутдан таныладыла. Чирий тебреген дыран башлы юйле да сан-сан кёзюнъе тюртюледиле. Ол юйле былайгъа биринчи тюшгенленикиледиле. Джандет бла Акулина юйлери таба бурулуб башладыла.

— Мен Воронеж деген ш ахарда тууганма, алай’а ма бу элни бир элге, бир шахарга да аушдурлук тюлме,— деб Аку­ лина тохдаб, бютеу элни къолу бла кёргюздю. Джандет да элни джанъы кёргенча къарады. Эски Къарачайда ёмюрлери тарлыкъда джашагъан къарачайлыла Совет властны кючю бла джанъы джерлеге тюшгендиле. Колхозла джанъы къурала тебрегенлеринде былай­ гъа бир-бир юйле келе башлагъанлары Джандетни бюгюнча эсиндеди. Кеслери да Хурзукдан ол джыллада кёчген эдиле.

165

— Ш о суу алыры бир тынч болса, андан сора хатасы джокъ эди, — деди Джандет.

— Джетиджыллык план бла сууну элге быргыла бла чыгарлыкдыла дейдиле,— деди Акулина.

— Хамам да, больница да керекди,— деб Джандет келннини сёзлери эсине тюшюб айтды.

— Баш болса, бары да боллукду. Хызырча бир телиси болмаса бусагатда адамлада баш уллу ишлейди. Джулдуз этиб, кёкге учурганларын кёресе, джаным,— деди Акулина. Джандет «шукур» эте Акулинадан айырылды. Акулина да Бекмырза къайдан эсе да джукъла келтиргенди деб эшитиб, Нинагъа джараулу затла алыргъа анъа бурулду. ОН Э К И Н ЧИ БАШЫ Малчыланы туудукълары Сурат «Ставропольуголь» трестге ишге джарашырыны аллы бла онбеш кюнню юйде солуду. С ор а ишине Къарачай шахаргъа тебреди. Ол автобусну аллына уллу джолгъа чыкъгъандан сора кёб турмай, школну машинасы бла Аминат Бекировна да келди. Суратны эслеб, Къарачай шахаргъа барлытъын билгенден сора биргесине олтуртду. Аминат Бекировна Суратны да окъутханды. Ол алгъыннъы сохдаларын былай тыйыншлы адамла болуб кёргени сайын кесин уллу насыблыгъа санайды. Игитда дейсе, Мура­ ты толгъандан насыблы къайда. М а бусагъатда да ол къатында олтуруб баргъан Суратдан кёзюн алмайды. Аминат таныучу бурмачач, назик къызчыкъ бусагъатда къатында керти да профессорча олтуруб барады. Ол не уллу алимлени, не уялыр адамланы къатында да кесин асыл джюрюте билликди. «Усдазланы къыйынлары бош къорама,йды» дей с а ­ гъыш эте баргъан Аминатны джукъа эринлери кеслери алларына шыбырдадыла.

166

Не ючюн эсе да Аминатны эсине гитчерек заманда алагъа хоншу джашагъан Гемеланы къызы тюшдю. Ёмюрю Хурзукдан чыкъмагьанлай ол 93 джылны джаш аб ёлгенди. Хурзукга автомобиль биринчи кере баргъанында, андан къоркъуб, сау ыйыкъны ауруб джатхан эди. Сурат ёзенни асыры тансыкълагъандан бир терекни, бир ташны оздурама деб къоркъгъанча къарайды. Не къадар ичлеринде огъуна айланса да, ёмюрю алайлай барлыкъды. Джанъурладан, тау сууладан бети бозаргъан Кьобанны шууулдагьаны башха таушну барын тунчукъдурады. М аш ина­ ны чархлары джабышыб къобханча асфальт джолда чырылдайдыла. Усда шофер джаш сыйрат кёпюрча учхул тарладан аны сан этмей ётдюрдю. Хумарадан озгъанлай шахтаны кёрюб, Сурат бютюн да джарыды.

— М а бу шахтаны ишчиси СССР-ни Баш Советине депутатды,— деди Аминат Бекировна, сууну сол джанын кёргюзе.

— Эшитгенме. Шахтада комплекс ишлени бардырыуда ол кёб затла этгенди дейдиле,— деди Сурат. Аны тышында да областны миллетлеринден ол шахтачылыкъгъа кёб адамны юретгенди.

— Октябрь революциягъа дери бизде бир джанъыз ишчи болмагъанды, Аминат Бекировна, энди уа къалай уллу ёсгенди бизни халкъыбыз!

— Къалгъан халкъла ёсмеселе, бизни халкъыбыз да ёсерик тюл эди. Совет халкъ бары бирча ёсгенди. М а мен бю ­ гюн сайлаучуланы алларында СССР-ни Баш Советини сессиясында мындан алда болгъан бегимлени юсюнден хапар айтыргъа барам а,— деди Аминат Бекировна. — Мен айтырьжъ ол ёсюмлени юсюнденди. Аланы уа сокъур сау да кёреди.

— Къуру бизни элде бюгюн ишлеген интеллигенцияны джартысы Октябрь революциягъа дери бютеу Къарачайда 167

болмагъанды. Ол огъуна адамны кёб затха тюшюндюрюрге боллукъду,— деди Сурат. Машина Ташкёпюр кёпюрден ётюб шахаргъа айланды. Къарачай ш ахар деб джазылыб тургъанны акъугъаньгнда «бурун былайда къара чегет болгъанды дейдиле, энди уа былайда бу ш ахар хауасыны тазалыгъы бла, кеоини ариулугъу бла кёб джерге белгилиди» деб къуанды. Мийик тереклени араларындан юйле аз-буз кёрюнедиле. Шахарны башы мийик к'ъаяны тюз эрнинде уллу акъ харифле бла «Джашасын К П СС!», «Дуниягъа рахатлыкъ!» деген джазыула машинаны терезесинден ачыкъ кёрюнедиле. Ол сёзле хар совет адамны джюрегиндеги сёзледиле." «Ш ахар мен кёргенден эсе ариу да, уллу да болгъан кёреме»,— деди Сурат ичинден. Каштан тереклени джаны бла орамны барыб, машина Советлени юйюню аллында тохдады.

— Сайлаучула бла эртденбла тюберикме. Бюгюн иш кюн бошалгъанды. Сен да трестге тюбеяллыкъ болмазса. Кел, мени къонакъбайларымда къалырбыз,— деб Аминат Бекировна Суратны къолтугъундан алыб тебреди. Сурат сёз да салмагъанлай, сохда заманындача усдазы­ ны буйругъуна бойсуна, ол элтген джерге кетди. Ш оф ер да гаражгъа айланды. Аминат Суратны Теберди суу таба къабхакъны башында бир джанъы ишленнъен уллу тёртгюл юйге элтди. Юйню иеси, белгили усдаз, къатанъы битген чырайлы адам, къонакъла бла джарыкъ саламлаша, бачхычладан аланы алгъа чыгъарыб, кеси да ызларындан барады. Аны юй бийчеси да верандада къолларын тута: — Адам алай да бир этеди, Аминат, чыртда кёрюнмей къалдынъ да,— деди.

— Д а, ма энтда бир къонакъ келтирир ючюн тургъанма аллай бирни. Шагърей болугъуз, инженер-горняк Сурат. Таб сизни бир-биринъе джууу-кълугъугъуз да болур дейме,— де168

I

ди Суратха -айланыб: усдаз Асхат, бу да юй бийчеси — М а ­ риям,— деди.

— Сурат’а меннъе тётя болады сора,— деб Асхат тамадалыгъына база накъырда этди. Асхат къонакъланы джайгъы плащларын тешдириб, кеси шифоньерге такъгъандан сора, залгъа кириб олтуртду.

— Къалай иги болду келгенигиз, бюгюн Мариямны туугъан кюнюдю, къонакъла сакълаб турабыз,— деди Асхат, юй бийчеоине къараб ышара.

— Туугъан кюнюмде аш юйде бираз команда бермесем болмайды, айыб этмегиз,— деб Мариям зал^дан чыкъцы.

— Аш юйге бара эсенъ, бошлайбыз, айыб да этмейбиз,— деб Аминат Бекировна накъырда этди.

— Д а айтыгъыз хапар, джанъы не хапарыгъыз барды?— дей Асхат чал ургъан чачын тарай айтды.

— Д а ма сизге энтда бир джанъы адам къошулады. С у­ рат былайда ташкёмюр трестде ишлерге келеди.

— Биз не къадар къошулса да адамдан къачмайбыз. Биз­ ни алайлыгъыбызны билиб, адамла да кёб бола келедиле,— деди Асхат.

— Къалайды институтда ишигиз’а? — деди Аминат.

— Аман тюлдю. Кёб болмай, директорубуз Москвагъа, М'инистерствогъа барыб келгенди. Институтха былтыр берилген ачха тенъли бирни быйыл да бергендиле. Аны юсюне да кърал юч джюз минъ сом къошханды. Бусагъатда аламат актрвый зал джарашдырыла турады.

— Сен ана тилибизни грамматикасыны экинчи бёлюмюн джазамыса? — деди дагъыда Аминат.

— Огъай, аны башха бир докторубуз джазады. Мен биринчи кесегин джазыб бошагъанма. Ал'къын сёкген чыкъмай турады,— деди Асхат онъ къолу бла джумушакъ креслону таянчагъын сылай.

— Сен’а аспирантураны бошадынъ, РСФСР-ни махдаулу усдазы болдунъ, депутат болдунъ, Ленинни орденин алдынъ, 169

энди джетер джериме джетдим деб тохдабмы къалгъанса?— деди Асхат Аминатха.

— Аминат Бекировна джанъы диссертация дж аза тура­ ды,— деб Сурат аны орнуна Асхатха джуаб этди.

— Неда болсун мени айтырым, джетген джеригизде тохдаб къалмагъыз,— деди Асхат, аякъ таушлагъа къоба. Европа кийимли талай адам эшикден тюшдю. Ала бары да таныб, Аминатны къолун тутдула. Асхат адамланы бирин къоймай Сурат бла танышдырды.

— Бу партияны райкомуну секретары Шерифатды. Бу врач Маджирди, бу аспирант Асиятды, бу поэт Магомет. Бу да орта школну директору Амин,— деб аланы кимин диваннъа, кимин да залны къабыргъасы бла тизилген таянчакъ шиндиклеге олтуртду. Бары да олтуруб бошагъанлай, дагъы­ да эшик къагъылды. Асхат чыкъгъандан сора аны бла бирге юйге энтда адамла кирдиле. Аланы бири институтну препо­ даватели Василий Петровичди, бири да аны юй бийчеси Ан­ на Павловна, Пединституту директору Халит, бири да чер­ кес усдаз Алим, бири уллайгъан тегейли усдаз Чермен Николаевичди. Алай бла юйде къонакъла аслам болдула. Аланы бир къаумлары Асхатны алгъыннъы сохдаларыдыла, бир къауму да биргесине ишлеген нёгерлеридиле. Бираздан дагъыда экеулен кирдиле. Аланы бирине кёзю джетгенлей, Суратны бютеу санлары къыйылыб, кёлюне чабар халгъа кирди. Аны алай болгъанын Аминат болмаса ки­ ши эслемеди. Ол да абажурлу лампаны кёлекгесинде кёзюме кёрюндю деб акъыл этди. Келгенле къол тута кеЛиб, С у ­ ратха джетгенлей, ол кесин къолгъа джыйыб, эс ташламазча болду. Болумун джыйылгъанлагъа билдирмез ючюн ол, аллына джууукъ келиб, ичине джутуб къоярча Суратха алай къарагъан адамгъа кючден-бутдан къолун узатды. Ол адам тёгерегине къарай барыб, фортепьянону къатында олтурду, алайдагъы гокга хане бетине жёлекге болуб, олтургъанла эс- лемезча Суратха къараргъа таблыкъ берлигин билди.

170

Асхатны юй бийчеси Мариям джарыкъ ышара залгъа кирди, джанъы келген адамланы къолларын тутду. Аны б а­ шында тамгьалы косинкачыгьы бла юсюнде джанъы крепжоржет чебгени джаш кёргюзедиле. Гокга ха'нсны джанындагъы джашны кёрюб: — Исмаил, алай ташагъа нек киргенсе, ол пианинону ач да бир согъа тур, марджа. Джашчыкъ окъургъа кетгенли кесини да башы ачылмагъанды,— деди.

— Мариям,' согъар ючюн джюрегинъ ойнаргъа керекди,— деб Исмаил джуаб этди.

— Д а сени тамам ойнар заманынъды,— деди Асхат.

— Огъай, тейри, джанъыласыз, Исмаил нохун ашырыб, энди уа ашыргъанына сокъураныб турады ансы былай болмаучан эди,— деди Магомет. Исмаил асыры джунчугъандан джуаб эталмай, башын Суратдан терс джанына бурду.

— Сагъыш басхан адамны джунчутмазгъа, нохун’а ызы­ на къайтарыр джанындан болургъа керекди. Меннъе эркинлик берсегиз, къарыуумча сизни кёзюгюзню ачаргъа кюрешир эдим,— деб Сурат юренчек къоллары бла пианинону фашын ачды. Исмаил бу джол да джукъ айталмай, ёрге къобуб, мюйюшде дженъил-дженъил джюрю б башлады. Пианинода уа Чайковскийни музыкасы кёзюу-кёзюу алмашыныб, залны ичиндегилени сют уюгъанча уютду. Бу кёзюуде Суратны Исмаилны да джюреклери тёрт джылны бирге окъугъан, узакъдагъы ш ахарда ойнай, кюле джашагъан заманларына бёлюндю. Исмаил музыканы эшитмейди. Сурат да согъа, къала эсе да билмегенлей согъады. Исмаил институтда Сурат­ дан ненча да тилеб Чайковскийни сокъдургъандан сюйгени джокъ эди. «М а сокъдум, джарыла эсенъ бузул» дегенча С у ­ рат пианинону джабыб ёрге къобду. Черкес усдаз, институтну доценти Алим, Суратны къолун тутуб: 171

— Сау болугъуз, мени акъылым бла олтургъанланы барын да разы этдигиз,— деб бюсюреу этди.

— Разы болмагъан да табылыр, ким биледи, хар кимни башы башхача, излеми да башхады, алай’а ким кимни разылыгъын сорады,— деди Сурат. Ол сёзлени керти магъаналарын анъылагъан джанъыз бир адамды. Ортагъа столланы тизиб, ашны, сууну салдыла. Акъ къар­ ча чыммакъ стол джабыуланы юслериндеги затла бузча хру­ сталь саутланы къабыргъалары бла ачыкъ кёрюнедиле. Шампан шышаланы башлары Минъи-Тауну башыча агъара столда саутланы барысындан да ёрге чыгъадыла.

— Джолдашла, аллыгъыз таба олтуругъуз, тилейме,— деб Асхат ёрге къобду. Шиндиклени алгъа тартдыла. Х ар ким бир-бир орунларына джарашдыла. Мариямны, Асхатны, Аминатны бир джерге, тамада орунлагъа олтуртдула. Асхат къобду.

— Джолдашла, рюмкаларыгъызны алырыгъызны тилей­ ме. Бары да алыб ёрге турдула.

— Бюгюн былайда Мариямны туугъан кюнюн алгъышларгъа келгенигиз ючюн мардасыз сау болугъуз. Сиз билгенден, бизде алгъын бу адет джюрюмегенди. Бусагъатда уа иги адетлени бирине санаб, биз муну орусдан алыб джюрютебиз. Керти да бу огъур адетди. Алай бла хар миллет бирбиринде джюрюген иги халини, адетни ала, осал, чирик адет­ лени ташлай, ёсгенден-ёсе, шохдан-шох бола барадыла. Биринчи рюмкаларыбызны Мариямны саулугъу бла бирча, миллет шохлукъ ючюн тартаргъа эркинлик беригиз,— деб А с­ хат сёзюн бошагъанында, рюмкаланы бир-бирине джетдириб бары да, ёретин, тенъден ичдиле. Х ар адамны аллында табакъда бирер хычын, гитче сохдачыкъла, аны кибик хрусталь саутлада тюрлю-тюрлю ашарыкъла эркиндиле.,Мариямны аты, туугъан джылы джазыл172

гъан торт, столну тюз ортасында кюннъе ышаргъан чёблеу башча, адамлагъа ышарады. Шохлукъну, Коммунист партиябызны, джарыкълыгъыбызны, литературабызны юсюнден кёб алгъышла айтылдыла. Узакъ болмай, Суратны туурасында олтургъан Исмаил, Суратха да кёзюн джетдире, ёрге къобду.

— Джолдашла, алгъыш айтыргъа меннъе эркинлик берлигигизни тилейме,— деди.

— Бек разыбыз, Исмаил, айт.

— Биз бюгюн былайда иги кесек тост айтдыкъ. Алай’а сюймекликни юсюнден киши да айтмады. Мен аны юсюнден айтыргъа излейме. Адамладан тартынмаса, Сурат ол сагъатлай къачыб юйден чыгъарыкъ эди.

— Керти сюймекликни сакълагъанланы саулукълары бла бирге, сюймекликде джанъылгъанланы кечер ючюн ичеригигизни тилейме,— деб рюмкасын Суратны столунда тургъан рюмкасына джетдириб «ичеринъи тилейме» дегенча къызгъа алай къарай ичди. Къалгъанла да ичдиле. Сурат тилине да салмады. Аны къатында олтургъан Алим, Суратны джанъыз къоймайым дегенча, рюмкасын ичмеин ызына салды. Столдан къобхунчу огъунакъ, ашны юсюнде ушакъ башланды.

— Кёремисе, шибижини бу сопалауун. М а Хызыр деб биреу къыз урлайма деб, бедишлик болуб къалгъаныны юсюн­ ден джазылады,— деди Асхат, терезе юсюнде газетни ала.

— Ол бизни элде болгъанды. Хызыр кеси да алгъын окъуй келиб тохдаб къалгъанды. Бизде окъуб чыкъгъанла бю ­ гюн Сталинградда трактор заводда, Ленинградда, МГУ-да окъугъан, ишлеген заманда, бу затны былай болгъаны кесикесибизни ишибизге къатыракъ къарарча этгенди,— деди Аминат, керти да къыйналгъанын таныта.

— Д ж аш тёлюню юретиуде, ёсдюрюуде усдазланы «ъый173

ынлары мардасыз уллуду, джуаблыды,— деди Василий Пет­ рович.

— Окъуу джашаугъа джууукълашханлы, юретиу урунуу бла байламлы бардырыла башлагъанлы джаш тёлюню ёсдюрюу керти да деменъили бола барады,— деди А сх ат — М а ол бир кюн мен ;газетде бир хапар окъугъанма: 80-джыллыкъ къарт Къарча къартлыгъын да сан этмей, къаралыр керекли болгъан токълу сюрюуню алыб, айнытыб баргъан бла къалмай, эки джылгъа юч кере тёлю алыугъа хазырланады деб джазылады. Биз, интеллигенция, алкъын ала тенъли бир зат эталмагъанбыз. М а сёз ючюн, Магомет, сиз джазыучула. Ол затла сизге бишген ашдыла. Айтыгъыз, къайда не затла джазгъансыз бизни бу сеир кюнлерибизни суратлагъан зат­ ла болуб,— деди. Магомет джунчуду.

— Сеир ишле, джетишимле, джанъы затла асыры кёбден аланы юслеринден джазыб джетдирмеклик къыйынды,— де­ ди ол эрнинде табы болгъан джерин салфетка бла сюрте.

— Ол ханнъа джуаб тюлдю,— деди Асхат.

— Бир къаум критикле китабда тарт-соз, къысхача айтыргъа, конфликт болурун излейдиле. Бизни джашауубузда . иги затха джол ачыкъды, сора анъа керексиз тарт-созла чыгъарыргъа кюрешиу тюзмюдю, мен анъылаялмайма,— деди Чермен.

— Джанъы келе, эски кете баргъан заманда тарт-созсуз, илинмексиз болмайды. М а сёз ючюн, ол Хызыр дегенни юсюнден айтайыкъ. Ол конфликт болмай не затды! Бизни совет литературабыз социалист кертиликге таяна, джашауну таймам болумуча кёргюзеди. Критикле аны излегенлерин терс этедиле дерге джарамайды,— деди Магомет, уллу тёгерек кёзлерин кюлдюре.

— Джолдашла, шышала бизге къараб тургъанларыи унутмагъыз,— деб Асхат рюмкасын алды.— Бары да алдыла.— Иги сёзле айтылдыла, сау болугъуз, алай’а мени бир къо174

шарым барды. Мен былайда олтургъанланы барынъдан да джылым бла тамада болурма. Совет властны ал джылларында Кьарачайда, айтыргъа, интеллигенция джокъ эди. Эсимдеди, Хурзук эл советге къагъытчы болургъа джараулу адам табмай инджилгенлери. Бюгюн кёресиз. М а былайгъа, мени юйюме келген кесек адамны ичинде врачла, инженерле, усдазла бардыла. Сёз ючюн, Сурат инженерди. Ол биягъында мен айтхан къойчу Къарчаны къызыды. Мени атам да малчы эди. Шерифатны, Маджирни, Айшатны, Черменни, Алимни аталары, аналары да къысхача айтыргъа, барыбыз да малчы юйдегиледен чыкъгъанбыз.

— Ол затны эскере, Совет властха ёмюрлюк джаш ау излемеген бирибиз да джокъбуз,— деди Шерифат.

— Къуру сёзде излеген бла къалмай, билимибиз, къарыуубуз бла къралны кёлтюрюрге не джаны бла да кюреширге керекбиз,— деди Чермен.

— Тюздю. М а М аджир джарыучу дохдурду. Ол адамны ашхыныны ичинде дж ара болмазча не амалла болуруну ю с­ юнден сынамла бардырады. Аминат кандидат диссертациясын хазырлайды.

— Асхат кесини диссертация хазырлагъанын унутуб барады,— деди Аминат.

— М а бу инженерле,— деди Асхат,— ташкёмюрню кёб къалай чыгъарыргъа боллугъуна бюгюн сагъыш этгенлерине мен толу ийнамама.

— Джолдашла, Ленинни партиясы ючюн, мындан ары ёсюмюбюз ючюн, миллет шохлукъ, къарнашлыкъ ючюн тартайыкъ,— деб ёрге къобду Шерифат.

— Тюз айтаса, тюз айт^са,— деб бары да тартдыла. Бу кёзюуде Иомаил Суратха джууугъуракъ олтуруб сёлеширге умут этди, алай’а Сурат бир джанына бурулуб, сёлешири да келмегенлей, Алим бла сёз башлады. Аузу сёлешсе да, башындан бир минутха Исмаил кетмейди. «Ким биледи, керти да джанъылгъанын анъылагъан болурму» деб Исмаил175

гъа кесинде кечмеклик излесе да «анъыласа анъыласын, сыннъан гырджынны джабышдыраллыкъ тюлсе» деб анъысы джуаб этди. Аны башында ол сагъышла айлана тургъан заманда: — Бир-бирде адам адамны ал кёргенлей огъуна ёмюрлюкге джюрегине алыб нек къояды экен?— деб сорду Алим.

— Ёмюрю бир джерде джашаб, бир джерде окъуб, бирибирин билиб, ёлгюнчю айырылмазбыз деб тургъанлай айырылыб’а нек къаладыла экен?— деб Сурат соруугъа соруу бла джуаб этди.

— Мени акъылым бла, бек сюйген адам, сюйгенине ант этерге излемейди. Аны сюймеклиги алайсыз да танылады. Ант этген адам сюйгени бла къалгъанын кеси да билалмагъан адам боллукъду,— деди Алим. «М а, сени акгыл-текгил бола тургъан сорууларынъа джу­ аб»,— деди Сурат кеои-жесине.

— Сюймекликни теориясын не Овидий, не Анакреон кеслери да билмегендиле. Мени акъылым бла, Алим, сен ол теорияны башхалагъа окъусанъ таб болур эди дейме,— деб аланы ушакъларына къулакъ тиге тургъан Исмаил алай айтыб ёрге къобду. л — Алим бир къаум адамлача джетгенине сюймеклигин айта айланнъан адам болмагъанын мен бюгече огъуна анъылагъанма. Алим, мен сизге тынъыларгъа бек разыма. Айтыгъыз сёзюгюзню,— деб Сурат Алим таба бурулду. Бу кёзюуде столну бир джанында литератураны юсюнден ушакъ барады.

— Мен алгъыннъы джазыучуладан Аппаланы Хасанны кишиге тенъ этмейме, аныча джазарыкъ бизде энди чыгъарыкъ да болмаз,— деб Маджир алай айтханында: — Кесини заманына кёре, «Къара кюбюр» бек аламат зат болуб чыкъгъанды, ол кертиди,— деди Магомет. . — Поэтледе уа Ёртенланы Азрет бла Орусланы Маха176

метни джазгъанлары кишите ал берлик тюлдюле,— деди Айшат.

— Ол да алай болсун, не тюрлю усдабыз, алим'ибиз да барды, артистле бла композиторла уа амалсыз керекдиле,— деди Аминат.

— Д а, Ленинградда окъугъан студентлерибизни фахмулулукъларын айтыб айталмайдыла. Розагъа экинчи Пантофель-Нечецкая деб къояргъа боллукъду дейдиле,— деди Ан­ на Павловна. Сурат Розаны атын эшитгенлей, эки къанаты болса, анъа учуб кетерлей болду. Мардасыз тансыкъ болгъанын анъылады.

— Алий да композиторлукъ окъуйду. Бир сагъыш этигиз шо, таулу кишилени сабийлери къаллай джерледе окъуйдула,— деди Шерифат.

— Бизде окъугъан бир къарачай студент «Къара сууда» деген тегей джырны тегейча джырласа, тамам артист джырлайды деб къоярса,— деди институтну директору Халит.

— Аллай фахмулу джашларыбыз, къызларыбыз бек кёбдюле. Черкес къыз «Минъи Тауну» къарачайча джырлагъанын эшитгенмисиз? — деди Алим.

— Къазакъ хор да джырлайды да аны къарачайча.

— Къолну, аякъны бир тюзетеик,— деди Асхат ёрге къобуб. Х ар ким столдан джаллай, диваннъа, креслогъа олтурдула. Столланы бир джерге тартыб, тебсериклеге джерни эркин этдиле. Радиола бла стемейни согъуб, эки-юч адам кёзюу-кёзюу баргъандан сора, вальсни да салдыла. Бираздан тебсеб эрикдиле. Асхат Къарачайны эски джырларын усда джырлагъанын бары да биледиле. Тилеб анъа «Джандарны» джырын джырлатдыла. Ол джыр узакъ ёмюрледе къарачайлыланы къыйын джашауларын келтириб 12 X. Байрамукова

177

олтургъанланы кёзлерине тутханча барын мыдах халгъа салды. Асхат джырлаб бошаб, эслери бюгюннъю джашаугъа кёчгенинде, терен урудан джарыкъгъа чыкъгъанча эркин со-

лудула. О Н Ю Ч Ю Н Ч Ю БАШЫ Кечилмезлик джанъылыч Суратны смена мастерлик къуллукъгъа биринчи бис ш ах­ тагъа джибердиле. Сменаны аллы бла ол шахтагъа баргьанында, ишге кирярге за^манларын сакълаб тургъан талай шахтачыны кёрдю. Сурат аланы не миллетден болгъанларын да билмей, орусча саламлаша, кесин танытды.

— Биз бири-бири тилибизни анъыларьжъбыз, къарачайлылабыз,— деб, бир тёртсандыкъ сюйюмлю джаш, шаХтачы бёркюн манъылайындан ёрге эте, ышарды.

— Айыб этмегиз, былай къарагъан бла бирча кийиннъен ада'мла'ны айырыб танымакълыкъ къыйынды,— деди Сурат, ала бла бирге узун шиндикге олтура.

— Биз проходчиклебиз, экибиз къарачайлыды, бирибиз абазалыды, бирибиз да оруслуду. Была да навалоотбойщикледиле. Тёртюсю къарачайлыды, бири ногъайлы, экиси черкесли, экиси да оруслуду,— деди биягъы джаш.

— Д а тамам интернационалсыз да, сиз ишде да от болурсуз, эшда,— деди Сурат «Кировугольтрестде» «Интерна­ ционал» эсине тюше.

— Инженер джолдаш, къоркъмагъыз, биз алкъын тамадаларыбызны башларын энишге тутдурмагъанбыз,— деди дагъыда ол джаш.

— Къой, Махмут, эртдеден махданма,— деди анъа бир нёгери.

— Тейри, шахтаны иши къыйындУ, сюйсе^ъ махдан, сюйсенъ къой. Къыйын иш къачан да ётгюр адамланы тар178

тады кесине. Ётгюр’а ишде ётгюрлюгюн кёргюзюрге керек­ ди,— деб джуаб этди Махмут.

— Инженер да тиширыу болса да, аллай адам болуб окъугъан болур бу ишге. Тюз айтаса, керти да джигитле келедиле бери,— деди къатанъыракъ къарамыйыкъ джаш.

— Хо, ма алай айта т$р, алай айтсанъ, кесинъ да ётгюрлени ичинде болгъаннъа саналлыкъса,— деди навалоотбой­ щик Добай.

— Д а къарачайлыланы юсюнден билемисе, къалай джазылгъанды,— деди Махмут нёгерине.— Малкъарлыланы юслеринден эртдедеги документле китаб болуб чыкъгъандыла. Анда «къарачайльТла джигит, таукел адамладыла» деб джазылады.

— Сен дэкигит болмасанъмы аласа айына эки минъ сом джалны,— деди нёгерлерини бири.

— Огъай, джууугъум, мен ишлеген заманымда эки минъ сомну алама деб бир да акъылыма келмейди. Сменабыз лланын толтурмай къалады деб аны ючюн мыллыгымы атама ансы. «М а Къарачайны ишчи классы. Не зат этгенин, не ючюн этгенин билиб ишлеген ишчи класс»,— деб Суратны тама'м джюреги къуанды. Ишге кирир заманлары джетди. Сурат нарядха джыйылыучу конторчукъгъа элтиб, джашланы этер ишлерин анъылатды. Ала андан чыгъаргъа шахтаны ичиндегилени да аллары къарай башлады. Бети ташкёмюр джугъу болса да иш кёзюулерин бош аб чыгъыб келген шахтачыланы араларында Сурат Исмаилны таныды. Аны бу арт кёзюуледе артыкъ да бек азгъан бетини джаякъ сюеклери ёрге-ёрге тургъандыла. Сурат джюрегинде аны джазыкъсына да бир келди, алай’а... Къыз аны кёзюне тюртюладей джалларгъа излесе да джаллар джер болмады. Исмаил аны кёргенлей джарыб, келиб къолун тутду. Шахтачылагъа эшитдире: — Джетмиш беш тонна ташкёмюрню орнуна сексен тон­ 12*

179

на чыгъардыкъ, инженер джолдаш,— десе да Асхатлада сёлеширге амалы болмай къалыб, энди сёлеширге сылтау излегенин Сурат билди.

— Инженер джолдаш, сиз этгенни биз ёмюрде да эталлыкъ тюлбюз,— деб Сурат кесине кёре джуаб бере, шахтагъа тюше тебреди. Кёмюр джугъусу болмаса Исмаилны бетини тюрленнъенин Суратдан озуб, шахтачыла да эслерик эдиле. Сурат шахтада болумну сынар ючюн ары тюшдю. Проходчиклени бригадири Махмут алда нелени эсе да айта, къалгъанла да анъа кюле сёдегеирек эннъен джол бла бир сексен метр чакълыны энишге тюшдю. Шахтачыла эм баш штрекге чыкъдыла.* Ол къоркъуусуз сакъланыр ючюн эки джанына да тиймей, къаялай къойгъандыла.

— М а былайда башлагъыз,— деб Сурат ташкёмюр къанъаны джаны бла ёрге кёргюздю. Алгъы бурун Махмут электросверлосу бла аны кёнделен тешиб, андан сора тёртгюл джерни бир мюйюшюнден бир мюйюшюне дери бошлай теб­ реди. Алай бла тюбюнде порода тургъанлай, аны башында кёмюр къатын тынч атылтырч-а этди. Нёгери, проходчик П а ­ вел, биринчи сменаны проходчиклери къобаргъан породаны тышына ашырады. Сурат шахтаны агъачларыны бегигенлерине, вентиляциясына къарай ишни аман бармагъанын бил­ ди. Алты ишчини лавагъа салды. Ташкёмюрню кёб чыгъарыр ючюн энтда алагъа эюи ишчи къошаргъа керекди. Ала­ ны да проходкадан алды. Ишчиле алай этгенин иги онъсунмасала да буйрукъгъа бой бердиле. Проходчиклени юренчек къолларына электросверлола бой бередиле. Махмут, ёмюрде шахтадан хапары болмагъан, сюрюучю таулуну джашы, техниканы кючю бла тауну киндигин тешиб барады. Былайда ташкёмюрню къалынлыгъы сексен сантиметрге джетеди. Махмут аны тешеди. Аны ызы бла адамла бары къоркъуусуз джерге кетдиле, сора башха адам келиб алайын атылтды. Ташкёмюрню тюб джанында поро180

даны да алай эте, проходчикле алдан алгъа барадыла. Хасан бла М урза да аланы ызларындан джол ишлей, штрекни агъачла бла бегите, вагонеткала джюрюрча этедиле. Махмутну бютеу къарыуу, эси да бусагъатда бу ташкё­ мюр къанъададыла. Аны башындан акъгъан тер кёмюр джугъу бетин джуа, илипинча сыз-сыз этгенди. Къоллары сверлогъа къарышханча айырылмай ишлейдиле. Сурат андан кёзюн айырмай, бир кесекни турду. С ора шахта къоркъуусуз болур ючюн этилген затланы болумларын сынай, трапланы ариуланнъанлары бла ариуланмагъанларына къарады. Ала ариуланыбдыла. Алайдан рудник двор/ гъа чыкъды. Вагонеткаланы кючлю тагъылгъанлары бла тагъылмагъанларына да кёз джетдире, навалоотбойшиклеге келди. Ала проходчикле тешиб баргъан штрекни къыйырындан узунуча сауру тутуб, лечь айырыб барадыла.

— Джууукъ болугъуз, инженер джолдаш,— деб, Добай врубмашинаны таушундан кючден эшитдире къычырды. Кё­ мюр джугъу бетинде тишлери чьшмакъ агъара ышарды. Д а ­ гъыда аллына айланыб, врубмашгинасын керекли джерге бурду. Кеси тобукъланыб тургъанлай, ташкёмюр къанъаны вруб­ машинаны тишлерине ашатыб, «печге» транспортёр кирирча орун айырыб барады. Врубмашинаны таушу къулагъынъы сансытады. Тобукъланыб тургъанына болур, Добайны тобукълары ачыйдыла. Къазылгъан ташкёмюрню транспортёр тышына чыгъарыб барады. Толгъан вагонла рудник дворгъа барыб, алайдан башына ашырыладыла. Сурат бютеу сменаны ичинде бир джалкъаулукъ этген адам кёрмеди. Х ар ким кесини ишин билиб, тыйыншлысыча этерге излегени ачыкъды. «Бютеу ишни комплексге бурууну башларгъа керекди» деди Сурат кеси-кесине. «Ол сагъатда кёб затны аяулу этген бла бирча, ташкёмюрню да кёб чыгъарыргъа боллукъду. Аны багъасы да учузгъа айланньжъды». Суратны тергеую бла смена 85 тонна кёмюр чыгъарды.

181

*

*

*

Смена ишин бошагъандан сора Сурат хамамдан чыгъыб кетиб баргъанлай Исмаил ызындан джетиб: — Сурат, тилейме, мени сёзюмю бир анъыла,— деди. Сурат тохдаб, Исмаилны къара кёзлерин кёрмесе да бетине таукел къарады.

— Бизни сёлеширге сёзюбюз джокъду. Ишлегенибиз бир шахтада болгъаны себебли ишни юсюнден айтырынъ бар эсе айт,— деди Сурат.

— Мени нени юсюнден сёлеширими билесе,— деди И с ­ маил тунакы ауазы бла.

— Сени антларынъа кёре, сен менден башха тиширыу бла сёлеширсе деб да кёлюме келмей эди. Ётюрюкчюге ийнаныр ючюн адам кеси да ётюрюкчю болургъа керек болур дейме,— деб Сурат джолуна тебреди. Исмаил да аны сол джанына чыгъыб, бирге атланды. Сурат аны тюрсюнюн бусагъатда кёрмейди, алай’а джукълаб тургъанлай уятыб сорсала да ол аны беш бармагъын билгенча суратларыкъды. Физкультура, спорт бла иленнъени ючюн болур, джюрюсе ариу санлары резинча тынч къымылдайдыла. Акъ шилли бетинде кёмюр кесеклеча къара кёзлери джюрегинъи теренинде ненъ болгъанын излегенча, бетинъе джити къарайдыла. Дженъсиз чилле кёлегини темир тартхышчыгъы Суратны джюрегинде Исмаил салгъан джараны бителмеген табыча, кечеги ауанъыда айырылыб танылады.

— Ётюрюкчю десенъ да тюз айтырыкъса, алай’а мен сё­ зюмю аузума къалай ашагъанымы мен кесим да билмейме,— деди Исмаил.

— Билиб, билмей этгенсе деб да мен сеннъе джукъ айтмайма. Къалай этгенинъи кесинъ иги биле болурса. Сенича адамланы джаратырыкъ тиширыула алкъын болурла. Мени акъылым да бир башхады,— деди Сурат.

J82

— Сени акъылынъ бла мен джоюлубму бошагъанма?

— Мени акъылым бла Ловелас къачан да джоюлубду.

— Сурат, къалай сюйсенъ алай эт, сенсиз мени джашауум джокъду.

— Мени, Исмаил, не сени бла, не башха бла джашауум къалмагъанды. С ора мен’а къалай этерге керекме?

— Огъай, Алим бла иги къуш-муш эте эдинъ...

— Ким бла да къуш-муш этгеедим да, этерча джюрегим болгъаеди. Мен ёлюр кюнюме дери бютеу джашаууму сени бла ашырыргъа деб иш этиб, джюрегими сеннъе байлаб тургъанлай сен... сен... Суратны джаны тамагъына тыгъылгъанча, .ахыр сёзюн айталмай, кёзлерине ургъан джыламукъну сюртерге къол джаулугъун чыгъарды. Тиширыуну, эркишини да игиси бир сюйген адамын ёмюрлюкге сюеди, аллай адамны ийнамы бузулса, андан уллу ачы не зат болур...

— Сурат, мен дунияда ненча джылны джаш асам да сенича бир джанъыз тиширыуну сюерик тюлме. Мен ол ишни къа­ лай этген эсем да билмейме. Мындан ары джашауум бютеу сеникиди. Кеч,— деб Исмаил керти кёлюн айтды. Аякъ кёпюр бла шахаргъа ётген джерге джетдиле. Къо­ бан асыры бокъла,ныб келгенден кёпюрге къоркъмай кирмезчады. Алай’а анъа да къарамай, Сурат Исмаилдан алгъа кирди. Ортасына джетгенлеринде кёпюрню темир чыбыкълары экисини аурлукъларындан ийилиб, Суратны джай чурукъларындан суу аякъларына ётдю. Тюз алайда сирелиб, эки къолу бла да кёпюрню чыбыкъларындан тута ол, суу баргъан джанына къарады. Булутха кириб баргъан айны джарыгъы бла Къобан сууну бети бюгюн бир-бирлерине ушайдыла. Исмаил не зат эсе да бир зат айтды. Алай’а сууну таушу аны не айтханын Суратха эшитдирмеди. Бусагъатда аны джюреги бу Къобан къатьгшха'нча къатышыбды. Ким биледи, 183

Къобанны бусагъат халы кесине ушагъаны ючюн андан айырылалмай тура болурму... Кесек заманны ичинде аны башына келмеген зат къалмады. «Д жаш ауда былай нек болады экен. Бир адам сёзюне ие болалмагъаны себебли, бири насыбсыз болады. Ишинъде кёлюнъ тутханча болсанъ, юйюнъде да алай нек болмайса экен... Х ар ким да сёзюне ие болуб барса, джюрекле къалай рахат боллукъ эдиле».

— Сурат, сууукъ боласа, кел кетеик,— деб Исмаил Сурат­ ны къолуна тийгенлей, Сурат илгениб, саг'ьышларындан бёлюндю. Джукъ да айтмагъанлай, Исмаилны аллында тебреди. Кесини халы Суратха тюшюча кёрюнеди. Бир джерде туууб, бирге окъуб, бирге адам болуб бошагъынчы Исмаил­ ны халисин ол къалай билмегенди?! Ёзгени къой, институтда Исмаил бир иги ушхууурун да Суратсыз ашамаучан эди. Юй­ ден ачха ийселе, неда стипендия алса, эрлей Суратха бир саугъа алыб, чабыб келиучен эди. Институтну бошагъанлай, Исмаил къатын алыб кетди дегенлеринде, Сурат ийнанмагъан эди. Тюшюммюдю, тюнюммюдю двген эди. Исмаил Суратдан кечпинлик тилей, джолдан анъа письмо джазгъа'нында, джашаугъа аны байлагъан не зат эсе да бир джиб юзюлгенча болуб, кесине уахдысыз ёлюм излерге джетди. «Зам ан кеси дарманды, Сурат, былай аман этме»,— деб тенълери тёгерегин алгъанлары, бюгюн да эсинден кетмейди. Алай’а заман Суратха бюгюн да дохдурлугъун кёргюзмей турады. Исмаил не сёлешгенин да эшитмегенлей, аякълары къа­ лай баргъанын да билмегенлей Сурат тикчикледен чабыб чыкъгъанны орнунда чыкъды. Кимден къачады, неден къачады. Сагъышларындан къачыб бир да къутулаллыкъ тюлдю. Къаргъала мыллыкга басыннъанча, ала д ж ара джюрекге басыннъандан басына келедиле. «Сюймеклик деб быллай болумгъа айта болурла» деб Исмаилны юсю бла кесинде ол халны сезгенден сора Сурат184

ны д ж а ш а у у дж ан ъы д жо л гъ а кире башлагъан эди. Сюймеклиги аны хар затха учундура, Исмаил бла боллукъ д ж а ш а у уна кёб пла'нла салдыра эди. Алай’а не келсин... Экиси да Сурат тургъан юйню къатына джетдиле.

— Сурат, бирге ётген джашлыгъыбызны, сюймеклигибизни къачы ючюн, кечеринъи тилейме. Сен джюрегинъде ол д жу му ш ак ъ лы к ъ ны табмасанъ, сагъыш эт, экибизни д ж а ш а у убуз да аман бла кетериади.

— Бизни ортабызгъа тюшген ючюнчюню д ж а ш а у у н унутханмы этесе?

— Мени анъа керти сюймеклигим болмагъанлай къатышханма... Сеноиз’а д ж а ш а у у м джокъду.

— Анъа д а айта болур эдинъ алай... Исмаил тынъылады. Сурат ай д ж а р ы к ъ бла Исмаилны ариу бетине таукел къарады. « Къалай сюе эдим мен сени... къалай сюеме...» деб бир такъыйкъагъа кёлюне алай келиб, «Огъай, акъыл сюймекликге чырмау болмаса, бир къ ау м ад амланы д ж а ш а у л а ры ёмюрлюкге къатышыр эди» деди кеси-кесине.

— Мен сёзюме иеме. Къ арагъ андадан д ж а з гъ а н письмомд а нени айтхан эсем, д ж у а б ы м энтда олду. Зама н болгъан­ ды, ашхы д ж ол гъ а, — деб Сур ат къол бермегенлей юйге кирди. Ол асыры дженъил кетгенден Исмаил д ж у к ъ айтырча бола лма ды . Экинчи эт а ж гъ а элтген таш басхычлада Суратны чурукъ таушлары тунакыдан-тунакы бола, эм артда тас болгъунчу Исмаил тургъан джеринден къы мылдамай сюелди. Андан сора асфальт орамны больница таба д ж ан ы н да буруууна таяныб, Суратны терезесине д а гъ ы д а битди. Хар терезе д ж а б ы у д а н юйде Суратны къы мыл дагъаны ачыкъ кёрюнеди... Ол д ж у к ъ а кребдешин плащын тешиб, шифоньерге такъды. Андан сора столгъа олтуруб, талай з а ­ манны къолларына башын салыб тургъанын Исмаил ачыкъ кёрдю. Бираздан сора туруб, Сур ат лампаны д жу къ ла тд ы.

185

Ол джу къланнъанлай ышаныуу юзюлгенча, джашн ы кёзлери алас-булас кёрдюле. Бара барыб, институтну аллында шиндикге олтурду. Ким биледи, кесини бютеу д ж а ш а у у н а ол бюгюнден бек сагъыш этген болмаз эди... С ур а т сёзюне алай бек болгъанын Исмаил туура бу джолча билмей эди. Аны алайлыгъы Исмаилны Суратха сюймеклигин бютюн д а ёсдюргенден ёсдюрюб барады. Ал ай ’а бу д ж о л гъ а дери Сурат д ж у м у ш ар , кечер деб акъылы алай эди. Энди уа... энди у а билмейди... Алыб къойгъан тиширыуу дженъил аузланыб «хо» деб къойгъаны да нек эсе д а эсине тюшдю. Иамаил д а алай бла алданды. Аны бла ненча айны д ж а ш а д ы эсе да Суратны тюрсюню орталарына кёлекге болгъанлай турду. Бирге д ж а шаргьа, бир юй болургъа айтыр айтмаз «хо » деб къойгъан огъай эсенъ, институтну бошагъандан сора д ж а ш а у у б у з бир­ ге болур деб айтырын Исмаил Суратдан д ж ы л л а бла сакълагъан эди. Ол Суратны бу затха, юйдегини д ж а ш а у у н а терен магъана бериб къарагъаны ючюн кёре эдим. «Аллай адамны намысын теблеб былай этиб айланнъаным ючюн меннъе Сурат тюз этеди». Ай булутладан чыгъыб, шахарны джа ры тды . Паркны ичинде Исмаилны аллындагъы гокга хансла кечеги кирсиз х а у а г ъ а ариу ийис синъдиргендиле. Каштан тереклени кенъ бутакълары асфальт д жол чук ъл агъ а кёлекгелерин атхандыла. Ала оюулача кёрюнедиле. Шахарны эки дж а ны н да б ар ­ гъан су ул а ай д ж а р ы к ъ д а алтын тюймелени къыйырлары бла тигилген алтын окъалача саргъаладыла. Пединститутну студентлери дере эте тургъанлары терезеледен кёрюнеди. Шах ард а ад ам ла алкъын аз-аз джюрюйдюле. «Огъай, бу сеир д ж а ш а у д а насыбсыз ад ам болмазгъа керекди. Бар эсе д а менича кеси-кесин абындыра айланнъан бир бол лукъду»,— деди Исмаил юйюне кетерге<ёрге къоба. Алай’а къалай «елгенин д а билмегенлей, бир зам ан да къарагъанында д аг ъ ы д а Суратны юйюню аллында тура эди.

186

ОНТЁРТЮНЧЮ БАШЫ Сюдню аллы бла

Акулина Бекмырзаланы к ъа б ак ъ эшикни не къадар къакъды эсе да, д ж а т ы б тургъанлай эриниб чабхан итни таушун эшитген болмаса, келиб анъа киши эшик ачарча кёрмеди. Итни анъа джетмезча байланыб тургъанын тешикден к ё ­ рюб, ол соруусуз юйге кирди. Сенчагъа киргенлей огъуна юйден бир ачы д а у у р л а эшитиб, аллындан ким эсе да тюртгенча ызына къачар мурат этди. Алай’а д аг ъ ы д а болушлукъ керекли адам бар эсе у а деген акъыл бла, кёк боялгъан мияла эшикни сабындан тутуб кесине ашыгъыш тартыб, юйде болумну кёргенлей, не айтыргъа д а билмей, тюз босагъа юсюнде сын болду. Аны кёргенлей, Бекмырзаны къызы Назифат: — Тётя Акулина, болуш!— деб аны ышыгъына къысылды. Алай ’а юсю-башы тозураб, чоюн бет алыб тургъан B e i t мырза джетиб къолундагъы шиндик бла къызыны бутуна урду. Ол шиндикни д аг ъ ы д а кёлтюрюб тебрегенлей, Акули­ на бютеу кючюн салыб, Бекмырзаны ёшюнюнден ары тюртдю. Ол юй тюбюнде чачыу-къучуу болуб тургъан чемоданл а г ъ а абыныб, столну джити мюйюшюне къабыргъасы тие, полда атылыб тургъан къа та па къумач тобха джыгъылды. Бекмырза къоба келиб, къызгъаны бла Акулинагъа мыллы к атханлай, юй бийчеси Сеир бла Назифат аллына турдула.

— Оу, мен д ж а р лы , мен хариб, бир затл а бола айланадыла, мен къыйынлы. Шо аллахынъ бла тилейме, акъылынъы башынъа бир джый ,— деб Сеир эрини билегинден тут ханлай, Бекмырза аны д а хабджюклени юсюне тюртюб: — Атасын сатхан бетсиз. М а сенсе барын д а этдириб айланнъан, сенсе мени ишими х ал к ^ гъ а баям этген,— деб биягъы къызына тебинди.

187

— Огай, сени ишини х ал к эртдеден биле эди, ал ай ’а кесин бир эслермисе деб Караганды ансы,— деди Акулина бир къ ау м къарачай харифлени толу айталмай. Бекмырза д ж у а б эталмай, тентирей-тентирей столну къатына барды. Аны улл у ак ъ кёзлерин к ъы рау басханча д ж ы л а м у к ъ басыб, экили кёредиле. Кёсе сакъалчыгъы у а к ъ къалтырайды. Джмти узун бар макълары неге чанчылайыкъ д е ­ генча столну юсюн къармай келиб, патефон пластинкаланы табдыла. Асыры а ч ы у д а « не этерге билмей, Бекмырза ал ад ан бирем-бирем алыб дже рге уруб башлады. Назифа эки къолу бла кёзлерин д ж а бы б д жыл ай ды, анасы у а «къой» дерге эринден къоркъуб, гитчелигинден да гитчечик кёрюне, печни дж а ны н а къысдырылыб, кёзюню къыйыры бла бир эрине, бир къызына къарайды. Б у халг ъа бир кесек къараб туруб, Акулина полгъа д ж а й ылгъан хабджюкледен аягъын салыр джер кючден таба, Бекмырзаны аллына таукел барыб, тюз кёзюне джити къарай: — Болдун!— деди. Бу сёзню ол бош айтыб къоймай, къалай эсе да бир у л л у кюч бериб, тёббе тюклеринъ ёрге турурлай айтханы себебли, къолунда пластинканы дже рге быргъаргъа тебреген Бекмыр­ за эки кёзюн аралтыб, аллында сюелген къатанъы сары шилли тиширыугъа битди. Тиширыугъа асыры хыны-дан къаны къайнаса да «сал, пластинканы, сал ызына» деген Бекмырзаны буйругъу анъа пластинканы ызына салдырды.

— Мен аллындан болмасам д а билдим каугагызны калай башланнанын. Айыбды, Бекмырза, айыбды сенне,— деб А к у ­ лина алай айтыб, сора бир дж ан ы на бурулуб, аузундан бир осал затны атханча «тю» деб босагъа таба тюкюрдю.

— Сени менде ишинъ джокъ ду. Бар юйюнъде оноуунъу эт, сени бери киши чакъырыб келмегенди,— деди Бекмырза кёзюнде огъу болса урурча къарай.

— Сен бариш бла элни терисин кобарырга излеген ючюн, 188

элде сени киши кёрюб болмайды, мен д а элни бириме, сора сенде ишим болмай калай калыр.

— Тюкенчилеригиз д ж у к ъ л а б тургъан з ам ан д а мен кереклигизни табдыра эсем, олмуду къарныгъызны бурдургъан. Меннъе сюд этебиз деб ёрелеб айланмай, ал аг ъ а этсегиз’а.

— Огай, ал ад а д ж у к л а г а н д ж у к л а м а г а н да барды. Биз­ ге керек затланы ала д а табды рад ыла . Сен’а андан-мындан ал дар ык затчыкланы ташыб, он кат бага бла сатаса. Халк тели тюлдю. Джюген тыйыншлыга джюген сала биледи,— дей таушсуз д жы л ай тургъан Назифатны къатына барды. Назифат эрлей анъа айланыб: — Тётя Акулина, атамы бариш этгенин билгенли, мен къой деб кюрешиб тургъанма. Алий Ленинграддан д ж а з гъ а н письмоланы уа бир окъугъаедигиз... «Былай барсанъ, мен юйюбюзге къайтырыкъ тюлме»,—деб д ж а з а д ы . Не зат ючюн бариш этеди. Мен ишлейме, урушда ёлген къарнашыма пен­ сия бериледи, гитче къарнашым ишлейди. Атамдан иги огъуна къарт Къарча ишлегенча атам да ишлесе не боллукъду. Ишлемесе д а турсун, биз алгъан бизге боллукъду...

— Къарчанъ да, сен да от тёбеси болугъуз, хаман аны айтыб тура эсенъ. Гакгы та укъ ну юретееди дегенлей, тели этиб атдынъ да мени, итден туугъан...

— Энди сен чайна ры къалмагъанды, х алк ъ г ъа бедишлик болдукъ. Сюйсенъ чайна, сюйсенъ чайнама,— деб анасы Се­ ир эки бутун тюйюб д ж ы л аб башлады.— Мен джа рлы , мен хариб, бизни юзюгюбюзде ёмюрде сюдге кирген киши болмагъан эди! Сюд’а сюдча болгъаеди! Бу эл сюд этерикди д е­ ген джилигибизге джетдиргенди. Кулина, бу къыйынлыкъны бизни юсюбюзде башламай ираон сюдге берселе не бола эди, мен дж ар лы , мен хариб...

— Тыйыншлы ким эсе, аны юсюнде башлайдыла, тюз этедиле,— деди Акулина.

— Сен, атам, кюйюзле бла кишини сатыб ала ллы къ тюл189

се. Д а л х а т къалай иги этди. « С а у г ъ а г ъ а » берген кюйюзюнъю да къайтарыб, кесинъе сёлешген сёзлерин д а унутхан болмазса. Ол кюиден бери бютюн да бизни юйюбюзде ма бу к ъа у гъ а къа уг ъа ды, тётя Акулина, ма бу тёгюлген хабджюкню къралгъа бер деб кюрешиб тургъанма. Хар ким бизни барм акълары бла кёргюзедиле. Мен энди эшикге бетими к ъа р ата л ма йм а. Ма атам меннъе асыры ачыуланнъандан не этерин билмей, бу «тюкенин» меннъе атыб урур ючюн чачханды,— деди Назифат, Акулина аны энди тюйдюрмезине ышаныб.

— Эй, Бекмурза, Бекмурза, мен сени джюрегим бла д ж а зыксындым. Калай аман ад ам са сен. Карчаны ызындан’а каллай кагытл а д ж а з ы б айландын, а д а м л а бла сыйлы болуруну, ишлемегенни эриши кёрюнюрюн калай билмейсе,— д е­ ди Акулина.

— Энди муну къартлыгъында Сибирияпьа сюд этиб ашырырламы экен, Кулина? — деди Сеир тама<м эрине къоркъуб.

— Ашырыб д а иерле тохдамаса,— деб Акулина арысызберисиз таукел айтды.—Сюдню оноуун са у танна чыксак, барыбыз да эшитирбиз д а,— деб къошду дагъ ыда .

— Сюд, еюд!— деб, бусапьатха дери баштёбенине къара'б стол шиндикде олтургъан, Бекмырза акъырын шыбырдаб, шиндик бла бирге д ыгъар-дугъур деб ауду. Юч тиширыу д а бирден джетиб, орундукъгъа салгъанларында, эс ташлаб, эринлери кёгернб баргъанларын эследиле. Д ж ы л а й тургъан Сеир бла Назифатны къоюб, Акулина дохдур Ле йлагъа ашыгъыш кетди. О Н Б Е Ш И Н Ч И Б АШЫ Д ж а м а г ъ а т сюд

Элни клуб у эскиди. Юйлеви джа нъ ы лы къ л ар ы бла ол бир-бирине келишмейдиле. Алай’а колхозда дж'арыкълыкъ юй ишлеуню къолгъа ала башлагъандыла.

190

Бюгюн, солуу кюн, бир ад ам къалм^гъанча бары клубха сыйынмай аллын толтургъанды. Д ж а ш , къарт да, эркиши, тиширыу д а келгенди. Игитда дейсе, Ленин атлы колхозда д ж а м а г ъ а т алкъын кишиге сюд этмегенди! Бу биринчи сюдю боллукъду. Эшик аллына чыгъарылгъан узун шиндиклеге уллайгъан эркишиле бла тиширыуланы олтуртхандыла. Къарча да къошдан келиб, Джаммюлатны къатында таягь ыны учуна тёгерек къыркъылгъан чал сакъалын салыб, аны сёлешгенин д а д жа рт ы -къ ур ту эшите, кёзлерин къайры эсе да чыракъ ийгенди. Къатындагъы Д ж а м м о л а т аны сагъышын бёле, джюрегинде къайнаб тургъан затны шыбырдады.

— Эсинъдемиди, бизни заманы быз да сюйрелген къызгъа бираз селекерек къар агъ ан ла ры ? — деди.

— Эсимдеди,— деди Къарча, таягъындан сакъалын алыб, Д ж а м м о л а т х а та уке л къар ай.— Эсимдеди, а л ай ’а акъылы болгъан адам аллай затланы сан этмеучен эди. Сен къызынъа къоркъуб эсинъе тюшюре болурса ол затланы. Ма бизии аскердегибиз келе эсе, бер Мариямынъы, ант джетмезлик, бир къа рамай келин этеим,— деди Къарча керти да кёлю бла.

— Мен берлигим, сен аллыгъынъ джокъ ду, Къарча, кеслери сюйгенлерича этерле, ал ай ’а мени къартлыгъымы теблегенча зорлукъ этгенин кёлтюрюб болалмайма,— деди Д ж а м м о л а т къартлыкъдан къызаргъан кёзлерине дж ы ла мук ъ ура.

— Бизни заманыбыздача тюлдю энди, Д ж ам м о л ат . Сени къызынъа болгъан артыкълыкъны кёлтюралмай, бютеу д ж а ­ ма гъ ат джыйылгъанын кёремисе. Биреу бары ючюн, бары да биреу ючюн деген ма буду, ант джетмезлик. Бу болумда къыйынлыгъынъ да чёб кибик кёрюнмейди,— деди Къарча.

— Тюз айтаса. С а у к ъал лы къ ол Хамитни кёрдюнъмю. Къызчыкъ алай болгъа'нында « Д ж а м м о л а т , фермагъа келтирсек, Мариямны буюкъгъаны кетер эди, джиберирме191

динъ?» деб мен этерик оноуну этиб къойду. Энди у а таб айтханыча, ойнай-кюле б аш л аг ь ав д ы дейдиле. Д ж а ш а у л у бол­ лукъ, ол бир акъыллы бала болгъанды. М а кеслери да келе­ диле,— деди. Акъ д ж а г ъ а с ы ачыла, бёрксюзлей, биягъы чачы манъылайына тюшюб, Хамит, Мариям, Нина, Тохдар, Петро, Хусей ол са гъ ат да фермадан тюшдюле. Талай ад ам бла са лам ла ш а, шиндикле чыгъарыб бирге олтурдула. Ала келгенлей, джашл ы к ъ келиб къалгъанча, хар ким ал аг ъ а д ж а р ы б къарадыла. Элде бир тилли къа лм агъанча джыйылгъанды.

— Энди у а кимни сакълайдыла экен? — деб Д ж а н д е т къатында олтургъан къатыннъа къарагъанлай: — Ма келдиле, ма келдиле,— деб М ур ат да, бир нёгерчиги д а чынъай, чынъай джыйылгъанланы орталары бла клубха д ж у у у к ъ г ъ а чабдыла.* Хар ким ала чабхан д жа ны на башларын бургъанларында, кёзлерин кишиге кёлтюралмай, дже рге къараб келген Бекмырза бла Хызырны кёрдюле. Ала тюз д ж а м а г ъ а т н ы а л ­ лында, киши олтурмай тургъан эки шиндикге олтурдула. Хызыр аякъларыны бурунлары бла джерни сызаргъа кюреше, анъа къара гъа н кёзлеге кёзюм джетеди деб къоркъады. Бекмырза эки къолун бир-бирине чалышдыра, бир-бирде д ж а м а г ъ а т х а дженъил къараб, сора аллында олтургъанланы шиндиклерини аякъла рын а кёзлерин сюзеди . Аладан сора бир кесекден Д ал х а т, эл советни та м ад ас ы Илияс, Сеит келдиле.

— Д ж а м а г ъ а т , — деди Илияс ак ъ кийиз бёркюн манъылайындан ёрге эте, къызыл стол д ж а б ы у дж ай ы л гъ ан стол­ ну бир дж ан ы на келиб.

— Бюгюн биз Бекмырза бла Хызыргъа кесибиз сюд этер ючюн джыйылгъанбыз. Сиз билгенден, Хызыр Мариямны сюйреб, кесине алай бла д ж а ш а у этерге муратлы болгъанды.

— Терс д жол ну тутхан терсеймей къалмайды,— деди ол­ тург ъан джеринден Тохдарны анасы.

192

— Биз аны сюдге бериб, тюрме азаб салдырыргъа бил­ мей къоймагъанбыз, Алай’а...

— Тюрме азабдан эсе аурду, д ж а м а гъ а т н ы аллында алай чёкген,—- деди да гъ ыд а къайсы эсе да.

— Д ж а м а г ъ а т , мен сёзюмю бир джетдиреим. Тюрме азаб салдырыргъа боллукъ эдик, ал ай ’а совет закон адамны къармаргъа излемейди, тюзетирге излейди. Ол себебден биз экисини юсюнден д а д ж а м а г ъ а т кеси оноу этсин деб кёлюбюзге келеди.

—т Къурман болайым дж анынъа, тюз айтаса,— деди Хы ­ зырны анасы Сандже.

— Бекмырзаны да кесигиз билесиз,:— деди Илияс.— Ол терини, тенъиз'ни аулаб, саудюгерчиликге синъиб айланнъан болмаса, тёгерегинде д ж а ш а у д а н хапары болмагъанды. Аны оноуун д а этигиз. Кърал коммунизмге та уке л атлаб баргъан за м ан д а бу тукъ ум эски, чирик адетлеге тёзерге киши да Сюймейди. Халкъ акъыллыды. Кеои аланы тюзетирча амал табар ыкъ ды,— деб сёзюн бошады.— Сёлеширге сюйген адам айтыгъыз,— дей сора олтургъанлагъа къарады.

— Тейри, сёлеширге сюйгенле кёбдюле. Алай’а быланы ишлери сёлеширге сюймегенни да сюйдюрлюкдю. Бу чирик ишлени биз, къартла, кесибиз сюзейик — деди къарт Таукъан къобуб стол д ж а н ы н а бара.— Сизни сыйыгъыз да тёббемде болсун, бизни къатын бир кюн Бекмырзадан алыб келеме деб бир къат апа эшик д ж а б ы ул а н ы алыб келди.

— Кёбле болгъандыла сен айтьгрыкъча, Таукъан, билебиз айтырынъы,— деб къычырдыла бир къау мла.

— Тохдагъыз. Мени джетдирмеге къоюгъуз. Д а , сора а л ­ ды да келди. «Не бердинъ былагъа, къатын, дегенимде», бир эшикникине сегиз д ж ю з сом бергенме деди. Бизни у а эшиклерибиз кёб болгъанын кесигиз билесиз.

— Тёрт эшигигизге юч минъ бла эки джюз сом чыкъгъанды,— деди хоншулары.

13 X. Байрамукова

193

— Энди бизни къарт нелени санайды былайда,—деди Таукъанны юй бийчеси.

— Хы, да сора тынъылагъыз андан ары. Къатын аланы алгъан кюнню бешинчи кюнюнде бизни тюкеннъе аллай къатапа келгенин мен эшитдим. Къатын’а менден алгъа эшитгенди, къоркъуб кесин къысыб тургъанды меннъе д ж у к ъ сагъынмай ансы.

— Барыбыз да ол д ж о л ’а «ашыкъгъан суу тенъизге джетмез» дегенча болуб къалгъанбыз,— дедиле бир къ ау мл а орунларындан.

— Тюкенден алыннъан багъа бла уа биз бир эшикгебергеннъе экишер эшикге д ж а б ы у алгъандыла. Ма энди, д ж а магъат, кесигиз къарагъыз бу а д ам гъ а, — деб Таукъан эки къолун да д ж а я р а к ъ этиб, Бекмырзагъа къарады. Хар ким д а Бекмырзаны д ж а н ъ ы кёргенча къарадыла.

— Кёремисиз, бизден д жы рта ргъ а кюреше эсе да, не юсюнде кёрмейсе, не юйюнде бизден артыкъ зат кёрмейсе, не зат ючюн кюрешеди билмейсе. Ашарыкъ, киерик табмайма дебми этеди экен?— деб Таукъан соргъанча а д ам л а гъ а къарай, ийилерек болгъан белин д ж а ш адамча тюзетирге кюреше, орнуна олтурду.

— Огъай, неси д а боллукъду. Кърал аны джашы н Л е ­ нинградца огъунакъ окъутады. Мында дж а ш ы , къызы ишлейдиле. Не зат керекди анъа? — дей, къолларын ойната столну дж ан ы на Хурай чыкъды. Ол бек туу ра сёзлю адамды.

— Бекмырза бла мен тенъбиз. Мен бир кюнню къалмай тахда бригадада ишлеб турама. Сен’а сабийни къолуна ата д а кете, къой сюрюуню къырыргъа аздан къалдынъ да. С а у болсун Къарча, сенден менден да къарт башын аямай, сюрюу­ ню сакълады. Насыбсыз, сен’а не ючюн, ким ючюн къысдырыб кюрешесе, копеклени, шайланы? — дей, Хурай да ол­ турду.

194

— Юйдегиси Да къачыб кетерча болду,— деб къошду къайсы эсе да!

— Юреннъен ау р уу къоймайды, ичгичи бла саудюгерчи бирди,— деди д агъ ыд а олтургъан джеринден бири. Токъсаи д ж ы л болгъан къарт Къырым къобду. Хусей эрлей аны къолтугъундан алыб, столну д жа ны нда шиндикге олтуртургъа мурат этсе да, къарт ёрге тургъанлай сёлеширге сюйдю. Аны тишлери аз болгъаны себебли бир-бир сёзлени д ж а н ъ ы л а р а к ъ эте айтады.

— Бизни зам аныбызда,—деди Къырым,—уруя баришчилени тюкенлери бар эди. Д ж ы л д а н , айдан бир д ж у к ъ ч у к ъ табыб, къумач, туз алыргъа барсанъ, неда этиб, аршынны кем тартмай къоймай эдиле. Д ж у к ъ айтыргъа не амалынъ бар эди. Не берселе д а ала эдинъ да к ете эдинъ. Кърал бизге тюкен ачмай эди. Къырым бутлары т ал ар ак ъ болуб, эм артда олтуруб, сёзюн да гъ ыд а алай башлады. Адаэдла асыры эс бёлюб тынъылагъандан эшикде чибин учхан эшитиледи. Бекмырза биягъынлай баш энишге къарайды. Анъа д ж у у у к ъ олтургъанла эки къулагъьгны учлары чюгюндюрлеча къызаргъанларын кёрдюле, бетини агъаргъаны кёсе сакъалындан ачыкъ т а ­ ны лады.

— Бусаг ъат да Бекмырза этиб айланнъан дыгаласны бир тукъум бир сылта^у джокъду. Базарчы ад ам атасын-анасын д а аямайды, деб ййтыу барды. Аллайын, Бекмырза не хоншуну, не д ж у у у к ъ н у , не тенъни аямай, терилерин «ъобарыргъа кюрешиб тургъаны аллахха, ад ам гъ а д а белгилиди. Ма бизни юйдегиле д а нелени эсе д а бирлени къан бергенча алыб келген адиле. Д ж а м а г ъ а т , кесибиз да терсбиз. Эл де эки-юч тюкен барды. Ал ад а таб ылмагъан зат джокъду. Бекмырзаны ау з у алдырады сизге. Бир бош затланы келтириб, махдаб Тебресе, кертда дейсиз да кесигизни алдатасыз д а къоясыз. Бары д а бизни къралда этиледиле да, зауаллыла. Д ж а ш а у у - а ш а у у д а ал да ул укъ ду, к ёз б ау оюнду, ма 13*

195

бу адамны,— деб Къырым къолу бла Бекмырзаны кёргюздю.

— Хар сёзюнъ бирер алтынчады, Къырым, са у бол,—деб къычырдыла бир къаумла.

— Мен сёзюмю энтда бошэмагъанма, д ж а м а г ъ а т , — деди Къырым, энтда ёрге къоба .— Ма бу джашн ы юсюнден айтырыкъма. Улан,— деб Хызыргьа къарады. Хызыр къайсы дж ан ы на къараргъа билмей, биягъы шиндикни ая къл ар ы таба кёзлерин сюздю.

— Улан, сен алай айтаса деб эшитгенме мен, къыз сюйреген къарачай халкъны бурундан да адетиди деб. Бизден кёб д ж а ш а бм ы билесе сен, къарачай халкъны не адетлери болгъанын!? Айтчы бир. Огъай, биз аллай адет барды деб не эшитмегенбиз, не билмейбиз.

— Ай аллах разы болсун, алай тюз айтдынъ эсе. Итден туугъан итни башына бир акъыл сал,— деб къычырды Хурай.

— Къыз сюйреген огъай, Къарачайны анъылагъан эркишилери тиширыуну сыйын бир д же р де тюшюрмегендиле. Сюйрерге, урлар гъа кюрешгенле ма сенича адамлыгъына ба змагъ анла болгъандыла. Аллайланы джол ла ры уа халкъгъа адет тюлдю,— деб Къырым алгъын олтургъан орнуна атланды. Биягъы Хусей олтуртургъа болушду. Д ж ы й ы лг ъ ан ла кючлю харе къакъдыла. * * * Сёз Д ж а м м о л а т х а берилди. Ол столну къатына да бармагъанлай, тургъан джеринде ёрге къобуб сёлешди.

— Д ж а м а г ъ а т , ишни сюйгенни аллах да, ад ам да сюеди деб айтыу алайды. Ол кертиди. Халал урунуб, халал ашагъандан насыб бла андан берекет затны мен билмейме. Ма Къарча, бюгюн ныгьышда олтуруб турурча къартды. Алай’а малчыла джетишмейдиле деб Къарчаны уланы Аслан хапар 196

айтханында, ол къартлыгъын д а унутуб, Бекмырзагъа болушайым деб конторгъа баргъанын барыбыз да билебиз. Конторда у а Бекмырзаны орнуна адам табылгъанына къуаныб, Къарчаны салгъандыла.

— Тюз этгендиле,— деб къычырдыла.

— Бекмырза аллахха ад ам гъ а да туру Къарчаны юсюн­ ден не затла д ж а з ы б айланды. Къарчагъа аны ючюн д ж у к ъ д а болмады. Халал ишлегенни, джо лдашла, ким да сюеди. Меннъе д ж у к ъ да этмесин, ишлесин ансы.

— Ишлемеген ашамайды,— деб къычырды къайсы эсе да.

— Мен ишлей эсем, барынъа да ишлейме, барынъ да ме­ ни ючюн ишлейсиз. Андан суаб, андан сеир зат болурму?! Сора барыбыз алай кюрешген зам ан да сен, Бекмырза, зытзыт эте, къуйругъунъ д же р кёрмей, ие кюнюнъ ючюн айланаса? Мен ма ол фермачы д ж а ш къау м бла ишлегенимде, кюн-кюнден д ж а ш бола баргъанча кесиме алай кёрюне эдим. Д ж а ш а у кёреме адамны къарт, д ж а ш этген да. Сен джа нъыз башынъ бла халкъны тышында насыблы боллукъ тюлсе, Бекмырза,— деди; Бу сёзле бары да Бекмырзаны башына ташла болуб тийгенча ийилтгенден ийилте барадыла.

— Свн’а, ашхы улан, бош терсейгенсе,— деди Д ж а м м о л а т Хызыргъа бурулуб.— Терсеир дж олунъ джокъду. Бекмырза ол дунияда кёргенин эниклейди. Сен аланы бирин да кёрмегенлей эниклерге кюрешесе. Тенъ тенъи бла, тегене бауру бла дегенлей, сен кёремисе, къаллай тенълеринъден бырнак болуб ай ла на са ?—деб Хамитни ишни кёргюздю.— Бурун болса, мен сеннъе дерт къайтарыргъа керек эдим. Алай’а а л ­ лах айтмасын, сен аллынъа уруб келген бир джашса,' терс этгенинъи кесинъ мындан ары да анъыларса,— деб Д ж а м ­ молат д а орнуна олтурду. Д ж а м м о л а т алай д ж у м у ш а к ъ айтхандан эсе, ылыхтынны алыб тюялгъаньгн тюйсе, Хызыр анъа разы боллукъ эди. Къартны ол сёзлери Хызырны джы л ам ук ъл ар ы н тамагъына 197

тыгъыб, ол сагъат барыб, аны ая къ олтанына баш урурча халгъа кийирдиле. Алай болса да кесин тыйды. Илияс Аминатха сёз берди.

— Бизни сыйлы къартларыбыз экисини юсюнден д а бек а л а м а т сёлешдиле. Барыбызны кёлюбюзге «елгенни да айтдыла. Мени къошарым, Хызырны юсюнденди. Хызыр, сени юсюнъде биз, усдазла, теробиз. Сен школну къойгъан з а м а н ­ да биз къайтарыб окъутургъа керек эдик.' Ол терслигибизни мен былайда барыны аллында д а ачыкъ айтама. Алай’а бизни бла бирге Хызырны атасы, анасы д а терсдиле. «Ийигиз ш колгьа» деб барс акъ, с у у у к ъ къ ар аб къоя эдиле. Энди айтырым, Хызырны айыбын энтда бизге беригиз деб тиле-, рикме. Школ анъа толу орта билим д а бериб, керти д жо лг ъа тюзетирге бойнуна алады. Хызыр джоюлмагъанды, джанъылгъан этгенди. Былайда олтургъанлы д а аны сокъураныб тургъанын биз, былайдагъы усдазла, анъылаб турабыз,— деди.

— Къурман болайым аузунъа, тюз айтаса,— деди Хызыр­ ны анасы. Хамитге сёз берилди.

— Хызыр комсомолчу болмаса да, биз ферманы ишлеуню башлагъаныкъда, кеси келиб, «Сизни бла ишлейме» деген эди. Ра зы болуб, биргебизге алдыкъ. Биз къыйналмай ишлегенбиз десек, алдарыкъбыз, д ж ол д аш ла ,— деб биягъы ча­ чын манъылайындан ёрге атды.— Къыйын тийгенлей, ишни да, нёгерлерин да ат м ак ъл ы къ совет а д а м гъ а келишмеген затды. Совет ад а м л а алай этселе, бусагъатда кёкде спутникле уча, д ж а нъ ы шахарла, элле къуралыб, фабрикле, заводла ишлениб б ар м аз эдиле. Бизни фермада ишлегенлени аты бла биз, ма бу олтургъанла, Мариям да ичибизде болуб, Хызыр­ ны энтда бизге джиберлигигизни тилей келгенбиз. Аминат Бекировна айтханча, школ бла биз Хызырны несин да бойнубузгъа алабыз,— деб олтурду. Харе къакъдыла.

198

— Хызыр ушатмай эсе уа. Кесини сёзюн эшитирге керекбиз,— деб къычырдыла. Къобарына къарай шум болдула. Ол бирер саны бирер къая болгъанча ёрге аур къобуб, биягъынлай кёз кёлтюралмай: — Кечигиз, мен терс болгъанма. Айтхан затыгъыз бары да тюздю. Бюгюн былайда былай болгъандан эсе, мен ёлсем да разы эдим. Башха тюрлю ад ам болмасам, мени бетиме тюкюрюрсюз. Кечигиз,— деб былайгъа келгенли олтургъанла гъ а биринчи къарады.

— Кечебиз, ал ай ’а кече билген айыбха тюбете да биледи тюзелмегенни, аны да унутма, ашхы улан,— деб къычырды къайсы эсе да. Хамит, Сеит бла нелени эсе да шыбырдаб, Хызырны къолтугъундан алыб кеслерини къатларына олтуртду. Д ж а м а г ъ а т н ы аллында къуру, Бекмырза къалды. Къарча сёз алыб, тургъан джеринде огъуна сёлешди.

— Айтыллыкъны барыбыз ючюн да джетдиргендиле, ант дж... эсе да, айтхандыла... Мени бир айтырым барды. Бизни къошха бир ад ам джетмей турады. Бекмырза малны халисин усда биледи. Бизге ишлерге келсин. Биз не этсек да бир-бири тилибизни анъыларбыз ант дж... эсе д а , — дей Къарча сёлеше турмагъанына д ж у н ч у яр ак ъ болуб олтурду. «Алла хха шукур, джашчыкъны атасыны кёлюнде бир кир иннети д ж о к ъ д у » , — деб Д ж а н д е т Къарчагъа кёзюню къыйырын джетдире, кёлюне алай келди.

— Бекмырзагъа сёз беригиз,— дедиле къайсыла эсе да. Бекмырза къобду, сёлешалмай биразны турду. Бираз эс джый гъа нда н сора: — Бюгюн меннъе былайда сюд болмагъа эди да, мен беш д а ёлгееди'м. Сизни аллытъызда олтургъанлы мени башыма келмеген бир сагъыш къалмагъанды. Бариш этиб, неден к ъ а ­ лай башлагъанымы д а билмейме. Ашар, ичер керекли болуб этмегеним хакъды. Юйюмде ад ам ла ры м да этими ашадыла.

199

Алай’а аланы да хам деб къабьгб тургъанма. Не ючюн, билмейме. Бюгюн мени ад ам ла р ы м былайда бетлерин кишиге кёргюзелмейдиле. Аланы да, мени да бу кюннъе джетдирмей, бюгюн этеригизни эртде этселиз’а ? — деб олтургъанлагъа къарады. Кёзлеринден зыр деб д ж ы л а м у к ъ л а тёгюлдюле. Сора къоюн хурд жуну нда не зат эсе д а излей, талай з а м а н ­ ны къармады. Хар ким андан кёзюн алмай къарайды. Бир з ам ан д а къойнундан бир аур зугул тюйюмчекни чыгъарыб, аны аурлугъун сынагъанча эки къолуна кёзюу ала, биразны къарады. Тюйюмчекни ачды. Д ж у у у г ъ у р а к ъ олтургъанла ол ачха болгъанын кёрдюле.

— Д ж а м а г ъ а т , ма бу сизни манъылай къыйыныгъызды. Бу тюйюмчек мени джюрегиме от салгъанча эртденли кюйдюрюб турады. Муну кесигизге чачсам, ал лыкъ тюлсюз. Илияс, ма бу ачханы д жа нъ ы клуб ишлеуге хайырландырырсыз,— деб Илиясха узатды. Сора Къарчагъа айланыб: — Тебре, Къарча, элт мени къойлагъа. Бекмырза керти д а къой кюте билгенин кёргюзюр, — деб Къарчаны аллына барды. Д ж ый ы лг ъ ан ла ёрге къобуб, харе ура чачылдыла. О Н А Л Т Ы Н Ч Ы БАШЫ Бийчесында

— Атам, къойладан бизни къойчуларыбыз эки кере тёлю алыргъа дейдиле, сен’а эки д ж ы л г ъ а юч тёлю дейсе, ол аз тюлмюдю?—деб сорду Ахмат атасына. Ахмат къойчу болгъанлы атасы аны кесине «тенънъе» кёргенин билиб, атасы бла энди эркин сёлешеди. Къарча отлай тургъан токълуладан кёзюн алмагъанлай, чирчик базыкъ хиджисини башына эки къолун сала: — Была токълуладыла, озгъун токълула. Аланыкъыла ана къойладыла. Бир-эки джыл дан , аллах айтса, быладан да дж ы лы на эки тёлю алыргъа боллукъду,— деди.

200

— Была не д ж ы л туугъандыла, атам?

— Была экинчи д жы лла ры на атлагъандыла. Алгъын заманда къойланы август айда къочхаргъа къошмаучан эдиле.

— Нек?

— Бу кёзюуде къойла къочхарла да бир-бирин излемейдиле. Энди уа ма, уе да ла айтханча этген уллу ырысхы къошарына мен ийнанама. Къарча токълуланы къолуна алгъанлай огъуна да д ж а нъыча мал багъыуну юсюнден къайда, не эшитеим дегенча, тёрт д жа ны н а сагъайгъанды. Зоотехниклеге, мал дохдурлагъа хар нени асыры кёб соргъанда'н, кеси Фатим агъ а айтханлай, зоотехниклик, врачлыкъ да этерча болду. Элден библиотекачы чыгъаргъан къойчулукъну юсюнден китабланы Фатима бла Ахмат асыры кёб окъугъандан китабла бусхул боладыла. Токълуланы къач кёзюудеча, су уу гъ ур ак ъ болумда тутуу, аланы къочхар излерча этеригин Къарча энди билиб бошагъанды. Бийчесында та й м аз д ая су уу к ъ аязчыкъ къакъгъанлай турады. Алай болса да Къарча анъа да къарамай, аланы отлар гъа эртденнъиде бла кюнорта т ая р ак ъ болуб алай чыгъарады. Кюнню исси заманында у а ма бусагъатдача дуббурланы эм мийигинде ая зд а иссилетеди. Бюгюн къойланы кютер кёзюу Ахматныкъыды. Алай’а Къарча аз-кёб болса д а къойланы юсюне бир къар ама са, тынъы табмайды. Бекир азык ъ этерге къалгъанды, Бекмырза д а отуннъа кетгенди.

— Мен къошха таяна барайым; сен биягъынлай, къалайы салкъын болса, алайда кют. Аллахха шукур, кёремисе х а ­ риб, быланы сыртлары къайнай башлагъанларын,— деб Къарча бир токълуну сыртын да ары-бери чайкъаб, тиритири атлай къошха тебреди.

— Атам, Розагъа уа къачан барлыкъбыз?—деб Ахмат атасыны ызындан къычырды.

— Хы, барырбыз кёзюу-кёзюу, ант джетмезлик, — деб Къарча ызына къарама гъа нла й д ж у а б этди.

201

Роза Ленинградха артистлик окъургъа бар ам а дегенинде Къарча «Бир да, эки да айтма. Не затды ол! Аны къоюб, бир д ж а р а у л у затха окъусанъ не болады. Сёз ючюн ма, мал дохдур лукъ, агрономлукъ» деб къойгъан эди. Алай’а юйде Къарчадан къал гъанла бары д а Розаны джашыртын къураб ашыргъан эдиле. Кетгенин билгенинде Къарча « х а р а м » этген эди. Роза да аны эшитиб, са у джылны келмей туруб, энди Д ж а н д е т дж а з гъ а ны н да келгенди. Ахмат Суратны кёрюб келиб, энди бу эгечин кёрюрге мардасыз ашыгъады. Кюнню иссиси сорушхандан сора Ахмат къойланы дуббур салкъынла бла д ж а я , чегетчикге д ж у уу гъура къ барды. Тоюб тургъан къойла отлауну асыры сан да этмей, солумлаб баш ладыла. Ахматны Самыры адамча а л а ­ ны бир къыйырларын тыяды. Ахм ат къырдышха баурундан ^ж атыб, башын дуббурчукъдан чегет таба къаратыб тургъанлай, ак ъ башлыгъы д ж е л эте, атлы чегетге кириб баргъанча кёзюне бир зат кёрюндю. Эрлей къобду. Тик энишге эннъен чегетни башына джетиб къарагъанында бир бёрю токълуну бойнундан тишлери бла къысыб, къуйругъу бла сыртын сопалай баргъанын кёрдю. Ол са гъа т а я к ъ тюбюнде бир ма заллы ташны алыб, Ахм ат бёрюню ызындан тёнъеретди. Бёрюню арт аякъларындан таш тийгенинде токълуну бойнун ийиб, д ж а ш х а айланыб, тишлерин чакъдырды. Токълу у а не ары, не бери баралмай сын болду. Ахмат эс джыйыб, Самырны чакъыргъанлай С а ­ мыр бёрюню эслеб ызындан атылды. Алай’а токълу сюрюуге къайыта билмей, аланы ызларындан чартлады. Ахм ат ат джолч укъ бла чабыб барады. Игитда дейсе, сакъ ла гъ а н бёрюсюне тюбегенди! Токълуну къалай къайтарыргъа билмей, СаМырны ызына чакъырды. Иесини таушуна бой салыб, Самыр солууун кючден ала Ахматха айланнъанында токълу да аны ызындан «чин ура келди. Сеокекли болуб, отлаудан аузларын айырыб тургъан къойла целерин кёргенлеринде дже рге д ж а р аш д ы л а.

202

Ахмат инъирде къошха джыйылгъанында, арбазда отун къотара тургъан Бекмырза бла Бекирни кёрдю. Сюрюуню юзгереге ургъанларындан сора ол д а ал аг ъ а болушуб, отунну бир дже рге къаладыла. Къошда атасы Къарча бла бригадир Мусса къызыу ушакъ эте тура эдиле. Ахмат Мусса бла саламлашыб, бет-къол д ж у а р г ъ а эшикге чыкъды. Бары да ичгери джыйылгъандан сора Ахмат Бекир этген ушхууурну тебси бла алларына салды. Фатима фермагъа кетгенли д ж у м у ш н у Ахм ат этеди. Ашаб, ичмб бошагъандан со­ ра Мусса имбашына кёнделен тагъылыб тургъан сумкасын- 1 дан бир къагъытны чыгъарыб: — Акъсакъал, сен бир къол са'лчы алгъы бурун, ма былайчыкъгъа,— деб, къагъытны бир , джерчигин кёргюзе Къарчагъа тутду.

— Не затды бу, ант джетмезлик,— дей Къарча къолуна ручканы алды.

— Июль айгъа джалы нъ ды, Къарча, мен бери тебрегенимде, кассир Андрей, бир чача кел, деген эди,— деди М у с ­ са 922 сомну тергеб анъа узата. Къарча «Къ. Б» деген харифлени Мусса кёргюзген джерчикге иги огъунакъ кюрешиб салыб, бир къыйын ишни этгенча манъылайындан терин сюртдю. Сюрюучюлени къалгъан ючюсю да д жа лл ар ы н алдыла. Ахмат алгъанын ачыб д а тергемегенлей, атасына узатды. Къарча къабдалыны д ж а н ху рджунундан къубас бочхасын чыгъарыб, анъа ариу бюклеб джыйыб, биягъынлай салды. Бекмырза ачханы х ур дж ун ун а да салмай, эси неге эсе да кете, оагьышлы болуб бираэны турду. Андан сора ачха джоббуну нёгерлер'ине кёргюзе: — Ма, быллай ачха, х ал а л манъылай къыйынынъа берилген ачха, дж ар лы лы гъ ы нъ а д а д жа рай ды . Оллахий д а биллахий, мени арыш-бериш этиб алгъан ачхам бир тукъум бир д ж у г ъ у м а д ж а р а д ы деб билмейме. Аны амалтын юйде'гим 203

бла тик эдим, элими аллында къаранъы бетли болдум. М а , къарачыгъыз, ол х у д ж у кюн агъаргъанды мени башым былай,— деб бёркюн алыб, керти да чал башын ийилтиб кёргюздю. Х у д ж у кюн дееем да, ол кюн мени акъыллы этгенди,— дей ачхасьгн дж ан ы на салды.

— Тейри, Мусса, мындан алда Бекмырза болмаса сюрюу къырылыб да къала эди. Тубанда ол аланы д ж а л л ы д а н къалай къутхаргъанын аллах болмаса, адам билмез,— деди Къарча д жа нъы дан сеирсине.

— Къой, Къарча, къой, ким этерик д а алай эди,— деди Бекмырза.

— Къарча тейри сизни барынъы да махдаб кючюнден келмейди,— деди Мусса.

— Ол да алай болсун, Мусса, къойланы августну бешинден ичлендириб тебрерча ха зырлайма мен. Алай башласакъ, сейтябрны бирине бошарыкъ болурбуз. Къойланы аур заманлары—тёлю алыр кёзюу,'къышны с у уу гъ ун а тюшеди. Сен бизни ол заманнъа дж ы л ы баула бла баджарсанъ, андан ары ишибизни биз кесибиз билебиз,— деди Къарча д ж у а б сакълай Мусс агъ а къараб.

— Аны къайгъысын кёребиз, Къарча, хар къой башынакъышны узу ну керекли ашны хазырлайбыз, «ъой бауланы къатында траншейлеге д ж а р а г ъ а н нартюх силос саллыкъбызг концентрат ашладан да хазырлайбыз, мел бла тузну да унутмагъанбыз. Д ж а н ъ ы къой бау быйыл ишлееллик тюлбюз, эски къой бауну уа д ж ы л ы болурча д ж а м а й тур ад ы л а. Эй, Къарча, тохда, дж етиджы ллыкъны аягъына къаллай къой орунларыбыз болса да кёрюрсе,— деди Мусса джарыб.

— Тейри тюзюн айтсам, ёлеме деб къоркъ ама, бу сеир д ж а ш а у д а н кетеринъ келмейди,— деди Къарча.

— Алкъын бизге ёлюм къайда, Къарча, ишлеген ма былайды деб, кесибизни бир танытайыкъ, ёлюрге ашыкъма д а , — деди Бекмырза ёрге къоба. Ол бюгюн гёзет этерикди.

— Къарча, эртденбла сен ат бла элге тюш. Бюрсюкюн 204

областны ара шахарында алчы малчыланы джый ылы ул ары боллукъду. Партияны обкомуну биринчи секретари Марков дж ол д аш малчылыкъны бизде мындан ары къалай ёсдюрюрге боллугъуну юсюнден док лад этерикди. Сен да ары барыргъа керексе,— деди Мусса.

—* Мен алкъын алчы къойчу тюлме. Мен эски къойчума. Ол мен кютюучю зам ан ла да ча барыу бла къойланы санын, хайырын да ёсдюрюрге болмазлыгъын анъылаб, мен джанъ ы затланы хайырландырыргъа кюрешеме, излейме. Аланы эсебге алыб айтсакъ, мен юрене айланнъанладанма. Сени уа майна ненча а л а м а т къойчунъ барды. Аланы элт, мен алкъын тыйыншлы тюлме,— деди Къарча.

— Сен тыйыншлыса. Д ж а н ъ ы затланы хайырландырыр­ гъа, колхозну ырысхысын ёсдюрюрге излеб, уллайгъанынъа д а къарамай, къолунъа т а я к ъ алыб айланаса. Сен, айтханынъча, къойлйрынъы санын, хайырын д а ёсдюрлюгюнъе биз бюгюн огъунакъ ийнаиабыз,— деди Мусса. Экинчи кюн Къарча къойланы, къошну юсюнден нёгерлерине дунияны аманатын эте, элге кетди. Юйге джете туруб, элни башындан къарагъанында, терекле бла бачхала д ж а бар гъ а аздан къалгъан юйлени башлары кёрюнедиле. Суун у сол дж а ны н да гъ ы элви тереги азлыкъ этгени себебли, ан­ да бирча стандарт юйлени агъаргъанлары аны шахарча кёргюзед'и. «Б ы л ай ла д а алгъын бёрюле улуб айл-аныучан эди­ л е » , — деб Къарча эсине тюшюрдю. Элге кире кеслерини орамны энишге айланнъанында, узуну ча къазылгъан терен индекни къыйыры бла салыныб тур гъ ан быргъыланы кёрюб, «с у у энди мычымай ёрлерик бо­ л у р » дей, юйюне бурулду. Арбазгъа тюгел киргинчи юйюне бютеу кёзю джетиб, « д ж а з д ж а н ъ ы юй салыргъа керекди» деб да кёлюне келди. К ъабакъ эшик ачылгъанын М ур ат кимден д а алгъа эшитиб, арбазгъа чыкъгъанлай: 205

— Атам келди, атам келди,— деб аллына мыллыгын, атды.

— С а у кел, ата м, — деб саламлаоиа, атны джюгенин а т а ­ сыны къолундан алды. Къарча юйде Муслимат бла, Лейла бл!а саламлашыб: — Каппуш къызы, сен къол тут арыкъ тюлмюсе?—деб Д ж ан д ет ге къолун узатды.

— Керекли ад ам кесин сормай танытыр дегенлей, джартыланма аллах ючюн болсун,— деб Д ж а н д е т Къарчаны алай этгенин онъсунса да узатылгъан къолну ары тюртерек этиб ышарды. Лейла Къарчаны чебгенин тешдирди. Аны уллу къарны болгъаны ючюн аяб, Д ж а н д е т Муслиматха: — Акъыз, сен к ъа р аса н ъ’а, ёре турукъча сюелиб турма д а , — деди. Къарча эшик ачылгъаны сайын, пени эсе да, кимни эсе да сакълагъанча, билдирмезге кюреше къарайды.

— Сабийлени атасы, Розаны излей болурса дейме, — деди Дж андет. Къарча ашыгъыб, кёрюрге сюйюб, керти да Розаны сакъласа да: — Хо, бир да, с а къ л а м аг ъ а эдим аны, ант джетмезликни,— деди.

— Билеме, атасы, 6njfeMe. Сакълайса. Ол да хариб алай сакълайд ы сени, биргелерине усдазлары келиб, аланы бютеу областха айландырады. Юйде юч кюнню тургъанлай кетгендиле. Ой атасы, ол бир джы рлайды! Дж ыр л агъ ан нъ а мен бу джолча тынъылагъан болмаз эдим. Ол огъай эсенъ, сёзлерин билмегенлей да тынъыларынъ келиб турады,— деди Д ж а н ­ дет къуана.

— Д а алай д ж ы р л а г ъ а н эшитген да, кёрген да болмаз эдинъ, анам,— деди Лейла.

— Алий’а, ол бир дж ан ъы м ак ъ ам чыгъаргъанды. Мында аны бусагъатда д ж ы р л а м а гъ а н джокъ ду. Розаны да, Алий206

ни да джырл агъан лары н областдан радио бла бердиле,— деди Муслимат да анасыны аузуна чаба.

— Энди къар гъалач а къычырыб турмагъыз. Сизни къызыгъыздан ал ам ат м ы барды. Сурат не этеди, Азретден къаг ьыт бармыдй?

— Сурат дженъил-дженъил джетиб >кетеди. Ишинден бек къуанады, ал ай ’а къалай эсе д а аны джюрегинде бир къайгъысы барды. Азретни уа ол бир кюн къагъыты, сураты да келгенди, берчигиз бери,— деди Дж андет. М услимат келтириб суратчыкъны атасына берди. Аягъын, башын тешиб, та бд ж ан да таяныб тургъан Къарча, къуаннъандан бетине къызыл ура, \:уратха кёб къарады. Азрет иисымосунда, аскер ишге юрениуде, окъууда айырмагъа чыгъыб баргъанын да д ж а з а д ы , та ма да ла ры нда н талай бюсюреу алгъанын д а билдиреди. М ур ат атны кереклисин тындырыб юйге киргенинде, а т а ­ сы табдж ан дан къобуб шиндикге олтура, къойларыны юсюн­ ден хапар айта тургъанына тюшдю. Муратны кёргенлей атасы: — Ыхы, айтчы, джигит, къалайды джолунъ, ызынъ, ишинъ, башынъ? — деб Мур атх а ышарды.

— Игиди, атам, бир минъ бла д ж а р ы м къоянны уллула этгенбиз, къралгъа берирге айланабыз. Джюджеклерими у л ­ лула этиб бердим. Бютеу д а эки минъ т а у к ъ ёсдюрюб бердик,— деди.

— Гоббан,- дЖашырдынъ бир затчыкъны у а , — деди М у с ­ лимат Ле йлагъа къараб кюле.

— Д ж у к ъ н у да д ж а ш ы р м аг ъ ан м а ,— деди Мурат.

— Мен айтайыммы?

— Хы, нени айтырыкъса д а? !

— Гоббанны эки джюджеги ёлгенинде, анамы ала тенъли джюджеклеринден кесине да д ж у к ъ айтмагъанлай алыб къошханды. Школда у а нёгери бла эришиуде экиои да бирча болгъандыла: гоббан он джюджекни у л лу этиб элтгенди, нё207

гери д а аллай бирни элтгенди. «Тенъ болдугъуз» деб усдазлары алай айтхатьгнда, «эки джюджекни мен амамдан алыб къошханма» деб тюзюн айтыб къойгъанды гоббан.

— Бек ашхы этгенди, аперим д ж а ш ы м а , къачан д а ма алай тюзю бла бара тур,— деди Къарча, М ур атх а разы бола. О Н Д Ж Е Т И Н Ч И БАШЫ Къонакъла б ла къонакъбайла.

Бюгюн хар ким не кийиналгъанын кийиниб, колхозну правлениесини контору таба .тизилгенди. Ма, мор кашемер чебгенини инбашляры бла к ъа р а чилле д ж а у л у г ъ у н у чачакълары тёгюле, Хамитни анасы Залихат къуанчын ичинде тыялмай, кёлю д ж а р ы к ъ болуб Акулина бла ушакъ эте барады. Д ж а н д е т д а уланындан туугъан д же ти д ж ы лл ы къ къызчыкъны къолундан тутуб, кёк къатапа чебгенини джыйрыкълары джибек беллигини тюбюнде ары-бери аунай, келини Кемисхан бла бирге чыкъды.

— Мен айта эдим да, анабыз, сени Хусеинъ тутхан ишин бишире биледи деб. Мен анъа бар деб аны ючюн айта эдим,— деди Кемисхан, д жа шы н иерге унамагъаньгн унута. «Ой, сен айтыуда айтылгъын огъесе, онъунъу-солунъу айырмагъанлай сёлеше эсенъ. Д ж а р л ы Аслан сабийлери амалтын сени бёрю аузунъа тёзгенлей дж аш ай ды . Гюнахлы болд у к ъ д ж а р л ы г ъ а » , — дей, Д ж а н д е т онънъан кёзлерине къо­ лу н кёлекге эте, тёгерегинде халкъны джа ры къл ыг ъы на, д е­ менъили кийиннъенине « ш уку р » эте барады. Тохдарны анасы бла Ваня Сорокинни анасы, Петрону атас ы Василь. Сюйюнню эгечи бла атасы, фермаиы ишлегенлени ад ам ла ры къалай эсе да бир-бирин табыб, бирге б а ­ радыла. Къартла чал сакъал лары н ариу къыркъдырыб, тобукъларына дери этилген къурт къатапа, кашемер къабдаллары208

ны беллеринде к ъ ар аса ут сальшнъан белибауларыны кюмюшлери кюнде джылтырай, тая къларына таяна, акъырынакъырын барадыла. Бир къаумл ары д ж а н хурджунларында кюмюш сынджырчыкъгъа тагъылгъан д ж а н са гъатларын чыгъарыб заманнъа къарайдыла. Конторну аллына эл бютеу джыйылгъанча джыйылгъанды. Райондан келгендиле деб Лейла Д ж ан д ет ге бир машинаны д а кёргюзтдю. Бу арт кюнледе артыкъ д а бек Д ж а н д е т Ле йлагъа къарагъаны сайын минъ кере «шук ур» эте болур. Лейланы къарны уллу болгъанды. Къаратои къалыб кетеди деб Джандетни ал гъ а рак ъда къоркъууу уллу эди. «Мени д ж а у у м у да сабийи болмасын!». Д а л х а т конторну аллына чыкъды. Аны »ау р у у хубар этген бетине бюгюннъю кюнню къуанчы къызыл урдургъанды. Сокъур ичегисинден сора да Д а л х а т бюреклерин бакъдырыб^ больницада иги огъунакъ д жа тх анд ы. Ол, къансыз узун къоллары бла конторну коридоруну сарайындан тута, аллы таба тебренди.

— Д ж а м а г ъ а т , машиналагъа минигиз. Къартланы эркин олтуртугъуз. Буса гъ ат тебрейбиз, — деб,, къатанъы белини джа ссы къубас белибауун андан д а бек тарта, атлаушладан, тири тюшдю. Къолтукъларындан тута барыб, ол кеси башы дж а бы лг ъ ан газикге бир к ъ ау м къартны олтуртду. Областдан, райондан келген машиналагъа да бир къ ау м колхозчу олтурду. Къалгъан б арлыкъланы барын да Сеит машинала­ гъа, ар ба лаг ъа миндириб ашырды. Юсуфну атасы, тракторчу Ислам, кесини «Победасы» бла келиб, Залихатны, Акулинаны, Сюйюнню атасын олтуртуб, тау джолну ёрге таянды. Зуриятны атасы да «Москвичи» бла келиб, бир къ ау м адамны алды. Д ж ый ылг ъа нла ны ичинде Д ал ха тны аскер кёлеги бла ас ­ кер картусу анда-мында дженъил-дженъил кёрюнедиле. А да мл а бла, иш бла юреннъен агроном Д а л х а т ишге боль14 X. Байрамукова

209

ницадан тансыкъ болуб чыгъыб, хар нени да кесим этиб къояйым дегенча тири айланады. Машинала бир-бири ызындан Къая-Тюбюне айландыла. Аланы ызларындан баргъан мотоцикллени тырылдагъанларын к ъа я ла эниклейдиле. Эм артында арбала бла ферманы кереги барады. Элни ичинде бюгюн Къая-Тюбюнте, комеомол-джаш тёлю ферманы ачылыууна, барыргъа излемеген аз адам болур. Са гъ ат П-ге къонакъланы аллары фермагъа д ж у уу к ъ ла ш дыла. Къызыл боялгъан агъачда.н этилген мийик арканы тюз ортасында Владимир Ильич Ленинни гокга хансла бла джлсалгъан сураты ачыкъ кёрюнеди, арканы кёнделен апьачында, Ленинни суратыны тюбю бла «Ленин атлы колхозну комсомол-джаш тёлю сют фермасы» деб джазы лгъ ан ды. Чынъ башында уа къызыл байракъ д жа нъ ы фермагъа нюрюн тёгюб, чуакъ кёкге алтын теббеси тирелиб тургъаны кё­ рюнеди. Арканы ич д ж а н ы бла эки саф болуб, ферманы ишлегенле тизилгендиле. Бир тизгинни тюз ар ка гъ а джетген джеринде Хамит, къарт Д ж а м м о л а т , Хусей, Петро, Хабий сюеледиле. Бир тизгинни аллында д а Юсуф, Юнюс, Нина Тохдар, Сюйюн, Хусей. Хамитни багъалы костюмуну ичинден акъ дарий кёлегини баш тюймелери этилмеген д жа гъ ас ы нд ан ёшюшоню д ж у м у шак ъ тюкчюклерини баш иничгелери къарайдыл^. Нинаны кёзю Хамитге аз-аз джетеди. Бир-бирде уа экиси да бир-бири кёзюне тенъ къараб къалсала, бетлерине къыз ыл ура, башларын башха д ж а р ы бурадыла... Къонакъланы келгенлерин кёрген фермачыла бютюн да д ж а р ы ды л а. Машинала, мотоциклле арканы тышында тохдаб, ичлеринден ад ам ла къотарылдыла. Хамитни къолунда гу гу рук суратла тигилген акъ джанд ж а у л у к ъ д а тёгерек къызыл бишген ётмек бла <шн ая къ да ак ъ къарча туз барды.

210

— Дж о лд аш ла , къонакъ болмагъан джер де берекет болмайды. Хош келигиз, сау келигиз,— дей Хамит къонакъланы алларына атлады. Аркадан ичине алгъы бурун школну бирча кийиниб кел­ ген пионерлери оздула. Ала барабанларын къагъа, тизгинлени аралары бла ферманы арбазына чыкъдыла. Аланы ызларындан къартла кирдиле.

— Д ж а ш а у л у болугъуз, огъур адетлени эте эсегиз,— дей, Д ж а н д е т «Рысхы бюртюгю бар эсе у а » , — деб ётмекни къыйырындан алыб къабды... Оза бара, Хусейни н^сыблы бетин кёрюб: « Д ж а ш ы м , ананъ къор болсун сизге»,— деб озду. Залихат бла Акулина д а башлары кёкге джетгенча къуана, туз гырджындан алыб къабдыла.

— Анам, тётя Акулина, къабыгъыз, бу насыбны гырджыныды,— деб ал аг ъ а айтса да, Хамитни кёзю эрлей Нинагъа , джетди.

— Куандырдыгыз бизни, Хамит. Кёремясе, а-нан сау болуб калган ды,— деди Акулина бара-бара.

— Къонакъланы бары да арканы ичине кирди. Область газетден • келген суратчы, сары шилли д ж а ш адамчыкъ, Бо­ рис, былайда сурат ала, аппаратын дженъил-дженъил къурады. Журналист Алибек, къара чачы манъылайына тюше, блокнотуна нелени эсе да тохдаусуз д ж а за д ы . Келгенле, тоханалача юйледен, чыммакъ акъ сюртюлген ферманы мекямларындан кёз айырмай къарайдыла. Кюнню онэки сагъаты болду. Кёкде бир ус ду кг у булут джо къ ду, ол себебден кюнню тая къл ар ы д а бери къонакъгъа келгенча, ад а м л а бла бирге къатыша, джердеги гокга хансланы д ж у к ъ а букъучукъларын д жа ла й д ы ла . Келген къонакъла шиндик орнуна тизилген къан ъала гъа олтурдула. Хамит, кеслери бу къуанчха деб этген трибунагъа чыкъды. Аны бла бирге Сеит, Д ал ха т, Тохдар, Нина, Хабий, Петро, Хусей, Сюйюн чыкъдыла. Трибунаны ал джа нында 14*

211

«Хар хорламны башы — КПСС д ж а ш а сы н !» «Совет Союзну наеыблы д ж а ш тёлюсю д ж а ш а сы н !» деген д ж а з ы у л а н ы ол­ тургъанла къайтарыб-къайтарыб окъуйдула. Хамит манъылайына тюшген къара бурма чачын онъ къо­ л у бла ёрге этиб, ышара, сол къолун ёрге кёлтюрдю. Д ау р н у сабыр этиб, джы йылгъанла трибунагъа къарадыла. Ал къанъада олтуруб тургъан Залихат: «Атанъ бу кюнлеге дери д ж а ш а с а не бола эди, къанлы д ж а у аны къуанчдан къу ру къоюб олтурду да...» — деб ахсынды. Къуанчынъ болгъан кюн бушууунъ да эсинъе тюшеди...

— Д ж о л д аш л а ,— деди Хамит ариу ауа зы бла хар ким­ ни сюйюндюре.— Бюгюн биз колхозда д ж а нъ ы сют ферма ачабыз. Колхоз д ж е ти д ж ы л л ы къ планын салгъанында, комсомолчула аны болджалдан ал гъа толтурууда кеслери не зат этерге боллукъларына сагъыш этген эдиле. Сиз билгенден, колхозну юч сют фермасы бар эди. Ала тарлы къ эте эдиле. Ма лланы саны уа ёсгенден ёсе барады. Ол себебден, биз д ж а ­ нъы ферма ишлерге сёз берген эдик. Сёзюбюзге толу болд у к ъ деб у м ут этебиз. Биз а л ам ат зат этдик деб махданыр джерибиз джокъ ду, алай болса да, уллу да гитчеден болады. Бюгюн муну этдик эсек, тамбласыида бизни башчыбыз пар­ тия не уллу затны айтса да этерге хазырбыз! Халкъ къуаныб харе урду. Хамит анасыны, Акулинаны бетлери джа ры б, къол къакъгъанларын да эследи. Биягъы чачын ёрге эте, д аг ъ ы д а сёзюн башлады.

— Биз былтырдан бери бирге ишлегенли, артыкъсыз да бек. былайда ишлегенли, туугъан эгеч, къарнашча бири-бирибизге алай болгъанбыз. Бу зат бизге неден да багъалыды. Аны бла бирча, бу ферманы къарачайлыла бла бирге бизни орус, черкес, ногъай, абаза къарнашларыбызны д ж а ш л ар ы , къызлары да ишлегендиле. Бу къарнашлыкъ бизни кърал да миллетлени бир юйюрча д жа ш аг ъа нл ар ы на шаг ъатлыкъ этеди. Ферманы ишлеген д ж а ш тёлюню аты бла былайгъа 212

джыйылгъанланы алгъышлай, ферманы ачхычларын бизге башчылыкъ этген партбюрону секретары Сеитге тутдурургъа эркинлик беригиз,— деб анъа ачхычланы узатды. Бары разы болуб харе урдула. Хамит сёзню Сеитге берди.

— Б аг ь ал ы д жол д аш ла ,— деди Сеит,— этген ишлерин Х а ­ мит гитчечикге санаса да, ала бек у л лу магъанасы болгъан ишни этгенлери ачыкъды. Ферма бизге амалсыз керекли зат эди, ал ай ’а комсомолчула бу ишни къолгъа алгъанлары биз­ ге андан да багъалыды. Быланы кёбюсю тюненеги сохдала болсала да, бири билмегенни бирине юрете, к ъ ад ж ы к ъ м ай ишге мыллыкларын салгъандыла.

— С а у болсунла, сау болсунла,— деб таушла чьжъдыла.

— Б ус аг ъа тд а, — деди Сеит, эки къолу бла трибунаны агъачындан тута,— бу фермада бир к ъ ау м л а биченнъе хазырланадыла. Къысхача айтыргъа, мында хар ишни комплекс джорукъд а бардырыргъа, тюрлю-тюрлю ишлени этерге, алай бла бу ферманы малчы шахарчыкъгъа бурургъа муратлары барды. Б'изде хар этилген мурат тола баргъанын кёреоиз. Ол амалны берген Коммунист партияды, джо лдашла. Д ж а ш тёлюню бирикдире билиб, анъа башчылыкъ этиб ишлетген Хамитни фермагъа т а м а д а этебиз, анъа ферманы 'ачхычларын д а беребиз. Колхозну правлениесини бегими алайды,— деб, Сеит Хамит берген ачхычланы ызына узатды.

— Д ж о лд аш ла , бизге ышаннъан там адаларыбызны бетлерин бир д же рд е да, бир за м ан д а да энишге тутдурмазбыз,— деди Хамит ачхычланы ала. Фермачыла кючлю харе къа къдыла. Хамитни кёзю анасына джетгенивде, ол акъ к ъо л д ж ау л у гъ у бла кёзлерин сюрте тургъанын эследи. Баласына къуамыу ананы кёзлеринден бир-бирде насыб д ж ы л а м у к ъ л а тёкдюреди. Сёз Д а л х а т х а берилди.

— Дж о лд аш ла , комсомол партияны кичи къарнашыды.

213

Партия анъа д ж у а б л ы ишлени бере, кюнде кечеде да уллу ийнанмакълыгъын билдиреди. Ол ийнамгъа толу болгъаныгъыз ючюн сау болугъуз,— деди. . Сёз комсомолну райкомуну еекретары Д а у т х а берилди.

— Дж о лд аш ла , былайгъа келгенли д а мени кёб зат эсиме тюшюб турады. Совет властны ал д жы лла ры нд а бизни комсомолчуларыбыз бачхаларына, сабанларына к ъа р аял ма гъан къартланы, къарыусузланы сабаяларыны ташын, агъачын ариулаб, сюрюб бериб тургъандыла, к ул ак л аг ъ а къаршчы кюреш'иуледе джа нла ры н артха са лма гъандыла; К ъ а р а ­ чай шахарны ишлеуде, Черкес шахарны д ж а р а ш д ы р ы у д а ударникле болуб ишлегендиле. Фашистлеге къаршчы уруш этиуде уа сизни д ж а ш а у у г ъ у з н у сажълай, ол комсомолчула бютеу совет халк ъ бла бирге джа нла ры н аяма й кюрешгендиле. Ала сизни аталарыгъыз, аналарыгъыз, къарнашларыгъыз, эгечлеригиз эдиле. Сиз аланы ызындан ёсе, ал аг ъ а да, заманнъа да тыйыншлы тёлю болгъансыз. Хамит айтханча иш фермада тюлдю. Иш сизни анъыгъызны тюзлюгюндеди. Олтургъанла сёлешгенлени бир сёзлерин ычхындырмай сют уюгъанча тынъылайдыла. Ол тынчлыкъны къуру сурат алыучу Борисни аппаратыны чыкъырдагъаны бузады.

— Д ж о л д аш л а , — деди Д а у т андан ары, — бизни заман хар совет адэмда'н билимни, мийик анъыны, акъылны, кертиликн'и излейди. Совет д ж а ш тёлюДе ол затла бары да бардыла. Аны болдургъан Совет Союзну Коммунист партиясы дж а ш а сы н! Коммунизм ишлеген совет д ж а ш тёлю д ж а ш а сын! Алгъа, коммунизмге, джол да шла ! Алайгъа джыйылгъан х а л к ъ къаты харе урду. Бу кёзюуде Нина трибуналам къараб, Фатима бла А х м ат ­ ны кёрдю. Ала д а аны къарагъанын эслеб, башлары бла саламла шд ыла . ч Аминат Бекировнагъа сёз берилди.

— Дж ол д аш ла , была йгъа келгенли д а мен къуаннъанымы 214

айтыб айталмам. Школ мындан ары д а быллай тёлю ёсдюрюб барса (ёедюрюб’а барльжъды), кесини ишин толусу бла тындыргъаннъа саиарыкъ эди. С ау болугъуз, д ж а ш л а, к ъы з­ ла. Мени андан ары айтырым джокъду. Алай’а сизни да, ме­ ни да, барыбызны да ёсдюрюуде у л л у «ъыйыны болгъан, сюйген усдазыбыз Федор Федорович бир-эки сёз айтса, мени акъылым бла, барыбыз д а разы боллукъ эдик,— деб Аминат, Бекировна сёзюн бошады. Олтургъанла барысы д а харе къа къдыла. . Къарт усдаз трибунагъа ашыкъмай чыкъды. , — Б агъ ал ы къартла, д ж а ш л а, къызла, сохдала. Былайда еёлешген ад ам ла биз айтырыкъны толусу бла айтдыла. Мен аны къайтарыб айтыргъа сюймейме. Мен айтырыкъ бир зат барды: бирикмеклик. Бютеу совет халкъланы бирикмекликлери. Ленин къурагъан шартияны тёгереги.не бирикмеклик,—дей усда з миннъенича акъыртын тюшдю. Хар ким кючлю харе къа къдыла. Аладан сора да къарт Д ж а м м о л а т , Тохдар, Хабий, Хусей сёлешдиле. Сохдаланы атындан еёлешген пионер М ур ат кесини сё­ зюн: — Биз да сизнича болургъа сёз беребиз,— деб бошады. Хусей еёлешген зам ан да Кемисхан огъары къанъаладан сылджырай келиб, Джандетни къатына чёкдю. «Кёремисе» дегенча уллу аузун ышартыб, къайын анасыны билегин тюртерек этди. «Тели, джа рты , акъылынъа голия сени», — деб Д ж а н д е т ичинден анъа алай айта, «ан ам кёремиди мени экен» дегенча къарай, трибунадан эниб келген М уратчы къгъа кёзю илиниб, ышарды. Чынъ артында Хамит да гъ ыд а сёз алды.

— Д ж олд аш ла , бизни къуанчыбызгъа джыйылгъаныгъыз ючюн сау болугъуз. Энди эркинлик берсегиз, эки сёз айты­ рым барды. Бизни фермабызда ишлерик комсомол-джаш тё215

лю, коммунист урунууну фермасы деген атны алыр ючюн кюреширге оноулашханды. Кючлю харе къагъылды.

— Эки'Нчи джо л къонакъгъа келсепиз, фермабыз башха бет алыб турур деб у м ут этебиз,—деди (д агъ ы да харе к ъ а ­ гъылды) . Кёб турмай ад ам ла бары ферма мекямланы къатларына бардыла. Пионер д ж а ш чы к ъ Хасан, юсюнде акъ халатчыгъы, бойнунда къызыл галстугу бла Мира атлы биринчи къозла гъа н къунаджинчикни башындан тартыб келди. Оноугъа кёре, Хусей, Нинаны къолундан гитче къыбдычыкъны алыб, ийнек орунну эшигине кёнделен тагъылыб тургъан къызыЛ лентаны ортасындан кесди.

— Кеси ишлеген мекямланы кесине ачдыргъанларын иги этедиле,— дедиле къайсыла эсе да. Пионер д ж а ш чы к ъ ийнекни башындан тутуб, ийнек оруннъа кийирди. Карт алыучу Борис бу «кадрланы ычхындырам а » деб къоркъгъанча къадалыб, былайда эки-юч сурат алды. Д ж а ш ч ы к ъ бла Мира д ж а нъ ы полда алларында а я к ъ тауш эте, къалгъанла да аланы ызларындан ийнек орунну бир джа нынд ан бир дж ан ы на ётдюле. Алайда д жа шч ы къ Мираны манъылайында дж у лд уз ч у гъ у н убба эте, бетчигин бетине салды. Мира д а онъеунуб, огъурлу мылы кёзлерин анъылагъан х ал д а д жа ш чы к ъг ъа бурду.

— А сыйлы аллах, ол сабийле муну къалай д а ишлегендиле,— деди Кемисхан.

— Бурун з ам ан д а ад ам ла ны д а д ж о к ъ эди ма быллай ме кямлары,— деди Дж анд ет . Ол алай айтханлай арт джаны нда н биреу келиб къоллары бла Джандетни кёзлерин д ж а б д ы . . «Аето, Фатима этиучен эди былай» деб кёлюне келди Джандетни. Эки .къолу бла да кёзлериндеги къолланы тайдыра, Д ж а н д е т ызына бурул* гъанлай, Фатима анасыны бойнундан къучакълады.

216

— Ада мл а не айта болурла, каска, кет,— дей Д ж а н д е т Фатиманы къолу бла юсюнден арл акъ тебериб къарагьанында, Ахмат да аны къатында ышара ту р а эди. Ол анасыны къолун тутду. Кемисхан бла да ышара саламлашдыла.

— Аначыгъым, мен да фермада ишлерге келгенме,— деди Фатима.

— А х м ат ’а?

— Огъай, анам, мен, эшда, къойладан айырыллыкъ болмам, кесим да ишлей тургъанлай къачда окъургъа кирликме Харунча зоотехник болургъа. Бюгюн’а Фатима бла бери къонакъгъа келгенме, ызыма кетерикме мен,— деди, къайда эсе да тенъин кёрюб, ышара. «Кесек заманнъа была экиси да къалай тюрлениб къалгъандыла. Аталары къошха алыб кетгенин тюз этген кёре эдим»,— деди Д ж а н д е т кеси-кесине.

— Бекмырза бла Бекир не эте т у р а д ы л а ? —деди Джа нде т.

— Бек тынчдыла. Токълула да бек иги болуб бар адыла,— деди Фатима.

— Эки д ж ы л г ъ а юч тёлю алырча этерикбиз, анам,— деб Ахмат алай айтыб,— кимни эсе да кёрюб, анъа ашыкъды.

— Ол не затды, уя лм агъ ан буюрулмагъанны ашар деген­ лей,— деди Дж андет.

— Не зат болгъанын атам айтыр, анам,— деб Фатима Муратчыкъны кёрюб ызындан чабды. Д ж а ш л а , къызла турлукъ юйле келин келлик юйлеча д ж а са л гъ а н д ы л а . Тегеран алкъын поллары, терезелери, эшиклери боялмагъандыла.

— Аш юйлери да калай ариу дж а ра ш ха нд ы ,— деб А к у ­ лина аны ичинде бир эли басхан джерин къоймай къарады.

— Конторларына къараб келеме, эки джерде эки стол, бири ферманы тамадасыныкъы, бири учетчигиники болур­ л а , — деди Юсуфну атасы, аш юйге кире.

— Къызыл уголокларына бир киригиз, кт>обуз согъа т у ­ ра д ы ла ,— деб къайсы эсе да Джандетни затны ары элтди.

217

Керти да ол бек ариу д жа раш ы бды . Къызыл д ж а б ы у джайылгъаи столда радиола алтынча джылтырайды. Алкъын бе­ ри электросвет келмегени ючюн аны бюгюн согъарча тюлдю. Т аб х ал ад а китабла къаланыбдыла, аланы школ келтиргенди. Фермачыла, ашхы къонакъбайлача, къонакъланы хар мек ям гъ а айландырыб, хапар айтадыла. Барына да айланыб бошагъандан сора къонакъла къонакъбайла д а кирсиз къан ъа ла гъа д жа йыл гъа н ' къурманлыкъдан аузланыргъа чёкдюле. Журналист Алибек, хырыз тишлери бла къысха иликни кемире, бюгюннъю къуанчны юсюн­ ден газетге не ту къ ум х алд а д ж а з а р ы н а сагъыш эте б а ш л а ­ ды. Хар ким ашаб бошагъандан сора Абидат бир джа нын да къобузну къысхар ак ъ тарта башлапьанлай, чанчылыргъа разыла чыгъа башладыла... Областдан келген къаумну, кол­ хоз, школ т ам ад ал ан ы кёзюу-кёзюу чыгъарыб тебсетдиле. Федор Федорович къарачайча стемейге баргъанында, уллу, гитче да харе урдула. Къонакъ сюйген къонакъбайла аш ха мда къобузлары, харслары бла къонакъларын ашыра, арк адан чыкъдыла. Хамит бла Нина хар кимни машинагъа .олтурта келиб, кеслерини аналарына д а джетдиле.

— Анам, биз кёзюу-кёзюу эне турлукъбуз, бизге къайгъы этме, юйде этилликни да этерме, сен аур ишге кесинъи урма,— деди Хамит.

— Коркма, Хамит, бизни дж а ш ч ы к да болушурукду бачхага, сабанна, сен джаны ны ау р ут м а, — деди Акулина, машинагъа олтура.

— Мен д ж у к ъ г ъ а да сагъыш этмейме, джашчыкъ. Аллахха шукур, атанъы муратына джетгенсе,— деб Хамитге ы ш а­ ра, Залихат да машинагъа минди. Машина ташайгъынчы, эки тиширыу да терез^ден кёзле­ рин алмай, бирге сюелиб тургъан Хамит бла Нинагъа къарадыла.

218

Ол кёзюуде Д ж а н д е т да бир къау м къарт бла машинагъа этеклерин тюбюне д ж ы я олтуруб, аны ашыра келген Ахматха, Фатимагъа, Хусейге сёлешеди. .Ала бла бирге Д ж ан детни ашыра, Абидат да, Шамил да^келгендиле.

— Анам, мен сеннъе энди кюн сайын бир эне турурма, юйде барына да салам де,— деди Фатима.

— Къурумагъын сен, не этеме, керек тюлсе,— деб Д ж а н ­ дет къызына накъырда этди.

— Анам, алай айтаса ансы, менден сюйгенинъ да д ж о к ъ ­ д у , — деб Фатима, ышара тургъан Шамилни эслеб джунчуду. Бары да къол тутуб айырылышдыла'.

— Мен д а бюгюн ызыма кетерикме, — деб Ахмат анасыны къолун тутду. «Кетериме бу у а не айтады экен» дегенча эслетмей Абидатха къарады. «Эшда, алай бек онъсуна болмаз» деб, кеси-кесине кёл этди. Къонакъланы барын да ашыргъандан сора фермада таймаздан ишлерикле болуб 35 адам къалгъанды. Ала, бир-бирин дж ан ъы кёргенча, д жа нъ ы да н тансыкъ къарашдыла. Бир зам ан да д а ала бир-бириде бу джолча ариу кёрюннъен болмаз эдиле.

— Энди бир рахат олтурайыкъ,— деб къан ъа ла гъа олтур­ дула.

— Ийнек, бузоу орунланы аллары бла ариу буруу ишлеб, бу джаныны барын гокга хаис та х д ал а этерге керек­ ди,— деди Зурият.

— Араларына да шиндикле ишлесек,— деди Юсуф: — Ала д а алай болсунла, ийнек са уу уу ч у зал ишлеб къачан башларыкъбыз? — деди Хусей.

— Аны да башларбыз. Фермада бютеу ишле механиза­ ция кюч бла этилирча болургъа керекди,— деди Хамит, фер­ маны къа р амы бла аулай. Бираз тартынаракъ тургъан Мариямны эслеб, « Б у къызчыкъны джюрегин джа ры тыр ча этерге керекди» деб кёлюне 219

келди. Мариямны фермагъа ишлерге келтиргенлери да ол муратдады.

— Дж о лд аш ла , энди коммунист уру нууну фермасы деген атны алыр ючюн кюрешиуню хар ким бюгюн огъуна башл аргъа борчлуду. Ол атны алыр ючюн не затла этерге керек •болгъанын кесигиз билесиз,— деди Хамит.

— Билебиз. Мени акъылым бла, бюгюнден башлаб, ал бурун д ж а ш л а тютюнню къояргъа,— деди Хусей.

— Неден да ол къыйынды,— деди анъа Юсуф.

— Д жиг ит эсенъ, къыйынны эт ансы, тынчны ким да этер,— деди Тохдар.

— Д ж о л д а ш л а , — деди Хамит,— биягъында айтханыбызча коммунист уру нуу атны алыр ючюн мен кюрешеллик тюлме деген бар эсегиз, бусагъатда огъунакъ айтыгъыз,— деб, барына башдан башха къар агъанча къар ад ы.

— Сен бизге ышанмаймы тебрединъ, алан? — дедиле бир ауздан. — Ол затны бизге сорургъа керек тюл эдинъ.

— Терс болдум, кечигиз,— деди Хамит ышара.

— Хы, айт андан ары айтырынъы.

— Коммунист урунууну фермасы деген атны алыр ючюн, биз совет обществода не иги зат бар эсе аны джюрютюрге керекбиз. Мен бюгюн аланы бирин эсигизге салайым,— деди Хамит, столдан бир къагъытны алыб къарай.

— Биринчиси, фермабызны малчы шахарчыкъгъа буруб, тюрлю-тюрлю сынамла бардырыргъа.

— Тюздю, этерикбиз. . — Экинчиси,— деди Хамит, — бу эки-юч кюнде бизге ийнекле келтирликдиле, хар са уу л лу къ нйнекден быйыл д ж ы л амалыча аслам сют алыргъа.

— Къарыуубуздан келликди.

— Ючюнчюсю, тиш'ирыуланы сыйларьга къайда да мийикге кёлтюрюрге. Адеблерин, намысларын тутаргъа, аман сёлешмезге, тютюн ичмезге, къуанч кюн болмаса, ичгини къымылдатмазгъа.

220

— Тюббе тюз айтаса. Ол затланы кесини юсюнде джюрюталмагъан адамны малдан башхалыгъы д ж о к ъ ду ,— деди Фатима Нинаны имбашына башын сала.

— Тёртюнчюсю, бизни ичибизде 10-чу классны бошагъанл а къачда бары в уз л а гь а кириб, ишлей тургъанлай окъуб ус дал ы къ алырча болургъа; джетинчи классны бошагъанла д а орта билимни ишлей тургъанлай алыргъа деб,— Хамит М ар и ям гъ а къарады.

— Керти айтаса, барыбызны муратыбыз д а алайды,— д е ­ ди Шамил.

— Бу зат л аг ъ а разы болгъан къолунъу ёрге тут,— деди Хамит. Бары д а тутдула.

— Айтылгъан затланы болдурур ючюн кюрешни ма бу так ъый къа дан башларгъа,— деди Хамит.

— Тюздю,— деб Тохдар ёрге къоба, ху рджунундан папи­ рос пачкасы бла бирге сернегин д а чыгъарыб, печ ау згъ а тутуб кюйцюрдю.

— Анъа папирос пачкаларын тал ай д ж а ш узатды.

— Д ж о лд аш ла , биз айтхан затланы бузгъаннъа, ко мм у­ нист урунууну фермасыны ад ам ы деген атны джойгъаннъа не зат этерикбиз? — деди Хамит, тенълерине къарай.

— Тенълерини алларында аны ючюн айыбына джолукъдурургъа, ичибизден къысдаргъа, — деди Сюйюн.

— Огъай, къысдамай, ичибизде д жо р укъ гъ а салыргъа,— деди Хамит.

— Мени барды айтырым,— деди Зурият, ёрге къоба.

— Айт, Зурият, айт.

— Коммунист урунууну коллективлери областда кёбден кёб болуб барадыла. Аланы юсюнден’а алкъын бир д жа нъ ы з д ж ы р да д жа з ы лм аг ъ ан ды . Д ж ы р л а р г ъ а у а сюебиз, къалай этеик? — деди Зурият.

— Келигиз, бир поэтге письмо д жа зай ык ъ , ол бизге бир д ж ы р д ж а з а р , — деди къайсы эсе да.

221

— Тюз айтаеыз, макъамын салыргъа д а Ленинградца Алийге джиберирбиз,— дедиле. Чачылмай биразны олтура туруб, сора эшикге чыкъдыла. Эшик къар анъ ыда ферманы акъ мекямлары кеслерин аланы ишлегенлеге артыкъ да бек сюйдюредиле. Къызла, д ж а ш л а кеслери ишлеген ме к ям ла г ъа ийн'анмагъанча къарайдыла. Адам кеси этиб, кеси нек сеирсинеди экен?! О Н С Е Г И З И Н Ч И БАШЫ Тюбешиу

Къарча областны ара шахарына кёбден бери бармагъан эди. Машинадан тюшгенден сора аны асфальт орамларында нёгерлери бла иги кесек айланды. Бир-бири башында ишлене тургъан кёб юйню кёрюб, аланы ишлеген джердеги машина лагъа да аслам къарадыла. З ав одл ад а д а биразны айландыла. Сагъ ат онбирде драм театрда д жы й ы лы у башланды. «Роза бу театрда ишлерик болур»,— деб Къарчаны кёлюне алай келди. Театрны айбат ишленнъени аны джаны на мардасыз д ж а р ад ы . Областда малчылыкъны мындан ары ёсдюрюуню джолларыны юсюнден до кла дх а малчыла уллу эс бёлюб тынъыладыла. Анъылагъан анъыламагъаннъа айырта, докладны юсюнден кёллерине келгенни айта, малчыла солургъа чыкъгъан зам ан да да фойеде ул лу уша къ этдиле. Д ж у к ъ билмей тургъанлай биреулен театрны фойэсинде Къарчаны къолтугъундан кирди. Къарча ызына айланыб къарагъаньщда, док лад этген биринчи секретарны таныды. Эки къолу бла да аны къолун къаты къысды. Тили уллу тылмачлыкъ этелмесе да къойчулукъну юсюнден кёлюне келген талай затны ол секретаргъа айтды. Секретарь акъ кителли, орта бойлу, чырайлы, сарыдан 222

к ъа р а шиллиге тартхан адам Къарчаны къолтугъундан онъ билегин алмагъанлай, къа бы ргъада тагъылгъан бир диагр ам м ал ан ы къатларына элтди.

— Ма бизни къойларыбызны саны джети джылны ичин­ де былай ёсерге керекди. Сен къой малны санын былайгъа миндирир ючюн тынчлыкъ табмай айланнъанынъы билеме,— деб секретарь чынъ мийик диаграмманы тёббесин бармагъы была кёргюздю.

— Бек са у болугъуз сиз, къартла, ара мюлкге хайыр излегенигиз ючюн,— деди^секретарь дагъыда. Аланы кёрюб ышара келген Д а л х а т х а Къарча: — Бу яги адам гъ а, Д ал ха т, къарт т а у л у аиы андан да мийикге кёлтюрюр ючюн джа нын аяр ыкъ тюлдю, ол Совет властны этген ашхылыкъларын он бармагъын билгенча би­ леди, кёз гинджисича сакълайды, деб былай мени джюрегими къандырырча бир айт. Сора, дагъ ыда , энди д ж а з мени къошума къонакъгъа бир к^лсин де,— деб къарт, Далха тны тылмачлыгъына къу ла к ъ джиберди. Ол айта тургъан заманд а Къарча д а «а л а й д ы » деб кесибизча айта башын силкеди. Секретарь « С а у бол, с а у бол, Къарча, айхай барырбыз» деб дж ан ъ ы да н къартны къолун тутду. Д ж ы й ы л ы у бошалгъандан сора малчылагъа концерт боллу гъун айтдыла. Хар ким аны ашыгъыб сакълайды. Сценада къатапа д ж а б ы у н у аллына бир ариу сюекли тиширыу чыгъыб, Ленинградда театр институтда окъугъан къарачай-черкес студияны студентлерини концерт кёргюзюрюрклерин айтды. Хар ким харе къакъды. Д ж а б ы у ачылгъанында олтургъанла, бирча та у лу кийимлери бла д ж а ш ­ ланы, къызланы ариу сюелиб тургъанларын кёрюб, д аг ъ ы д а харе къакъдыла. Ючюнчю тизгинде олтуруб тургъан Къарчаны асыры къуаннъандан бети къызарды. Роза аланы, ол мёлеклеча кирсиз джанланы, ичинде болгъанына къуаннъандан башы кёкге джетгенча болуб, не этгенин да билмегенлей, ким эсе 223

да къатында олтуруб тургъан биреуню чынасына тие: « М а й ­ на олду. Онъ дж а ны н да ючюнчю»,— деди. Ол адам да къартшашыбмы айланады дегенча анъа алай къараб, аны не айтханын д а анъыламай, эсин бары да бирден дж ы р л ай тургъан студентлеге ийди. Бир джырн ы бошагъандан сора биягъы тиширыу чыгъыб: — Роза «К ъа рач ай » деген джырны джы рлайды, анъа пианинода сокъгъан Алийди,— деб билдирди. Харе урулду. Роза бла Алий бирден чыгъыб, Алий пианинону согъаргъа айланды. Роза ал бурун акъыртыныракъ, ызы бла кёлтюртерек, тауке л дж ы рл аб башлады. Къарча кирпик къакъмай къарайды. Роза дж ы р л аб бошагъынчы, ол д ж ы р бла бир­ ге Совет властха дери кёрген бютеу къыйынлыкъларындан башлаб, бюгюн насыб д ж а ш а у у н а дери Къарчаны аллы бла оздула. Д ж ы р адамны алай къозгъагъанын ол бу джолча билмей эди. Ол кеси-кесин унутхан халгъа джетди. Роза д ж ы рл аб бошаб, бютеу театрны ичи харе тауш болгъанында, Къарча сагъа ял ма й талайны барды. Къатында олтургъан эркиши: — Алан, сен дж а ра тм ад ы нъ мы , нек харе урма ды нъ! —дегенлей, Къарча кеси-кесин ол зам ан да эскерди.

— Ол бизни къызчыкъды, Розады. Ма бу театрда ишлерча окъуу алыргъа Ленинградха джиберген эдим, — деди Къарча, хапарын къыйдыраракъ этиб.

— Тейри, дж ы рл ай билген’а адамны джюрегине уллу къа тыллыкъ кёреме,— деди нёгери. Студентле да гъ ыд а д жыр ла гъ ан , тебсеген да этдиле. Роза бла Алийни талай кере тилеб да чыгъардыла. Концерт бошалгъанда'й сора Роза фойэде ада мланы арасында атасын изледи. Узакъдан къараб аны кёргенлей, къатына джетгинчи огъуна: — Атам, ата м,— деб къычыра келиб, къатына дже тгенлей бойнундан къаты къыеды. Къарча юйдегисин ичинден сюйген болмаса, ийнакълай.

224

эркелете билмегенди. Ол затны зркишиге тыйыншлы кёрмейди. Бу д ж о л ’а джырны, нени палахы эсе д а Розаны ха лкъ тургъанлай башын сылай, «Ант джетмезлик, келмей аллай бирни тур деб ким айтхан эди сеннъе» деди. Адамланы къарагъанларын эслеб, сора Розаны кесинден арла'къгъа тюртерек этди.

— Сени мында болгъанынъы Д а л х а т айтды,— деб Роза къуанчдан толу кёзлери бла атасындан тансыкъ алалмай к ъар ад ы. — Къарачай шахаргъа баргъаныкъда Сурат бла да юч кече къалдым,— деб къошду дагъ ыда .

— Хы, тебре энди юйге, кете айланабыз,— деди Къарча.

— Атам, биз энтда районлагъа айланныкъбыз, мен кёб турмай юйге къайтырыкъма. Бу кёзюуде ышара-ышара аланы къатларына Алий ке­ либ, эки къолу бла д а Къарчаны къолун тутду. Аны къуру да кюле тургъан д ж у м у ш а к ъ кёзлери бюгюн кеслерин Къарчагъа артыкь да сюйдюрдюле.

— Аперимле, Бекмырза бла мен д а бирге ишлейбиз.. Анъа да сизни хапарыгъызны айтыб къачан к ъу ан д ы р ам а, — деди Къарча. Машинагъа олтургъандан сора да Роза бла Алий, ы ш а­ ра баргъан Къарчаны ызындан къолларын. силке, бирге сюелиб ол ташайгъынчы къар адыла. ОНТОГЪУЗУНЧУ

Б АШЫ

Эртден

«Ставропольуголь» трестни ул лу клубунда шахтачыла, инженерле, техникле, башха къуллукъчула, ала къатыш партияны райкомуну секретары, крайдан д а инженерле бардыла. Трестни т а м а д а инженери ташкёмюр къ аз ы у да болумну юсюнден до кла д эте келиб: — Б ус аг ъат да бизни шах тад а ташкёмюрню кеси б а г ъ а 15 X. Байрамуков^

225.

сын учуз этмеклик бек къыйынды. Анъа бираз заман керек­ ди, — деб сёзюн аны бла бошады. Олтургъанланы кёбюсю аны иги ушатмай, башларын къымылдатдыла.

— До кладны юсюнден сёлешири болгъан барм ыд ы?— д е ­ ди джы й ы лы ун у тамад ас ы. Талай шахтёр, талай инженер чыгъыб сёлешдиле. Ала бары да кеслерини сёзлеринде, ташкёмюр шахтала ташкёмюрню аслам берирча, аны кеси багъасын учуз этерча амал таба ргъа кереклисин айтдыла. Сур ат сёз алды.

—Бу къызны кёб болмай партиягъа членнъе кандидатха алгъанбыз. Бу къолуна алгъан затын а л а м а т биширеди. Сме­ нены мастери эди да, энди кеси д а производство бёлюмню начальнигиди. Т а м ад а инженер ишге бираз хцбы лыр ак ъ адамды, эшда, аны орнун Сурат аллыкъ болур,— деб партияны райкомуну биринчи секретари къатында олтуруб тургъан биреуге хапар айтды. Сурат трибунаны юсюне талай къагъытны салды. Чыначыгъындан ары ачыкъ болгъан ариу къолу 'бла кёзлкжлерин таза эте: — Д ж о лд аш ла , мен т а м а д а инженерии айтханына разы тюлме. Бизни шахталарыбыз ол айтханча у а к ъ шахталады-ла. Алай болса да ташкёмюрню кеси багъасын учуз этерге бизде д а дж о л л а бардыла,— деб башлады.

— Къагъытда кёб джолланы сызаргъа боллукъду,— деб та м ад а инженер олтургъан джеринден къычырды.

— Мен сиз сёлешген з ам ан д а тынъылаб тургъанма, ин­ женер джол даш. Кеоигиз билгенден, биз этерибизми алгъы ‘бурун къагъытха д ж а з ы б этебиз, ол адетди. Плансыз ишлеу •д^кокъду бизде,— деб анъа д ж у а б этиб, Сурат залгъа ай1танды.

226

— Бизни ша хталада ташкёмюрню кеси багъасын учуз этер д жо л л агъ а мен быланы санайма, джолдашла. Исмаил Суратдан кёзюн алмай, олтургъан джеринден къарайды. «Адам насыбын кеси кесе кёреме. Къалай кесиб къойдум д ж а ш а у у м у » , — деб кесине гёджебсинеди. Суратны анъа бирден эки болмагъанын энтда эсине тюшюреди.

— Озгъан эки д ж ы л д а , — деди Сурат,— «Ставропольуголь» трестде ташкёмюрню кеси багъасын энишге тюшюрюр ма дар ла болгъандыла. Ол мадарланы бус агъатда да дж а ш а уда бардырыргъа боллукъду. Ала да, мени акъылым бла, ма быладыла: бютеу трестде ташкёмюр чыгъарыуну бир шахтоуправлениеде болдуруб, къалгъан экисини ишин тюрлендирирге; — Ма, джаны м, къыз къашыбызгъа салмады эсе,— деди бир инженер бир инженерге. Крайдан келгенле уа ол айтханланы блокнотларына ашы ­ гъыш д ж а з а д ы л а .

— Алай демеклигими магъанасы,— деди Сурат къагъытдан кёзюн айырыб,— бизни трестни шахталары у а к ъ шахтал ады л а. Аланы бир д ж ы л г ъ а берген ташкёмюрлерини саны бек къарыусузду. Аны бла бирча, аланы бир-биринден узакъл ык ъ ла ры 15—30 километрге джетеди, бу зат та у джерледе ишге чырмау болады: шахталаны керекли затлары бад ж а р ы л ы р гъ а тыйгъыч этеди, ишнт къу рау да д ж а рс ы та д ы .

— Аперим, тюз айтады,— деди къарт шахтачы.

— Ол затланы (къоратыб, ташкёмюрню тоннасыны кеси б а ­ гъасын учуз этер ючюн, трест кесини ишин бир шахтоуправлениеде бардырыргъа керекди. Башха эки шахтоуправлениени д а алай хазырларгъа. Мени акъылым бла, ташкёмюр къазы уда трест бютеулей планын экинчи шахтоуправлениеде толтурургъа боллукъду. Анъа тёрт шахта къарайды. Орта тергеу бла шахтала бир суткагъа 354 тонна ташкёмюр бередиле.

15*

227

Андан ары да Сурат кесини айтханына шагъатльжъ зтген кёб затны юлгюге келтирди. Олтургъанла да у л лу эс бёлюб тынъыладыла.

— Экинчиден,— деди Сурат аллында къагъытына кёз джетдире,— биринчи-экинчи шахтоуправлениелени бир къаум шахталарыны (34, 35, 37-чи шахталаны) хайыр бериулерин ул лу этерге; дж ан ъы ш ах тал ад а л а в а л а д а н кёмюр алыуну шахта полени чегинден башларгъа; механика мастерскойланы трестни шахталарында бирча къураргъа; производствону, урунууну механизацияны кючю бла циклично бардырыргъа; план салыуну таб этерге, хар участокда хозрасчётну бардырыргъа. Сурат, хар айтханын талай зат бла бегите, сёзюн бошады. Олтургъанланы кёбюсю харе урдула. Бир к ъ а у м у уа, ол айтханланы сандыракъгъа санады. Алай’а крайдан келген инженер кесини сёзюнде Суратны айтханына ул лу магъана бере, ол затланы юсюнден уллу сагъыш этиб, сюзерге кереклисин чертди. # ## Зама н къачха д ж у уу к ъ л аш х ан ы себебли, кюнле сууугъуракъ болгъандыла. Кёкде булутла д ж а й д ан эсе дженъил джюрюйдюле. Ала бир-бирине къысыла джо б бу болуб, чынъ артында аурлукъларын кёлтюралмай, «сени кючюнъ уллуду, , м у н у да кёлтюр» дегенча сууларын дже рге бюркедиле. Алай бла алтын бет къу са тебреген джерни букъусун д ж а ла б , джа нъу р тамчыла б укъудан кирлениб, джерге киредиле. Д ж ы л н ы хар чагъыча, къачны д а бир тукъум бир хурмети, берекети болады; ол хурмет, ол берекет ад амланы токълукъларында, гёзенлени, колхоз амбарланы тыкълыкъларында, бирча кийиниб эртден сайын школгъа джюрюген сабийлени д ж ар ы къ лы къл ары н да , къарт ананы огъурлу кёзлеринде, къар т акганы ишден тыйылмагъа!Н къолларында од ж а къ ла да н чыкъгъан рахат тютюнледе да танылады. Элни башы дуббурда уллу акъ харифле бла д ж а з ы лы б тургъан 228

« Д у н и я г ъ а р ахатлы къ!» деген сёзле ол хурметни, ол берекетни башыдыла. Сурат гюрбеджини къатында машинадан тюшгенинде, элни орамларында терекле орната тургъан сабийле, сохдала, усдазла аны таныб, башлары бла саламлашдыла. Юйлерине айланнъан орамны бютеу эки д жа ны бла дж ан ъы те­ рекле орналгъандыла. Эл орамланы алгъын атлары д жо къ эди. Бу д ж о л ’а С у ­ рат къаб ырг ъал агъ а ашыгъыш д ж а з ы лг ъ ан атланы окъуй барады. Р ах а тл ы к ъ орам, Аппаланы Хасан атлы орам, Со­ вет орам, Къаракетланы Исса атлы орам, кеслерйни орамгъа айланды. Аны аты у а къалайды экен. Ленин атлы орам деб ул лу акъ сюртюлген къабыргъасында къызыл бояу бла д жа зы лгъ ан ны окъуду. «Муратчыкъны къол ызыды» деб ышара, ичи у а к ъ мал мек ямл ад ан толтъан арбазларына кир­ ди. Агъач атл аушладан ёрлег.инчи огъуна юйде аслам адам дау рн у эш'итиб, «не болгъанды экен, ад ам ла нек джыйылгъанд ы л а » деб къоркъаракъ д а болуб, узун коридоргъа ашыгъыш чыкъды. Къартланы юйюне кирди. Хоншу, д ж у у у к ъ адамланы барын д а д ж а р ы к ъ кёрюб, атасын, анасын да эслегенинде, Сурат аур чемоданын да юй тюбюнде къоюб, барыны къолларын тута, саламлашды. Атасыны, анасыны боюнларьгндан къаты къысыб къучакълады. Муслимат дженълерин ёрге этиб, д ж у м у ш эте тургъанлай, анъа ышарыб келе тур­ гъан Суратха бойнун созду.

— Къаты къыс, джанчыгъым, мени къолларым кирди­ ле,— деб эки къолун Суратны эки д ж а н ы бла соза, кесин къучакълатды.

— Бютюн бир-бирин сюйген юйдегисиз,— деб, хоншу къатын къолларын бош тутмай, урчукъ саблыкъ джона тур­ гъан Къарчагъа къарады.

— Лейла, Роза, М ур ат ка й да ды л а? — деди Сурат тёрт д жа ны н а къараб излей.

— Телеграмманы алмагъа нмы са?

229

— Огъай, не болгъанды? Сеннъе эгеч туу гьанды. Эшитмегенмисе? Келин къызчыкъ табханды,— деди Д ж ан дет , онъан кёзлеринде къуанч ойнай.

— Мен крайдан келе турама, анам, юйге къайтыргъа ам алым болмай ашыгъыш озгъан эдим, бюгюн джетинчи кю«юмдю,— деди, Харунну отоууна ашыгъыш кире. Отоуну эшигин бери ачханлай, андан бери юсюне Роза чыкъды, асыры къуаннъандан эгечле нелерин да билмегенча, бир-бирин къучакълаб отоугъа тюшдюле. Сурат таяныб тур­ гъан Лейланы убба этиб, орундукъчукъда чыммакъ джурунл аг ъ а чырмалыб д ж а т х а н къызчыкъны башчыгъын ачыб къарады.

— Кимге ушайды? — деди Роза, Суратны инбашына къо­ лун сала.

— Атасына, анасына д а ушайды.

— Ат атагъанмысыз?

— Барыгъыз да джый ылсагъы з атарбыз деб турабыз ат ­ ны. Бюгюн келтиргенбиз роддомдан. С у р а т Лейланы орундугъуна олтуруб, аны агъаргъан бетине тюшюб келген тум къара чачын узун, ариу къоллары бла ёрге сылады.

— Саулуг ъун ъ энди къалайды, джа нчыгъым? Къ арыусузлугъ ум болмаса, хатам джокъ ду, Сурат.

— Сурат, билемисе къалай этгенди Лейла,— деди Роза дивандан къоба келиб.— Арт ыйыкъгъа дери отпуска алыр ­ гъа унамагъанды. Башха тиширыу алай этсе, Лейла аны унам аз эди. Харун мында болмагъанды, анам бла Мусл и­ мат къайдан биллик эдиле...

— Д ж а н ъ ы больница ишлей башлагъан эдиле, отпуска алыб кириб туралмадым.

— Афендини айтханын эт д а, этгенин этме деб атамы бир сёзю барды. Сеннъе келген ау ругъ анла энди сенича алай этерге керекдиле, сора? — деди Сурат. Роза сабий орундукъ230

чукъну эки къулагъындан эки къолу бла тутуб, джа бы учукъланы ичинде рахат д ж у к ъ л а б тургъан къызчыкъны уят а м а деб къоркъа, ичинден бир бешик джырны мурулдайды. Лейла бла Сурат анъа къу ла к ъ сала, бир-бирине кёзлери джете, ышардыла.

— Къурманлыкъгъа ирк алыб келдик,— деб Муратчыкъ, Суратны да къучакълай, хапар айтды. Харун кирди, Сурат бла бирге аны Роза да къучакълады. Ол Лейланы къатында олтуруб, эртденли саулугъун сор­ ду. Юй бийчесини кёк дарий д жу уур гъ ан ны тышына чыгъыб тургъан къолун тюклюрек къолу бла сылай, ёрге къобуб, къызчыкъны къойнуна алды.

— Былай алсам болуму? — деб Лейл агъ а ышара, сабийге юренмеген къоллары бла алыб, къойнуна къысыб, аны дж у м д у р у к ъ ч а гитче бетчигине сюйюмлю дугъ ум кёзлерин ийди. Къызла да аны эки джа нындан сюелиб къарайдыла.

— Бюгюн элде ул лу кюндю, билемисиз? — деди Харун.

— Не зат?

— Хамит бла Нинаны тойлары болады,— деди.

— Ол тойну бютеу колхоз этерикди,— деб къошду Роза, Суратха къарай.

— Ашыкъ-бушукъ, абын-сюрюн эте эшикден Фатима бла Ах мат тюшдюле. Къол тутушхандан, къу чакълагъандан юй­ ню ичи к ъ ал аб а лы к ъ болду.

— Фермачыла келе турабыз Нина бла Хамитни тоюна, ма бу къызчыкъгъа д а, — деб Фатима киши да соргъунчу х а ­ пар айта, къызчыкъны къойнуна алды. Ах мат да аны къатына барыб къарады. Фатима асыры къуаннъандан не айтыргъа, не этерге билмей, Лейла бла къызчыкъны кёзлерине кёзюу-кёзюу къарады. Къурманчыкъ болайым джанчыгъынъа,— деб Лейланы бетин сылай кетиб, шкафха кёзю джетди. Эрлей аны эшиклерин ачыб: — М а бу шкафда медицинадан, политикадан, зоотехниядан, къойчулукъдан, горный ишден китабла бардыла. Мен 231

кёзлерими къысыб, аладан къайсысын алсам, къызчыкъ аллай усда боллукъду,—деб кёзлерин къысыб, къоллары бла китаб ала башлады. Бары д а кюлюб, анъа къара дыл а. Ол да китаб алыб, тышына тюгел д а къарагъынчы эшикле къагъыльгб, Аминат, Супият д а гъ ы д а талай усда з Лейланы кёре кирдиле. Эртде къатын къыбдыны суудан кёргюзгенча, Ф а ­ тима шкафны д ж а н ы бла китабны тышын Сурат ха кёргюздю. Ол къарачай д ж а зы уч ун у назму китабы эди. Фа ти ма китабны д а ызына салыб, къартланы печине бар­ ды. Бери алгъышха келген ад амланы учу-къыйыры д ж о к ъ ­ ду. К ьы з чы къг ьа келген алгъыш хычынла бла кийимчиклени къ ал ау ла р ы мийикден мийик ёсюб барады. Къарча бла Д ж ан д ет , келген къонакъла бла тебсиге чёкмей болмай, беллерин бошлагъандан бошлай барадыла. Муслимат бла Асланны къатыны Кемисхан къолтукъ алгъан бла ад ам ашыра арый башлагъандыла. Алай’а мычымай ал аг ъ а болушлукъгъа Роза бла Фатима да келдиле. Бу кёзюуде уа... Клубну аллы площадда столланы тизиб, юслерине к ъ ы ­ зыл д ж а б ы у л а д жа йг ъ ан д ыл а; ариу мияла орунлагъа гокга хансла салыныбдыла. Столланы арт джа нл ар ы н да шиндикле хазырдыла. Колхозну радиоузели « Д ж о лд аш ла , колхоз тойгъа барынъы да чакъырабыз. Кюндюз, та м ам онбир сагъа тд а той башланады. Бу къуанчха барынъ да келигиз» деб билдирди. Хар баргъан ариу кийиниб, клубну аллына джыйылдыла . Кюн чуакъды. Аны та я къ ла р ы дже рге энди кёнделец тюше башласала д а алкъын д ж ы л ы у л а р ы сакъланады. Ала уллайгъан адамланы кёбюсюню юслеринде къурт къатапа кийимлерини баразачыкълары бла сылджырай барыб, аякъларында д ж а нъ ы галошларын д жы л ты р ата ды ла . Д ж а ш къаум л ан ы коверкот, шивиот кийимлерини тюкчюкл'ерин кючден-бутдан къабындыра, къайры эсе д а кетедиле.

232

Д ж ы й ы л л ы к ъ джыйылды. Площадха чытъарылгъан шин-; дикле бары толдула. Столланы д жа ны н да шиндиклеге уа а л ­ къын киши олтурмагъанды. Бир кесекден Акулинаны юйю таба дан къобуз, харе та-ушла чыкъдыла. Клубну а л л ы н д а г ъ ы л а . ёрелешиб, бары ары-ары къарадыла. Къызны юйюнден чыгъыб, джашн ы юй-г юнде да бир-эки тебсеб, той клубну аллында сакълагъанл агъ а келди. Къарт да, д ж а ш да ёрге-ёрге къобуб экисин да алгъышладыла. Комсомол-джаш тёлю фермачыла Хамит бла Нинаны араларына салыб, столну дж а ны н да шиндиклеге олтурдула. Аланы башларында къаб ырг ъад а Владимир Ильич Ленинни ул лу портрети тагъылады. Аны эки д ж а н ы бла урулгъан къызыл байракъла'ны бояулары чабханча джыйылгъан ад ам ла ны бетлери къуанчдан къызарад ыла. Колхозну «Победасы» бла Нинаны анасы Акулинаны,. Хамитни анасын д а гъ ы д а башха талай къартны алыб ке­ либ, тёрде къартла бла стол д жа ны н а олтуртдула. Эки къатынны да баш иелерин Ата д ж у р т к ъ а з а у а т тас этсе да сабийлерин ёсдюрюб, ала бюгюннъю къуанчха джетгенлери ючюн хар ким бары аланы къолларын тутадыла. Фермачыла бары бирча кийиннъендиле. Д ж а ш л а н ы кёксюл коверкот костюмлары, ичлеринден ак ъ кёлеклери, галстуклары барды. Къызланы да аллай костюмлары бла ич­ леринден акъ кофталары барды. Бирча кийине турургъа сюйюб, д ж а л алгъан з ам ан д а кеслери этдиргендиле. Бу тойгъа комсомолку район комитетинден д а а д а м л а чакъырылгъандыла. Сеит ортагъа чыкъды. Не ючюн эсе да биягъы къызыл тышлы блокнотчугъун коверкот галифесини ху рджунундан чыгъарыб, кёк бухар бёркюн ёргерек этди.

— Д ж о л д а ш л а , — деди ол,— бюгюн биз былайда бу къуанчны этер ючюн джыйылгъанбыз. Кесигиз билгенден ма 233

баш 'иеоиз бу эки тиширыу сабийлерин .ёсдюрюб, бюгюннъе джетдиргендиле. Бу зат къ ур у аланы игиликлеринден тюл­ дю. Кърал, партия бизде хар д жа нн ъа бирча къайгъырады. Юйдеги къралны да бир кесегиди. Ол себебден, кърал аны «ёзюнден ычхындырмай, къайгъыргъанлай, д ж а ш а у у н кёлтюрюрге излегенлей турады. Д ж е т и д ж ы л л ы к ъ планны салыннъаны да аны ючюндю, партия бютеу дунияда рахатлыкъны сакъларгъа излегени да аны ючюндю. Биз д а бюгюн д ж а нъ ы юйдегини алгъышларгъа аны ючюн джыйылгъанбыз. Ол айтыб бошаргъа бары бирден харе урдула, Акулина бла Залихат да бир бирине къарашыб, Хамит бла Нинагъа д а кёз джетдире, харе урдула.

— Д ж о л д а ш л а , — деди Сеит дагъ ыда , — бизни къралда миллет шохлукъ ёсгенден ёсе, бегигенден бегий барады. Ма, къарагъыз, къарачай д ж а ш Хамит бла орус къыз Нина бир юй болуб, ёмюрлюкге юйдеги къурайдыла. Аналары у а бирбирлери бла эртдеден огъунакъ тенълик, шохлукъ джюрютедиле. Майна шофер Иван, кассир Андрей бизни бла бирге уруна, колхозну байлыгъын ёсдюрюр ючюн къарыуларын аямай кюрешедиле. Усдаз Федор Федорович бизни сабийлерибизге билим бергенли отуз д ж ы л д ан атлаб барады; майна тегейли Харитон, черкесли Нашхо, ногъайлы Сюйюн, барын да санаб кючюнъден келлик тюлдю, бары бир юйдегича бир ишни тутуб кюрешедиле. Бюгюннъю той д а анъа шагъатды, джолдашла.

— Тюздю, тюздю,— деб къычырдыла кёбле.

— Д ж о л д а ш л а , —деди Сеит д аг ъ ы д а, —сизни аллыгъызда олтургъан д ж а ш фермачыла, кеслери фермада ишлеб, ко м­ мунист урунууну фермасы деген сыйлы атны алыргъа сёз берген эдиле. Кюн-кюнден ала сёзлерине толудац-толу бола барадыла. Б ус аг ъат да быланы фермагъа ба^ранъ, кёзюнъ къыйыб ичннден чыгъарынъ келлик тюлдю. Ала хар затла234

рын сеир тукъум д ж а р аш д ы р а билгендиле. Малларыны ашларына дери къышха хазыр болуб бошагъанды, алларындан бир мал 'Къорамагъанды. Сют са ууун у кёбден кёб этиб ба­ радыла, бары ишлей тургъанлай окъургъа киргендиле. Сёз ючюн, Хамит эл мюлк инженерлик, Нина усдазлы къ окъур­ гъа киргендиле. Бу д ж а ш л а д а не тютюн ичген, не кесин осал джюрютген бир джа нъ ыз ы джокъду. Алай бла кесигиз кёргенден, былагъа коммунист урунууну фермасы деген атны ата р гъ а энди кёб къал ма гъ анд ы,— дегенлей, джыйылгъанла ёрге къобуб, харе урдула.

— Алий, ма бюгюннъю кюн сеннъе кёб тема береди,— деди Роза, Алийге шьгбырдаб.

— Сеннъе уа, Роза?

— Меннъе да...

— Мени башыма д аг ъ ы д а башха затл а келе тур а эди­ л е,— деди Алий.

— Айтыргъа боллукъ тюлмюдю.

— Джюрекден-джюрекге керти д а джол бар эсе, мен айтмагъанлай да билликсе...

— Биле эсем’а?...

— Айт!

— Хамитни орнунда кесинъи кёрюрге разыракъ болурса дейме, не?

— Хо, Нинаны орнунда уа ? Розаны кёзюню къыйыры Алийни д ж у м у ш а к ъ кёзлерине джете, энишге къараб ышарды. «Мен сени къаллай бир сюйгеними бир билсенъ эди» деб кёлюне келди. Фермачыла бла джый ылгъ ан адаздла ёрге туруб, бир-бирине харе ургъанлары энтда тохдамагъанды. Алий харе ура, ийилиб Розагъа: — Соруу алкъын д жу аб ы н табмагъанды, Роза,— деди.

— Джюрекден джюрекге джол бар эсе билирге керексе,— деди Роза, анъа д ж у м у ш а к ъ къарай.

235

— Роза, мен бус агъатда эки къанатым болса уча рык ъ эдим,— деди Алий.

— Тёгерекге къарачы, къуанчлары учуруб, М'ийикден мийикге, алгъадан алгъа баргъан халкъны кёрюрге сюе эсенъ,— деди Роза.

— Бизни заман къанат битдиреди барыбызгъа да, мени акъылым бла.

— Кесибиз талпыгъан усдалыкъны мд сен бла мен табарыкъ тюл эдик бурун заман болса. Му рат ха джетерге амал табмакълыкъ, хар ад ам гъ а къанат битдириб барады,— деди Алий. Сеит сёлешиб 'бошагъандан сора эл советни та м ад ас ы Илияс Хамит бла Нинаны къолларын тутуб, ЗАГС къагъытларын берди, ан да я сора са уг ъ ал а бериу башланды. Д а л х а т саулай колх#озну -аты бла га.ммешча бир с а ул у къ ийнекни башын^ан Хамитге тутдурду, кюйюзле, эшик, терезе д ж а б ы у л а , костюмла, чебгенликле столгъа тауч а къаландыла. Д ж а н д е т столну къатына барыб, д ж а н д ж а у л у к ъ д а н бир кийимликни чыгъарды.

— Балаларым, мен огъурсуз .амма болмам, мени юйдегимча юйдеги ёсдюрюгюз. Ал бал агъызгъа ма бу мен этген киймчиклени кийдиригиз,— деб Д ж а н д е т сабий кёлекчиклени аланы алларына салды. Нёгерлери бла сюелиб тургъан Фатима бла Шамил билмей бир-бирине къарагъанлай бетлери къызаргъанын Хусей эследи.

— Д ж о лд аш ла , энди столну юсюнде хантла сизни сакълайдыла. Клубда джыйылырыгъызны тилейме,— деди Д а л ­ хат. Алай’а ол сагъатдан багъа'Нада тагъылыб тургъан репродуктордан Левитанны таушу, бютеу дунияны башыиа сеирлик хапар берди. ч — Совет Союзну алимлери 236

ишлеген

«Восток»

рак етада

Совет Союзну гражданини майор Юрий Алексеевич Гагарин? космосха учду. Бу сёзлени эрлей башха джыйыб къоймакълыкъ къыйын эди: адам улу дж ар аты лг ъа н л ы бери космосха чыгъыу болмазлык ъ затха, са нды ракъгъа саналгъанды. Ол огъай ай тутулгъан кёзюуде, аны « д ж у к ъ л а б тургъан эгетлерин уятыб, айны бойнун буугъан д ж е л м а у у з г ъ а юсдюребиз» деб буруннъу къарачайлыла дже з, багъыр тазланы дынъырдатыб, шкок атыб, туайлаб тургъандыла. Космосха ракета чыкъды дегенлей’а, хар ким асыры сеирсиннъенден, асыры бек къуаннъандан айтыргъа сёз табмай къалдыла. Эс джы йгъандан со­ ра, бир-бири къолларын тутуб, бир-бирин алгъышлаб тебредиле. Олсагъат алайда кеси аллына митинг къуралды. Къарча, кишиден эркинлик да алмагъанлай: — Д ж а м а г ъ а т , къыркъ джылны мындан алгъа меннъе бюгюн кесим кёрген, кесим эшитген затланы айтсала, ём­ юрде ийнанныкъ тюл эдим. Бюгюн космосха ракета бла Совет Союзну ад ам ы чыкъгъанына да «а л ай этерге керек эди да, этдиле» дегенча кёлюм алай болады. Нек десенъ, мени а к ъ ы ­ лым бла, бизни кърал, бизни партия этмезлик сеир зат джокъ ду. Ма бюгюн мен д ж у к ъ билмейме деб тур а ма да, «энди сен бир ракета ишле да учур» деб партия алай айтса, тартыб алыб этиб къояргъа кесимде аллай бир къарыу» табарча халым алайды. Ол зат оноуну, бизни д ж а ш а у у бузну таблыгъынданды. Д ж а ш а у у б у з хар ад ам гъ а къанат битдириб, кёллендириб барады. Мен къартма, партияда тюлме, ал ай ’а хар барыбызны да учундургъан партия, Ленинни партиясы, правительство болгъанларын билеме. Ала бизни ёмюрлюк къанатларыбыздыла. Урунууну, шохлукъну, къарнашлыкъны джо лунда ала бизни эм сеир д ж а ш а у г ъ а — коммунизмге алыб баргъанларын мен къа ны м-джаным бла да ан ъылайма, ол д ж а ш а у г ъ а дженъил джетер ючюн къарыу237

у м у да аямай кюрешеме,— деб Къарча ызына, къартланы араларына, кирди.

— Барыбызны кёлюбюзню айтдынъ, Къарча, са у бол, Къарча, тюз айтдынъ, Къарча, — деб бары бир ауздан къычырдыла. Сеит чыкъды.

— Д ж о лд аш ла , Къарча барыбыз айтырыкъны д а айтды. Мени д ж а н ъ ы з бир къошарым барды. Космосха ракетаиы чыгъаргъан Москвада къуру бир бёлек алим тюлдю. Ол затха биз барыбыз къошулгъанбыз. Къарча, сени къыйынынъ да киргенди. Ракетаны ишлеген, аны космосха чыгъаргъан бютеу совет адам ланы тулпарча урунууларыды. Д ж аш ас ы н урунуу! Д ж а ш а с ы н урунууну сюйген совет халкъ! Уруннъан ад ам ла ны сыйын кёлтюрген Коммунист партия джа шасын! ( Д ж ы йы л гъ а нл а кючлю харе к ъа к ъ д ы л а ).

— Д ж а м а г ъ а т , айыб этмесегиз бир-эки сёз айтайым,— деб Хамитни анасы аллына атлады. Бары анъа джо л къойдул а.

— Сизни сыйыгъыз да тёббемде болсун, мен Хамитни атасы урушда ёлгенди деб къаг ъыт алгъанымда, энди мен­ нъе болур болду деб тура эдим. Алай’а ма кёресиз, са у бол­ сун бу власть. Бюгюн мен къуанчымы айтыб да айталмам. Меннъе алай айтыргъа айыб болгъанын д а билеме, не ючюн десенъ, былайда джы йылгъанла менден аз къуанмайдыла. Мени сабийлерими къуанчы, бютеу къралны къуанчы бла бирге болгъанын, мен у л лу насыбха, огъургъа сан.айма. Бирбирин билиб, адебни, намысны сакълаб д жа ша рла рын излейме,— деб олтурду. Андан сора той башланды. Ол той энди къ уру Нина бла Хамитни тою болмай, дж ан ъы хорламны—космосха ракета чыгъаргъан совет халкъны бютеу дунияны сеирсиндирген джетишимлери бла, аланы болдургъан Коммунист партияны сыйлары ючюн этилген той болду. Кёк тазады, кече чуакъды. Д ж у л д у з л а бюгече а р т ы к ъ л а 238

кёб, артыкъ да д ж а р ы к ъ кёрюнедиле. Ала ад ам ла гъ а , а д а м ­ л а д а ал аг ъ а ышара, ол ышарыу джерни башына д ж ы л ы у тёкгенча, къачхы аяз бираз шаушалгъанды. Д ж е р юсюне дж а ры гъ ы н тёгюб Ай чыкъды. Гитчени, уллуну, джашны, къартны да, ол кесини д жа р ы гъ ы бла къучакълады. Ай чыкъгъанлай клубда той д а г ъ ы д а башланды. Клуб Къарчаланы къатларында болгъаны себебли, Къарчаны юйдегиси бирем-бирем ары ышырылды. Алай’а бери клубдан у з а къ д аг ъы л а да джыйылгъандыла: къуанчы болгъан ад ам ичинде тыялмайды. Аны не къадар кёб ад ам билсе сюеди. Бюгечеги къуанч’а д ж а н ъ ы з бир адамныкъы тюл­ дю. Клубну къатында алкъын аны ичине д жы йы лм агъ ан а д а м ­ л а да энди толудула. Хар кимни акъылы космосдады. Ол акъы л неди деб башдан-башха сорсанъ, барында д а бир д ж у а б боллукъ болур эди: къалай сеир, къалай насыб д ж а ш ауда джашайбыз. Космосха ракета да бизни ючюн чыкъгъанды. Кърал т а м а д а б ы з да бютеу дунияда рахатлыкъны, д ж а р а ш ы у л у к ъ н у сакъларгъа деб кър аллагъа аны ючюн д жо ло учу болады. Сур ат къызчыкъны къойнуна алыб Лейла бла бирге Д жа нде тн и къатына олтурду. Д ж а н д е т д а къызчыкъны ан­ дан алыб, кёкюрегине къысды. Андан эркелете Къарча алды, алай бла къызчыкъ бир къолдан бир къолгъа кёче, д агъ ыд а Д ж а н д е т ге келди.

— Д ж ан д ет , къызчыкъны атчыгъы неди? — деб сорду Акулина.

— Алкъын ат аталмай турады къызыма.

— А й д ж а я к ъ боллукъду аты уа, А й д ж а як ъ ,—деди К ъа р­ ча къызчыкъны къойнуна алыб, этегине чырмай. Бу кёзюуде Харун акъырын Ле йлагъа дж у уу к ъ ла ш ы б , сууукъсурайса деб, кесини юсюнде габрайын тешиб, аны сырты239

на къаблады. Эки-юч сагъатны мындан алгъа Хар унла гъа къонакъгъа келген, Харунну эртдеден тенъи Анзор да Х а ­ рун блады. Лейланы къатында олтуруб тургъан Суратны ариу инбашларына ол кесини палтонун табу этиб да къа б ла р ы к ъ эди. Анзор Урупда д ж е з чыгъаргъан комбинатны инженериди. Москвагъа аепирантурагъа окъургъа барады. Кесини эрт­ деден тенъи Харуннъа сабий туугъанын эшитиб, алгъыш эте кетер ючюн къайтханма десе д а, аны тартхаи Сурат болгъанын бек ариу биледи. Сурат Анзорну эслегенинде, кеси болгъан д ж е р д е анъа да орун берди. Хар тюбегени сайын ол Анзорну хали­ син д ж а р ат х ан да н д ж а р а т а , илешгенден илеше* барады. Б у ­ сагъа тда да аны керти да джигер, э рл «к танылгъан бетине -кёзю д ж е те «Эшда, заман б ак ъ м аз л ы к ъ д ж а р а болмаз» деб кёлюне келди. Хар кимни ал сеирсиниую кетгенден сора, къобуз согъула, харе къагъыла башлады. Ай д ж а р ь ж ъ д а тебсейдиле. Къайсы эсе да бири: — Роза бла Алийни дж ы рл аты гъ ыз ,— деб къычырды.

— Керти айтаса, кеслери да тамбла кетерикдиле, джырлаб кетсинле,— дедиле къалгъ анла да. Экиси да ара гъа чыкъдыла.

— Там ам окъ бла кеб кибикдиле. Бир-бирине бек тыйыншлыдыла. Аллах ючюн, Хусейни атасы, ары бир к ъа р а, — деб Кемисхан Асланны билегинден тюртдю. Алийни анасы акъыртын Джандетни къатына къысылыб: — Д ж ан дет , эшда, биз бир-бирибизге д ж у у у к ъ боллукъ болурбуз,— деди.

— Сен айтханны аллах да айтсын, огъайым джо к ъ ду , тоба,—;деди Дж анд ет . Аланы ушакъларын эшите тургъан Къарча: — Аллахдан, сизден д а алгъа ала кеслери айтыб тура болурла дейме,—деди.

240

Роза кесинден сора да д ж ы р г ь а къошуллукъла кёб болгъанларын билиб, «Коммунист урунууну бригадасыны джырын» д ж ы р л аб башлады. Анъа ма к ъа м Алий салгъанды. Ч у а к ъ кечени тазалыгъыча, Розаны та за м ак ъа м ы д ж ы р ­ ны аллын ачды, анъа Алийни д ж у м у ш а к ъ ауа зы да къошулду. Алай бла дж ы р аллында назик башлана', ёзенни толтура кючлюден-кючлю бола, толгъан Айгъа джетерча у л лу къарыу алды. Дж ыйы лгъ ан ла ны бары (къартладан къ ал гъ ан ­ л а ) бир та м ак ъ да н джырл ай дыл а. Ол д ж ы р д а заманны тулпарлары бла бирге совет адам ланы насыблы д ж а ш а у л а р ы кёзюнъе сурат болуб кёрюнеди. «Каппуш къызы, тур, м ар д жа , мени къошха ашыр, буса гъ а т кетерге керекди» дерге аздан къ ал а Къарча, талай кере кесин тыйды. Ол эртденбла кетерин юйде айтханды, алай’а не эсе д а джюреги учуна, иш'ине ашыгъады. « Д ж ы р а д а м г ъ а къанат сала кёреме. Къалай терс болгъан эдим Р о ­ заны юсюнде»,—деб Къарча артыкъ да бек тюшюндю. Д а г ъ ы ­ д а тёрт джа нын да а д ам л а гъ а кёзю джете, «М а была бары д а сенича ашыгъадыла, ант джетмезлик, танъ атханлай ишлерине бар лыкъдыл а» деб кёлюне келе, энтда д ж ы р г ь а эсин ийди. Сеит, Федор Федорович, Аминат, Д ал ха т, Супият, шофер Иван, бригадир Нашхо, Нина, Хамит, Петро, Тохдар, Хусей, Хабий, Зурият, Шамил, Фатима, Абидат, Ахмат, сохдала, Муратчыкъ да ичлеринде болуб, Роза ''бла Алийни тёгерегин алыб, бирден джырл ай дыл а. Лейла, Сурат, Анзор, Муслимат олтуруб тургъанлай къошуладыла. Фермачыланы ичинде Хы­ зыр бла Мариям да бир джерде, бир-бирлерине кёзлери д ж е т е джырл ай дыл а. Д ж ы р кючлюден-кючлю бола, мийивден мийикге чы>гъа, уза къ гъ а кетиб, ызына къайтханча д аг ъ ы д а къайтыб, ёзенни ичин толтурады. Тулпар заманны адамларыны джырын бу 16 X. Байрамукова

241

ай д ж а р ы к ъ д а д ж ы р л а м а гъ а н бюгече бизни кърал да бир д ж а н ъ ы з адам болмаз. Ол д ж ы р л а бары да бир-бирлерине къошулуб, къанатларында алыб баргъанча Айны танънъа д ж у уу к ъ л аш д ы р д ы л а. Танъ’а д жа ры гъ ан д ан джарый, д ж а ­ нъы ёмюрню башын ача, ма дж о л уг ъу з дегенча, булутсуз, ариу эртденни ачыкъ кёргюздю. Ол коммунизмни эртдениди.

— Айджаякъчыкъ, ашчы кёзчюклеринъи, бу сени эртде нинъди,— деб Къарча къойнунда джёрмечикча чырмалыб тургъан къызчыкъны ёрге тута, юйдегисине къараб ышарды.

БА Ш ЛА РЫ Биринчи башы - Экинчи башы Ючюнчю башы Тёртюнчю башы Бешинчи башы Алтынчы баш ы Д жетинчи башы Сегизинчи башы Т о гьузун ч у б а ш ы Онунчу башы Онбиринчи б а ш ы Онэкинчи башы Онючюнчю б а ш ы Онтёртюнчю б а ш ы Онбешинчи б а ш ы Оналтынчы б а ш ы Онджетинчи б а ш ы Онсегизинчи б а ш ы О н тогьузун чу башы

................................................................. 5 ................................................................. 31 ................................................................. 43 ................................................................. 50 ..................................................................58 ..................................................................65 ................................................................. 86 ................................................................. 104 ..................................................................119 ..................................................................142 ................................................................. 153 ................................................................. 166 ................................................................. 178 ..................................................................187 ..................................................................190 ..................................................................200 ................................................................. 208 ..................................................................222 . . ' , . . 225

Халимат Баш чиевна Б ай рам укова

СЕМ ЬЯ КАРЧИ Р едакто р А. Ш. Ш аманов. Х удо ж н и к Н. Г. Крицкий. Х удож ественны й редакто р М. П. Бертник. Технический редакто р Г. М. Потькалова. Корректор Р. А. Иж аева. С дано в набор 7.VI-1961 г. П одипасно к печати 13.1-1962 г. Б ум ага 60X 70Vi6. Физ. п. л. 15,25. Уел. п. л. 11,59. Уч.-изд. л. 10,98. ВУ29005. З а к а з 3711. Т и р аж 2 000 экз. Ц ена 33 коп. К арач аево-Ч ер кесско е книж ное и здательство, г. Ч еркесск, Л енина, 35-а. С тавр о п о льская к р а е в а я типограф ия, ул. А р тем а, 18.