Т Ё К Е Л А Н Ы И. Къ.
КЪАРАЧАЙ ТИЛНИ ФРАЗЕОЛОГИЯ СЁЗЛЮГЮ
Ч Е Р К Е С С К — 1992
ФРАЗЕОЛОГйя СЁЗЛЮГЮ
1-11
класслада окъугъан сохталагъа болушлукъгъа Экинчи чыкыъаны
Халкъ окъууну Къарачай-Черкес область управлениеси теджегенди
ОИБЛИОТРКА
I
Ин$.
М.
К Ъ А Р А Ч А П - Ч Е Р К Е С КИТАБ БАСМА ЧЕРКЕССК—1992
байланы юйюнчланы
т
4306020000-55 М159(03)-92
Ш. X. X. И.
„„ 92
SBN 5-7644-0740-0
©
Къарачай-Черкес китаб басма, 1992
А В Т О Р Д А Н Къарачай тилни фразеология сёзлюгю биринчи кере чыгъады. Хар фразеологизмии магъанасы ангылатыу джол бла ачыкъланады. Андан сора, мадаргъа кёре, симонимле бла антоиимле берилгендиле. Сёзлюкге фразеологизмлени т ю р л ю - т ю р л ю вариаитлары да киргенднле (лексика, толу, к ъ ы с х а ) . Фразеологизмлени бегитген цитаталаны асламысы суратлау литератураны чыгъармаларындан, «Ленинни байрагъы» газетни бетлеринден, фольклордан алыннганды. Сёзлюкню джарашдыргъан заманда фразеологизмни магъанасын башха сёзле бла ангылатыу бек къыйын ишлени бири болады. Биринчиси, бир-бирде фразеологизмле сёзлеге синоним болуб келгенликге, бир-бирде джетишмеген сёзлени орнуна джюрюйдюле. Сёз ючюн: б а ш ы б е к к ё б е р, к ъ а m ы н а с а л д ы, т у з л ам а й к ъ а тд ы р д ы, д. а. к. Экинчиси, фразеологизмлени асламысы кёб магъаиада джюрюйдюле. Контекстде келгенине кёре, фразеологизмни магъанасы тюрлю-тюрлю болады. Фразеологизми магъанасын цитатала ачыкълайдыла. Алай а фразеологизмни бютеу магъанасы ачыкъланмай къалырг'ьа болады. Ол себебден сёзлюкде фразеологизмлеге ангылатыу да бериледи. Сёзлюкню джарашдыргъан заманда дагъыда башха тюрлю т а б с ы з затла тюбейднле. Аланы бири — бизни литература тилибизни тюбелек д ж а р а ш ы б бошамагъаныды. Литература тил бютеу халкъ тилни баш къылчыгъыды. Мардагъа салы[1нган тилди ол. Литература тилге диалект сёзле, вульгаризмле, жаргонизмле кирмейдиле. Аны кибик халкъда д ж ю р ю г е н сёлешиу форма да литература тилни тышындады. Иги кесек фразеологизмни сёзлюкге кирлиги бла къаллыгъы алкъын даулуду. Сёзлюкге, идиомаладан сора да, нарт сёзле, къанатлы сёзле, кёчюрме магъаиада д ж ю р ю г е н къош сёзле кир-
гондиле. Аны кнбик т ю р л ю - т ю р л ю бюсюреу этген сёзле, саламлашыу формала, алгъышла, кьаргьышла, модаль кнриш айтымла дсгспча, танг кесек зат орун алгъанды сёзлюкде. Тюрк тилледе чыкъгъан фразеология сёзлюкле бирча тюлдюле. С. К. Кепесбаевнн « К ъ а з а к ъ тмлини фразсологиялыкъ с ё з л ю г ю » фразсологиямы магъанасын кснг аигылау тамалда джазылгъанды. «Сёзлюкге тил этикетнн формулалары болгъан кёб сёзтутуш, аны кибик нарт сёзле бла айтыула да кнргендиле» «Тувнн-орус фразеология сёзлюк» (Я. Ш. Хертек) 1964 джыл Бакуда баргъан IX Б ю т с у с о ю з координацион кенгешни рекомендациясына кёре джазылгъанды. Анга джаппа-джангыз идиомала кнргендиле. Бусагъатда тюрк тилледе фразеологняны тинтиуге уллу эс бёлюнеди. Фразеология темалагъа кандидатлыкъ бла докторлукъ диссертацияла джазыладыла. Фразеология сёзлюкле чыгъадыла. Къарачай-малкъар тилни фразеологиясын тинтиуде биринчи атламгъа «Къарачай-малкъар фразеологияны материаллары» ( Д ж а р а ш ы у л а и ы 3. К.) деген ишни саиаргъа боллукъду Д ж а з ы у ч у л а , журналистле къарачай тилни бай фразеологиясы бла кенг, таб тукъум файдаланадыла. Авторланы бир бёлегннде стилистика муратда хайырланыуларын кёрюрге боллукъду, алай а фразеологизмлени д ж ю рютюуде кёб кемликле, джангылычла, халатла да т ю б е р ючюн къалмандыла. Контаминацияла, артыкъ сёз къоHiyy (плеоназм), келишмеген сёз бла фразеологизмни комнонентлерин алмашдырыу, магъанасына кёре д ж ю рюте билмеу дегенча фразеологияда бегиб келген д ж о рукъланы бузуу болады. Сёзлюкге 3000 чакълы аслам джюрюген (актив) фразеологизм киргенди. Аланы тил нрактикада къалай джюрюгенлерин кёргюзюр ючюн, бегитиучю цитатала берилгендиле. Къарачай тилни фразеология хазнасы толу файдаланыр джанындан, ол иш да халатсыз ётер джанындан болушур деген муратда д ж а зылгъанды сёзлюк. Сёзлюкню абадан классланы со.хталары кёз аллында тутарла, д ж а ш джазыучула, журналистле, басмада иш' Советская тюркология, 1970 Ла 2, 124~»125 бетле. ^ Советская тюркология, 1970, «Vs 2, 124 — 125 бетле.
легем къуллукьчула, ана тилни устазлары, студеитле хайырландырырла деб, умут этебиз. Фразеология чалкъны историясы бла, этиографиясы бла къысха байланыб келеди, Историкле, артыкъсыз да этнографла тиитиу итлериие джарагъан материал табар ла деб келедн колюбюзге. Къарачай-Чо[жос млму-сынам ииститутиу тил бла ли тература секторуну тамадасы, филология илмуланы кан дидаты Сюйюич.шны Идрисии джаи1ы Ханафийге 6,ia Карачай-Черкес кьрал педагогика и н с т и т у т у кафедра сыны тамадасы, филология илмулаиы кандидаты доцент Акъбайланы Xyceiinn д ж а ш ы Шакъманмга, алагъа ки бик устазланы усталыкъларын ё с д ю р ю у н ю Къарачай-Чер кес институтуну методисти Гогуйланы Махаметни К1зы!ы Халиматха, сёзлюкню джарашдырыуда болушлукълары ючюн, таза джк)peкдe^^ разылыгъымы билдиреме, б ю г ю реу этеме. Фразеология сёзлкж къарачай тилде джангы и т б о луб чыкъгъаны ючюн, библиография источниклеии джокъ лугъу, тюркологияда чыкъгъан илму ишле бла толч файдаланырча оиг бо.шагъаны себсбли, сёзлюкню д ж с тишмеген загы кёбдю. Аланы юсюнден не тюрлю да ба гъа бериуню. разы болуб, къабыл этерикбиз.
КЪАРАЧАЙ ТИЛНИ ФРАЗЕОЛОГИЯСЫНЫ ЮСЮНДЕН Фразеология грек сёздю, кеси да « ф р а з и с » — ай тыу, «л о г о с » о к ъ у у, б и л и м деген -:>ки сёздем K I.\ ралгъанды. Къысхача айтсакъ, айтыуланы юсюнден би лим демекди. Фразеология деб белгили бир тилде лингвистиканы бир-бири бла кьаты байланыб келген сёзтутушланы тиш ген бёлюмюне айтадыла. Къарачай тилни, бантха тиллеча, кесини S)H4H фразео логиясы барды, алай а ол эндиге дери тинтилмегенли Фразеология д ж а ш и.чмуду. Ол тинтилиб ба1нлагъаилы кёб болмайды. Арт джыйырма джылдады аны къызы\ ё с ю б башлагъаны. Тюрк тилледе ол кёзюуде адам айтырча абадан зат ла этилгеидиле: С. И. М у р а т о в н у «Тюрк тилледе бегиб келген с ё з т у т у и м а » деген монографиясы (М., 19в11 Ш. У. Р а X м а т у л л а е в н и докторлукъ диссертация
сы ( « У з б е к фразеологияны бир къауум и1шпери»), д. а. к Къарачай-малкъар тилде Д ж а р а ш ы у л а н ы 3 . К. кандидат диссергаиияны бу темагъа джагъанды. ( « Б у сагъатхы къарачай-малкъар тнлни фразеологиясы». Баку, 1973). Бириичи атлам болгъанды бу бизни тилде. Халкъиы фразеология хазиасы, идиоматика байлыгъы, къара сууча, тохтаусуз чыгъыб тургъан, чыртда т ю гсн.мегеи, литература тилни ё с д ю р ю б , айиытыб келген бир тамырды. Халкъиы историясы, д ж а ш а у у , культурасы бла къысха байлаиыб келеди ол. Фразеологизмле, грамматика струк!урасына кёре, не сёзтутуш иеда айтым боладыла: б у р и у с а л ы и ы б, т и л и б ю л д ю р г ю э т е, а у у 3 у о т ч а г ъ а, к с зн ю д ж у м у б а ч X ы н ч ы, а л X а м с а г ъ а т д е м е й, а л л а X н ы с у у у н с ы з м а i' ъ а и д ы, а н а с ы т ан ы м а 3 ч а б о л д у. д. а. к. Бир къауум фразеологизмни къайдаи чыкъгъаны белгнлиди. Талай фразеологизм кьарачай халкъиы историясындаи хапар береди. Ба1иха къаууму уа: д ж е б е г и н е д ж е т д и, X о м II а ч X а м и и д и. э м п р е у ю к б о лд у л а дегемчаланы магьанасы алкъыи ачыкь тюлдю. Тилде с ё з т у т у т л а экн тюрлю боладыла: эркнн еёзтут у т л а бла байланнгаи с ё з т у т у т л а . Эркин сёзтутушланы къурагъаи сёзлеии б а ш х а сёзле бла алма1идырыргъа, аланы араларына башха сёзню кьыстырыкъ этерге б о лиды. Ала кеслерини тюз (номинатив) магъаналарында д ж ю р ю й д ю л е . Байланшан сёзтутушну чоту башхады. Аны К1)урамы11а киргеи сёзле кёбюсюне кеслерини тюз магьапаларында джюрюмейдиле, бирин биринден айырыргьа, оруиларын ауушдурургъа, башха сёз бла алмашдырыргъа болмайды. Юлгюле келтириб айырайыкъ. « М у с с а темир кюрек алыб келеди» бла «Д1усса темир къан алыб келеди». М у с с а т е м и р к ю р е к алыб к е л е д и деген эркин сёз д ж ю р ю г е н сёзледен къуралгъанды. Бу айтымны кьурагъан сёзле бир-бири бла эркин байланадыла. Бу айтымны хар бир сёзю бирер соруугъа д ж у у а б этеди, кеслери да айтымны бирер члени боладыла. Аны соруула салыб айырыргъа боллукъду: Ким келеди? М у с с а айтымда б а ш ч ы болады. М у с с а не этеди? Келеди. X а и а р ч ы. М у с с а не алыб ксмеди? Кюрек. Т о л т у р у у ч у . М у с с а къаллай кюрек алыб келеди? Темир. А Ч1Ы к ъ л а у ч у. 6
Экинчн антымда и т алай т ю л д ю . Амы хар бнр с ё з ю copyyi'ba д ж у у а б эталмайды, айтымп>а член болалмайды. Бу айт1.!мда «темир кьаи а л ы б » доген байлаииган с ё : ! т у г у т д у . AhijI Kbyjiai'ijan с с з л с бир-биринден айыр1)1,'1майды.ча. Айырылсала, корекли магъаиа чыкьмайды. Ол себебдсн быллай с ё з т у т у т д ж о н п у о у бла дл<юрюйд10, кеси да, сёзча, бир с о р у у г ъ а д ж у у а б болады. Айтымда бир член б о л а д ы . М у с с а къалан келеди? Темир К1>ан алыб; б а т х а ч а айтсак!), ачыуланыб, кючлю тук1)ум т е б и б келеди. Айты.мда X а л н ы б о л у м у болады. Энтда бир б а ш х а юлгю келтпрейик: Т о х а н а б ы з джылан д ж ы р м а з хане болду. (Фольк л о р д а н ) . Бу айтымда байланнгаи сёзтутуш « д ж ы лан д ж ы р м а з » б о л а д ы . М а г ъ а н а е ы : къалыи. Тенглешдир: « Т о х а н а б ы з джылаи д ж ы р м а з хане б о л д у » деген бла « т о х а н а б ы з къалын хане б о л д у » деген айтымла « д ж ы лан д ж ы р м а з » бла « к ъ а л ы н » деген магъанада келедиле: Т о х а н а б ы з джылан д ж ы р ы б ёталмазча къал1)П1 хане болду. Алай а б а р а - б а р г ъ а н заманда « д ж ы л а н д ж ы р ы б ёталмазча къалын» деген еёзле к ъ ы с х а р ы б , « д ж ы л а н д ж ы р м а з » деген байланнгаи с ё з т у т у т х а айланнгандыла. Эндиги тилде « д ж ы л а н д ж ы р м а з » деген байланнгаи сёзтутуи4 д ж ю р ю й д ю . Бан;ларына къарыш джетмесин, Тюбюнден джылан ётмесии. (Алгъышдан.) « Д ж ы л а и дж1)|рмаз» бла « д ж ы л а н ётмесии» — вариаитладыла. Тенглешдир: джылан д ж ы р м а з ч а — д ж ы лаи ёталмазча. Лексика вариант. Башха сёзле бла айтсакъ, сабанланы башларына къарыш джетмезча уллу болсун, тюблерм уа джылан д ж ы р ы б ёталмазча къалын болсун демек « б е к битсинле с а б а н л а » дегеини с у р а т л а б айтхан.1ы гъыды. Байланнгаи с ё з т у т у ш л а ( ф р а з е о л о г и з м л е ) бла сёзлени стилистикада тенглешдириб к ъ а р а с а к ъ , аралары ким да танырча узакъды. Ол себебден фольклорда да, литератураны м а д ж а л чыгъармаларыида да кёб д ж ю р ю й д ю ле, уллу оруна аладыла. Фразеологнядан уллу хапары б о л м а г ъ а н бир къауум автор, фразеологияны табигъатын ангыламай, кеслери сюйгенча « т ю з е т е д и л е » . Сёз ючюп, бу башында юлгюге келтирилген куплетни былай бергендиле:
Ба1лларына къаргъыш джетмесин, Тюблернндеп джылан ёт\и'син. Неда: Бек битсииде сабамла, Б а т л а р ы и а къол джетмезча, Т ю б ю бла джылан ётме;1ча. Экипчи юлгюдс тенглешдир да къара: «Башларыиа к1,ол д ж е т м е з ч а » дегепни къалап ангыларыкъса? Мийик болсумла дсгснлнги эсе, аллан сабан, джарак б о л у б , иги битим бермейди. «Будайлаиы башына къарыш джетмезча уллу б о л с у н » демек «бек битсннле» дсгеннн танытады. Бнринчи юлгюде «Ба1нлары11а къаргъыш д ж е т м е с и н » дегени уа фразеологизмден алай хапарлы тюлдю. Тилнн фразеологиясын тинтиуню магъанасы тилни культурасын ёсдюрюуде, аны усалыгъыиа юретиуде аз тюлдю. Аны ючюндю фразеологняны тннтиуню къызыу баргъаны да, аны тюрлю-тюрлю аспе.ктледе джайылгъаны да. Б А Й Л А Н Н Г А Н С Ё З Т У Т У Ш Л А БЛА Э Р К И Н СЕЗТУТУШЛА Байланнган сёзтутушлагъа айырылыргъа болмагъан сёзтутуныа, фразеология оборот, фразеологизм да дейдиле. Биз «фразеологизм» деген сёзтутушну д ж ю р ю т ю р ге таукел болгъанбыз. Бир-бирде идиома да дейдиле. Байланнгам сёзтутушну эркин сёзтутушдан б а ш х а лыкълары болады: 1. Байланнган сёзтутушну къурамына кирген сёзле, кеслсрини ТЮЗ магъаналарында джюрюмей, бир кёчюрме магъанада д ж ю р ю й д ю л е . 2. Фразеологизм къурагъан сёзле бирси сёзлени барысы бла байланыб бармайдыла, кеслсрини « к ъ а б ы р гъалары» д ж а р а ш х а н сёзлери барды аланы. 3. Фразеологизмни къурагъан сёзле, бир-бирине къошулуб, энчи магъананы тас этиб, бир джангы магъана бередило. Юлгюле келтириб къарайыкъ: Т е л ч е т а м ы р ы к и б и к — кёб, д ж а й ы л ы б деген магъанада. К ъ о л джу у д у м — тюнгюлдюм. Т ю нкеми т а у у с х а н м а — къарыусуз болгъанма; кючюм къалмагъанды. Ш и б и ж и я н ы сабаныча — тас. И ч и м д е джаным к ъ а л м а й — къоркъуб.
А я г ъ ы м ы т ю б ю н л е ч ё б с ы п м а й — къууапыб, д. а. к. Эркип сёзтутушлада аллай болум джокълу. Ала байланнган с ё з т у т у т л а ч а кёчюрме (мотафоралы) магъаиада джюрюмейдиле, номинатив магъанада джюрюндюле Тенглсшдиригнз: Мен ашарымы аллы бла къол д ж у у д у м — бу ТЮЗ магъанадады. Мен бу ишнн битернндеп к ъ о л джуудум. Башхача айтсакъ, тюнгюлдюм. Неда: Шкокму о г ъ а р ы а я г ъ ы н а миндириб, джанлы чабыучу джерни сакъладым. Къошда азыкъны о г ъ а р ы а я г ъ ы н а м и н д и р и б, азыкъ келтирирге д ж а ш джибердик. Бу айтымда «огъары аягъына миндириб» деген б о ш а б , т а у у с у б деген магъанада келеди. Фразеологизм д е б неге айтабыз деген соруугъа алимле кёб т ю р л ю д ж у у а б бередиле. Алкъын алимле бир акъылгъа, бир оюмгъа келмегендиле. Эм азында экиден б а ш л а б сегизге дери фразеологизмни ышанларыи чертерге керекди дейдиле. Сёзде эркнн айтылгъаи, тенг д ж а рашыу неда бойсунуу сёзтутуш маталлы къуралгъан, бир толу магъаианы берген о б о р о т х а фразеологизм дерге боллукъду. Сёз ючюн: Ибрахим къойну ауузундан чёб юзмеген бир д ж а ш д ы . Бу айтымда фразеологизм — «къойну ауузундан чёб юзмеген» болады. Бу фразеологизмни быллан ышанлары барды: 1) тёрт сёзден къуралгъанды; 2) орунларын ауушдурургъа болмайды; 3) компоненти башха сёз бла алмашынмайды; 4) аланы араларына башха сёз кирмейди; 5) магъанасы бир сёзге тенгди — тынч, огъурлу, д ж у у аш; 6) грамматика формасы этимсыфатны озгъан з а м а ны — « ю з м е г е н » ; 7) айтымда бир член — ачыкълаучу; 8) суратлау кючю болгъан. Тенглен1диригиз: «Ибрахим къойну ауузундан чёб юзмеген бир д ж а ш д ы » деген бла « И б р а х и м бир тынч д ж а ш д ы » дегенни. Тилде д ж ю р ю г е н фразеологизмле кеслерини сиецификаларына кёре бирча болмайдыла. Ала кёбюсюне эки тюрлю боладыла. Биринчиси б у башында келтирилген юлгюдеча болады. Башха т ю р л ю с ю уа: «Сизни сыйыгъыз да мийикде б о л с у н » деген модаль кириш айтымча. Бу фразеологизмни б а ш ышаны: бегиген къурамы, сёлешген заманда тюрленмегени, кёчюрме магъанасы д ж о к ъ . Д а г ъ ы д а аныча: и ш к ъ о л а й б о л с у н , т а н г ашхы 9
б о л с у н, с ё 3 ю 11 г ю у н у т м а, и г и л и к г е т и с ii и м, д. а. к. Фразеологи;!Мле11н бмр тюрлюсю илиомаладыла. Идиомаланы фразеологиямы сзогино санандыла. Идноманы магьанасы апы К1.урагьан оёзлсии бириии магъапасыиа да ушамайды: Д ж ы л ы с у у и у н е р г е — а лдаргъа, тсрилтирге; з у к к у ч и б и li — д ж у к ь да джокъ; т а б с а 11 г к ъ о й м а — т а с, думп: а т а м ы д ж ы лк ь ы с ы ид а н тай т у т — тазир ал; к ъ а р а ч с бг е а т а р г ъ а — сайламазгъа, аманларгъа, д. а. к. Къарачай тилде бир къауум фразеологизм архаизмле (уски сёзле) бла неда варваризмле (башха тилледен кирген сёзлс) бла къураладыла; Т и н к н р д и — айныды, къайтды, бай болду. А р т ы к ъ а л ы II д ы — кёб. Арыкь турукъла — кичи арыкъла (турукъ — азгъын). Д ж е к д е н джууукъ к ъ о й м а й д ы — уиамайды. ( Д ж е к — демон). ФРАЗЕОЛОГИЗМНИ
КЪУРАМЫ
Фра-!С0л0гизмни баш белгилсрнни бири аны бегиб тургъан къурамыды. Аны къурамын айырыб алмакълыкъ къыйын иш тюлдю, алай а фразеологизмни къурамына кирген сёзле бла тышында тургъан сёзлени арасын айыра бнлирге керекди. Ол къыйын иш болмаса да, аланы араларын айыргъан заманда джангылычла тюбейдиле. Фразеологизмни легин айырыуда, аны къурамы, бир сёзча, белгнли бир магъанада келеди. Фразеологизм магъанасы бла сёзге тенг эсе, сора аны къурагъан сёзле бпрбириндеп айырылмайдыла, кеслери да айтымда бир член боладыла. Юлгю: к ъ ы и т ы с ы н д а н б а л т а м а — фразеологизмди, аны ёзеги — «бал тама» дегенди, алай а к ъ ы п т ы с ы н д а н деген сёз бла къысха байланыб келеди. «Бал тама» дегенни андан ары къысхартыргъа болмайды. «Бал тама» деген а к ъ ы п т ы с ы нд а н деген сёзден сора да «эки къолундан», «он бармагъындан» деген сёзле бла байланыб келеди: эки къолундан бал тама, он бармагъындан бал тама. Андан сора да « с ё з ю чапракъдан ётмейди», «сёзю джерге тюшмейди» деген фразеологизмле талай синоним бла байланыб келирге боладыла: онгсузну сёзю ч а п ракъдан ётмейди, аманны сёзю чапракъд а н ё м е й д и , неда а к ъ ы л л ы н ы сёзю джерге т ю ш м е й д и , о н г л у н у с ё з ю д ж е р г е тюшм е й д и («Нарт сёзле» китабдан). «Сёзю чапракъдан ётмез», «сёзю джерге тюшмез» дегенле андан ары къыс10
хармайдыла. Ала фра:!е()Л0! пзмни ёзоги б о л а д ы л а . К ъ ы II т ы с ы н д а II, v к и к ъ о л у н д а н, о н б а рм а г ъ ы н д а н н е д а о и г с у з , а м а н , д ж а р л ы^деген созлеге с и м о н и м л с н и т н з и м и (синонимический ряд) дойдиле. К 1> ы II т ы с ы н д а н б а л т а м а , экн к ъ о л у нд а н бал т а м а, о н б а р м а г ь ы н д а н б а л т а м а — варнантладыла. С ё з ю д ж е р г е т ю ш мез бла сёзю чапракъдан с т м е з — антонимледиле. ФРАЗЕОЛОГИЯНЫ СЕМАНТИКА
ТАБИГЪАТЫ
Ф р а з е о л о г и з м л е н и , сёзлеча, кеслерини м а г ь а н а л а р ы б а р д ы . Лндан с о р а да кёб м а г ь а н а д а д ж ю р ю й д ю л е . О м о нимлери, синонимлери, антонимлери да б а р д ы . Бнр-бирд е фразеологизмлени м а г ъ а н а с ы аны грамматика ф о р м а сына кёре да б о л а д ы .
ФРАЗЕОЛОГИЯДА
ПОЛИСЕМИЯ
К ъ а р а ч а й тилде бир къауум ф р а з е о л о г и з м кёб магъанада д ж ю р ю н д ю . Ол затны ю л г ю л е келтирнб к ё р г ю з ю р г е боллук'ьду. Сёз ю ч ю и : т а я к ь д а н а т л а г ъ ы с ы з б о л у р г ъ а деген ф р а з е о л о г и з м эки м а г ь а н а д а д ж ю р ю й д ю : И1нлей-и111лей т а я к т а а н а т л а г ъ ы с ы з б о л г ъ а н эдиле (Лайпанланы Хамид, « Э г и з л е » ) . ЛДагьанасы: к ъ а р ы у с у з болгъан эдиле. «АякТ) ю с ю н е минерге». Бу ф р а з е о л о г и з м тёрт т ю р л ю м а г ь а н а д а д ж ю р ю й д ю . Ананас бла Биймырза д ж а р а л ы б о л г ъ а н л а й , б ю т е у оноучула, м ы р т а з а к ъ л а , а я к ъ ю с ю н е миниб... сизни излсб... джетмегеи д ж е р л е р и къалмай айланадыла. ( « К ь а р а к ю б ю р » , 88 ) ЛДагьанасы: ё р е л е б чабыб-джортуб. « О р н у м д а н к ъ о б у б , а я к ъ ю с ю н е миннгенимде, тол^ бир айны нш излеб айланыб т у р д у м » . ( « К ь а р а кюб ю р » , 112.) М а г ъ а н а с ы : с а у б о л у б , иги б о л у б . « Х а м и т аякъ ю с ю н е миннгенли, чегстден сюйгени д ж о к ъ д у » . М а г ъ а н а с ы : уллу б о л г ъ а н л ы , а к ъ ы л - э с киргенлн. « К ъ а р а к е т л а р ы бла Д о т т у л а н ы къатынла къызыл ш и б и ж и , т ю б к ъ о б у с т а , с о х а н , с а р с м а к ъ , быхы с а л ы б , аланы юйлеринде д а , б а з а р д а да с а т ы б , аякъ ю с ю
не мнниб б;11)гьа1и1ары11а тнйроло т ю р л ю - т ю р л ю хапарла джюрюйдкки'». («Уллу Къарачайда». 57) Магъанасы: аякъ тироб, ачха къоллу б о л у б « Э с д ж ы я р г ъ а » дсгеи фразеологизм да талан магъанада д ж ю р ю н д ю : I ) ойсураб. аязыргъа; 2) джарлы б о луб, аякъ тирерге; 3) солуб, къары\ алыргъа. ФРАЗЕОЛОГИЯДА
ОМОНИМИЯ
Бнрча сёзледен къуралгъан, т ю р л ю - т ю р л ю магъаиада джюрюген фразеаюгизмлеге ф р а з е о л о г и я омон и м л е дейдн.н". Фразеологизмле-омоннмле 6aiHxa тнлледеи киргсн сёзледен неда джаигы сёзледен къураладыла. Полисемия бла омоиимия ушашдыла. Аланы бир-биринден aiibipriiaH тынч тюлдю. Бир-бирде омонимле кёб магъаналы сёзледен къураладыла. Сёз ючюн: « а р п а » дегеи сёзню омонимге санайдыла, Арпа — мюрзеуню бир т ю р л ю с ю ; арпа — кезню къатында чыкъгъан чачырауукъчукъ. Анга « б ю р т ю к » да дейдиле. Фразеологияда омонимле неологизмле бла калькаладан къураладыла. К ъ о л т у т а р г ъ а: 1. Къол тутаргъа. къонакъланы къолларын тутдула. 2. Умарны партиягъа алгъаиларында, коммунистле къол тутдула. К ъ о л с а л ы р г 'ь а: 1. Бютеу аны айт.ханына мен къол салыб тохтайма. «Бегитеме» демекди 2. Бир насыблы, огъурлу д ж е р г о къол салгъын. (Бешик джырдан.)
ФРАЗЕОЛОГИЯДА
СИНОНИМИЯ
Фразеологизмленн кеслерине кёре сёз синонимлери болады. Сёз ючюн; А л л а к у л а н ы кё ию р ч а — «мийик»; т е л ч е т а м ы р ч а ~ « к ё б » ; т о к ъ л у т об у г ъ у к и б и к ~ «гитче»; а т а ui а г ъ а н а й io к иб и к - «мазаллы»; д ж а иы и а л г ъ а м ч а — «aunjriibiHi»; д ж е р г е к ъ а р а р г ъ а - « у я л ы р г ъ а » , л. а. к. Фразеологнялы синонимлени, лексика сиио1ншледен эсе, суратлау кючлери уллуду. Сёз ючюн. « к ё б » деген сёзге талай фразеологнялы синоним табаргъа боллукъду: т е л ч е т а м ы р ы ч а к ъ л ы, д у н и я б л а б и р , эл б л а б и р . ч ё б-с а л а м к и б и к , ч е р е у аск е р ч а , т у л - т у б а н , ИТ а я г ъ ы н д а н б о л д у . 12
Къызла г ы р д ж ы н м а д е г е н н н биширдиле (Къарчаны юйднгиси) — кёб гырджын деген магъанада. « А р и у » дегеннге: к ё з а л д а й д ы; с у у о р н у н а и ч е р с е; к ъ а р а б к ъ а р а м ы н д а и т о й м а з с а; к ъ а раб т у р а иы м д е р се; д ж а я у л а атха м н н и г е н, а т л ы л а а т д а и т ю ui г е н (аны ариулугъун ксрюр ючюп деген магъанада). Фразеологиялы синоннмле кёбдюле, аламат стилистика мадарланы бириднле, алай а ала тюрлю-тюрлю жанрлада, стилледе д ж ю р ю й д ю л е , тилнн байлыгъын кёргюзеднле.
ФРАЗЕОЛОГИЯДА
АНТОНИМИЯ
Сёзленн арасындача, фразеологизмленн арасында да антонимия барды. Фразеология антонимле деб, затны бир джанын къаршчы кёргюзген фразеолигизмлеге айтадыла. Сёз ючюн: б е к с е м и з бла б е к а р ы к ъ фразеологияда былай бериледиле: Э т и терисинесыйы и м а йд ы бл а ю с ю н д е к ъ а р П) а къ а б а р эти д ж о к ъ э д и. Фразеологиялы антонимле стилистикада бек асыулу мадарланы бири боладыла. Тенглешдир да къара ма бу эки фразеологиялы аитонимге: Б а HJ ы к ё к г е д ж е тге нча б о л д у — «къууанды», «кёлю кёлтюрюлдю» бла д ж е р и и т е ui и г и б о л с а, к и р и б к е т е рл а й б о л д у — «уялды», «ийлыкъды» деген магъанада
сезню
МАГЪАНАСЫН АЧЫКЪЛАУДА КОНТЕКСТНИ Р О Л Ю
Фразеологизм бла контекст бир-бнри бла банланыб келедиле. Бир джанындан, фразеологизм контекстни магъанасын тюрленднреди, экспрессив-стилистика джанындан текстни бан1ха тюрлю этеди. Экинчи джанындан, контекст фразеологизмни конкретли магъанасын чыгъарады, талай магъанасы болса уа, аланы белгилейди Сёз ючюн, «Атангы джаны ючюн» деген фразеологизмни контекстге кёре магъанасыны тюрленнгенине эс бёлейик: 1. Алангы аталарыны джаны ючюй, элден чыкъмаз 13
ча, топал-тёнгекми болгъанма. ( « А м а н а т » ) . Т а б а л а б , кслкъалды болуб с ё л е т е д и . 2. Атангы джаиы ючюн, бу джол манга бир тынгыла. ( « А м а н а т » ) . Тилегсн этеди. 3. Т о б а с т о , атангы джаны ючюн, бу ншге бир къара. Къайры д ж е р д ж у т д у ! ( « А м а н а т » ) . Сенирсиннгеннн кючлю этеди. 4. Элде аракъы д ж а л а б айланады, мени да бир сау кюиюм болма11 тургъаплай, анга Ю1"1дегн асырарыкп.ма, аны атасыны джаны ючюн. ( « А м а н а т » ) . Бу да кёлкъалды болуб, ачыуланыб сёленюди. 5. Атангы джаны ючюн, бу къыйынлыкъгъа бир къара! Бмзни КИМ къаргьагъан болур эди? ( « А м а н а т » ) . Мыдахланыб сёлешсди. 6. Къарча сайга алай айтханды, д ж ю й ю с х а н , алырса, атангы дл<аны ючюн... къоркъугуб. («Къарчаны д ж ы р ы » ) . Ехтемлениб, гёджебсиниб. Баииз1нда келтири.;1ген юлгюлсге кёре, «атангы д ж а ны ючюн» деген фразеологизм айтымгьа экспрессив-стилистика кюч бериб, къайда гёджебсиннгенин, къайда кёлкъалды, мыдах болгъанын, къайда ссйирсиннгенин, къайда табалагъанын билдиреди. Контекст бла фразеологизм бир-бирине кёзюу-кёзюую бла тийишжгенлери кёрюнеди. Баииянда айтханыбызча, фразеологизмни магъаналары контекстде ачылыб, къошулуб барадыла.
ФРАЗЕОЛОГИЗЛгНИ Д Ж Ю Р Ю У Ю БЛА М А Р Д А Д А Н Д Ж А Н Л А У У Башында айтханыбызча, фразеологизмни бегиген къурамы барды. Аны хар ким ичи сюйгенча, кёлю ушатханча тюрлендирнрге болмайды, алай а мардадан джанлагъаны тюбейди. Фр.-азеологизмни тюрлениб д ж ю р ю т ю л генини баш себеби буду: 1. Бир къауум антор фразеологияны джюрюген нормаларын эсге алмаидыла. 2. Фразеологизмлсни эвфемизм бла эллипсисни ууу джетиб тюрлендиреднле. 3. Хар автор кесини тилде стилистика энчилигипе тартады.
14
ФРАЗЕОЛОГИЯНЫ ЫШАНЛАРЫН ЬИ,ЛМЕЙ БУЗУУ Фразеологизмлсни джазыучула, журпалистле кёбюсюие ТЮЗ джюрютедиле, алай а бсги1сн мардадан тайп.анла да боладыла. Ала мс стилистика муратда неда чвфемизм бла эллипсисни « у у у » джетиб тюрлендирмейдиле, боюи кюч бла дюргенлик этедиле. «Уллу къазаида бишгеи эт чий къалмаз» дсгеннн асыры тюзге саиамайдыла. «Уллу къазаида кьайиагъаи эт чий къалмаз», дейдпле. Хар ким билгом, тар сауутда эт биширсенг, башындагъы эт кесекле чий тургъаилай, т ю бюмдоги эзи1)еб къалырп^а болады. Алай болмай, конг, уллу къазаида б и т и р с с н г , б а т ы , т ю б ю да бмрча б и т е д и . Кемг магъанасы уа: уллу юйдегиде (Чтои сабий уллу, гитче деб билсди, ишленпгон '^теди. Уллуну сыйын утс, гитчеии хатерин кёро билсди. Уллу элледе сЧтси адамиы и т ленмеклиги уллу болады. Уллу т а х а р л а д а окъугъяила кеб кёродилс, кёб билсди.ю, д. а. к. ФРАЗЕОЛОГИЗМНИ КЪУРАМЫНЫ ТЮРЛЕНИУЮНДЕ ЭВФЕМИЗМ БЛА Э Л Л И П С И С Эвфемизм у1'ум сёздю. С ё л е т г е н заманда кёзге ушаг'ьыусуз кёрюинген сёзлеии зыбыры бла айтмай, аны сыйдамлаб, ары-бери къыркъдырыб айтадыла. Тилдс аигаэвфемизм дейдилс. Сёзню джюрютген заманда сёзден джанлар ючюн талай мадар этедиле. 1. Зыбыр сёзню орнуна «не эсе да б и р » неда «неме» дегенча белгисиз алмаи1ны джюрютедиле: «Болхар барды да не эсе да бир табды». ( « К ъ а р а кюбю|)»). Тохта.' Бизии излеген энтда келир. Кёз кёргенни ким эсе да бир джеигер деб, хыйлачы дыгаласын биргесино элтме къой (Газетден). 2. Лжумуп1ак1> сииоиим бла алмаи1дырадыла: « Д ж а т х а и ёгюзню ба1иына тургъаи бузоу кир э т с р » ( « К ъ а р а к ю б ю ] ) » ) . «Сыртын б у р г ь а и д ы » , «Ызыиг къалы}1 болсун». ( Г а з е т д е н ) . « Д ж у м у н ш к ъ джери бла къоз сыидыра». 3. Зыбыр сёзню д ж у м у ш а к ъ таууш варианты бла алмашдырадыла: « К ё б сёлеи1ген нох сёлеи1ир», д. а. к 4. Зыбыр сёзню айтмай, тогъай айландырыб келеди15
ле: «Меин да бар эди бнр тирмен зачандырг-ьан заманым». (Белгнлн нарт сёзпю сыннган кесоги). 5. Сёзпю б а ш х а р т ы б да къоядыла: «Джапкирнн хапарыплан этдиле», « Г р а у джашына айтхаилай», « К ъ ы зы Х о д ж а г ъ а айтхаилай», д. а. к. Фразеологияда кт^ысха варнантла кёбюсюне эллнпсиспн кючюнден къураладыла. « Д ж а т х а п ёгюзню башына тургъан б у з о у дегенлей»; «Аман кёзюие»; « Д ж ы л к ъ ы м дан тай т у т » , « Х о ш б о л м а д ы » , «Къонгур д ж ы л » ; « Б а у урум бла этерме», д. а. к. Фразеологнзмленп бу тукъум тюрленнулери орунлугъа, тутхучлугъа саналады. ФРАЗЕОЛОГИЗМНИ СТИЛИСТИКА ДЖЮРЮТЮУ
МУРАТДА
Тилнн культурасы к ё б ю с ю н с фразсологнзмлени билгеинне, аланы д ж ю р ю т е бнлгенине кёрс болады. Кереклн джеринде д ж ю р ю т ю л г е н фразеологизм айтылгъаи затны джарыкъ, ачыкъ этеди, суратланыу кючюн ёсдюреди. Айтылгъаи зат дженгнл ангылашынады, адамны нйнандырады, эсде кёб заманны къалады. Д ж а з ы у ч у л а бла журналистле къарачай тилни бай фразеологиясын т а б джюрютеднле. Вир къауумла аны стилистика излегенча тюрлендириб хайырланадыла. «Къызыл площадь чепкен согъады адамладан — инсап чоллакъладан»,— д е б д ж а з а д ы Борлакъ^тапы Тохтар «Мермер кешеиеде». Къызыл площадда халкъ, чепкен сокъгъанча д ж ю р ю й д ю деген магъанапы береди ол. Къоркъмазлаиы Кёккёз «къулагъын энерге» дегенни былай тюрлепдиреди: «Ол мени къулагъымы д ж ю з кере энеген б о л у р » ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » ) , «Атны бурнун бурсанг, джауурун унутур» деген идиоманы тюрлепдиреди Лайиаплапы Сеит: « Ш к у р о , Кюптиерни бурнун б у р у б , джауурун упутдурду». ( « Б а таллары»).
ФРАЗЕОЛОГИЯДА
МОДИФИКАЦИЯ
Авторла фразеологизмлени формалары бла къурамларып тюрлендириб иерге боладыла. Юлгю келтирейик: « Д ж е р п и тешиги болса, кириб кетерлай б о л у р г ъ а » . 16
Д ж а р л ы Магул саудан ёлгепди къыйналыб. Мадар болса, кирирлсй б о л у б джерге. (Оруслан ы М.) «Балданны бети кънача къызарды. Д ж е р д е тешик т а б с а , кирнрча б о л д у » . ( Х у б и й л а н ы О.. « А м а н а т » ) , Асыры ийлыкъгъандан д ж е р г е кирирлай б о л у б . ызыма айландым. (Б а й р а м у к ъ л а н ы X., « Д ж ы л л а бла таула»). Бу айтымлада джюрюгенине кёре, бир-бирнне ушагъан (бирча) экиси д ж о к ъ д у . Л а й аффиксни орнуна-ч а аффикс д ж ю р ю б , аны орунсуз этиб баргъаны кёрюнеди. Л а й аффиксни-л е й варианты д ж о к ъ д у , алай а кирирлей деб джюрютедиле. Фразеологизмде тюбеген деформацияла тилде д ж ю р ю й , тюбей келген затладыла. ФРЛЗЕОЛОГИЗМЛЕДЕ
КОНТАМИНАЦИЯ
Фразеологизмледе контаминация деб эки фразеологизмни бир-бири бла къатышханына айтадыла. Алай бла джангы, ючюнчю фразеологизм къуралмайды. Бир-бирине къатышхан фразеологизмни бир т ю р л ю с ю къуралады дейдиле алимле . Фразеологизмде контаминация фольклорда да, бусагъатдагъы къарачай литератураны чыгъармаларында да тюбейди. Къарачай тилде кёб т ю б е гонн — эки фразеологизмни комнонентлери бир-бирине чалышады. Андан джангы магъана чыкьмайды, аланы бирине у ш а б къалады. «Эшигибиз къуруду». ( « К ъ а р а к ю б ю р » . ) Бу фразеологизм эки фразеологизмни компонентлерини бир-бирине чалышханындан къуралгъанды: эшигибиз джабылды — ю й ю б ю з къуруду
ФРАЗЕОЛОГИЯДА
ПЛЕОНАЗМЛА
Бир-бирде фразеологизмлени ичинде артыкъ сёзле тюбейдиле. Анга плеоназм дейдиле. Артыкъ сёзню къошуб, аны к ё б д ю р ю б баргъандан файда чыкъмайды. « Э р нин къабханды» дерни орнуна: « Д а у т эрнин къабханды»; «Бийнёгер эрнин къабханды». («Бычакъны а у у з у н д а » ) . ' Нормы современного русского литературного словоупотребления. Издательство «Наука». Москва 1966 Ленинград. Стр 105. 17
« Т ю б эрнин къаб.ханды». ( « А м а н а т » ) , «Эки эрпин къабханды». («Таулуну т а и г ы » ) , «Гаккыда тюк излегспча» дорип орнуиа: «Гаккыны ичинде тюк излеб». ( « А м а н а т » ) , ФРАЗЕОЛОГИЗМЛЕНИ ДЖАНГЫЛЫЧ ДЖЮРЮТЮУ Фрз'зоологнзмлени магъана джанындан т ю з д ж ю р ю т мегенле тюбейдиле. Бир къауумла фразеологизмни магъанасында тюрлениуле бардыла дейдиле, бан1хала уа бизде былай джюрютедиле дейдиле. Эн1та, тикрал би'лмегенден чыгъа болур ап, Зийкъунну "итича, д ж е т и е г е н джсри к ь а л м а й, ( « Н а р т с ё з л е » ) , «Зийкъунну итлерича айланнган хауле.че». ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » ) . «Зийкъунну'итича кесин тыялмай келген Ханифа да суууду». ( « А м а н а т » ) , •Лртдагъы мисалда «сынджырдан ычхыннган итча» детей магъананы береди, Биринчи эки мисалда «ач ит д ж о р т у у у к ъ б о л у р » деген магьанада д ж ю р ю й д ю , Фразеологизмни ич магъана джаны аны тьпн формасындан кем тюлдю, Керекли д а р а д ж а д а vc бёлюнюрге керекди. КЪЫСХАЙТЫЛГЪЛНЛА Амт,— антоним Вар,— нариант Сип, - сипоннм КъПА — къарачай поэзияIM.I аитологиясы
КъХДж — къарача>й далкъ лжьфла Кч.Г — кьарачан таурухла VUIA — малкиур iioj:iHHHbi ацтолш ияси ' МДж мйлкъар-джырла
ЛЕКСИКОГРАФИЯ
ИСТОЧНИКЛЕ
1. Фра к'оло! ИЧ1Ч-КИЙ c.:i()na|)i. jiyci Koro языка под ролакцией .Мологиикона. Москва, ИН)7 2. <1'раз1'оло1 м'кч'кий с.юнарь узбекского языка. III. Ра.чмату.члаев. Татконт, И)()7 3. ,'1. 3 а л я н, И. 5 у |) г а и о и а, Л. М а х м у .ч о в а. Татарская фразеология, иое.юницы и поговорки. Казань, 1957. 4. (i. .VV К а р д а н о в . Каба|иино-русский фразсапогический словарь. Нальчик, 1968. Г). Русско карачасво-балкарский словарь. Под редакцией X. И. Суюнчева и И .\.-Л\. .Урусбиена. ЛДосква, 196"), (), С. И О ж е г о I). Словарь русского языка, Москва, 1961. 7. Лревнетюркский словарь ( Д Т С ) . Ленинград, 1969 18
8. И. С. А т у к н и и М Г. Л ш у к и EI а Крылатые слова.— Москва. 1955. 9. 15.11. Ж у к о II. Слона])!. |i>cckii.\ послонии и могонорок. Москна. 1967. 10. .Ч.-М. И. X а л ж II л а е н. Очерки карачаево-балкарскон лексикологии. Черкесск, 1970. 11. М. М. М а г о м с д X а и о в. Очерки по фразеологии аварского языка. Ма.хачкала, 1971. 12. Краткий этимологический словарь русской фразеологии. Жур. «Русский язык в школе». 1, 2, 3, 4, 5, G. 1979; № № 1. 2, 1980. 13. В. П. Ж у к о в . Юкольмыи фразеапогический словарь русского языка. Москва, «Просвещение». 1980. 14. Сираиочиик по русской фразеологии для ииостраииев. .Москва, 1976. 15. В. Т. 1И к л я р о в, Р. Э к к е р т, X. Э н г е л ь и к е. Краткий русско-исмсцкий фразеологический словарь. Москва, 1977. 16. Лексикографическая разработка фразеологии тюркских языков. 3. Г. Ураксин. Жури. «Советская тюркология», № 3, 1981. 17. Я. 1L1. X е р т е к. 1 увинско-русский фразеологический Кызыл, 1975.
словарь.
А
бынмазлыкъ аякъ б о л м а з , д ж а н г ы л м а з л ы к ъ д ж а якъ б о л м а з — д ж а н г ы л м а з л ы к ъ алам бол.майды доген магъапада антылады. Д ж а н г ы л ы ч ы п заманында амгыл а б , т ю з е т с билирге керекди. Агъач атха м и н д и р и р г е — 1 . Сал агъачха мпнднрирге. 2. Адамны к ь о з у р г ъ а . Агъачны къыйынлысы тирменнге къакъгъыч б о л у р . — Адамны къыйынлысы ишни къыйынында, ауурунда д ж ю р ю н д ю дегсн магъанада айтылгъанды. Агъачны ч ю й ю б л а д ж а р а д ы л а . Вар. Агъачны ч ю й ю кесин д ж а р ы р . — Кеси бла кесим къурутадыла, б и р - б н рнне этнб хорлайдыла. Х а д ж н - Б е к и р , агъачны чюйню кеснн д ж а р ы р дсгенлен, менн д ж ю р е г и м и д ж а р г ъ а н , къыйынлыкъда кеснбизни а д а м л а р ы б ы з бир-бнрн аягьыи мараб, абындырыргьа излегенлсрндн. («Аманат», 2, 223 бет.) Агъач къурту кибик.— Ишни тынчын, табын бнлгсн адам. Иссаны кесин ауур нн1ге уруб, бир къауумлача, кесин К1>ыйнаб кёрмезсе. Ишнн тынчын къайдан да т а б а ды. Бан1ха б о л м а й , агъач къурту кибик бнр адамлы. (Фольклордан.) Адам а д а м г ъ а айтырча. К ъ ы с х а варианты: Адам айт ы р ч а . — М а г ъ а н а л ы зат, уллу тюрлениу, сейир хапар. Бусагъатда адам а д а м г ъ а айтырча ханар д ж о к ь д у . ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 334.) Адамдан а й ы р ы л ы р г ъ а . — 1. Бек арыргъа. 2. Элден, д ж а м а г ъ а т д а н айырылыргъа. 3. Адам халидеи. Алан, сен мени б ю г ю н адамдан айырдынг д а , — деб с ё з къозгъагъанды. ( « К ю н таяктэла», 91.) А д а м алай д а бир этеди. F^ap. Кииш алан да бир этед н . — Адам кёб заманны келмей, кёрюнмен т у р у б кёрюнсе неда бир иш бла д ж а р а с а , айтадыла. Д а , д ж а ш л а , адам алай да бир этеди, дуния бла бир кёлюмю д ж а з д ы гъыз. ( « К ю н д ю з г ю к ю н » , 113.) Адамны а л а ш а с ы кюнортадан ингирге аллах б л а кюр е ш и р . — Алаи1а адам къайгъылы, хыйлачы б о л а д ы деге. 2. Адамны к ъ о з у р г ъ а . Адам аягъы тыннган з а м а н д а — хар ким д ж а т х а н 20
дан сора. Кече. Адам аягъы тынар кёзюуге элдсн Aaraui Сыртыпа биреулсн ч ы п . ы б келди. ( « Б а т а л л а р ы » , 208.) Адам боллукъ д ж а ш уллуланы къатын сакълар — адам боллукъ сабийликден уллулагъа тагъылыб, алап>а тырмашыб д ж ю р ю й д ю . Аладан кёргснин алады. Адам боллукъ д ж а ш уллуланы къатын сакълар; ёгюз боллукъ б у з о у ёгюзленн къатын сакълар. (Нарт сёз.) Адамлыгъы болгъан адам — элине, адамгъа керекли кюн болушлукъ, джакълыкъ этген адам. Сен, ол къыз сабийни намысын сакълар ючюн, башынгы отха салгъан эсенг да, адамлыгъы болгъан эркишинн ншнн этгеисе. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , Г)8.) Адам дегенинг итни терисиди — адам чыдамазлыкъ, тёзмезлик зат д ж о к ь д у . Адам дегенинг итни терисиди, ол неге да тёзеди («Л1ийикге», 78.) Адам джанындан юлюш э т е р — игилигн, адамлыгъы ючюн айтадыла. Генералны, ким да с ю й ю б тынгыларча, ариу ауазы, юлгю алырча къарамы, адам джанындан юлюн! этерча ариу халиси бар эди. ( « А т а д ж у р т ючюн», 73.) Адам, кёрюрюн кёрмей, кёрюне кирмез — адам, не къыйын джauJayдa д ж а ш а с а да, буюрулгъанны кёрмей, ёлмейди, дейдиле линчиле. Адам къан боллукъду. Вар. Къара къан боллукъду.— Бек, кемсиз багъа боллукъду. Бусагътда Къарачай ичинде бичен адам К1.аи болгъанды. («Чолпан», 6.) Адам къатында адам ёлмейди — адам адамны не къыйынлыкъда да атыб къоймайды, б о л у т а д ы , джар^-йды. Эртденбласында Батал къышлыкъда къош тутхан Шаман улугъа барды. Т о б а с т о , адам болгъан д ж е р д е адаммы ёледи? - деб сейирсиннгенча айтды Шаман улу. ( « Б а т а л л а р ы » , 271.) Адам къатында ёсмеген — ишленмеген, дуния хали билмеген. Хаджи-Бекир, ушагъыусуз затны этесе, бизни ашай тургъаныбызны кёргеи адам: «Была адам К11атында ё с м е н е г д и . к ' » , — д е м е з м и ? ( « А м а н а т » , 1, 11Г).| Адам къачар джери д ж о к ъ д у - аман адам кёрюнмейди, алай ушагъыусуз тюлдю. Алай сейирлнкдн деб билмейме: ёзге адам къачар джери д ж о к ъ д у . ( « Д ж у къусуз кечеле». 25.) Адам къолу ууду ( о т д у ) — адам къолу этмезлик зат джокъду. Адамны къолу отду деб керти айтадыла. Адам къуранына къошулургъа — адам къадарына къошулургъа, адам саннга саналыргъа. Он джыл д ж а л 21
чы болсанг да табалмазлыкъ байлыкъны бнр кюниге къолунга салама. Аякъ юсюне тирел, сен да адам къуранына къошул. ( « Б а т а л л а р ы » , 59.) Адамны мыйыгъына битиб — адамны юсюне ёрс туруб, юсюне къадалыб. Тамада тамадады. Аны айтханы къалгъанлагъа закоиду. Огъай, алай тюлдю деб, адамны мыйыгъына бнтергс болмайды. Д ж ю р ю ю н д ж о р у к ъ гъа сыйыныргъа керекли б а т а д ы . ( « Х а л к ъ д а н » . ) Адам ортасы болгъан — д ж а ш л ы к ъ бла къартлыкъны арасында. Къыркъ — къыркъ беш джыллада. Лягъыма чабыр бау к'ьысхандан адам ортасы бол11)унчу, бир тынчлыкъ кёрмей айланама. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 63.) Адамлыкъгъа тырмашхан — адам болама деб кюрешген, адебни, намысны тутхан. Ата джуртуна, д ж а м а гъатха, халкъгъа джараулу адам болургьа излеген, кеснн алай джюрютген. Адам халкъдан чыгъады, ат джылкъыдан чыгъады — акч>ыллы адам да, джигит адам да халкъдан чыгъады, чабыучу ( д ж о р г ъ а , д ж ю р ю к ) ат да джылкъыдан чыгъады. Адай гюттю кибик — гитче затчыкъ, адаргы, бурху. А д ж и р бла джагъалашхан алашача. — Сырты д ж а уур, джаралы. А д ж и р юлюш айырыргъа — кесине юлюш чыгъарыб айланыргъа. Хайырсыз, биреуню юйюнде аджир юлюш излебми айланныкъса? ( « А м а н а т » , 3, 177.) Аджирликге къояргъа уялмагъан, чарсха иергеми уяллыкъды — Уллусун этерге уялмагъан, гитчесин этергеми уяллыкъды деген магъанада. Аждагъанла кибик. — Мазаллыла, саубитгенле. Бу аждагъанланы къоркъа-къоркьа тутады кьонакъ. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 161.) Аздан аз ёлюр, кёбден кёб ёлюр. — Къазауат этейик, урун1 этейик къоркъмай деген магъанада. Тутуу, ёлтюрюу, кюйдюрюу башланса, беклеширбиз; аздан аз, кёбден кёб ёлюр, неди мадар, деб келишдилс. ( « Б а т а л л а р ы » , 169.) Аз айт, кёб айт.— Ненча кере айландырыб айтсанг да деген магъанада. А з къабсанг да, кёб д ж а ш а . — Къонакъны б ю с ю р е уюне д ж у у а б х а кьонакьбай антады. — Бай бол, Хураймат, сау бол,— деб б ю с ю р е у этди Ансар Хурайматха. 22
— Халал болсуп, аз К1>абсанг да, кёб д ж а т а , — деди Хураймат. ( « Г у р г у м л у » , 92.) Азны бири б о л м а д а кёбню бири бол. — Не болсапг да, халк1) бла бол, к с б ч ю л ю к и ю ташлама. Азны бири болгъамдан эсе, ксбмю бири бол, дсйдиле. Халкъ бла бирге д ж а ш а р ы к ь т о й м а да мен. ( « Ё м ю р л к ж » , 45.) Аз кёбге б о л м а з . — Терк огъуна бошаллыкъды, тауусуллукъду, джылтырлыкъды деген магъаиада. Азыгъы аз алгъа къабар, аты аман алгъа ч а б а р . — Къарыусуз кесин алгъа урургъа ёч болады. Алгъа сёз тилеген айтады. Иммолат, азыгъы аз алп>а къабар деб, алгъа д ж а н ш а б б а н ы а г ъ а н ы м а айыб э т м е г и з , — д е б ангаайланыб, къалтырауукъ ауазы бла сёлен1ли киши. («Баталлары, 258.) (Суу, д ж е л , б ё р ю , д ж е р . ) Азыгъы б о л у р г ъ а . — Х а й ыры болмай, зыраф б о л у б кетгеп затха айтадыла. Аны къутхарама деб, кеси да суу азыгъы болургъа аздан къалгъанды. ( « Д ж а з ы у айла», 64.) Бир иги гебен этген эдик да, джел азыгъы б о л у б тура эди. (Газетден.) Азау джарады.— Кьутурады, къайнайды, джардырады. Адетин э т е р б и з — борчлу къалмазбыз, адетде не бар эсе, аны этербиз. — Ип! былай болду, Н а у р у з , — д е б къызла иш къоядыла. — Адетигизни этерме, эгечлерим,— дейди Науруз. (Газетден.) Адиллик этерге — хатер этерге, саугъагъа берирге. Кишини болджалын созгъан д ж о к ъ эсе да, аджал а б ю гюн манга адиллик этиб къойду. («Хорланнган аджал, 83.) Айбазланы эски б а у оруннга джетдирликме — артына джетдирмей къоярыкЪ тюлме. Мен хырн1ыны узакъдан салсам да, Айбазланы эски б а у оруннга джетдир.мей къоярыкъ тюлме. (Фольклордан.) Айгини къолу — с ы б а п х а . — МагъаиасЕ.1: къолу уста, чемер. Айгини къолу сыбапха дегенлей, Ханийни къолу быллай ишлеге т а б тукъум д ж а р а ш а д ы . («Е.мюрлюк», 156.) Айгъакъ этерге. Син. Чийин ачаргъа, джезин ачаргъа.— Айыбын ачаргъа, халкъгъа баям этерге. Айдаккуну отлукъ т а ш л а р ы ч а . — Затиы мардадан кёб джыйылгъаны. Д ж у к ъ г ъ а джарагъан биригиз болмагъанлай, Айдаккуну отлукъ ташларыча, сизни былай23
гъа джыйыб тургъандан тели бапурму? («Аманат», 333.) Айран тёгюлсе, д ж у г ъ у с у къалыр. Сип. Ат аунаса, тюк т ю ш е р . — Болуб кетген затдаи бнр ыз, сокъмакъ, зат къалады. Айрандан эсирген — д ж ы л г ъ а . — Анрандан эсиргеннн аязыгъаны къыйын болады деб, буруннгула бошуна айтхан болмазла. Кесини къарыуун билмсй, таугьа санаб, уллу отха ёшюнюнгю тиреме. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » . ) Аиры тёшекге салыргъа.— Орнундаи къобалмазча болгъан (ауруб, д ж а р а л ы б о л у б . ) Хымилкёзню айры тёшекге салмагъан.ма, ышыкъ излей, эски тенгиме баргъанма. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » , 2, 50.) Айтыб айталмазча — сёз бла ангылаталмазча. Эсен, алай къалай антаса!.. Ала бир-бирипе къалай термилиб, къалан сюйгенлерин антыб айталмайдыла. ( « А м а н а т » , 3, 279.) Айтылгъан д ж е р г е игилик (кириш а й т ы м ) . — Аман затиы хапарын алай айтыб башлайдыла. Айтылгъан джерге игилик, ма аллыбызда намаз къылдырыб тургъан афендибиз, бир пелах джаудурадыла ол дин с а т ы б айланнганла. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 303.) Айтылгъан д ж е р д е къалсын (кириш а й т ы м ) — сёз джайылмасын, кишите д ж у к ъ айтмазгъа. Шерифат, энди бу сёзлени экинчи б а ш х а д ж е р д е кишиге сагъынма. Айтылгъан д ж е р д е къалсын. ( « К ю н таякъла», 162.) Айтылгъан джерден кери б о л с у н . — Аман затны юсюнден рыслаб айтылгъан сёздю. ( Т а б у . ) Алай тургъанлай, бизни марагъанча, кёме тийди, андан ачыла келгенлей, айтылгъан джерден кери болсун, бууала къатылды. ( « А д а м л а » , 108.) Айтдырмай къоймай эсенг.— Ачыу болуб, айтмазын айтса, алай айтыб башлайды адам. Айтыб этгенни айыбы джокъ.;— Кириш айтым. Бир ишни этерик болсала, алай айтыб баш аладыла. Айтыб этгенни айыбы д ж о к ъ дегенлей, мен энди тартханны къойгъанма. Энди аны манга теджемегиз. (Фольклордан.) Айтхан сёзюне табылыучу. Ант. Сёзюн ауузуна ашамагъан. Син. Бир сёзю, бир б а ш ы . — Сеит бираз кечигиб келди. Айтхан сезюне заманында табылыучу адам б у д ж о л кечигиб келгенинде, барысы сейирсиндиле. ( « К ъ а р чаны юйдегиси».) Айтхан д а этген кибикди.— Аман сёзню айтханны аман ишни этгенден башхасы д ж о к ъ д у . Аман сёзню айтхан уллу айыбланы бириди. 24
Айтылгъанны джарым сёзден ангылагъан — сёзню дженгил ангылагъан адам. Ангылы адам. Айтхан с ё з ю джерге тюшмеген — уллу авторитети болгъан адам. Айтханы бола келген. Алим, сен анангы айтханын д ж е р г е тюшюрмей, тёгерегине анланыр заманыды. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 210.) Айтыр с ё з ю ауузунда къалгъан — осиятын эталмай, айталмай къалгъан (ёлген) адам. Андан ары уа не айтыргъа излеген болур эди? Айтыр с ё з ю ауузунда къалгъан деб, аллайлагъа анта болурла. ( « О г ъ у р л у » , 153.) Айыбы, б ю с ю р е у ю да сеникиди (сизникиди) — б у ишге сен (снз) д ж у у а б л ы с а . Школ сени къолунгдады. Айыбы, б ю с ю р е у ю да сеникндн. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 192.) Айыблаб киерге (кийимни).— Кюн сайын кнймей, байрамгъа затха дегенча кёзюуде киерге. Айыб этме.— Б а т алгъан сёз. Къонакъ, айыб этме, с ю р ю у д е эни болмагъан джангыз бир мал болса, джанлы анга айырыб чабаргъа боллукъмуду? ( « А л а н » , 2.) Айылтыймаз.— Тутхучсуз адам. Тутуругъу болмагъан. Хамзат-хаджини раис афендиге сайлар ючюн, анга кючлю къууушхан, деменгилн ёшюнлюк керекди, алай болмаса, аны айыл тыярыкъ т ю л д ю , — дегенди Алхаз-хаджи. (Фольклордан.) Айю дугъуманы сюймей эди, ол да аны тешигини аллында бите эди. Вар. Джылан дугъуманы сюймей эди... Адамны сюймеген заты къатыида д ж а ш а с а , айтадыла.— А й ю дугъуманы сюймей эди, дугъума да аны тешигини аллында бите эди. ( « Н а р т сёзле», 97.) Ай анасыны у а . — Адамны сукъланнгамын неда термилгеинн, кюссгенин кёргюзген междометие. Ай анасыны уа, не т а б с ы з болду, б у иркни бюгюи келлигин билсем, тюненегин кесмей, с ю р ю у г е ашырыб иерик эдим. ( « М а х ти», 99.) Ай медет. Толу вар. Ай медет аллах.— Д ж ю р е г и къыйналгъанын, джаны ауругъанын билдирген междометие. Ай медет аллах, не болгъанды д ж а з ы к ъ г ъ а ? ( « О г ъ у р л у » , 178.) Ай юйюнге ашхылыкъ кирлик ( э в ф е м и з м ) . Вар. Ай юйюнге джыйылмазлыкъ (дефимизм.) Къысха вар. Айюнге (нейтрал.) — Ай юйюнге ашхылыкъ кирлик, бу д ж а ш х а не болгъанды? («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 144.) Ай юйюнге къан д ж а у а р ы к ъ ( д е ф е м и з м ) . — Ай юй25
юнге къаи д ж а у а р ы к ъ , тслисе д с б , санга 6oiijyna айтмай кёре эдим. ( К Ъ Т , 201.) Айюнге (ай ю й ю н г е ) . — Айюнгс, б о л у б а не болгъаиды, бу арт кёзюуде ала амалтын бетибизни къайры салыргъа билмсй айланабыз. ( « Д ж ю р е к м и а у а з ы » , 105.) Агъы бла къызылы т ё г ю л ю б . — С а у л у к ъ л у , чырайлы. Акълы-кёклю кийинирге — о м а к ь кнйинирге, д ж а с а ныргъа. Ийнайчы къатынны къызы болсанг, киерсе акълы-кёклю. ( « И й н а й д а н » . ) Акъгъа къара дерге.— Д ж а л г ъ а н айтырп>а, с т ю р ю к ге керти дерге. Лйхай, кёре, биле тургъаилай, акъгъа^ къара деб, къалай ийпаиигын. ( « А д а м л а » , 135.) Агъартыргъа. Толу вар. К ъ а р а п . а акъ д е р г е . — Етюрюк айтыргъа, алдаргъа. Сим. Сол тобукъгъа салыргьа.— Энди уа, джыгра, сен мени нйнаннганча кёргенингде. кертда, агъартыу былайды деб, .хаман алдаб турлукъ кёреме! ( « Ю й г е игилик», 76.) Акъ къозу.— Акъ къозу тууса, рысхы аллынады, насыбны башыды деб, айтыу барды. Акъ къоян — хагок, омакъ, къо1нак1>.'1ы, газ-газ. Акъмыйыкъ. Вар. А к ъ т о н . — Къар, къыш деген магъанада. Акъ суу — с ю т , айран. Ийнек кесимики б о л с а , б у с а П)ат с ю р ю б да келир эдим, алай а мен, акъ суудан б а т ха кечинмеги б о л м а г ь а н , ауругъан кьарт К1)атынны къачын кёрмегенигизге сейирсннеме. («Таулада тауун!», 307.) Акъгъан чалкъы — къолу уста, чемер адам. Акъгъан ( т а м г ъ а н ) тамчы таш тешер. Син. Есген хане тан1 TCHiep.— Т у у у б , ё с ю б , аллына у р у б келген хар тюрлю" тыйгъычны да хорлайды. Алай болса да, тамчы тама-тама турса, танжы да те1неди. ( « К ъ а н а м а т н ы д ж у р тунда».) Акъылны акъылсыздан, адебни адебсизден юрен.— Мен билген илмуланы устазлары телиле бла терследиле. Билемисиз, адамла кт>аллай аман, терс ишле этген эселе, мен аланы чюйресине этген.ме. Кесимн аманлыкъдан сакьлагъанма. А д е б с и з эмда акъылсыз адамланы этгенлерин чюйресине тутхан адам адебли да, акъыллы да б о л а ды. Акъылны акъылсыздан, адебни адебсизден юрен,— д е б апы ючюн айтадыла,— дегенди Локъман-хаким. (Газетден.) Акъыллы б а ш — дунияны ангылагъан, терен т ю ш ю н нген адам. 26
Акъылын ауузуна ашаргъа.— Сагъыш этиб джетишдиралмазгъа. Рамазан, ол акъылын ашады эсе, сен а? («Джюрекни ауазы», 48.) Акъылын башына джыяргъа.— Д ж а ш а у д а бола тургъан затланы ангыларгъа. Заманында къайгъысын кёрюрге. Акъыл излесенг — къартладан.— Дунияны кёб кёрген, кеб чекгсн кёб биледи. Аланы джашау сынамлары уллуду, ала кёб затха тюнJюннreндилe. Акъыл излес е н г — къартладан, тюб излесенг — джашладан. (Нарт сёз.) Къарт кишиден не чыгъар? — Акъыл чыгъар, акъыл. (Элбер.) Акъыл кирирге — ангыларгъа, тюшюнюрге. Мен сезгенме: аскерде акъыл киргенди джан1.ха. Энди тергснди мени джашауда къадау танкха. («Къолан толкъунла», 57.) Акъылы кире, чыгъа тургъан. Син. Кете, келе тургъан,— Алай а бюгюннге дери сени акъылынгы бир кете, бир келе тургъанын билмей эдим. («Кьанаматны джуртунда», 181.) Акъылынга сохан туурайым.— Ада.мны акъылын джаратмасала, бош затчыкъны ангыламаса айтадыла. Кесини тилин ангылаялмай. сабий башха тилии ангылар деген акъылынга сохан туурайым. (Газет.) Акъыл табдырыргъа. Син. Эс табдырыргьа.— Юретирге, тюзетирге, таб оноу этерге. Кимге да акъыл табдыргъан сен бир онглу адамса, санга акъыл юретир бизде адам джокъду. («Горда бычак'ь», 2,11.) Акъылдан тёбе — уллу болгъан (самаркъау). Атасы, анасы да акъылдан тёбе эдиле. Ала сабийлерин кёб ашхы затлагъа юрсте эдиле. (Джомакъдан.) Акъылындан чыгъаргъа. Вар. Акъылындан азаргъа. Шашар! ьа, кемсиз джюреги кьыина.1ыргьа.— Келининг Меккахан сарынла, кюуле салыб джылайды. Эгечинг Джапымхан акъылындан энтда чыгъады. ( К ъ Х Д ж , 94.) (Аман, кир, хапчюк) акъыл адам — мийик идеясы, уллу Мураты болмагъан, малхыяр адам. (Кетер, этер, окъур) акъылы джокъду. Вар. Джапысы джокъду. Син. ... оноу этмейди.— Танг атханлы шылпы этеди, аязыр акъылы джокъду. («Пмюрлнж», 85.) Аллын айлЗндырыргъа. Вар. Аллын бурургъа. Син. Эс бёлюрге. Аллы айланнган джанына ( д ж а р ы ) кетерге, б а 27
рыргъа. Син. Ичи сюйген д ж а п ы н а . — Кёлю ушатхан лжанына кетерге. Ол огъай, олтуруб сусаб да ичмсдим, с ю р ю у ч ю джашланы къолларын тутуб, бёркюмю кёзлериме басыб, аллым анланнган джанына кетген эднм. («Горда бычакъ».) Ал аягъынг бла кирсенг, арт аягъынг бла да кир — ишнн аллын башласанг, артына джетдир, джарты д ж о л да къойма. Ал бермезге — оздурмазгъа, артха къалмазгъа. Д ж у къудан джаигы уяннган гугурукла, бнри бирине ал бермей, къычырадыла. («Эки з а м а н » . ) Аллына къараргъа — къачан келедн деб, сакъларгъа. Энтда къайтмагъанды, келирге керек эди, аллыиа къараб турама. ( « Д с р т » , 237.) Аллына уруб келген — 1. Е с ю б келгеи. 2. Басыб аллына келгеи (аске])). Сен — аллына уруб келген заманыбызны бир ётгюр джашы. ( « К ю н таякъ.ча», 82.) Аланы к ю т ю б м ю айланама. — Кёр'\1егенме, бил.менме дегенни дюрген антыу формасы. Мен аны к ю т ю б м ю айланама! Кесими къайгъым да о з у б д у , — деб хыны д ж у уаб этди Базарбий. ( « А м а н а т » , 3, 140.) Ала бир этедиле кемснз къууаныргъа, кемснз къыйиалыргъа. Алай болгъун дерча бола эдик. — Бедишлик, къаргъышлыкъ бола эднк деген магъанада. Ол джан1 болмаса, алай болгъун деб, къаргъышда айтырча да боллукъ ЭДИК. ( « К ю н таякъла», 206.) Аллай ДЖИГИТ кёб туумайды аналагъа.— Батыр, джигит, кёллю д ж а ш , Аллай сакъалы болгъан д ж а ш ы н а къатын алырмы? — ол джапыеы болгъан кншиден адамлыкъ чыгъармы деген магъанада. Ант. Келбет кёрсенг, эр сорма. Алибек бла Текелей. Ант. Мамулий бла Тотулий. Снн. Отлары ёрге д ж а и м а й д ы . — Бир-бирн бла келишмсген, джарашмагъан. Алайтын б а р с а м , арба ауады, былайтын б а р с а м , къан д ж а у а д ы . Син. Барама да, эмеген ашайды, бармайма да, хан бан1ымы кеседи. Син. Эки отну арасында.— Былайтын б а р с а м , арба ауады; алайтын б а р с а м , къан д ж а уады дегенлей, бир тюрлю бир болумгъа т ю ш д ю м . ( « Б и ринчи сюймеклик», 59.) Алма терегинден керн кетмез. Син. Атасыны сыры — улунда, анасыиы сыры — къызында.— Сабий атасына, анасына ушайды деген магъанада. Алма терегинден ке28
ри кетмез дегеилей, къызы да анасыпдан бир д ж у к ъ къоймагъанды. ( « А м а н а т » , 2, 70.) Алтынлы кийиз къабда.— Адамиы болумлусу омакъ кийиннб, уф-чуф д е б айланмайды. Ант. Джаланмгач айбат — джарлы эсирмк. Алтын къала ишлеб берирге - - эм уллу саугъа, эм уллу игнлик этерге. Берекет бсроин. тейри, былай эс б ё л ю б , джан аурутуб, хапар соргьаныгъыз ючюн. Ол манга бир алтын къала ишлеб бергендсн кем тюлдю. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 104.) Алтын этегинге башым къонакъ.— Алгъын ханланы, бийлени заманларындан къалгьан сёздю. Тилекчи б о л у б , д ж а к ы т ы к ь излеб барсала айтхандыла. Алтын этегннге башым къонакъды, д ж ю й ю с х а н , иги къатыл! ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 283.) Алтын этегинге башым къор ( к ь у р м а н ) . Вариант. Алтын этегинге б а ш у р а б ы з . — Алтын зтегигизге башым къор болсун, кечигиз, джангылгъанма. («Джангыны д ж а р ы г ъ ы » , 46.) Алтындан артыкъ адеб бар — культураны баш къылчыгъыды адеб, ол алтындан да багъалыды,— Балаларым! Адебли болугьуз. Адамны адебин кёрсенг, адеб табарса. Адеб базарда сатылмайды. Алтындан артыкъ адеб бар! (Фольклордаи.) Алты къынгыр болуб. Син. Тёрт бюклениб. Син. Аманны кеминде.— Джазны бурну къарагъанлы алты къынгыр б о л у б ёсдюрген н а р т ю х ю б ю з н ю буз келе келди да къара кёсеу этди да кетди. (Газетдеи.) Алтыхыр. Ант. Алтынлы.— Эски шкокну атыды. Таулугъа керти сауут болалмагъанды ол. Таулу аны д ж а ратмагъанды. Къолайсыз затха «алтыхыр» дегендиле. Алхам сагъат демей — терк огъуна, к1)араб-къарагъынчы, аякъ урмай. Муну да бир кёрейнк, бала, ант джетмезликле, • алхамгъа чыдамайдыла. («Горда бычакъ», 1, 201.) Алысын юйдеги.— Кеси къартыракъ б о л у б , юйдегиси ууакъ б о л с а , айтадыла. Алысын мурса къозласын. — Элинг чачылыб, т ю б болгъун деген магъанада ( к ъ а р г ъ ы ш ) . Амалсыздан сау тишими башладым. Син. Амалсыздан Башилнкге эт хычын этдим,— Амалсыздан этмез ишими этдим деген магъанада. Амалсыз кюню — къарангы дегендиле къартла.— 29
Амалны такъалгъа джалгъасанг, болмазлыкъ иш болуб къалады. (Нарт сёз.) Амал-такъал этерге ~ бир-бирине джалгъаргъа. Амал билген — амал бла, амал билмеген — аман б л а . — Ишни табына тюзелсеиг — тынч, алайсыз — къыйыын деген магъанада айтылады. Амыры тартмай. Сип. Ичи сюймей.— Амыры шахаргъа тартханды, анда д ж а ш а р ючюн, усталыкъ алыргъа, усталыкъ алыр ючюн а, юренирге керекди. ( « К ъ ю н д ю з гю кюн», 11 — 1 2 . ) Американы ачаргъа ( к а л ь к а ) — адамла эртде билиб тургъан затны айтыргъа, билдирирге. (Чам халда.) Асто, сен айтмасанг, бнлмей тура эдик бнз аны! Американы ачыб къойдунг да сен бизге. ( « М ё л е к » , 34.) Аман адам этегингден тутса, этегинги кес да къач.— Санга Сагъит алайсыз да хыршыланыб турады. Билмей тургъанлайынга, экиси да биригиб, бир къыйынлыкъ салыб къояргъа боллукъдула. Аман адам этегингден тутса, кес да къач, дейдиле. ( « К ю н таякъла», 95.) Аманнга алтын д ж а р а ш м а з . Ант. Ушамагъан — д ж у к ъ м а з . — Аман иги затны сактхпай билмейди. Аманнга алтын чыдамаз деб, ма быллайлагъа айта болурла. («Таулада т а у у ш » , 189.) Аманнга бел байламазгъа. Ант. Аманнга бел байларгъа.— Кесин аманнга бошламазгъа, джалкъаулукъ, хаулелик этмезге. Башыгъызны керексиз оюмла бла сер этиб, аманнга бел байламагъыз да, кереклисича ишлегиз — олсагъатда джетер джалыгъыз къарныгъызгъа. ( « Е м ю р л ю к » , 127.) Аманны бир малы болур, ол да багъалы б о л у р . — Затын хаухха къыйналыб берген неда бермеген адамгъа айтадыла. Аман бла — къыйналыб, азаб чегиб. Тангын аман бла атдырды Шамсият. (Газетден.) Аманнга да, игиге да тюртюле келген адам — аманны, игини да кёб кёрген, чекген адам. Ол д ж е р - с у у кёрген, къыйынлыкъ чекген адамды. («Таулада таууш, 226.) Аманнга да, игиге да къойма мал. Толу вар. Аман д ж а ш х а да, нги д ж а ш х а да къойма мал: аман д ж а ш къойгъан малынгы къабар, иги д ж а ш а сен къоймасанг да табар. Аманнга джалыннгандан эсе, джат да джан-джанынгы къарма — аман адамдан тилегенден эсе, кесинг мадар этерге кюреш. Биз ёмюрде да кишиге джалынмагъан30
быз, джалынныкъ да т ю л б ю з . Алай а бизде «аманнга джалыпнгандан эсс, д ж а т да джан-джанынгы къарма», дейдилс. ( « А м а н а т » , 2, 125.) Аманнга джетген теке бёрюге д ж о л д а ш б о л у р . — Амалсыздан бир ишни этеме д с б тургъанлай, башха и т ге кёчсе айтылады. Аманнга джетерге. Сии. Аманына таяныргъа.— Бийсолтапдан Чо.май излегенин табханды. Езге ол снлегейли уа, тейри, бек аманнга джетгенди. («Чолпаи», 212.) Аман джутун сюрюрге — бек ач болгъанын къандырыр ючюн, бир кесек къабаргъа, ауузланыргъа. Аманны кеминде. Снн. Кючден-бутдан.— Къыйналыб, азаб чегиб, зор бла. Кюртню тик джеринде томала, уча, къолларын буз кесе, тамам аманны кеминде, джаны къолунда болса, иерлай б о л у б , д ж а ш кюртден ётдю. («Таулуну тангы», 49.) Аманнга кетерге.— 1. Урушургъа, сёгюшюрге. 2. Халы бузулургъа. Кертда, ауузум барды деб, не аманнга кетдинг! ( « А м а н а т » 2, 68.) Аман кёрмезге. Син. Ариу кёрюрге.— Сюерге, хатернн этерге. Малчыладан терен хапарлы болгъаны себебли, Ниязбинни да аман кёрмейдиле. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 178.) Аманына къараргъа.— Аллах сени аманынга къарасын, огъесе. ( « Ч о л н а н » , 63.) Аман къызгъа къазан къошакъ.— Адамны кемлигин мал къошуб толтургъандыла бир заманлада. Аман къызгъа къазан къошакъ деб, бу быстыр сатыуну ким чыгъаргъан эсе да, урчугъу чыгъарыкъ. ( « А м а н а т » , 1, 105.) Аман М а х у ш х а д ж а р а ш а д ы . Син. Сюек багушха д ж а р а т а д ы . — Махуш ауузсузуракъ адам болгъаны себебли, хар кимни айыбын да анга кюреб тургъандыла. Аман М а х у ш х а д ж а р а ш а д ы деб, аманлыкъларынгы мени юсюме д ж ю к л е б , кесинг къутулуб кетергеми муратлыса? ( « Г о р д а б ы ч а к ь » , 2, 89.) Аман сагъатлы болуб. Бар. Аман зекатлы б о л у б . — Къыйналыб, аман кюннге къалыб. Терезе т ю б ю н д е олтургъан джашчыкъла, кюллюклерин тыялмай, аман сагъатлы б о л у б тургъанларын эследи. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 7.) Аманны сокъмагъы — б а ш х а . — Халкъ бла д ж ю р ю меген адамгъа, с ю р ю у бла айланмагъан малгъа айтаднла. Аманына таяныргъа — къарыууна джетерге, арыргъа, онгсуз болургъа. 31
Аман тишли ит кибик.— Хар кимни чачыратыб, чиркитиб айланнган. Аман тиши б о л у р . — Аман тиши болгъан айнымайды. Сен Кичи Арыкълагъа тюшерча болгъан кёреме. Аман тишинг болур. ( « Г о р л а бычакъ», 2, 12.) Аман т ю б г е къалыр.— Къарачайда аллай айтыу б а р ды. Артха къалгъаннга айтадыла. (Чам этиб да, т а б а л а б да айтадыла.) Аман тюш кёрмезсе. Син. Ба[нынг кёбмез.— Къыйналлыкъ, ннджиллик тюлсе. Игисн б о л м а с а , аманы д ж о к ъ д у . Гинардукъа саулукъдан Ханукъа аман тюш кёрлюк тюлдю. ( « А л а н » , 1, 7.) Аман т ю ш н ю игиге бургъанча. Вар. Аман тюшге иги д ж о р а этгенча.— Мен алагъа керек тюлме. Аман т ю ш н ю игиге бургъанча, дагъыда мен аланы ариулукъларын этерге, къорууларгъа керекме. («Адамла»," \7А.) Аман хансны тамырыча джайылыб — юйреб, д ж а й ылыб, болгъанны кючлеб. Вар. Аман хансны тамыры — кючлю. Аман хансны тамыры терен болады. Биз аланы бошагъынчы, ала бизни б о ш а б барадыла. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 71.) Аман этме — кемсиз джюрегинги къыйнама, бек бушуу этме, мардасыз къыйналма. Аманлыкъчыны эки ю л ю ш ю — башына. Толу вар. Аманлыкъчыны этген аманлыгъыны (ючден) эки ю л ю ш ю башына д ж а у болур. Аманлыкъчыны эки ю л ю ш ю башына дегенлей, Алий бла сени арагъызгъа от салама деб, КИМ эсе да къагъытчыгъы бла сизни бир-биринге байларгъа башлагъанды. («Ахматны джангылычлары», 33.) Ана б а у у р . — Къарачайда ана къарнашны эркелетиб сёлешген сёзле. Анамы джаны ючюн. — Тиширыу лексикондан. Алай айтыб къаргъаннгандыла. Анамы джаны ючюн,— деди Ахияны анасы,— сиз Унухну юсюнден гюнахлы сёлешесиз. («Таулуну тангы», 63.) Анасы бергенни тёгерик. — Ачыулансала айтадыла алай. Ой, ананг бергенни тёгерик, не аман о з у б кетдинг сен а, бу б а т ы б баргъан кюн бла ант этеме, сени бла арт айырмай, мен былайдан кетмем. («Таулада т а у у ш » , 25.) Анасындан джангы туугъанча болургъа. Син. Бан1ы кёкге джетгенча б о л у р г ъ а . — Къууаныргъа, сюйюнюрге. О т д ж а г ъ а бла суу ызы б о л м а с а , д ж у к ъ кёрмей тургъан адамла бир ачы хапар эшитиб, д ж а я р г ъ а табсала, ана32
ларындан джангы туугъанча болуб къаладыла. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 158.) Анасындан джигит туугъан. Вар. Анасындан эркек туугъан.— Анасындан джигит туугъан эсе, мени тебдириб сынасын. ( « Д е р т » , 193.) Анангы ёлгени сени джылагъанынгы багъасы д ж о къду.— Асыры аман этме, кёб джылама деген магъанада, алай а чам-самаркъау халда айтылгъан сёзле. Анасыны зырнайын тартаргъа. Вар. Анасыны д ж ы рын д ж ы р л а р г ъ а . — Д ж ы л а р г ъ а , сытаргъа, сыйыт этерге. Сора, нги д ж а ш , урушха баргъан анасыны зырнайын тартаргъамы барады. («Бычакъны ауузунда», 7.) Анангдан ичген сютюнг бла тилейме.— Къарачайда джюрюген эм кючлю тилеклеии бириди. Анангдан ичген сютюнг бла тилейме, алтын этегинге тиширыу башым къонакъды. («Уллу Къарачайда», 81.) Анасындан ичген с ю т ю харамды.— Бек кючлю антланы бириди. Чанкагъа бичен келтирирге ким барса, анасындан ичген с ю т ю харамды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 246.) Ана кёлю — балада, бала кёлю — талада.— Ана баласыны сагъышын, къайгъысын этгенлей турады; сабийни акъылы — ташда, тауда. « Ш а ш а р г ъ а м ы тебрегенме э к е ? » — деб келди ауругъанны кёлюне, къызына уа д ж у к ъ айтмайды: насыбсыз сабийни джюрегин къыйнаргъа джарамайды. Ана кёлю — балада, бала кёлю — талада, дейдиле, ким биледи, ол джарлыны кесини сагъышы огъуна этерикди тиширыу баи1ын сер. ( « Е м ю р л ю к » , 112.) Анасыны къарнындача джашаргъа (турургъа) — тынч, рахат, къайгъысыз турургъа. Ана къарнашынгдан айырыллыкъ болсанг, атджерини ал къашына д ж а б ы ш . — Шохунгдан айырыллыкъ болсанг, бир сылтау эт да кюреш. Къалай этейим? Адамланы бетлерине не айтыб къарарыкъма? Ана къарнашынгдан айырыллыкъ болсанг, атджерини ал къашына д ж а быш дегенлей, адам бир абынса, экинчи анга ийнаннган къыйынды, не т о б а г ъ а т ю ш ю б кюрешсенг да ( « Е м ю р л ю к » , 48.) Анасы махтагъанны алма, хоншусу сёкгенден къалма. Вар. Анасы сёкгенден къалма, хоншусу махтагъанны алма.— Анасы сёкгенден къалма, хоншусу махтагъанны алма дегенлей, кимге келгенибизни кесибиз билебиз. (Б. X., « Г ы л д ж а » . ) Анангы сютюнден халал болсун.— Бек разы 'болуб береме деген магъанада. 2 Фразеологический словарь
33
— Cay бол, амма! — Анангы сютюнден халал болсун! («Таулу къызны джнгитлиги», 107.) Ана сыры — къызында, ата сыры — улунда. Син. Алма терегинден кери кетмез.— Сабийле да ата-аналарына ушайдыла деген магъанада. Анасы танымазча этерге — тюрсюнюн бузаргъа, тюерге. Юсюнде адам сыфатын къоймазгъа. Бусагъатдан къошха кириб кет ансы, экинчи къакъгъанлай, ананг танымазча этерикме. («Таулада таууш», 26.) Анасы танымазча болургъа — т ю р с ю н ю бузулургъа, тюрленирге. Кир, халек болургъа. Къарангыда джюреги къоркъду: тормозла тыймай, энишге саркъа башласанг, ананг танымазлыкъ б о л у б тюшериксе тюбюне. (Газетден.) Анасындан туугъанча — къып-къымыжа. Андагъылы бери. Вар. Къачандан бери. Син. Бузоу орун ишлемей эсенг.— Ой, бусагъатхы джашланы огъесе, быллай бир адамны ичинде андагъылы бери бу аман къайишге ( д ж а у д ж и б г е ) киши илиналмайды. ( « К ю н таякъла», 35.) Андан къалгъан джаным аллахдан къалгъа эди.— Андан а къоркъмайма деген магъанада. Андан къуру биз къалайыкъ.— Ол бизге керек тюлдю. Мен тил этерге къатын тюлме, ёзге бюгюнден ары ХаджиОсманнга джууугъум барды деб, ышанма. Андан къуру биз къалайыкъ. ( « А м а н а т , 199.) Аны беги уялыр, сени къыйналыр кёзюуюнг.— Билмей тургъанлай адамгъа хатанг, заранынг джетсе, айтадыла. Анты бла хантын тенг ашагъан — антын бузуучу, ант тыймаз. Сени джашынг санга аман кёрюннгенликге, ол анты бла хантын тенг ашагъанладан тюлдю. ( « А м а нат», 3, 152.) Анты болгъан къара киши, чыкъ! — Бурун заманлада джау чабса, бирден чыгъаргъа, къыйынлыкъда бирбирин атмазгъа, бири ёлген джерде бири да ёлюрге деб, ант этгендиле. Аллай ант этген адамгъа «анты болгъан къара киши» дегендиле. Д ж а у чабса, къуугъун этгендиле. Къуугъуннга баргъан элде: «Анты болгъан къара киши, чыкъ!» — деб къычырыб баргъандыла. Антсыз болсун — билген. Вар. Антсызды билген.— Къуру бизни ю с ю б ю з бла законну аллында сый табаргъа кюрешиб, нелерин да д ж у у у б къояргъа умут этмей эселе, антсыз болсун билген. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 214.) 34
Антын б у з г ъ а н . — Антын б у з г ъ а н н ы с ы й с ы з кёргендиле. Антыма ё л м е м . — Т ю з , керти айтама деген магъанада. Мен д ж а р а т ы л г ъ а н л ы , ол кюнден бек к ъ у у а н м а г ъ а н м а десем, антыма ёлмем. ( « Д ж а з ы у а й л а » . ) Ант д ж е т с и н . — Антын б у з г ъ а н н г а аны къачы д ж е т е ди д е б , ийнаннган этгендиле. Ай, санга ант д ж е т с и н , огъесе. ( « К ю н д ю з г ю к ю н » , 94.) Ант-кърал этерге. К ъ ы с х а вар. Ант э т е р г е , — Бэлагъа с о р г ъ а н б ы з да, ол, военкоматны къатына да б а р м а г ъ а н быз~деб, ант-кърал этеди. ( « Э к н з а м а н » , 3, ПО.) Антына ТЮЗ.— Антына т ю з , аны б у з м а г ъ а н адамны халкъ не з а м а н д а да б а г ъ а л ы кёргенди. Антына т ю з — эрни иши, антын бузгъан — бетсиз киши. ( Н а р т сёз.) Ант т ы й м а з . — К ъ ы з б а й к ъ о р к ъ с а , ант тыймаз деб, Юсейин, к ъ о р к ъ у у уллу болгъанын сезгенинде, « А к ъ д ж а л алашаны с а л д ы р а д ы д ж ю р ю ш г е , Д ж а н д а р д ж а ш н ы къойгъанды т а м л ы л а г ъ а ю л ю ш г е » . ( « Д ж а н д а р » . ) Антым х а к ъ ы н а . — Ант этеме деген магъанада. Ант ызындан б о л л у к ъ . Син. Ант д ж е т е р и к . — Д а , ма ол ант ызы бла б о л л у к ъ г ъ а айтама. ( « Д ж у к ъ у с у з кечел е » . 81.) Ант этерге — халкъны неда тенгини аллында т ю з б о л у р м а , х а р а м л ы к ъ билмезме деб, сёз берирге, ийнанд ы р ы р г ъ а . Къйрачайда кёб зат бла ант этгендиле. Билиб этмегенме, мюлкге игилик излеб этгенме, ангыларыкъ болурла д е б . Алларына с т о л г ъ а салыб, партбилетим бла ант этеме. ( « Г у р г у м л у » , 153.) Аппийни эшегича. Син. А ш а г ъ а н ы ичине сыйынмагъан. Син. Тойгъанын с и н г и р а л м а г ъ а н . — Аппийни эшеги, б а у д а н чыкъгъанлай огъуна б а ш ы н гылтынына тута б а р ы б , а с ы р ы эсирикликден тойгъанын сингиралмай, д ж а р д а н кетиб къалгъанды. Апсатыны д ж ы р ы н м ы д ж ы р л а й м а ? — Мен кёлюм бла айтама, накъырда этмейме деген м а г ъ а н а д а . Мен айтхан Апсатыны д ж ы р ы м ы д ы ? Билген билимим бла ангылатыргъа кюрешгенме. ( « К ю н д ю з г ю кЮн», 71.) Anna ( А п п и й ) билген — т ы б ы н а . Син. Байра иясыннга т ю з е л г е н ч а . — Къуру бир затха юреннген, б а ш х а затха ф а х м у с у б о л м а г ъ а н . Аппий б и л г е н — т ы б ы н а дегенлей, кюрегинг къолунгдан тюшмегенлей б а р а с а . Д « Х о р ланнган а д ж а л » , 16.) А р б а т о л у хант туздан о й м а к ъ т о л у с ю т ауур — эт 2*
35
джууукълукъ башха джууукълукъну барысындан башды, онглуду деген магъанада. Арбаны башында тюлдю, тюбюкдеди оюну — пелахиы уллусу тюбюндедн, башы д ж у к ъ да тюлдю. Эртде биреу бнреуню танасын урлаб с о ю б , арбаны тюбюне д ж ю клеб, башына дагъыда ол адамны бнченнн джюклеб, кетиб бара, аны иесн, танадан хапары болмай, биченни алыб баргъанын кёрюб, ызындан джетнб: Биченни къакры алыб бараса? Къотар бусагъат деб къысханды. Биченни къотарса, пелахны уллусу ачылыб, иш аманнга кетерин таныб, биченни берирге унамай, дауур болгъандыла. Аны кёрген бир киши: — Не этесе муку бла дауур этиб, бер да барма къой,— дегенди. — Алан, арбаны башында тюлдю, тюбюндеди оюну,— дегенди д ж у у а б х а . Арбазымда ёгюз кесгенме десенг, доммай сойгъанны да кёрюрсе.— Д ж а ш а й барсанг, кесингдеи онглуланы да кёрюрсе. Махтаныучу болма. А р б а з къынгырды да, ийнек сауалмайма,— дегенди эртдеги келии. Кесини айыбын биреуге кюрерге кюрешген адамны юсюнден айтадыла бу сёзлени. Аралатыргъа. Толу вар. Арагъа алыб, хыртха урургъа.— Д а , аття, сора бизни анабыз да ёлюб, иги д ж а ш л а рыбыз алай-алай д ж о ю л у б , джангыз эчкибизни да бёрю ашаб, сора бизге алай нек болады? — деб, аталарын аралатхандыла. ( « Д ж а ш а у у м » , 86.) Араларын айырыргъа — эки неда талай адамны дауларын айырыргъа. Бир-биригизге болуб къаласыз деб, арагъызны айырыргъа келген эдим. ( « А м а н а т » , 2, 66.) Аралары бла къыл ётмейди — бир-бири бла ариу д ж а шайдыла, шохдула. Аралары бла джылан ётмеген э с е . — Бир-бири бла д ж а у .болургъа, аман болургъа. Фатима бла сени арагъыз бла джылан ётмеген эсе, нек сууугъансыз бир-биригизден? ( « Д ж ю р е к н и ауазы», 42.) Аралары бла къара киштик озаргъа. Син. Алибек бла Текелей б о л у р г ъ а . — Бир-бири бла келишмезге, бир-бири бла д ж а р а ш м а з г ъ а . Не болгъанды сизге? Аллай халал тенгле б о л у б туруб, энди арагъыз бла къара киштикми озгъанды? ( « К ю н таякъла», 191.) Араларына сууукъ джел кирирге — арагъа сёз кирирге. (Вариант.) 36
Аралары атлы бла д ж а я у кибикди. Вар. Аралары кёк бла джер кибикди.— Экиснни башхалыкълары уллуду деген магъанада. Астакку, ... арабыз атлы бла джаяу кибик дегенча, Хаджи-Османнга б ю с ю р е у с ю з къарады. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 298.) Аралары айры болургъа — бир-бири бла келишмезге, бир-бири бла д ж а р а ш м а з г ъ а . — ... Ара айры болгъанлай, иш къалмайды чарпымай. (Баснядан.) Ариу айтыргъа — эркелетирге, джалыныргъа, джалбарыргъа. Ариулукъ бла — хыны этмей, урушмай, ариу айтыб Ариуну аурууу кёб.— Ариудан кёб къылыкъ чыгъады деген магъанада айтылады. Къарамы кёзюнгю алдарча болуб, огъурсузлугъу, болумсузлугъу, тилини ачылыгъы джюрегинги кюйдюрген, о ю м с у з , кесин тута билмеген адамла тюбейдиле. Ариуну аурууу кёб деген сёз бошуна айтылмагъанды. ( « А м а н а т » , 134.) Ариу кёрюрге. Ант. Эрши кёрюрге. Сюерге, д ж а р а тыргъа.— Амма, ийнекни ариу кёрмеклик аман адет тюлдю. ( « Э м таза кёкню т ю б ю н д е » , 33.) Ариу кёргюзюрге. Ант. Эрши кёргюзюрге.— Бу кесин ариу кёргюзюрге кюрешсе да, андан ит адам табмазса. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » , 217.) Ариулукъ къарын тойдурмаз. Син. Гокка кёрген кёлге асыу.— Ариулукъ къарын тойдурмаз; келе, кете тургъан затды. ( « К ю н д ю з г ю кюн».) Ариу сёзде ауруу д ж о к ъ . Син. Ариу сёз — джаннга азыкъ.— Ариу сёзде ауруу д ж о к ъ , бу къатышхан дунияда къозгъаб нек айланаса, сёзню ариуун айт да къойсанг а. ( « Б а т а л л а р ы » , 173.) Ариу сууун КИМ э ш и к г е т ё г е д и ? — игисин, ашхысын КИМ иеди къолдан. Ариуну ызындан макъа да юч кере чынгайды.— Дунияда ариуну сюймеген д ж о к ъ д у деген магъанада. Ийнансанг, ийнан, ийнанмасанг, къой, мен да ишексизме. Макъа да чынгайды къызны ызындан деб, тюз айтадыла. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы д ж о л у н д а » , 67.) Ариулугъун этерге — ийнаныргъа, ышаныргъа, базаргъа. Мен кесимикилеге базмайма, сора аны ариулугъун къалай этейим, чамланышхан, къызарышхан кюнлери да болур! ( « Д е р т » , 177.) Арт айландырыргъа. Ант. Ал айландырыргъа. Вар. Артын б у р у р г ъ а . — Уялмай, къызыбызгъа нек арт айландыргъансыз дебми барлыкъ эдик? («Эки заман», 3,68.) 37
Артха-алгъа салмай. Син. Экилемей, бирлемей.— Ачыкъ, туура айтыргъа, кёб сагъыш эте турмай. Тартса, кнритли кюбюр болуб къалады, аны анга, мени кёлюме келгенни артха-алгъа салмай бир силдерге разы эдим. ( « А м а н а т » , 3, 277.) Арты, аллы д а — бары да, болгъаны, чыртда. Арты, аллы да мен госпиталда беш кюн джатханма. ( « А т а д ж у р т ючюн», 38.) Артына-аллына къарамай. Вар. Артха-алгъа салмай. Син. Бирлемей, экилемей.— Тургъан джеринги д ж а р а т май, ол джанын бир сынар адим деб, кёлюнге келсе, артанга-аллынга къарамай кетиб къал. ( « Г о р д а б ы ч а к ь » . 2, 211.) Арт бла, ал бла — ташада, туурада. Аланны хоншусу ишлеген джеринден урлаб, тырнаб, арт бла, ал бла да юйюне харам рысхы джыяр ючюн къалмагъанды. ( « А л а н » , 1, 4.) Артына барлыкъ тюлдю — этиб къоярыкъды, огъай дерик тюлдю. Ол къызгъаны бла артына барлыкъ тюлдю, ол телиди. Мени ауузум къабышсын. ( « А м а н а т » , 3, 310.) Арты б о л у р г ъ а — бошалыргъа, тауусулургъа. Артын бурургъа. Вар. Артын айландырыргъа.— Керекли д а р а д ж а д а акъыл, эс бёлмезге, уллу магъана бермезге, сууукъ къараргъа. Колхозну башчылары агрегатны ишине сыртларын нек бургъанларын ангылагъан къыйынды. (Газетден.) Артына кетерге — таркъайыргъа, аз болургъа. Вар. Андан эсе аллахдан къоркъгъан бир адам болса, хакъ ашамаз эди. Артыбызгъа аны пелахы бла кетиб къалдыкъ. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » . 195.) Артдан келлик аллахны да кёрюрсюз — къайдам, ол мындан да хуттур болмагъа эди. Бийнёгерлары къаллай дин ахлу адамла болгъанларына, артдан келлик аллахны да кёрюрсюз деб, эртде чууутлу айтханлай, иги къараб тур. ( « М а х т и » . ) Артха къалыргъа — къалгъанла тенгли баралмазгъа, оздурургъа. Ант. Алгъа барыргъа. Кесинг кёрюб турдунг да, Таласда мен кимден артха къала эдим? ( « А м а н а т » , 2, 10.) Арты къалынды — сансыз-санаусуз, бек кёб. Артында къалмагъан — хаман биргесине джюрютген, айырылмагъан. Кечегиде бу артынгда къалмагъанланы джылтыратыб айланма да, отха ат да бар. («Таулада т а у у ш » , 17.) 38
Артха къалгъанны арт аягъы сынсын.— Сабийле эрншиб чабышхан заманда айтхандыла. (Сабий фольклордан.) Болумну кёресиз. Джангы шугутха бир кёчейик. Чыгъыб кёз ачаргъа сиздсн да мен бек ашыгъа болурма. Муну тындырдыкъ, сора артда къалгъанны арт аягъы сынсын. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 225.) Артына турмазгъа. Вар. Артына бармазгъа. Д ж а н ламазгъа, этмей къоймазгъа.— Азрет а не къыйын ишден да артына турмайды. ( « К ю н таякъла», 48.) Арт уфха алыргъа.— (Барышниклени жаргонундан.) — Хар кимден мал сатыб алгъанлай, ачхасын, малны сатыб бошагъандан сора, артдан берирге деб, кесамат этгендиле. Анга «арт уфха алдым», дегендиле. Арты чиримпис болмасын — арты бузулмасын аманнга кетмесин. Артына чыгъаргъа. Вар. Артын этерге.— Д ж у к ъ къоймай бошаргъа, тауусургъа. Анасы бергенни тёксюн, Чотайны мюлкюню артына не кюрешиб да чыгъаллыкъ тюлбюз. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 55.) Артын этерге. Син. Д ж и к деригин къоймазгъа.— Тауусургъа, б о ш а р г ъ а , д ж у к ъ къоймазгъа. Андан эсе бу прустопланы, старшиналаны артларын этер мадар бар эсе, аны сорургъа керекди. ( » К ъ а р а к ю б ю р » , 138.) Артда эшитмедим деме — артдан алай-былай деме. Ангылагъан болурса. Артмакъ болургъа. Вар. Артмакъ болмаса да, джан дамы болмаз.— Тенглик этерге, къарышыргъа. Бу аллай кърал болгъанды, мындан ары дунияда мынга артмакъ болур кюч д ж о к д у . («Баталлары», 290.) Ары дери бир д ж а ш а й ы м . — Етюрюкдю, адам ийнанмазлыкъ затды деген магъанада. Ары дери бир къан къуссун ( в а р и а н т ) . — Атасыны болмай, кесини джаны ючюн! Алаймы ушата эди! Ары дери бир къан бёрксюн ол! Бизни адамгъа санасамы къыстаб иерик эди джашынгы? ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 66.) Ары бла бери джетгени теиг болсун. Син. Бир аягъынг анда болса, бир аягъынг мында болсун.— Терк бол, дженгил бол, чырт мурукку этме деген магъанада. Ары — къайракъ, бери — билеу. Вар. Ары — оракъ, бери — чалкъы,— Эки бетли адам. Хо, ёчешмейим, сен билген д ж а ш с а . Ары къайракъ, бери билеу болуб д ж ю рюйсе. ( « Б а т а л л а р ы » , 233.) Ары — оракъ, бери — чалкъы.— Ол адам бизни эл-
ден тюлдю. Ары — оракъ, берн — чалкъы бирди. ( « Х о р ланнган а д ж а л » . ) Арыгъан ёлгеннге мине эди. Вар. Ауругъан ёлгеннге мине эди.— Кесинден онгсузгъа ауурлугъун сала эди деген магъанада. Арыкъ къозуну айнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер. Аман адамны айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер. Син. Игнликге — аманлыкъ. Аман адамгъа игилик этсенг, эрнинги-бурнунгу къан этер, арыкъ токълуну айнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер деб, аны ючюн айта болурла. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 97.) Артыкъ б о л у б , кимни эки башы барды? — Адамла, бары да тенгдиле, бир-бирине уллу сёлеширча, махтанырча не аламатлыкълары барды деген магъанада. Артыкъ иегиси болгъан.— Артыкъ иегиси болгъан тулпар болады деб сёз барды; кючлю, къарыулу. Аслан чибин тутмайды — эркишилиги болгъан адам ууакъ-тюек. затла бла кюрешмейди. Аслан ызына, эр сёзюнден къайтмаз. Ант. Анты бла хантын тенг ашагъан.— Эркиши болса, бир сёзю, бир башы болады. Сёзюн ауузуна ашагъан, антын бузгъан эрни иши тюлдю. Аслан, къаблан кибик.— Эркишилиги болгъан д ж а ш ха эпитетге д ж ю р ю й д ю . Аслан, къаблан кибик къарнашларым анга къалай бой салсынла. ( К ъ Х Д ж , 96.) Асланны ёлгени — чычханны тирилиги.— Сау чычхандан эсе, ёлген аслан къоркъунчлуду. Асланны алашалары бла барыргъа (келирге.) — Джаяулай барыргъа (келирге) деген магъанада. Асыу алыргъа. Син. Д ж у т у н сюрюрге.— Иги тоймасакъ да, ашагъанбыз дегенча. Узал, Таусолтан, сен д ж о лоучуса, биз бир кесек асыу алгъанбыз. ( « А м а н а т » , 231.) Атын айтдырыргъа — халкъгъа белгили болургъа, джигитлик этерге. Аты айтылгъан алтынлы ( ш к о к ) . — «Алтынлы шкок», къысхача «алтынлы», эртде заманлада Къарачайда д ж ю рюген шкокну атыды. Аты айтылгъанлыкъгъа, атыча аламат тюлдю деген магъанада айтылгъанды.— « П е ч о рин» деб къайдан да чыгъардыла, аты чыкъгъан алтынлы дегенлей, къан салдыла. ( « К ъ о л а н толкъунла», 41.) Аты аманнга чыгъаргъа. Ант. Атын иги бла айтдырыргъа.— Ол аман д е б айтдырыргъа. Сыйы тюшерге, киши адамгъа санамазгъа. Сени къулагъынга кирмегенликге, 40 •
мени атым аманнга чыкъгъандан see, джаным тамагъым дан чыгъарына разыма. ( « А м а н а т » , 3, 130.) Ат-бет атаргъа — бедиш этерге, адамны юсюнде болмагъан айыбны салыргъа. Аты бар да кеси д ж о к ъ . Къысха вар. Бардам д ж о к ъ , — Д ж а р а у с у з , хайыры тиймеген. Д а андан бери болум алайды: хамамны аты бар да кеси джокъ. (Газетден.) Аты бирни анты бир — аты бир эсе, иннети да, мураты да бирди. Ариу, Асланны болгъан джерин кёргюзтсем да, ауузу ариу сёлешгенлигине, не игилик этерик болур бу? Аты бирни анты бир дегенча, ол кюнден сора Темирджанны джюрегине т ю ш ю б къалды ол. ( « Г о р д а бычакъ».) Аты бла хаты бир болмагъан — аты бла иши бир-бирине келишмеген. Аты бир тюрлю, иши башха тюрлю. Аты д ж у у у к ъ , кеси сууукъ.— Кеси д ж у у у к ъ адам болгъанлыкъгъа, джууукъча д ж ю р ю й билмеген адамгъа айтадыла. Сууукъ адам. Келмезден къорасын, къулагъыма-ишге кирмейди. М а аты джууукъ, кеси — сууукъ деб, анычалагъа айтадыла. ( « А м а н а т » , 3,109.) Атын т а б а р г ъ а — саугъа этерге, келтириб берирге Бюгюн келиб кетди, д ж у к ъ бла атыбызны табмагъанды ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » , 1, 32.) Аты шхууур артында айтылсын — аты эрикгенден эрикгеннге айтылсын, иши болмагъанлагъа аууз чайкъамдыгъа. Къой-къой, не этесе аны? Атлары шхууур артында айтылсын аланы. ( « Е м ю р л ю к » , 132.) Къойкъой, Бийнегер, аман Токъалны аты шхууур артында айтылсын. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 196.) Атайпысны берирге. Вар. Атайпысны басаргъа.— Табылгъан аманны айтыргъа, сёгерге. Сизден айырыл гъандан ары джетгинчи, Шамайыл Аслаинга атай пысны басханлай барды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 240.) Энди келин келтирген юй белин къатдырыргъа керекди. Алай болмаса уа, тамбла аны аты ныгъышда къызгъанчха чыгъыб, атайпысны берликдиле. ( « Г о р д а бычакъ», 206.) Ат айланса — къазыкъгъа. Син. Д ж а з ы у джардан атар.— « Б у ю р у л г ъ а н н г а » тюбемей къалмазса дегенчады магъанасы. Ат аллына алыргъа.— Эркиши тиширыуну атны джерине миндириб, кеси джерни артына минеди. Анга «ат аллына алгъан» дейдиле. Ат артысына миндиргенинде, джерни тилей эди. Син Межеге бере барсанг, джейе барыр.— Бир хатер этсенг 41
дагъыда андан уллусун излей баргъаннга айтадыла. Ат аунаса, тюк къалыр. Син. Айран тёгюлсе, д ж у г ъ у су къалыр.— Этилген зат ыз къоймай къуруб кетмейди. Аланла, ат аунаса, тюк тюшер дегенлей, быланы келгенлерини мен заранын кёрмейме. ( « А м а н а т » , 2, 217.) Ат басханны джер биледи. Вар. Д ж е р басханны ат биледи.— Хар ким кесине джетген къыйынлыкъны биледи, ангылайды. Ат басханны д ж е р биледи дегенлей, къолунга алыб трубканы, телефонну сен кесинг къолунг бла бурчу, не айтады деб, сейирсинирге боллукъса. (Газетден.) Ат башындан. Вар. Ат юсюнден.— Учхара, ёретин, терен тинтмегенлей. Ишге ат башындан узалгъанланы хакълары да анга кёре бола башлагъанды. («Хорланнган а д ж а л » , 146.) Ат юсюнден. Вар. Ат башындан. Асыры эрке юретгенди да, эсине тюшсе, къайсыбызгъа да ат юсюнден сёлешиученди. («Биринчи сюймеклик», 1,33.) Атны бурнун бурсанг, джауурун унутур — къыйынлыкъны уллусу гитчесин унутдурур. Атха минее, атасын унутхан, атдан тюшсе, атын унутхан.— Къуллукъгъа кирсе, адамланы джукъгъа санамагъан, орнундан къысталса, несин да билмей къалгъан деген магъанада. Бу сёзле бла халкъ уллу кёллюлюкге кюледи, аз да ёргеракъгъа кёлтюрюлгенлей, адамлыгъын тас этгенлеге кюледи. (Газетден.) Атха миниб къамчи ургъан джашлары болсунла — джашлары джигитле, болумлула болсунла. Атха миниб къамчи ургъан джашлары болсунла. Эшикге чыгъыб джамчы ургъан къызлары болсунла. (КъХДж.) Ат оюн э т д и р и р г е — 1. Артыкълыкъ этерге. 2. Ойнаргъа. Ол мында, къайсыны эсе да сёзюне къараб, бир джарлыны къызына ат оюн этдирирге умут этмесин. Бизде огъуна онгуна-солуна урдурлукъла табыллыкъдыла. ( « А м а н а т » , 2, 286.) Атны д ж ю р ю ш ю н д ж о л чыгъарыр — адамны кишилигин иши танытады. Хар нени (кимни да) болгъан б о лумун д ж а ш а у танытады. Ат чабса, ит ч а б а р — 1. Биреуню ауузуна чабаргъа. 2. Биреу бир иш этсе, анга къараб, башхасы да алай этерге чабады деген магъанада. 42
Атны эки къулагъы кибик — тенг, ушаш, бирча. Ала экиси да бир атны къулакъларыча, бир-биринден айырылыб болмагъан эки тенг джашдыла. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 252.) Атлыла атдан тюшген, д ж а я у л а атха м и н н г е н — аламат, сейирлик, ариу (къызны ю с ю н д е н ) . Бу заманында атлыла атдан тюшген, джаяула атха миннген бир тиширыу эди. ( « Д ж а з ы у айла», 49.) Атлы атыны къулагъы бла да кенгешеди. Вар. С ю р ю учю таягъы бла да кенгешеди. Вар. Къатын, киши табмаса, бёрк агъач бла да кенгешеди.— Атлы атыны къулагъына да сорады. Кенгешиб кёрейик. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 234.) Атлы бла д ж а я у кибик — арасы узакъ, башхалыкъ уллуду деген магъанада. Син. Кёк бла д ж е р кибик. Джылны ал юч айына саугъаныбызны тергеб айтдыла да, борч бла бизни арабыз атлы бла джаяуча кенгди. ( « А м а н а т » , 3, 64.) Атлыгъа бир айт, д ж а я у г ъ а эки айт — ангылагъаннга бир айт, ангыламагъаннга талай да айт. Агрономла бла сиз бир оноулу болсагъыз, нени да тындырлыкъсыз. Атлыгъа бир айт, д ж а я у г ъ а эки айт дегенлей болмасын. («Хорланнган а д ж а л » , 59.) Атлы д ж а я у г ъ а джёнгер болмаз — онглу онгсузгъа тенг тюлдю. Д ж о л н у билмеймеми кесим, атлы джаяугъа джёнгер б о л м а з деб, этегин джанына къайырыб, дуппурдан аууб чегетге кирди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 107.) Атангы аман кёзюне учурама. Вар. Атангы аман кёзюне джолугъайым ( м а л к ъ а р ч а ) . Къысха вар. Аман кёзюнге ( к ъ а р а ) . Атасы, анасы да — бары да, болгъаны да, бютеулей да. Сенден атасы, анасы да бир ийнек,— деб, дагъыда не эсе да айтыргъа ауузун ачханлай, эшикни ачыб, Ма тай кирди. («Таулада т а у у ш » , 305.) Атасы, анасы айтмазлыкъны айтды — джан аурутуб юретди, айтды, эсгертди. Атанг, ананг этмезликни этерге — уллу игилик, ашхылыкъ этерге. Ишчиле, артыкъсыз да Семён, кеслерини бирича кёрюб, атанг этмезлик джумушакълыкъны этедиле. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 129.) Атаига атарса.— Кёлюне джетмесе, ачыулаиыб айтадыла алай. Атангы б а ш ы . — Аз сюймез эдинг! Алаймы ушата эдинг? Деген магъанада. 43
Атамы башымы б а р д ы ? — Не ишим барды. Не атангы башы барды мени бла баламы арасына сугъулуб айланыргъа? (Газетден.) Атамы башымы къалгъанды? — Не ншим барды? деген магъаиада. Сора была бери салыб нек келедиле? Мында аталарыны башымы къалгъанды? ( « Д е р т » , 160.) Атангы башы бла ойна. — Сен ойнарыкъ, хыликке этерик киши д ж о к ъ д у деген магъанада. Елмез бла ойнама да, къабырда сау сюеги къалмагъан атангы баш сюеги бла ойна. («Уллу Къарачайда», 272.) Атагъа ашхы улан т у у с а . — Иги адам, ашхы улан боллукъ д ж а ш быллай ишле этеди: Атагъа ашхы улан тууса, Ол Къула тюзюнде бау этер, Аны ичи толу мал этер, Дуниягъа ойлашыб кар этер. (КъДж. 40.) Атанга гелия. Сии. Атанга чарахмат ( а р х а и з м ) . — Атанга голия, аны этгенин кёремисе, кимни къоркъутурукъду эке? («Хорланнган а д ж а л » , 6.) Атасыны джанына барыргъа — ахратха барыргъа, ёлюрге. Ахратда атамы башын айта эсенг, атангы д ж а нына баргъый сен, намысы къурургъан. ( « А м и н а т » , 3,255.) Атасыны джанына ашырыргъа. Син. Батагъагъа ашырыргъа. (Елтюрюрге.) — Атангы асыры кёб сагъынаса, тансыкъ болгъан б о л у р с а , мен сени аны джанына ашырайым. ( « Д е р т » , 130.) Атангы джаны ючюн.— Т а б а л а б , тилекчи болуб, сейирсиниб, мыдахланыб, ёхтемлениб сёлешгенин ангылатады. Аланы аталарыны джаны ючюн, элден чыкъмазча, гопал-тёнгекми болгъанма. («Аманат».) Кёкюрегими а ч и б , былайдан ичген с ю т ю м е разы боллукъ тюлме, эки атласанг, атангы джаны ючюн, къымылдама. ( « К ъ а н а матны д ж у р т у н д а » , 193.) Ата джуртунг атангы юйюнден артыкъ.— Дунияны башында ата джуртдан сыйлы, багъалы зат болмагъанын чертеди. Ата д ж у р т атангы юйюнден артыкъ деген нарт сёз, ата-бабаладан къалмай, кимден къалгъанды? ( « М ё л е к » , 65.) Атамы джылкъысындан тай тут.— Бар да тазир ал деген магъанада. Къулакъларын салындырыб тынгылагъан адамлагъа тюбегенинде, эрикген д ж а ш сандрады 44
да
къутулду,
116.)
джылкъысындан
тай тут.
(«Баталлары»,
Атамы ёлюрюн билсем, ётмекге сатар эдим.— Боллукъну аллындан билсем, кёб затла этер эдим деген магъанада. Энди атасына ёмюрлюкге д ж ю р е к -джара болду да къалды. Атамы ёлюрюн билсем, ётмекге сатар эдим деб, ЭНДИ уа сокъураннган болур. ( « А м а н а т » , 49.) Атамымы ёлтюргенди? — не аманлыкъ этгенди? Не къыйынлыкъ джетдиргенди? деген магъанада. Хариб сен, ма бу кюнлеге джетеринги билиб сёлеше эдик ансы, бизни атабызнымы ёлтюрген эдинг. ( « А д а м л а » , 142.) Аталадан къалгъан д ж е р — аталары ёлюб, аладан къалгъан джерге (биченлик, сабанлыкъ) «аталадан къалгъан д ж е р и б и з » дегендиле. Атам къабырдан к ъ о б у б келгенча кёрюрге. Син. Башым кёкге джетгенча болургъа. Син. Анамдан джангы туугъанча б о л у р г ъ а . — Къууанч тыбырлы (аллы) болургъа. Аман этме, къайгъырмаз,— деб джиберди Елмез,— къайгъыргъанны къой, атанг къабырдан туруб келсе да, алай болмаз эдим. («Уллу Къарачайда», 275.) Атам салгъан джолум бар, анам ти.кген тонум бар — ата-бабаладан къалгъан адетибиз, д ж о р у г ъ у б у з - д ж о л у буз барды. Атхан огъу джерге тюшмеген — мараучу, къара атаргъа уста. Атыла, сатыла айланнган — къарар адамы болмагъан. Атыла-сатыла айланныкъ сабийлени сагъышларын КИМ этерикди. ( « А д а м л а » , 123.) Атлагъан атламынга, басхан джеринге къор. Син. Алтын этегинге б а ш ы б ы з къор. Алгъын заманладан къалгъан айланыб тилеу. Атлагъан атламынга, басхан джеринге джаным къорду,— деб Зекерия бир джанына джанлады... («Уллу Къарачайда», 83.) Ауузгъа алыннган кёзюую (къызны, д ж а ш н ы ) — къызны, 'джашны да джетген заманлары. Д ж у л д у з джетиб, ауузгъа алыннган кёзюую эди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 116.) Ауузунгу ачыб къалыргъа — сейирсинирге, тамаша болургъа. Асиятны акъ бетин кюн кюйдюргенди. Аны д ж у м у ш а к ъ , тиширыу къолларын иш къатдыргъанды. Аны кёрюб абзырагъан М у х а д ж и р ауузун ачыб къалды (Газетден.) Ауузунгу да ачдырмаз — огъай дерик тюлдю, хо деб къоярыкъды. 45
Аууз ачаргъа — Ораза тутхаи адамла ингирде ашагъан этедиле. Анга «аууз ачхан» дейдиле. Ауузу бла къуш тута — махтана, уллу-уллу сёлеше. Ауузу бла семиз кесе, Син. Уллу сёлеше, махтана.— Бюгюннге дери семиз кесиучю ауузу джетген кюн, «къайдамдан» сора, сёз айтыргьа д ж а р а м а д ы . ( « Д ж а з ы у айла».) Аууз кирин алыргъа (кетерирге) — ашаргъа, отларгъа, ауузланыргъа. Тюш, сен да атынгы аууз кирин бир алдыр. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 97.) Ауузун д ж а р ы б сёз а й т м а з г ъ а — Д ж у к ъ айтмазгъа, сёлешмезге, тынгылауну берирге. Атасы бла джашы элге джетгинчи, бир-бирине бурулуб къарагъанны къой, ауузларын д ж а р ы б д ж у к ъ айтмагъандыла. ( « А м и н а т » , 3, 18.) Аууз джели — сёзю, айтханы.— Ма бу баргъан кибик минг таулудан эсе, Семённу ауузундан чыкъгъан джели кёб да игиди. ( « К ъ а р а кк>бюр», 153.) Ауузунгу джылан урсун.— Керексиз затланы айтханнга д ж у у а б х а айтадыла. Вар. Ауузунга алысын мурса къозласын. Алай сёлеше тургъан ауузунгу джылан урсун дерик эдим, алай а джазыкъсынама. ( « К ъ а р а кюб ю р » , 244.) Аууз чайкъамды болургъа — сёзге къалыргъа, халкъ сёзюнгю этерге. Биз ишлетген да этербиз, къыйынын да табдырырбыз адамны, ансы аллай байны билеме, Къалай улу Аппагъа аууз чайкъамды б о л у б къалгъан. ( « Ю й г е игилик», 77.) Аууз чайкъамды этерге — адамны сёзюн этерге. Ауузунда ИТ ёлген — аманаууз, ачы тилли. Ауузунг къандан толса да, къанлынга билдирме. Син. Д ж а у г ъ а . Ауузунг къандан толса да, къанлынга билдирме дегенча, Темуркъа да джолда джыгъылыб тургъанлай, Къыямытладан адам кёрюрюн сюймейди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 44.) Аууз къара тутаргъа — сёлешмезге, джауларгъа. Д ж а у л а б сёлешмезге. Энди мен Сафаргъа аууз къара тутуб къыйнарыкъ тюлме. ( « Д е р т » , 128.) Ауузуна
къаратыргъа - айтханына
тынгылатыргъа.
Син. Къалакъ салыргъа. Ауузунгда къууут джуммагъынг д ж о к ъ эсе! Син. Тилинги джутмагъан эсенг. Тилинг тартынмагъан эсе. Вар. Ауузунга суу уртламагъан эсенг.— Къышдан бери аны 46
айтыб ангылатыргъа ауузунгда къууут джуммагъынгмы бар эди?! («Уллу Къарачайда», 58.) Ауузунда къылычы болгъан. Сии. Ауузлулугъу батгъаи адам.— Айта, сёлеше билген, ауузлу адам. Бюгюн Къаншаубинни аллына чыкъгъанларында, башы нмбашына ташайыб кетди деб тура эдим. Быллай д ж е р д е ауузунда къылычы болгъан адам керекди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 244.) Ауузун къысаргъа — сёлешмезге, тынгылауну б а с а р гъа. Билмей эсенг да, билгенча эт. Айтырынг бар эсе да, ауузунгу къыс да тур. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 207.) Аууз мардасын берирге — айтхан, тилеген багъасын берирге ( с а т ы у д а ) . Ауузун оздурургъа — орунсуз сёлеширге. Алан автобусда келе тургъанлайг, бир бузукълу д ж а ш хар кимге ауузун оздура келгенди. ( « А л а н » , 1, 115.) Ауузу от чагъа — ачыудан аманла сёлеше. Д ж а ш чыкъны ауузу от чагъа, бир уллу ташны алыб, тюз башына берирге тебрегенлей, бир д ж а ш джетиб тутду. ( « Г о р да бычакъ», 2, 178.) Ауузуна суу уртламайды.— Бек махтайдыла, багъалатадыла деген магъанада. Келин, сени сыйынг да мийикде болсун, ол бизни юйдеги, Мёлеханны аты сагъынылса, ауузуна суу уртламайды. («Къанаматны джуртунда^, 163.) Ауузуна суу уртлагъанча. Вар. Ауузунда къууут джуммагъы болгъанча.— Къара тынгылауну басаргъа, сёлешмезге. Ауузу къулагъына джетеди. Син. Эки эрни бир-бирине джетмейди.— Бек къууанады, асыры къууаннгандан деген магъанада. Аууз суулары келе — къозгъалыб, сукъланыб. Къай дан эсе да б а ш - а я к ъ юйюген ийис келиб, артыкъсыз да Мухаммат-Аминни аууз сууларын келтирди. («Къара к ю б ю р » , 118.) Ауузундан сютю тёгюле — д ж а ш , аякъланмагъан сабий, Д ж е л алай къобханында, ауузундан с ю т ю тёгюле бир сабий, ол манга не къарыу этерик эди. ( « К ъ а р а кюб ю р » , 95.) Ауузуна тийсин. Вар. Тилине тийсин.— Ашасын, ичсин. Ауузу, тили д ж а р а ш х а н — айтырын, сёлеширин билген. Келин, бизнича дыгаласха киргенле, билгичге барыб, ТЮЗ хапар келтиредиле. Ол адамгъа ауузу-тили д ж а р а ш 47
хан бнр адам т а б ы б , бармазмы эдннг? («Хорланнган аджал», 24.) Ауузуна-тилине келгенни айтыргъа — айталгъан аманын айтыргъа. Кёзюмден ташайсагъыз, ауузума, тилиме келгенни къуяма. ( « А м а н а т » , 172.) Ауузун тутаргъа — д ж у у а б с ы з этерге. Отуз тюлкю, къыркъ бёрю, алтмыш бичилген ат (къалыннга) деб, къыз къонакъланы ауузларын тутханды. (КъХДж.) Ауузун тыяргъа — сёлешмезге, д ж у у а б с ы з этерге. Ауузундан тюшюрмейди — хаман айтханлай, сагъыннганлай турады, унутмайды. Д ж а ш ч ы к ъ кече-кюн да сени атынгы ауузундан тюшюрмейди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 195.) Ауузуна тюшерге.— Орта бойлу, д ж а р ы ш ы у Наныкъ элни ауузуна бирча тюшген эди. ( « Д е р т » , 195.) Ауузуна ургъанча этерге — сууутургъа, ыхтырыргъа, къайырылмазча этерге. Олсагъатдан Муратны чакъырайыкъ да, аны бла оноулашыб, джууабны андан сора берирбиз дегенимде, анам да, сен да ауузума ургъанча этиб къойдугъуз. («Эки замай», 1, 68.) Ауузуна чабаргъа — сёлеше тургъан адамны сёзюн бёлюрге. Сайга оноу сора келген, мен да телиме,— деди Азрет,— ауузума чабмай тынгыла. («Биринчи сюймеклик», 74.) Къартны намысын кёрюб, ауузуна чабаргъа амалы болмай сакълаб тургъан Хасан Сафаргъа джити къараб айтды. («Таулада т а у у ш » , 27.) Ауузуна чибин къозлай — ашаргъа д ж у к ъ табмай. Къошдан келселе да, ю й ю б ю з деб сан эте билмейдиле. Биз да былайда ауузубузгъа чибин къозлай турабыз. ( « А м а н а т » , 3, 172.) Аууздан чечен, къолдан бечел.— Къолундан д ж у к ъ келмей, хаман сёлешиб тургъан. Къолдан келмей, аууздан келген. Келген келин аууздан бечел болсун, къолдан чечен болсун. (Фольклордан.) Аууздан чыкъгъан — аулгъа.— Аууздан чыкъгъан сёз элге дженгил джайылады. Аууздан чыкъгъан аулгъа деб, ала д ж а й ы б къоймагъа эдиле. Насыбынг тутмаса, хаман чурум чыгъыб барады. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 139.) Аууздан чыкъмасын — кишиге айтылмасын, халкъгъа, д ж а м а г ъ а т х а джайылмасын. Сен, «Ачей улу» деб ауузунгдан чыгъарма. Аджирни тутаргъа кюреш,— дегенди д ж а ш ханнга. (Таурухдан.) Ауузлукъ юзерге — кёб сёлеширге, хаман къайтарыб чайнай турургъа. С а б ы р т ю б ю — сары алтын дегенлей, 48
мен бу затда, сизден джашырмай айтайым: ауузлукъ юзерге нзлемейме. ( « А м а н а т » , 2, 8,9.) Ауузунгдан юзмезсе (хантны юсюнден.) Син. Бирбиринги бай.ааб ашарсыз. Балаларым, бюгюн бир хант этгенме да, ауузугъуздан юзмезсиз асыры татлыдан. (Фольклордан.) Ауузуна юретирге — керексиз чам этген бла, кёб сёлешген бла кесингден гитчени (сабийни) уятын ачыб, д ж у у а б л а ш ы р г ъ а юретирге. Ауузуна эл къарагъан.— Элни аллына чыгъыб сёлеше туруучу адамла; адамны айтханына тынгыларгъа, аланы айтханларын этерге. Ау т ю б ю н д е къалгъан — джангы келин. Д ж а ш къатын, кёбюсюне замансыз эринден айырылгъан. Ауур кёрюрге. Син. Д ж а н ы н а тиерге.— Хаман айтханы бола юреннген Зекерия, аны ауур кёрюб: «Биз болгъан джерде сени юйюнге да не боллукъ б о л у р ? » — деди. («Уллу Къарачайда», 7.) Ауур аякъ таб б а с а р . — Ашыкъмай ойлашыб этилген иш таб болады демекликди. Елюр гёбелекча, асыры джансыз кюрешеди. Акъыртын атлагъан т а б басар, деб бош айтмагъандыла. ( « А м а н а т » , 2 , 3 3 3 . ) Ауур тиерге. Син. Джанына тиерге.— Сени айтханынг бек ауур тийди манга. ( « К ю н таякъла», 164.) Ауурлугъу тиерге — д ж ю к болургъа, артыкъ ишлерге, къыйналыргъа. Сен нёгер къызынгы ауурлугъу тиеди дейсе, керек болса, ол да сени ючюн ишлер. («Биринчи сюймеклик», 82.) Ауур сёзлю адам — адамны джанына тийиб, сындырыб сёлешген адам. Ол себебден Таубий, ауур сёзлю къылыгъын с а б ы р этиб, Къаншаубийни сууукъ кёзлерине бойсунду. («Таулада т а у у ш » , 295.) Ауурну шею бла, дженгилни т ю б ю бла.— Хыйлачы, эбли, алтаякъ. Бусагъатда хар ким ауурну ю с ю бла, дженгилни т ю б ю бла д ж ю р ю р г е юрениб айланадыла. (Газетден.) Аурууун алсын.— Д а , бу къотур къозуну сен адамгъамы санайса? Шабатны аурууун алсын. ( « Д ж у л д у з чукъ», 64.) Ауруу иеси болсун.— Ариулукъ бла уа Наныкъгъа тенг къыз бизни элде кёб табылмаз. Ауруу иеси болсун огъесе ол, дорданын бери тургъузуб, олмуду сайлай билгенинг? ( « Д е р т » , 239.) Аурууунг тас. Син. Аурууунгу алайым.— Бу хыны кю49
нюнгде мен айтханны этерик болмазса, келинлеринге да сор, аурууунг тас. ( « К ъ а н а т л а » , 101.) Аурумагъан шайтан, д ж е к . — Аурумазлыкъ адам д ж о к ъ д у деген магъанада. Алай айтма, а къыз, тоба де. Аурумагъан шайтан джекди. ( « Е м ю р л ю к » , 112.) Аурумагъан башха джаулукъ къысма — керексиз къайгъыны башынга алма. Къой, къой, аурумагъан башха джаулукъ къысма. Сен аны хапарын билмейсе. Хан аны джандырама деб не къыйынлыкъгъа къалгъанды. (Фольклордан.) Ауруу кетсе да, адет кетмез. Вар. Элли джылны элде ачлыкъ болса да, эл адетин къоймаз.— Ауруу кетсе да, адет кетмез дегенлей, ма ол аман халы Хасанны аманына таяндырды. (Газетден.) Ауругъанны джастыгъында сау ёлюр. Вар. Ауругъанны тёшегинде сау ёлюр. Вар. Джарлыны джастыгъында сау ёлюр.— Ауругъанны джастыгъында сау ёлюр деб, эшитгенмисе? Кимни ёлюрю, кимни къалыры — ол бизни къолубузда тюлдю. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 245.) Ауругъанны сау билмез.— Биреуню къыйынлыгъын биреу билмейди. Ауругъанны сау билмез дегенлей, мени джол джанында къакъ б о л у б сирелгеним кишини къулагьына кирмейди. (Газетден.) Ауруу-талау демей (джаШаргъа, т у р у р г ъ а ) . Вар. Ауруу-талау болсун демей.— Сиз бусагъатда мени къайгъылы тюлсюз, бир-бирибизге ауруу-талау демегенлей къалдыкъ. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 61.) Ахмат-къаяда бал барды, андан манга не хайыр б а р ды? — Дунняда кёб иги зат д ж о к ъ д у , андан хайыр неди? Хайыры болгъанны айт. Къаяда бал барды, андан манга не барды дегенлей, сени рысхынгдан бизге келлик зат д ж о к ъ д у . ( « А м а н а т » , 3, 257.) Ахырына таяныргъа. Вар. Аманына таяныргъа.— Ала тамам ахырларына таяныб, патчахдан кеслерине гырджын тнлеб баргъандыла. («Чолпан», 54.) Ахратда да т ю б е р эдиле.— Эри бла къатыныны халилери бир-бирине ушасала айтадыла алай. Ахратда да хоншуну сорадыла.— Хар ким хоншусуна иги болургъа керекди деген магъанада. Ахратда да хоншуну сорадыла, деб сёз барды. Бизден къысха хоншугъуз д ж о к ъ д у , бизни бла джулкъушмагъан кюнюнг боламыды? ( « А д а м л а » , 116.) Ахрат азабдан дуния намыс кючлю. Син. Намыс ёлюм50
ден кючлю. Син. Джигитни джигит ёлтюрмейди, намыс ёлтюреди. Ачаккуну артыкъ чюйюн урургъа. Син. Артыкъ къулакъ къагъаргъа.— Ачакку деген бешикчи бир къатынны бешигине халкъгъа этгенинден артыкъ чюй ургъанды. Лига «Ачаккуну артыкъ ч ю й ю » дейдиле. Халкъда д ж ю рюген мардадан артыкъ этилген затха айтадыла. Ачы къызыл терк онгар.— Кемсиз этген терк суууйду деген магъанада. Ачыкъ д ж а р а г ъ а туз себгенча — ачыуну юсюне ачысын къошаргъа. Къыямыт, «шыйыхны» айтыб чыкъгъан сёзлери д ж ю р е к джарасына туз себгенлей ачыта, тёгерек айланнганын тохтатыб, кёзлери от джарыкъгъа арала, сын ташча, ёрге сюелди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 201.) Ач къарным — тынч къулагъым.— Кесими артыкъ къыйнамай, тынч д ж а ш а с а м , болмаймыды деген магъанада. Ач малынга аш сал.— Бегирек инджилгеннге асламыракъ эс бёл. Ач малынга аш сал дегенлей, хар ферманы инджилгенине кёре болушлукъ эте турургъа керекли болады. (Кенгешиуде айтылгъан сёзле.) Ачыуланыб ёрге тургъан заран алыб олтурур. Ант. Сабыр т ю б ю — сары алтын.— Мени къайры кетер мадарым барды? Мен мадарымы тауусханма. Ачыуланыб ёрге тургъан уялыб олтурур дегенлей, тёзюм бошалды, сёз башла. ( « А м а н а т » , 3, 310.) Ачылгъан къол къуру д ж а б ы л м а з . Син. Даучу къуру къалмаз. Ачылгъан аяз къуру д ж а б ы л м а з дегенлей, шыбырдатыб къагъыт ачхаланы бюклемесе да, аякъларын къагъа кетсе, Тауджан биреуге урчукъ ийириб алгъан сом джарым... Мыртазны хурджунуна тюшеди. ( » К ъ а р а к ю б ю р » , 210.) Ашаса, а ш а м а с а да, бёрюню ауузу къан — этсе, этмесе да, аман адамгъа ишекли болгъанлай турадыла. Аманлыкъчыны туталмагъаныгъызда, ашаса, ашамаса да, бёрюню ауузу къан деб, мангамы кюрейсиз. («Биринчи сюймеклик», 2, 136.) Ашайма да, джабыллыкъ тишле эзмейдиле. Ашамайма да, аман къарын тёзмейди.— Этмей къояргъа да болмагъан, этиб да эталмагъан амалсыз ишни юсюнден айтылады. Ашамаздан тана ( ё г ю з ) башны бошадым.— Къошакълана, б ю с ю р е у излей, адамыча ашаса айтадыла. Сёзню арты болгъунчу, къозу этни ийисинден джийирген51
нген гебенбаш, ашамаздан тана башны къурутду дегенлей, табакъны ариулаб, бир джанына тюрдю. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 79.) А ш д а — бёрю, ишде — ёлю. Эринчек, д ж а л а м и ш . — Ш о , Таулан, ол клубха андан башха адаммы къуругъанды? Ашда — бёрю, ишде — ёлю деб аны кибиклеге айта болурла. ( « А м а н а т » , 3, 116.) Ашагъаны ичине сыйынмагъан. Син. Тойгъанын сингиралмагъан.— Эсирик, услу, хаулмикден, тойгъанлыкъдан мардадан чыкъгъан адам. Аш татлы болсун.— Ашай тургъанны (тургъанланы) алай айтыб алгъышлайдыла. Ашатмай, ичирмей хапар соргъаным ючюн, айыб этмегиз.— Къарачайда д ж ю р ю г е н адетге кёре, келген къонакъгъа не с у с а б ичирмей неда ашатмай, хапар соргъан адет д ж о к ъ д у . Ол адетден д ж а н л а с а , баш алыр ючюн айтылгъан сёздю. Д ж ю й ю с х а н л а , ашагъан-ичген болмагъанлай, былай чакъыргъаныма айыб этмегиз. Ол ишде менден эсе, замам терсди. («Таулада т а у у ш » , 296.) Аш берме да къаш бер къонакъгъа.— Келген къонакъгъа д ж а р ы к ъ ышарыб тюберге керекди. Бизде къонакъгъа аш берме да, къаш бер, дейдиле. Сен аш да, къаш да бергенсе. Сени этген ашхылыгъынгы санга къайтармай ёлмем. ( « А м а н а т » , 2, 15.) Ашын да аша, башын да аша. (Тёрелини лексиконл а р ы н д а н ) . — Берген улхусун да, кесин да джой. Ашын, сууун д ж ы я р г ъ а — хар затын джыйыб, хазырларгъа. Бизни школ къачда огъуна ашын-сууун джыйыб, къышха хазыр болгъанды. (Окъуу китабдан.) Аш къатында бет т а б м а з . — Аманкъарын адам, мухар. Ашагъан къутулду, джалагъан тутулду.— Аманлыкъ этген тутулуб, биреу да аны отуна джанса, айтадыла. Ашюгюле джетерге (бишерге).— (Ашюгю мюрзёуню а т ы д ы ) . Ала орурча болургъа деген магъанада. А ш ю г ю л е джете эселе, биз алай ю й с ю з - к ю н с ю з болуб айланнганлы, толу бир джыл болады. ( « К ъ а р а кюбюр, 61.) А ш ю г ю лахорла.— Къатыш-къура деген магъанада. А ш ю г ю тулукъча. Син. Туз тулукъча.— Ауур деген магъанада. Ашхы кечели б о л у г ъ у з . — Къонакъ кече кете башласа, алай айтыб кетеди. Мубарекле, ай чыгъаргъа кёб къалмагъанды, кете барайыкъ, къууанчыгъызгъа ке52
лейик, Х а д ж и - О с м а н , ашхы кечели къалыгъыз! ( « К ъ а наматны д ж у р т у н д а » , 84.) Ашагъанын бурнундан чыгъарыргъа.— Адамны сыйлаб неда асыраб туруб, артында сёз бла, иш бла болса да, инджитсе, джюрегин къыйнаса, айтадыла. Аягъындан алыргъа. Вар. Хеке текени аягъындан алгъанча.— Онгун алыргъа, д ж у у а б с ы з этерге. Ол къудж у р ауруу (саламелик) таулу кишини д ж а ш а у тутуругъун — малыны аягъындан алгъанды. («Баталлары», 230.) Аякъ алышын кёрюрге.— Болумун, кишилигин, д ж ю рюшюн. Юрениб, чыныгъыб бошагъынчы, мен сауалырмы эдим суткада аллай бир с ю т ? Сафиятны уа аякъ алышы къалайды? ( « Г у р г у м л у » , 67.) Аягъы айрымы боллукъду? — Не боллукъду, чабсын, этсин. Д ж у к ъ да боллукъ тюлдю. Алай талпысанг, д ж а ш ны бюгюн кетерин биле эдинг, эртде туруб, ариуласанг, аягъынг айрымы боллукъ эди? («Хорланнган а д ж а л » ,
11.)
Аягъынг аякъгъа, джаягъынг д ж а я к ъ г ъ а джетмей — къууаныб, кёлюнг кёлтюрюлюб. Кесине да ариу кибик айтыб, юйюн да ызына бергендиле да, аягъы аякъгъа, джаягъы д ж а я к ъ г ъ а джетмей айланады. («Аманат»,
2. 216.)
Аягъы басханны кёзю танымай — ашыгъыб, ю р с ю р этиб, джунчуб. Аягъым басханны кёзюм танымай, юйге джыйылдым. (X. О. « Д ж ы л л а » , 143.) Аягъына баш урургъа — джалыныргъа, тилерге. Аллай къартха да «сен ёлмегин»» деб, аягъына баш уруб турургъамы керекбиз? ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 82.) Аякъ б а с а , кёз къыса.— Хыйла, алдау, аманлыкъ. Д ж а т т а й г ъ а эслетмей, бир къауумлагъа кёз къыса, айтды. ( « Д ж а з ы у айла».) Аякълы болургъа. Вар. Дженгил аякълы болургъа.— Алай а башха д ж а ш , аякълы болуб, андан алгъа Раяны тангогъа тутду. («Биринчи сюймеклик», 1, 102.) Аягъы джетер джерде — ала бараллыкъ, ала джетер джерде. Эшта, ол болмаса, бизни аягъыбыз джетер джерде аллай мал болмаз. ( « М а х т и » , 49.) Аягъы джерге джетмей — терк огъуна, бир-бирине джетдирмей. Чалынса, хар гектары бир бла д ж а р ы м , эки тонна бичен берликди. Хар тоннасы да къыш 7 0 — 8 0 сомдан аягъы джерге джетмей барлыкъды. (Газетден.) 53
Аягъы д ж е р тутмай — чыдаялмай, тёзалмай, дыгаласха кириб. Къанамат бу джангы зорлукъну эшитгенли, аягъы тутмай, мыллыгын эл таба атды. («Таулада тауу ш » , 96.) Аягъынгы джууургъаннга кёре узат.— Тёзмейме деб да бир кёрчю. Аягъынгы джууургъанынга кёре узатмасанг, юсюнг ачылыр да къалыр. ( « А м а н а т » , 2, 81.) Аякъ кёлтюрюрге — кетерге, къораргъа. Къасхалта бла юч-тёрт д ж а ш , ийыкъ болады, элден аякъ кёлтюргенли. ( « Б а т а л л а р ы » , 251.) Аягъы кир манга сюртеди, таягъы узун мени тюртеди. Вар. Таягъы узун мени тюртеди, аягъы кир манга сюртеди.— Хар ким мени онгсузгъа кёредиле, д ж а к ъ с ы з гъа санайдыла. Д а къалай этейим, сау къаллыкъ, Ачахмат улу? Чыбыгъы узун мени тюртеди, аягъы кир манга сюртеди. ( « Б а т а л л а р ы » , 193.) Аягъы-къолу къымылдагъан. Тирилиги, саулугъу болгъан. Ант. Кюннге кёлеккеге, джерге ауурлукъгъа д ж а ратылгъан. Аягъын къысха этген — керилирге, къымылдаргъа къоймагъан. Сюймеген адам, сёзню излеген адам табалаб сёлеширча болумгъа т ю ш д ю . Аны джакълагъанланы да аякълары къысха болду. (Газетден.) Аягъын мараргъа — адамны чоласын мараргъа, абындырыргъа. Алий бла М у с т а ф а , ишлерин къоюб, бизни аягъыбызны мараб айланадыла деб, мен ийнанама. («Ахматны джангылычлары», 12.) Аякъ о р у н с у з этерге. Вар. Аякъ орунлу этмезге.— Тынчлыкъ бермезге, д ж а р а ш ы б д ж а ш а р г ъ а къоймазгъа. Аягъын ташха урлукъ т ю л д ю — ашыгъырыкъ, гузаба этерик тюлдю. Ауур адамды, быт-быт. Аягъы таяргъа — абыныргъа, джангылыргъа, терсейирге. Не кюн аягъынг тайды, ол кюн огъуна саламынгы алмай тебрерикле бардыла. ( « А м а н а т » . 3, 278.) Аягъы тийгинчи — таягъы — кеси келирден алгъа къайгъысы, хатасы чыгъады. Аягъы тийгинчи — таягъы деб, майна къачда Гум бойнунда талай хуторну къабындырдыла. ( « Б а т а л л а р ы » , 233.) Аякъ тирерге — 1. Бармазгъа, унамазгъа. 2. Мал, рысхы этерге. 3. Кетмезге, къарышыргъа. Шамайыл болмаса, Къаншаубий джюйюсханнга бичен ташыгъан адам кёрмедим. Эшта, къалгъанланы аякъ тирегенликлери болур. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 247.) Аягъы тутаргъа. Ант. Аягъы тутмазгъа.— Бегирге, 54
орналыргъа. Д ж у у у г ъ у , тепгн да адамны аягъы тутхан кюн таный кёреме. ( « А м а н а т » , 3, 278.) Аягъы топал, башы токъал.— Тюрлю-тюрлю сыл'таула чыгъара, мурукку этерге. Аягъым топал, башым токъал, босагъаны мийик, алашаны сакъау этиб турмасам, заманында ары атлаб, пени да орнун т а б д ы р ы б къоярыкъ ЭДИК. ( « Г о р д а бычакъ», 233.) Аякъ тюблеринде от джандырыргъа — эркинлик бермезге, бошламазгъа, хатерсиз кюреширге. Чирик адетлеии къояргъа унамагъан, тюз иннет бла урунмагъан, халкъ рысхыгъа къол узатхан фитначыла бла хатерсиз кюреширге, аланы аякъ тюблеринде от джандырыргъа керекбиз. (Газетден.) Аякъ тюбюнде чёб сынмай. Син. Къууанч тыбырлы б о л у б . — Алкъын приставны не айтырын билмегенлигине, Махара къызы эри башлагъан ишни толусу бла биширлигине ажымсызды, ол себебден болур аягъыны т ю бюнде чёб сынмагъаны. ( « Е м ю р л ю к » , 81.) Аягъым оу, башым шау — саулугъум къалмагъанды. Аягъым оу, башым шау болгъанды, сизни барыгъызны да бетигизге къараб, джетген къыйынлыгъымы айтыб, сиз бир оноу этермисиз деб, чакъыргъанма. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 46.) Аякъ узатыргъа — керилирге, ох дерге, тардан кенгнге чыгъаргъа. Аякъ урмазгъа — кёб турмазгъа, къысха заманда кетиб къалыргъа. Хангерий бизни хоншубуз эди, алай болса да, къошда кёб аякъ урмай эди. ( « Д ж а з ы у айла».) Аякъ узуну (атлаяллыкъ тюлсе) — чыртда къымы,;!дар къарыуунг д ж о к ъ д у . Былайда суусуз аякъ узуну да атлаяллыкъ тюлсе. (Газетден.) Аякъ юсюнде айланыргъа — олтурмазгъа, солумазгъа, хаман аякъ юсюнде айланыргъа. Аякъ юсюнде айлана арыгъан б о л у р с а ? ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 219.) Аякъ юсюне минерге — 1. Ерелерге. 2— Уллу болургъа, ёсерге. 3. А у р у б сау болургъа. 4. Мал, рысхы джыяргъа.
Б
(агъасына келишейик ансы, къуйругъу хурджунумдады. — Иш анда тюлдю, башхаладады, ол алай къыйыи иш тюлдю. Багъасына келишейик ансы,— деб Х о д ж а айтханлай,— сен тынгыларгъа ауурсунма ансы, аны айтхан алай къыйыи тюлдю. ( « Д ж а з ы у айла», 12.) 55
Багъасын табаргъа. Син. Багъасын чыгъарыргъа.— Эшта, ала Раяны сыйын кёре болурла, мени да аны ючюн багьамы чыгъарады деб, кёлюме келеди. («Биринчи сюймеклик», 1, 102.) Базар бетин ачаргъа — ариуларгъа, таза этерге. Темирджан, эки этегин бюрек башына къайырыб, дженглерин да ёрге этиб, кишиге д ж у к ъ айтмагъанлай, сауутланы д ж у у у б , б а з а р бетлерин ачды. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » , 2.) Базман къайсы джанына дженгсе, Маму да ары мине эди. Снн. Кимни къазыгъы уллу эсе, аны джанлыма. Базман къайсы джанына дженгсе, М а м у да ары джанына мине эди дегенлей, не джаны бла да ёшюн уруб, ариу айтыр ючюн да, къарантха кёргюзтюр ючюн да къалмагъанма. ( « К ё м е у ю л » , 31.) Базынмагъан т о б у к ъ сюек сындырмаз.— Къарыууна базынмагъан ншни таукел этмейди. Базманнга салыргъа — тенглешдирирге, тенглешдириб кёр'юрге. Орундукъгъа олтуруб, кеси айтханны да, келин айтханны да базманнга салды. ( « А м а н а т » , 3, 179,) Байракъ этерге.— Ерге тутаргъа, артыкъ сый берирге деген магъанада. Байтамал къаллыкъ (отларыкъ.) Син. Х у д ж у къаллыкъ.— Иесиз, къарар адамсыз къаллыкъ. ( К ъ а р г ъ ы ш . ) Байдан бели ийилмеген — бек бай: уллу байлыгъы, мюлкю-рысхысы болгъан. Юлюшден къуру къалмайыкъ деб, барабыз. Бир д ж у к ъ узатырыкъ болур байдан бели ийилмеген киши. ( « Б а т а л л а р ы » , 39.) Байны малы д ж а р л ы г ъ а баш ауруу.— Хайыры, файдасы болмагъан зат бла кесин къыйнаргъа деген магъанада. «Бай Машакъны сен болса да, сыфат м а л а » . — Алгъын заманлада Къарачайда М а ш а к ъ деб бир кефсиз, сансыз, алай а бай киши болгъанды. Аны аты Къарачайдан тышына да джайылгъанды. Бир кюн д ж о л д а бара М а ш а к ъ бир черкесге тюбегенди. Танышхандыла. Бай М а ш а к ъ бир уллу, келбетли киши болур деб умут этиб туруб, бир гитче джапысыз кишичик болгъанын кёргенинде, асыры сейир болгъандан: «Бай Машакъны сен болса да, оллахий, сыфат м а л а » , — дегенди черкес. Ол сёз андан д ж а й ы л ы б кетгенди. Байлыгъыгъызны сау ашагъыз.— Къонакъ, сыйланса, къонакъбайгъа алай айтыб, алгъыш, б ю с ю р е у этеди. Байлыкъ ууахтыны тыймайды.— Хайырсыз аджир 56
алгъын кибик джылкъыланы джыймайды. Байлыкъ да ууатхыны бир да тыймайды. (Фольклордан.) Ьал бла д ж а у кибик д ж а р а ш ы б . Син. К ъ о б у з бла харсча.— Ананг бла мен, бал бла д ж а у кибик, д ж а р а ш ы б д ж а ш а г ъ а н б ы з . («Хорланнган а д ж а л » , 22.) «Бал! Бал!» деген бла бал татыу этмейди аууз.— Затны ишде (практикада) этерге керекди. Къуру сёзден не файда! Бал тутхан бармагъын джалар. Син. Къолу джетген ни ауузу да джетеди.— Хар ким ишлеген иши бла файда ланады деген магъанада. Балта кёлтюрюлсе, терек солуу алады. — Къыйын лыкъ аз заманнга тохтаса да, адам солуу алады. Д ж а у гъа аз да тынчлыкъ, солуу берме. Балтаны кёлтюрсенг Терек солуу алыр дегенлей, ол атлары шхууур артында айтыллыкъла кетгенли, бизге тин кириб айланады. ( « А м а нат», 2, 27.) Балта бла кесгенча.— Деменгили, кесгин айырыб Тёре, джаным, иги сюд эт, балта бла кесгенча. (Фоль клордан.) Балтада, с а б д а да барды. Харе эки къолдан чыгъа ды.— Сиз да анга разы болугъуз. Балтада, сабда да бар ды терслик. Ариу, мен огъуна б о л у б къалайым терс («Къанаманты д ж у р т у н д а » , 105.) Балтасы суугъа кетгенинде, сабын да ызындан ата эди. Син. Башы кесилген чачы ючюн джыламайды. Балтасы т а ш х а тиерге. Вар. Чалкъысы ташха тиерге.— Къылыгъы, халиси келишмеген, чюйре келген затха тюберге, д ж о л у болмазгъа, чырмау табылыргъа. « З а кон», « Ч а к ъ ы р ы у » деген сёзле сагъынылгъанлай, балтасы ташха тийгенча болуб, дыгаласдан тёгерегине къарайды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 213.) Балта узуну баралмайды.— Орнундан тебмейди, ары къымылдаялмайды. Не барама, барама, балта узуну б а ралмайма. Элбер д ж о м а к ъ . (Тирмен.) Бара баргъан заманда ( д у н и я д а ) — къачан болса да; эртде-кеч болса да. Ким биледи, бара баргъан дунияда мадары болуб, бир табы тюшсе, кесими танытырма. ( « К ъ а н а т л а » , 82.) Баргъан суугъа джалгъан суу. Син. Биреуге экеу д е б . — Аллы тюбегеннге къошулуб барыргъа. М ю л к д ж е р лери ючюн сауут тагъадыла. Баргъан суугъа джалгъан суу деб, талай тюключабыр а не затха кеслерин уруб айланадыла? ( « Ю й г е игилик», 106.) 57
Бармагъынгы ауузуна салма — онгунгу, чолангы берме, ышанма. Не б о л у б кетсе да, къолай адам тюл эди: бир да бармагъынгы элтиб ауузуна салма. («Таулада т а у у ш » , 81.) Бармакъ б а с а р джери къалмай — бютеулей, саулай, бир джугъу къалмай. Бармагъын сууукъ суугъа да тийирлик тюлдю. Вар. Къолун сууукъ суугъа тийирлик т ю л д ю . — Ишни ауурун, къыйынын этдирлик тюлдю. Бармагъымы сууукъ суугъа тийирмей, талай джылны рахат джашарча бир мюлкюм барды. ( « К ю н таякъла», 133—134.) Бармагъын тутуб да къояр — огъай деб да къояр, унамазгъа да болур. Бардан-джокъ. Син. Аты бар да кесн д ж о к ъ . — Асыусуз адам, джукъгъа джарамагъан. А къыз, д ж а ш адам алай къалай этеди? Керти алай эсе, бардан д ж о к ъ де да къойсанг а! ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 204.) Барыгъыз да аякъларын муслиман этигиз.— Ишни толу этмей, джарты этгеинге айтадыла. Къарачайны муслиман диннге айландырыргъа келген афенди, чабыр бауларыны узун болгъанын кёргенинде, беш кере абдез алгъанны ауурсунуб, кюнюне бир кере абдез алсагъыз болады аякъ^тарыгъызгъа,— дегенди да кетгенди. Барыб муфтиге айтханды.— Д ж а р т ы молла дин бузар дейди, джарты муслиман этиб келгенсе,— дегенди муфти.— Мен аякъларындан къалгъанларын муслиман этгенме, сиз барыгъыз да аякъларын муслиман этигиз,— дегенди ачыу болгъан афенди. Бары да бермез сылтау — магъанасыз сылтаула, къарыусуз ргъашикле. Барын да айтдыргъан бермез сылтауду. ( « Д е р т » , 241.) Барыб тохтагъан. Син. Эм ахыр халамайы.— Керти, эм ачыларындан, аламат, баш къылчыгъы. Сени акъылынг бла, Аубекир-хаджи б а р ы б тохтагъан большевик б о л у б къалгъан болурму? («Къанаматны д ж у р т у н д а » ,
118.)
Бастанг болмагъан джерге къалагъынгы урма — кесинге джетмеген ишге кесинги урма, аралашма. Басар ташын танымай.— Джунчугъандан (ашыкъгъандан, къоркъгъандан, эсирикликден)... Мёлек, ызына бара, б а с а р ташын танымай эди. ( « М ё л е к » , 52.) Басылыр элни къулагъы — сангырау. Вар. Д ж а у б а сар элни къулагъы — сангырау.— Д ж а р басар элни къулагъы — сангырау. Басылыр элни къулагъы — сангырау 58
дегенлей, былай этиб нек турабыз, сау къаллыкъла! («Къара кюбюр».) Бары да бир итни киридиле — бу игиди, бу аманды деб айырлыгъынг д ж о к ъ д у : бары да бирчадыла.' Батагъагъа ашырыргъа — ол джанына, ахратха, къабырлагъа. Син. Атасыны джанына. Прауленден мухур алыб келиб, къартны ары элтиб, гёзеннге джыяргъа боллукъдула, аны къой, батагъагъа ашырыб иерге да уялмазла. ( « Г о р д а бычакъ», 1, 240.) Баууру бла б а р ы б этерге. Вар. Баууру бла барыргъа. Вар. Баууру бла этерге.— Сюркелиб б а р ы б этерге; тёрт аякъланыб барыргъа. Мен д ж а р а р ы к ъ джер болса, бауурунг бла бар десенг да, огъай дерик тюлме ( « К ъ а р а кюб ю р » , 208.) Бачхасына таш атаргъа — адамны терслигин тюз кёзюнден айтмай, сёз бла башхартыргъа. Башын алдамазгъа — къадалыб ишлеб турургъа. Болду да, баш алдамай, ишге д ж ю р ю й д ю . («Хорланнган а д ж а л » , 36.) Башын алыргъа — кесини ариулугъун этерге, ычхыныргъа, джанларгъа. Огъай, оллахий, мен аладан башымы алыб къачыб айланама. ( « Т а у л у къызны джигитлиги», 128.) Баш амалын кёрюрге — кесини къайгъысын этерге. Къоянны баласына юч кюн болса, «къулагъынг-къуйругьунг мени кибик, бар, баш амалынгы кёр»,— дейди къоян. (Фольклордан.) Башынга акъ тюк чыгъаргъа. Вар. Башы агъарыргъа.— Бек ачыргъа, б у ш у у этерге. Тауланнга да соргъанма дегенимде, башын булгъаб, ичинден мурулдай берди. Аны ючюн башына акъ тюк чь1къгъан болур эди. ( « А м а н а т » , 3, 267.) Башын атаргъа. Син. Мыллыгын атаргъа. Шамсият башын эшикге атды. (Газетден.) Баш аурутургъа — кесин къыйнаргъа, керексиз зат бла кесин инджитирге. Баш аурууум алай ётюрюк болсун.— Болмагъан, ётюрюк зат. Огъай-огъай, экибизни да баш аурууубуз алай ётюрюк болсун. ( « А м а н а т » , 3, 31.) Башдан-аякъ — толусу бла, къалдырмай, аллындан артына дери, бары да. Былайдан къобхунчу, Дунаевскийни джырларын башдан-аякъ д ж ы р л а б б о ш а р ы к ъ эди. ( « М ё л е к » , 23.) Башы, аягъы бла ( в а р и а н т ) . — Толусу бла, бютеуден. 59
Хапарны эшитген эдим, башы, аягъы бла уа билмей эдим. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 7.) Башындан аягъына дери ( в а р и а н т ) . — С е н да Советни аллын сакълаучуму болгъанса? — деб, къолун тутуб, башындан аягъына дери сынады. («Аманат», 3, 135.) Башы бла атларгъа. Вар. Башы бла б а р ы р г ъ а . — О з у б кетерге, андан да ары атларгъа. Башына бек адам. Вар. Баш тутхан адам.— Кесин унутмагъан, кесим деген адам. Санга ышаныб тургъан, ай, джарлы эгечим! Мен да окъугъанма, алай болса да кёремисе башыма беклигими. («Ахматны джангылычлары», 7.) Башыма бёрк киймезме. Син. Мыйыкъларымы д ж ю лютюрме. Ант. Башыма д ж а у л у к ъ къысарма.— Тейри, мени джаным сау б о л у б , мен Байдыматны аланы къолларында къоймам, мен, башыма бёрк киймей, бнр эски хотаны къысарма. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 46.) Башы болгъан адам — акъыллы адам. Хар затха акъылы, хыйсабы джетген. Аны аллай башы болмаса, аллай кёпюрню къалай салдыралыр эди. Ол аллай башы болгъан адам болмаса, аллай китабны да джазалмаз эди. (Фольклордан.) Башына бош этерге. Вар. Башына эркин этерге. Вар. Азат этерге.— Экишер болуб, тюрмени эки мюйюшюнден чыгъыб, аллыбызгъа тюбеген джасауайланы тауушсуз уруб д ж ы г ъ ы б , тюрмени эшигин ачыб, Байдыматны башына алай б о ш этерикбиз. Башын булгъаргъа — башын эки джанына силкерге, огъай деген магъананы берирге. Баш б у р м а з г ъ а . — Огъай демейди, огъайы д ж о к ъ д у деген магъанада. Башын дамыргъа къояргъа. Вар. Дамыргъа къалыргъа.— Бир пелахха къояды, бир бедишлик этеди. Къой, анам, аллайла сёлешме, алайсыз да б а ш ы б ы з дамыргъа къалгъанды. ( « А д а м л а » , 116.) Башын д ж а б а р г ъ а — джашырыргъа, букъдурургъа, кёргюзмезге.— Бу д ж а ш ч ы к ъ бла безий т у р а б ы з , — деб Тотуш аманлыкъны башын д ж а б а р г ъ а изледи. («Окъа бёрк», 29.) Башынгы д ж а з ы к ъ этме — насыбынгы кесме, кесинге заран салма. Башын джарашдырыргъа. Син. Къабыргъасын берирге.— Кесинги разылыгъынг бла болмаса да, бу са60
бийчик ючюн тёзюб, баш д ж а р а ш д ы р ы б д ж а ш а р г ъ а керекдн. («Хорланнган а д ж а л » , 12.) Башын дуниядан тас этерге (кеси кесин ёлтюрюрг е ) . — Мындан ары мен кимге керекме?! Башымы дуниядан тас этейим да кетейим. ( « Д е р т » , 278.) ...Башына д ж а у болургъа.— Д ж а ш а у н у тутуругъу — малчылыкъ, малы уа башына — джау. («Эм таза кёкию т ю б ю н д е » , 5.) Башын джулургъа — башын пелахдан алыргъа, къутулургъа. Манга бёрю тонну кийднриб а сынама, д ж а нгыз биринги башын джулургъа излерик тюлме. ( « А м а нат», 3, 122.) Башын д ж ю к г е салыргъа — борчну неда излемни тындыргъынчы, зор бла адамны тутаргъа, иймезге. Баш д ж ю р ю т ю р г е . Вар. Баш тутаргъа. Вар. Джанын д ж ю р ю т ю р г е . Д ж а ш а р г ъ а . — Мен къорасам, сизни къалай баш д ж ю р ю т ю р ю г ю з н ю бир кёрюр эдим. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 123.) Башын ёрге кёлтюрмезге — къыйнаргъа, кчджитирге, ийлыкъдырыргъа. Д ж а с а к ъ бла, тазир бла, тюрлютюрлю тёлеуле бла башыбызны ёрге кёлтюртмей эдиле. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 56.) Башына иш этерге — юйдеги къураргъа, эрге б а рыргъа. Сен башынга бир иш этмей къачаннга дери турлукъса? («Таулуну тангы», 255.) Башы кёбер — бек къыйналыр, алаймы онгсуна эди!? Бийнёгер! Бир-эки таш келтир, былайгъа бегитейим да, эрикгинчи ата турурла, мен алагъа къаранчха б о л у б турмасам, башлары бек кёбер. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 297.) Башы кёкге джетгенча болургъа. Вар. Тёппеси кёкге джетерге. Син. Бир къарыш ёсер эдим.— Сени сау болгъанынга мени да юлюшюм къошулгъанына башым кёкге джетгенча къууаннганма. ( « К ъ а н а т л а » , 120.) Баш кёлтюрмезге. Вар. Башын ёрге кёлтюрмезге.— Сабан иш джетиб турады. Халкъ баш кёлтюрмей, джерге къадалгъан заманда сен неле эте айланаса? ( « Д е р т » , 271.) Башха кёрмезге — бек сюерге, ариу кёрюрге. Д ж а н дар, мен Кертибийни кесими джашларымдан башха кёрмейме. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 213.) Баш кюн бла б о ш кюн сайын — къысха-къысха, терк-терк ( з а м а н д а ) . Завод джангы болгъанлыкъгъа, кюн сайын бир тохтайды. (Газетден.) Башы къайгъылы болургъа — джаны къайгъылы б о 61
лургъа, не этерге билмей къалыргъа. Танкала, д ж а у билмей тургъанлай, орамгъа дженгил кириб, уруб б а ш ладыла. Д ж а н алыучу фашистле башлары къайгъылы болдула. ( « А т а джурт ючюн», 82.) Баш къагъаргъа. Син. Теке къалкъыу этерге. Син. Эчкичи чирим этерге.— Къалкъыргъа, джукъларгъа. Мурат, сынгсый келиб, баш къагъыб тебреди. («Уллу Къарачайда», 9.) Башында къазан къайнатыргъа — кёб сагъыш этдирирге, сагъышлы этерге. С о в х о з тамадаланы къайгъылары къуру бизбизми? Тейри, аланы башлары бизден залим къайнайды. (Газетден.) Сафарны башында къазан къайнайды. ( « Д е р т » , 213.) Башсыз къазан къайнамаз. Вар. Башсыз урчукъ айланмаз.— Баш иеси болмагъан тиширыуну иши къолайлы болмайды деген магъанада. Башы къалгъан джерге. Син. Аллары айланнган джары. А р ы - б е р и . — Алагъа ачыуланыб, абадан таууш этиб, къаняты бла силкгенинде, бир къаууму джерге къуюлду, къалгъан бёлеги да башы къалгъан джерге учуб джанладыла. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 36.) Башына къарыш джетмесин, т ю б ю бла джылан ётмесин.— Бек битсинле сабанла, битим уллу болсун, деген магъанада. Бек битсинле сабанла, джашамасынла аманла. Башларына къарыш джетмесин, тюблеринден джылан ётмесин. (Алгъыш.) Башын къашыргъа да бошамайды — б о ш заманы джокъду. Хаман ишлеб турады. Ишни ауурлугъундан башымы къашыргъа да бошамагъанча, джашла кюрешген машинаны тёгерегине айланама. («Хорланнган а д ж а л » , 91.) Башын къаядан атаргъа. Син. Башын суугъа атаргъа.— Арт мадарын, башха кечинмегин бошагъан. Д ж ы л ны ичинде эки баласы бла эринден айырылыб, д ж а нгыз къызыны къолундан тутуб къалгъанында, Шамсият башын къаядан атарча болду. (Газетден.) Башымы къырдышын къобарама — бек ачыйма, къыйналама, дыгалас этеме. Башы къысаргъа — башы асыры къаты ауругъандан сандракъ этерге. Башы къысханында, ауузунда къалгъан джангыз « З у х р а » эди. ( « О г ъ у р л у » , 154.) Башына минерге — онгун алыргъа, хорларгъа, бийлик этерге. Была мени башыма минерге тебрегендиле. («Окъа бёрк», 26.) 62
Башына миндирирге — асыры бек бошларгъа, кёб эркинлик берирге. Башы отда кюйсюн, отха салам ат! ( Т а б у ) . — Алгъын заманлада къош-мал болгъан джерде « б ё р ю » деселе, чарлаб, алай айтыргъа болмайды, башы отда былай кюйсюн! Ары отха салам ат! — дегендиле. Бир да къуруса да « д ж а н л ы » , « а т а й т м а з » , — де дегендиле. Башын отха салыргъа — азаб берирге, къыйынлыкъ джетдирирге. Башы с а у д у . — Керти айтама, аны айтхан адам сауду деб, айтханын тутхучлу этер ючюн айтылады. Алты кюн озгъандан сора, ма башы сауду, кеси былайдады, бир ючгюл письмо келди. ( « А д а м л ы к ъ » . ) Башын силкерге — «хо, тюз айтаса» деген магъанада башын къымылдатыу. Чырпа бёркню иеси, сюдюле Тогъзакъны айтханына биягъынлай разы б о л у б , башларын силкгенлерине къараб турду. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 226.) Башы сисирге.— Кёб ойлагъандан, сагъыш этгенден, башы къатышыргъа, аурургъа. Башын суугъа атаргъа. Син. Башын къаядан атаргъа.— Д ж а ш а р мадарын тауусуб, къаядан секирирге. Мен башымы суугъа атыб кетмей эсем, этер къарыу табмайма. ( « А д а м л а » , 122.) Башын суугъа атарыкъ этерге. Син. Джанындан тойдурургъа.— Д ж а ш а у бермезге, бездирирге, къандырыргъа, эрикдирирге. Башында сууу б о л с а . — Акъылы, эси болса деген магъанада. Хо, Мишаны башында сууу болса, ангыларыкъ эди, ызыбызгъа къайтайыкъ деб, джалынмаса, мен да MfH тюлме. («Биринчи сюймеклик», 69.) Башыма сыйындыралмайма — ангыламайма, акъылым джетмейди. Адам ушатмазлыкъ зат, киши къабыл этмезча. Башын сыларгъа — ариу айтыргъа, эркелетирге. Тюз адамлагъа, совет аскерчилеге къыйынлыкъ джетдирген эсенг, ол заманда сени башынгы сыламазла. ( « Д е р т » , 304.) Башына табмазын аягъына т а б с а . — Не джаны бла да кесинден маджалгъа, онглугъа джалгъашханлай да, онгсунмай чачылсала, айтадыла. Башына таб кёрюрге — табха, хайырлыгъа санаргъа. Элчиле элде джазыкъсыныб тура эселе, сюйген джерлерине кетсинле; башларына таб кёре эселе, турадыла. ( « А м а н а т » , 312.) 63
Башына таякъ б о л у р г ъ а . — Кесинг этген кесинге джетер, азабынгы чегерсе деген магъанада. Башында тирмен айландырыргъа. Син. Башында къазан къайнатыргъа.— А з а б чегерге, къыйналыб джашаргъа. Хар кюн сайын былай этиб тура эсегиз а, башыгъызда тирмен айланады. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы джолунд а » , 130.) Баш т у т а р г ъ а . — 1. Кечинмек этерге. 2. Бай д ж а шаргъа. Д ж а ш заманымда, оу-шау эте, къалай болду эсе да башымы тутаргъа кюрешдим. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 37.) Башы, т ю б ю бла ( б е р и р г е ) — алайна, хакъсыз, б о ш накъгъа. Оллахий, Кертибий, бир артыма-аллыма къарамай, башы, т ю б ю бла берир эдим. ( « Д ж а з ы у айла».) Башлы-тюблю б о л у р г ъ а . — Д ж а г ъ а л а ш ы р г ъ а , бууушургъа, сермеширге, кёзюу хорлай. Кюн сайын Ханымсат бла б а ш л ы - т ю б л ю бола, хапарлары тышына чыгъа, элни къандырдыла. ( « А д а м л а » , 138.) Башы тюбюне айланыргъа.— Тюрленирге, башха тюрлю болургъа, терсине айланыргъа. Ах, бир кесек заманчыкъны ичинде д ж а ш а у у башы тюбюне айланыб къалды. («Сыналгъан д ж ы л л а » , 57.) Б а ш с ы з - т ю б с ю з этерге.— Тюзюн айтмай, ары-бери бурдуруу. Тауджанны къалай да болсун бир уллу пелахы барды. Сорсанг, б а ш с ы з - т ю б с ю з этиб къойгъан болмаса, ёлсе да, тюзюн айтырыкъ тюлдю. ( « А м а н а т » , 128.) Башы (мы, нгы) -ны т ю г ю чакълы — кёб, сыйыннгысыз, сансыз-санаусуз. Нанашны иши бусагъатда башыны тюгюнден эсе кёбдю. ( « Ч о л п а н » , 324.) Башын уллу кёрюрге. Син. Кесин ким эсе да бирге санаргъа. Ант. Башын уллу кёрмезге.— Кесин кишиге тенг этмезге, кесин къалгъанладан баш кёрюрге. Эгечим, биз башыбызны бир адамдан да уллу кёрмейбиз. ( « Д е р т » , 177.) Башынга ур.— Тенгим, мени телигеми санайса, кимге керекди сени эски папканг?! (Газетден.) Башыбызгъамы урабыз? — Керек тюлдю деген магъанада. Кесине д ж ю к г е колхоз аны башынамы урады. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 183.) ...Башыбызгъа урургъа таш да табмайбыз —...джетмей ишибиз тынмайды. Сизге джетмей, башыбызгъа урургъа таш да табмайбыз. («Уллу Къарачайда», 9.) Баш урургъа — джалыныргъа, д ж а л б а р ы р г ъ а , ти64
лерге. С ю д ишибизни къурутханында, баш ура, Къаншаубийге нек бара эдигнз? ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 279.) Башымы хункерге санар эдим — башыма уллу сыйгъа санар эдим. (Эртдеден къалгъан сёз.) Хункер — бир къралдан бир къралгъа келген келечи. Башы чагъылыргъа — башы къатышыргъа. А д ж а ш , ийнанамыса, башы чагъылгъан эди. Сер адамча, аллыгъын-саллыгъын билмей баи1лагъан ЭДН. ( « А д а м л а » , 126.) Башынга чыгырмы керекди.— Андан сора не керекди? Ол да боллукъду деген магъанада. Зайнебни къатында турургъа табсанг, башынга чыгырмы керекди? Къартны кереклисине къарарса. ( « Е м ю р л ю к , 167.) Башын энишге тутаргъа — нйлыгъыргъа, уялыргъа. Ант. Башын ёрге тутаргъа. Сизни таба къараргъа ийлыкъгъанлай, башымы энишге тутуб, Къаншаубийни къабакъ эшигине тирелгинчи бардым. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 240.) Башын энишге тутдурмазгъа. Ант. Башын ёрге тутд у р м а з г ъ а . — Ийлыкъдырмазгъа, уялтмазгъа. Атасы болмагъанлыкъгъа, мен аны башын энишге тутдурлукъ тюлме. ( « А м а н а т » , 3, 16.) Башха этмей...— Тейри, башха (ёзге) зат этмей, эки аягъынгы бузда бардырырла. (Газетден.) Башланмагъан ишни юсюнде джылан д ж а т а р . — Хар ишни башланнганы къыйынды деген магъанада. Бизде эндиге дери къатыннга, къызгъа да, къартха, д ж а ш х а да саламлашыу бирча болмагъанды. Энди уа « с а л а м » деб къоядыла, алай а башланмагъан ишде джылан д ж а т а р дегенлей, таукел этиб, башлаб къоялмайдыла. (Газетден.) Бегеуюлча сюелиб — ёрге-ёрге туруб. Сафар, Зухраны аты сагъынылгъанлай, бегеуюлча, сюелген джеринде сир къатыб къалды. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы д ж о л у н д а » , 30.) Бек аз д а . — Амма биягъы Тамараны джырлатмай, бек аз да иер,— деб Расул накъырда этди. («Окъа бёрк», 15.) Бек аман тюш да кёрюр. Син. Башы кёбер.— Бек къыйналыр. Д ж ю з адамны орнуна бир машина ишлесе, бек аман тюш да кёрюрсе. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 221.) Бек анасы д ж ы л а м а з . — Ишни деменгили этген адам артдан джыламайды. Хасан, къайгъылы заманда эслеб д ж ю р ю , бек анасы джыламаз дейдиле. Билмеген адамынг бла эслеб сёлеш. ( « А м а н а т » , 1, 112.) Беккъол адам — къызгъанч, малкёз, къолуна тюш генни ычхындырмагъан. Къызгъанчлыгъы да аныча 3
фразеологический словарь
65
бо;1ургъа адамны къолундан келмезча, аллай беккъол адамды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 16.) Белин къаты тартаргъа.— Кеси кесин къолгъа алыргьа. Белин тюзетмей — солумай, тохтамай, тынчаймай. Мен анда кечени арасына дери белими тюзетир мадар табмай, мында да сени тёгерегинге айлансам, аз къууанмаз эдинг («Хорланнран а д ж а л » , 37.) Бериден эсе ары.— Ауругъанны юсюнден. Адам умут этер д ж о к ъ д у деген магъанада. Кесини да бериден эсе, ары дженге баргъан хапарын айтадыла. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 152.) Берекет берсин. Син. Бай болугъуз.— Лубекир, бек акъыл сёзле айтдынг, сау бол, берекет берсин. ( « К ъ а наматны д ж у р т у н д а » , 151.) Бермеген къол алмаз.— Берген алгъан этеди. Берген сен да берирсе деб береди. (Н. С.) Бермеген къол алмаз, дейди. Сол къолум бла ары берсем, онг къолум бла артыгъы бла аллыкъма. ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » , 20.) Бети аман. Вар. Аманбет.— Бетинден къаны къачхан, акъбет. Бёркю аманны — бети аман. (Нарт сёз.) Аурукъсуна б о л у р м у с а , — бетинг аманды,— деб анасы къыйналгъанын билдирди. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 150.) Бети акъ учхунча б о л у б — бети кетиб, агъарыб. Къоркъгъандан бети акъ учхун б о л у б тилегенинде Фатима, ызына къарай, д ж у м у ш ч у бла бирге чыгъыб кетди. («Чолпан», 41.) Бетин ачаргъа. Вар. Уятын ачаргъа.— Бош джангыласа, былайда сени сакълаучу калкайларынг болурла.— Хариб, алаймы кёлюнге келе эди? Бетими ачдырмаймы къоярыкъ эдинг. ( « А м а н а т » , 3, 178.) Бетден бетге — джууукъ, арада киши болмай. Батыр ' Татаркъан алтынлыгъа бетден бетге базады. ( К ъ Х Д ж , 69.) Бет бетге къараса, бет джерге къарар.— Адам адамны бетине къараса, уялгъан этеди. Бет бетге къараса, бет джерге къарар деб, кёб джумушунгу этдим, сен билалмазча кёрюнесе, мындан кёб сени къошунгда сюелиб, джарлылыгъымы оздурмайым. ( « Г о р д а бычакъ», 1, 180.) Бети бла ойнаргъа. Син. Адамны сыйын сындырыргъа.— Адамны хыликке, селеке этерге. Бу джол меин » бетим бла ойнагъанына да къарамай, энтда сюеме. («Биринчи сюймеклик», 1, 60.) Бет д ж а р ы к ь л ы . Вар. Д ж а р ы к ъ бетден.— Ол бизни 66
да, кесин да бет джарыкълы этерине ышанабыз. ( « Д ж у къусуз кечеле», 157.) Бети д ж а р ы р г ъ а . Син. Кёлю кёлтюрюлюрге,— Къууаныргъа, ышарыргъа. Къоркъма, хатанг д ж о к ъ д у . Къанынгы тебиую орнуна келгенди. Ма ачылыб б а р а с а , — дегенинде, барыны да бетлери джарыды. ( « А м а н а т » , 3. 187.) Бети джетерге. Ант. Бети джетмезге.— Ол талпыб, игиликни къолу бла этерге чабыб айланады, сора огъай дерге бетинг къалай джетер!? ( « Г о р д а бычакъ», 2, 146.) Бети джетмезге — уялыргъа. Не энчи с ё з ю м ю да айта эдим, аны оноуун терсге санаб, ол джол ауузуна ургъанча этгенме да, энди болумну айтыргъа бетим джетмейди. («Биринчи сюймеклик», 1, 58.) Бети джибирге — уялыргъа, тартыныргъа. Бет д ж о я р г ъ а . Син. Аты аманнга чыгъаргъа.— Кетмеймисе? Кеталлыкъ да тюлсе, мени бетими сеничала ДЖОЯ келмегендиле. Атлачы бир! ( « К ё м е у ю л » , 61.) Бети кетерге.— Бетинден къаны къачаргъа, бети агъарыргъа (къоркъуб, къарыууна джетиб, аманнга кетиб). Бетине къазан къара д ж а г ъ а р г ъ а . — Аманлыкъчыланы, зийна джюрюгенлени бетлерине къазан къара джакъгъан адет болгъанды. Ийлыкъдырыргъа, уялтыргъа деген магъанада. Бюгюн гитче, уллу да джыйылыб, аманлыкъчыланы тутуб келиб, бетлерине къазан къа'ра д ж а г ъ ы б , оноучуланы къолларына берирге керекди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 284.) Бетими къалай кёргюзюрюкме.— Уялмай, тартынмай, намыс этмей, къоркъмай деген магъанада. Прустопха бетими къалай кёргюзюрюкме, кесмегенлей с о ю б къойдугъуз да. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 274.) Бети къара болгъа эди — антсыз болгъа эди, аллахны алдагъандыла. Бетлери къара болгъа эди аланы киши озмаса. («Къарчаны юйдегиси»,79.) Бети-къуту кегиб. Вар. Бети кетиб.— Не болгъанды, Айшат, джарлы, бетинг-къутунг нек кетгенди? Ауругъанынгмы б а р д ы ? ! ( « К ю н таякъла», 111.) Бетине сыйындырыргъа.— Адеб, намыс мардадан чыкъгъан зат. Адамны бетине сыйынмазлыкъ ишни этгенме. (Газетден.) Бетлик т а б а р г ъ а — сый, махтау табаргъа. Бетлик табарынг ол болсун — ызынга къачханынг! (Фольклордан.) 3*
67
Бет табдырыргъа. Вар. Атын айтдырыргъа, махтаргъа. Вар. Бетнн чыгъарыргъа. Бетине талашыргъа. Вар. Бетлик табаргъа кюрешген, бетсиннген, подхалим.— Ол а, бетине талашхан адам, къагъыб алгъанды да ургъанды тюрмеге. ( « Е м ю р л ю к » , 132.) Бетибизни тулукъгъа сугъарыкъды. Вар. Башыбызны тулукъгъа сугъарыкъды. Син. Эки этегин башына къабларгъа.— Ийлыкъдырлыкъды, уялтырыкъды. Муссаны фермассы бетибнзни тулукъгъа сугъарыкъды. ( « А м а н а т » , 3, 287.) Бетине т ю к ю р ю р г е . — Джийиргениуню, эрши кёрюуню б а р ы б тохтагъан д а р а д ж а с ы . ЛАен алагъа ол артыкълыкъны т ё з ю б къойсам, мени бетиме тюу деб тюкюр. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 270.) Бетин чыгъарыргъа. Син. Атын айтдырыгъа. Эки къарнашынгы аскер башчыгъа иймесенг болмайды. Сиз болмай Къабартыны бети бир да чыкъмайды. ( К ъ П А , 38.) Бет ючюн. Вар. Намыс ючюн, бет ючюн. Ит гяурла чабхан эдиле не тишлик ючюн, бет ючюн. Биз а къырылабыз, ёлебиз Къарачайны на мысы ючюн, бети ючюн. (КъХДж.) Бсдишлик болургъа. Син. Сёзге къалыргъа.— Уятха къалыргъа, сыйы сынаргъа. Темирджанча, къабыргъасындан д ж а р ы к ъ ура турмайды. Анга бериб, бедишлик да къалай болайыкъ. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 133.) Бет этерге — уялыргъа, намыс этерге. Къызчыкъгъа ат-бет чыгъарыргъа яллыкъ тюлдю. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 245.) Беш бармагъын билгенча — ишексиз, а ж ы м с ы з билирге. Хар къара сууун, хар д ж а я у джолун, хар къадау ташын, хар дорбунун беш бармагъын билгенча билиб тургъан, багъалы джерлеге къарачайлыла: « С а у къалыгъыз!» — деб озадыла. («Уллу Къарачайда», 116.) Беш бармакъ да тенг тюлдюле.— Адамла да тенг, бирча тюлдюле деген магъанада. Разиятчыкъ, къолунгда беш бармакъ да тенг болмагъанча, адамла да бирча тюлдюле. ( « О г ъ у р л у » , 158.) Беш бармагъын ауузуна тыгьыб. Син. Эки къолун ауузуна тыгъыб.— Барыб тохтагъан джут, ачкёз адам. Марданы, ёлчени билмеген. Бешли ууаныкны мюйюзюн б у р у б алырча (сууукъну ю с ю н д е н ) К ъ а т ы , кючлю сууукъла. Мен чиллеча узун 68
болсам, бешли ууаныкны мюйюзюн буруб алыр эдим,— дегенди Балдраджюз. (Фольклордан.) Беш башлы эмеген — эм кючлю, эм залим эмеген. Д ж а у , душман. Бечеу этерге. Вар. Къош этерге. Буксирге алыргъа.— Тикден ёгюзле чыгъаралмасала, бугъаны с ю р ю б барыб, тёбен джанына джегебиз, эки ёгюзню да огъары д ж а нындан бечеу этебиз. ( « Э м кёк кюнню т ю б ю н д е » , 38.) Бёдене б ё р ю н ю ауузундан ычхыннганча.— Таб тукъум, дженгил огъуна деген магъанада. Къолума т ю ш генди, ычхыннгандан аллах сакъласын. Ай, бир кёб термилгенме, бёдене бёрюню ауузундан къутулгъанча болса, джюрегим джарыллыкъды. («Хорланнган а д ж а л » , 116.)
Бёдене суугъа кирмей эди, чабакъ суудан чыкъмай эди: экиси да шохайла эдиле. Сии. Аты джууукъ, кеси сууукъ.— Кеслери джууукъ, тенг болгъанлыкъгъа, барыб, келиб, джууукълукъ джюрютмегеннге айтадыла. Бёрю азыгъы болургъа. См. Азыгъы б о л у р г ъ а . — Бёрю ашаб кетмесин деген магъанада. Ол бугъа башха малгъа къошулуб кетмесин. Бузоуланы тюзде къоюб, бёрю азыгъы болмасын. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 153.) Бёрю атар — бёркюнден. Толу варианты: Бёрю атар джигитни бёркюнден танырса. Син. Адам боллукъ — сабийликден.— Адамлыкъ, джигитлик тыш къарамындан да белгилиди. Ай, аферим санга, ай, машалла, джигит д ж а ш , бёрю атар бёркюнден деб, арлакъда олтургъан кишилени бири Айдемирни махтады. ( « Б а т а л л а р ы » , 56.) Бёрю аууз байларгъа.— Мал тюзде къалса, аны б ё р ю ашамаз ючюн, « Б ё р ю аууз байлагъандыла». Хоншу къошха б а р ы б , Къалмукъну къатыны Сарычачха бёрю аууз байлатыб къайтды. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 17.) Бёрю крестеннге тюшгенча.— Бёрю ары кириб, ызына чыгъалмазча, чыбыкъладан тар чалман ишлейдиле. Чалманны бир джаны бек болады. Анга «крестеннге т ю ш ген б ё р ю ч а » дейдиле. Бёрюча къабыб, къушча д ж у т а р г ъ а . — Дженгил аша. терк бол деген магъананы береди. Алан, юй бирге замандача узала турма, мында бёрюча сермеб, къушча д ж у т масанг боллукъ тюлдю. ( « А м а н а т » , 1, 27.) Бёрю къартлыгъында джубранчы б о л у р . — Адам къарт болса, ууакъ-тюек затла бла тюрт-мюрт этерге ёч болады. Бёрю къартлыгъында джубранчы болур деб, эй, 69
Азамат улу Ахмат, къайда, хариб, партиялыгъынг? ( « А х матны джангылычлары», 44.) Бёрюге къойну аманат этгенча.— Къолу чипи адамны мал-рысхы д ж ю р ю г е н джерге къуллукъгъа салсала, айтадыла алай. Бёрю къойланы къыргъанча.— Тутушда джашланы аякъ алдырмай джыкъгъан д ж а ш х а айтадыла алай. Бир-эки д ж е р д е да тутуш болгъанында, джашланы, къойланы къыргъанча, къырыб кетгенди Къанамат. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 28.) Бёрюден къоркъгъан отуннга б а р м а з . — Къоркъгъан ишинги этме деген магъанада. Син. Чыпчыкъладан къоркъгъан тары атмайды. Вар. Бёрюден къоркъгъан чегетге бармаз. Бёрю мен къоркъгъан джерден чабады. Вар. Д ж а н л ы мен къоркъгъан джерден чабады.— Д ж а у адамны учхара, чола джерин марайды. Бёрю терини кёргюзюб, б у з о у алдыргъанча. Син. Къарантха кёргюзюрге.— Къоркъутургъа, алдаргъа. Бёрю тонун киерге — ачыуланыргъа, теберге. Син. Къаны бузулургъа. Манга бёрю тонуму кийдириб а сынама, джангыз биринги башын джулургъа излерик тюлме. ( « А м а н а т » , 3, 122.) Бизни а р б а з г ъ а да тиер бир кюн. Син. Бизни орамда да болур б а й р а м . — Къайдан болса да бизни арбазгъа да бир кюн тиер. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 291.) Бизден да игилик бла къайтсын.— Биреу этген б о лушлукъгъа, игиликге алай айтыб б ю с ю р е у этедиле. Сау къалгъын, сен болмасанг, кимибизге джалынайыкъ. Бизден да игилик бла къайтсын. Сау болугъуз! ( « Е м ю р люк».) Бнз — къой, сиз — къыпты. Син. Сен — къыпты, мен — къой.— Мадарын т а у у с у б , бой салыб, тилекчи б о луб келсе, айтады. Биз сорлукъла.— Д ж у у у к ъ , тенг деген магъанада. Къалайды, Anna, саулугъунг? Биз сорлукъла иги тынч эселе? Бийсиз чибинлеча. Син Ит иесин танымай.— Башчылары болмай, хар ким ичи сюйгенча эте айланыргъа, бегиген д ж о р у к ъ - д ж о л болмай деген магъанада. Билек болургъа — бир-бирине дагъан, д ж а к ъ болургъа, болушургъа. Мен санга, анангы орнун тутарыкъса деб, айталмайма, алай а адамла бир-бирине билекдиле. ( « А д а м л а » , 182.) 70
Билямукъгъа чёб тюшюрмей — ариу, кирсиз, таза тутаргъа, джыяргъа. Халкъгъа айланыб нарт сёзлени джыйгъан, джазгъан заманда эслеб, билямукъгъа чёб тюшюрмей джыяргъа керекди. (Газетден.) Бир аягъы кёрде. Толу вар. Бир аягъы кёрде, бир аягъы — тёрде. Вар. Тёрюмден — кёрюм джууукъ.— Къыямыт тыш къарамына кёре, бир аягъы къабырда тургъанлай, аны джюрюгени, къатылыгъы чыртда тюрленмегенди. {«Таулада т а у у ш » , 308.) Бир аягъын алгъынчы, бир аягъын ит ала.— Ауур къымылдагъан адам. Син. Быт-быт эте. Сен бир аягъынгы алгъынчы, экинчинги ит алыр. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 27.) Бир аягъынг анда болса, бир аягъынг мында б о л сун.— Ары джетгенинг бла бери джетгенинг тенг болсун. Бир абыннган минг с ю р ю н ю р . Син. Чёбден тайгъан — кёбден таяр. Син. Бирден тайгъан — мингден къалыр. Бир абыннган минг с ю р ю н ю р деб, нек къачыб айланаса? Кесинг кесинги кёлеккенгден юркгенча. ( « Б а т а л л а р ы » , 285.) Бир ауукъгъа дери — бир заманлагъа дери. Алексейни сора эсенг а, Пёлкдеди. Бир ауукъгъа дери турлукъса былайда... бир оноу этерле. ( « Е м ю р л ю к » , 194.) Бир аллах — тиширыу ант. Керти айтама дегенлиги. Бир аллах, кюсесек да, келмез эдинг, бу джамчы кибик бла кюрешебиз дедик да, шхууур этер адам д ж о к ъ д у . («Уллу Къарачайда», 36.) Бир аманлыкъдан артына турмагъан.— Не пелахны да этерик. Кесин бек сюйген адам а, кесин инджитмез ючюн, не аманлыкъдан да артына турлукъ тюлдю. ( « К ю н таякъла», 46.) Бир атны кючю бла минг ат суу ичер.— Бир адамны кючю бла кёб адам кюн кёрюрге боллукъду деген магьанада. Бир атыбыз экими боллукъду — атыбыз аманнга чыкъгъанды да чыкъгъанды деген магъанада. Бир аууз сёз — азчыкъ, кесек затчыкъ. Айыб этме заманынгы алгъаным ючюн, бир аууз сёз айтырыкъма, ма заявлениеге бир къара. («Толкъунла», 228.) Бир аууздан — барысы разы б о л у б , барысы бирча. Бу тёгерекде уа д ж о к ъ эди. Аны бары да бир аууздан айтдыла. («Биринчи сюймеклик», 2, 127.) Бир-бирине болургъа. Син. Бир-бири бла дауурсюйюр болургъа. Умар бла Шерифат бир-бирине болдула. ( « Г ы л д ж а д а н » . ) 71
Бир-биринден ариу.— Барысы бирча ариула. Ортасында бир ариу юй кёрюрсе, ичинде да бир-биринден ариу джыйырма къыз. ( « Э р т д е - э р т д е » , 131.) Бир-бирине артмакъ болургъа. Вар. Бир-бирине базман болургъа.— Бир-бирине тенг, дженгнген джаны болмай деген магъанада. Бир-биринги байлаб ашарсыз (хантны юсюнден) — асыры татлыдан. Сии. Тилигизден юзмезсиз. Къысыр саулукъ сютден этилген айранны бир-биринги байлаб ич. (Нарт сёз.) Бир да бир — бек аламат, бё'к иги, бек кючлю. Атам къатыш Ташчыдан Семён деб бир да бир иги адам келгенди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 153.) Бир да ;<ъуруса д а . — Бир да къуруса да бу ичгини бир къойса деб, сёлешиб кёрген эдим. ( « А м а н а т » , 3, 277.) Бир дуниябыз экими боллукъду?! — Дунияда эки каре д ж а ш а р ы к ъ т ю л б ю з . Бир дуниягъа джетген эдим — бек къыйналгъан, ачыгъан да этдим. Ах, джашчыкъ, ол. Д ж а м а л тугулду дегенлей, биз бир дуниягъа джегтен эдик. ( « Д ж ы л ла бла таула», 433.) Бир джанына этерге — экили бола турмай, ишни бир джанына этерге, кесерге керекди деген магъанада. Бир джанына б о л у р г ъ а . — Иш, болум бир джанына белгили б о л у б бошагъынчы. Мен бпр джанына болгъунчу, тилейме, къарнашыны малый, мюлкюн чачмасын. ( « Б а т а л л а р ы » , 18.) Бир джангылгъанны аллах да кечеди.— Сени огъесе, Чора! Эркиши тюлмюсе, къанау болма! Бир джангылгъанны аллах да кечеди дейдиле. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 126.) Бир д ж у к ъ къоймагъанды. Син. Терисин с о ю б к ь а б лагъаннга ушайды. Син. Бурнундан тюшгенди.— Бек ушайды, шашмай кесиди. Алыа терегинден кери кетмез дегенлей, къызы анасындан бир д ж у к ъ къоймагъанды. ( « А м а н а т » , 2, 70.) Бир джылгъа къояи тери да чыдайды. Ант. Адам дегенинг итни терисиди.— Адам тутхан ишинде бир кесек чыдамлы, тёзюмлю болургъа керекди деген магъанада. Бирибиз ёлген джерде бирибиз да ёлюрге — буруннгу къарачайлыланы ант этгенлеринден. Бирибиз ёлген джерде бирибиз да ёлюрге. Бир-бирибнзни к ъ о ю б къачмазгъа. 72
Бир иги шагъат керекди.— Бу адам ийнанырча тут хучлу зат тюлдю деген магъанада. Бир ичегиден юзюлген — эт джууукъ, къарнаш, эгеч. Къайгъырмаз, биз барыбыз да бир ичегиден (джаратылгъанбыз) юзюлгенбиз. Джерни башында тюзлюк тас болмайды. («Уллу Къарачайда», 221.) Бир кишиден туугъанча — бир-бирине ушаш, бирча. Ол байланы биринден бирине кёчюб сынаса да, бир кишиден туугъанча, бирча джегиучюле болгъандыла. (Б. Д. « С а й л а м а л а » , 4.) Бирин кёрсенг, бирин унутурса.— Бир-биринден ариу. айбат деген магъанада. ...Бир кюн келген э д и . — Т ю р л ю - т ю р л ю сезимлени сынаргъа деген магъанада. Тюнене кече манга бир кюн келген эди, д ж а у у м а да келмесин аллай кюн. («Толкъунл а » , 224.) Бир кюн ашагъаныи экинчи кюн ашамай. Бир кюн кийгенин экинчи кюн киймей.— Аламат джашаргъа, зауукъ д ж а ш а у къураргъа. Бир кюню сау, бир кюню шау — бир кюн ауруй, бир кюн сау бола. Бир кюн юйюнгде д ж а т а р , экинчи кюн сени сахар — бир кюн къонакъ б о л у б келир, экинчи кюн т ю б ю н г ю берир. Бир кюню айча, бир кюню джылча.— Ашыкъсанг, заман акъыртын баргъанча кёрюнеди деген магъанада. Бир кюн туугъанма, бир кюн ёллюкме.— Адам д ж е т ген кюн кёлсюз болмазгъа керекди. Емюрлюкге киши да джашамайды. Къоркъуб бет джоймазгъа керекди деген магъанада. Бир кюню — джай, бир кюню — къыш.— Услу адам, татыусуз адам. Бир кюн — толу бутха, экинчи кюн — къуру д ж у р т ха.— Хыйсаб, э Л б этиб юй тутмагъан. Бир кюн табханын къабыб, экинчи кюн ач къалгъан. Бир кюнлюк болургъа — бир кюнню ичинде къырылыргъа, ёлюрге. Бир къарыш ёсерге — бек къууаныргъа, къууанч тыбырлы болургъа. Биреу къатын келтирир, биреу атын ёлтюрюр — биреуге таб болса да, башхагъа заран джетеди деген магъанада. Биреуню бёркюн алсанг, бёркюнге сакъ б о л . — Биреуге аманлыкъ этсенг, кесинге сакъ бол деген магъанада. 73
Бирсу эте бил меди да ёре этди, къалгъан халкъ турду да аны тёре этди.— Биреу бёрк эте билмеди да ёре этди, къалгъан халкъ аны кёрдю да тёре этди дегенлей, хар КИМ бир-бирине къарай, аны эниклей, мода адет чыгъады да кетеди. (Газетден.) Биреуню къолуна къаратмазгъа — кеси асыраргъа, биреуге бермезге. Бийнёгерлары ёлюб, артлары болса да, энди мен аны биреуню къолуна къаратмам. («Таулада т а у у ш » , 77.) Бирин къоюб, бирин айтайым.— Хапарны баш темасындан джанласа, айтадыла. Бир къолум бла бир къолума орча эте. Син. Амырым тартмай, ичим сюймей деген магъанада. Бир къолум артына тарта.— Бюгюн да, не д ж а ш ы рыу, бир къолум артына тарта, муну кючден алыб келеме. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 229.) Бир къолум бир къолума ышанмай — кишиге ийнанмай, ышанмай. Мени бир къолум бир къолума ышанмай ёсгенме. Ол малкёзлюгюм амалтын, не ётюрюкден, не хыйладан артха турмагъанма. ( « А х м а т н ы джангылычлары», 64.) Бир къулагъымдан кириб, бир къулагъымдан чыгъаргъа — д ж у к ъ ангыламазгъа, эсин бир затха иялмазгъа. Бир масхабха д ж ы я р г ъ а . — Айшат, энтда къайтарыб айтама, бир тохта, санга да, къызгъа да чыртда сёзюм джокъду. Ол бизде онгмагъанны бир масхабха джыялмай кюрешебиз. ( « К ю н таякъла», 110.) Бир мисхал чакълы.— Къара: «Мисхал чакълы». Бир с а б д а тохтамагъан балта. Син. Айылтыймаз.— Тутхучсуз адам (бир ишден бир ишге кёче айланнган, бир юйдеги бла д ж а ш а м а г ъ а н . ) Бир сёзюн эки этмеген. Син. Бир сёзю болгъан. Син. Бир сёзю, бир башы б о л г ъ а н . — Айтханын эшитдинг да, сюйсенг, айт, сюйсенг, къой, ол бир айтханын эки этерик тюлдю. ( « А м а н а т » , 3, 271.) Бир с ё з ю он сёзню джыкъгъан — тутхучлу сёлешген, ауузлу. Син. Ауузунда къылычы болгъан, сёз-ге чемер Бир сёзю, бир башы болгъан. Ант. Не сёзю, не б а шы.— Атасы бла сёлешгенме, ол эки сёзю болгъан адам тюлдю. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 16.) Бир сёлешсе, экинчиге — хаман айтханлай, сагъыннганлай турады деген магъанада. Бир сыниган гырджын д ж а б ы ш м а з . — Бир кере чачылгъан юйдеги экинчи д ж а р а ш м а й д ы . 74
Бири оу, бири шау — бир-биринден хуттур, бир-биринден быттыр. Быланы бири оу да, бири шау дсб, мусхамланыб айтды. ( « Б а т а л л а р ы » , 233.) Вир ТИЛЛИ д ж о к ъ д у , кёрюнмейди.— Адам (киши) джокъду, кёрюнмейди. Ма бу элия барыб, элге тарыгъыб, бизни баям этгенди, элде бу хапарны билмеген бир тилли къалмагъанды. ( « А м а н а т » , 2, 177.) Бир тилли болургъа. Сии. Тиллеширге.— Бири айтханны бири да айтыргъа деген магъанада. Бир тукъум бир. Вар. Бир тюрлю бир.— Аланы д ж а шауларында кёзлерин ышартырча, джюреклери джылынырча, бир тукъум бир къууанчлары болмайды. ( « Т а у лада т а у у ш » , 212.) Вир тик ёргени бир тик энишгеси да б о л а д ы . — Хар гюрлю къыйын ишни бир рахаты да болады деген магъанада. Биреуге уру къазма. Вар. Биреуге уру къазсанг, кееинг тюшерсе. Вар. Биреуге уру къазсанг, кесинге ёлчелеб къаз.— Биреуге аманлыкъ излеме.— Биреуге уру къазсанг, кесинг кетерсе. (Нарт сёз.) Бир шайын да д ж о й м а з , ашамай да къоймаз — д ж а ламиш, джула. Бир, эки да айтма — ауузунгдан чыгъарма, чыртда сагьынма. Къой, къой, бир, эки да айтма. Д ж у м м а к ъ л а гъа уруна тюнкеми тауусханма. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 64.) Бирден эки болмады — чыртда бир айтханындан таймады. Не этиб кюрешселе да, мен тюзме деб тургъан болмаса, аны бирден эки эталмай эдиле. («Биринчи сюймеклик», 2, 8.) Бир элиден къалгъанды — бир кесекчикден къалгъанды. Д а у т ветеринар факультетни бошагьанды. Алим бшургъа уа бир элиден къалгъанды. («Кюндюзгю кюн», 36.) Бирден эки эталмадыла — унаталмадыла. Анамы бирден эки этдиралмай, келгенле, саламлашыб, ызларына кетдиле. ( « Д ж ы л л а бла таула», 12.) Бисмилля эт — къаб; аша; ауузлан деген магъанада. Бисмилля деб башлагъанлай — эм алгъы бурун; былай башлагъанлай деген магъанада. Битки эзгеича эзерге — эзерге, гюттю этерге деген магъанада. Вогъурдакъгъа дери. Вар. Богъурдакъдан ёнгечге дери.— Мардадан артыкъ, ары о з д у р у б деген магъанада. Воз иркиие бошланыб. Аллахын, адамын танымай деген магъанада. 75
Боза къалакъмыды? Толу вар. Бу амманы боза къалагъымыды? — Мен санга боза къалакъ болубму къалгъанма? Мени бла ойнама да атангы башы бла ойна! ( « А м а н а т » , 3, 253.) Бой салыргъа — сыйыныргъа, бойсунургъа деген магъанада. Бойнуна алыргъа — джюкленирге, айыбын, бюсюреуюн да кесине алыргъа деген магъанада. Бойну базыкъды — къарыулуду, джетерикди деген магъанада. Боюн джиги чыгъаргъа.— Еллюкдю, бир пелахха тюберикди деген магъанада. Бойнуму кесдиреме. Вар. Бойнума алама. Вар. Бойнума кнеме.— Джюкленеме. Энди ычхынса, бойнуму тёгерек кесдиреме. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 314.) Бойнум къылдан ингичке.— Не къарыуум барды деген магъанада. Бойнунга — май, хурджунунга — шай.— Уллу хайыры, файдасы болгъан иш. Джерни байлыгъы, мени башыма акъ тюк болуб, бетиме джыйрыкъ болуб, харам ИТ, атанг бла сени уа бойнугъузгъа май, хурджунугъузгъа шай б о л у б тюшеди. («Уллу Къарачайда», 8.) Бойнуна минерге. Вар. Бойнуна миндирирге.— Биреуге артыкъ.тыкъ этерге. Мен аллай эркишиледен тюлме. Кишини бойнума миндираллыкъ тюлме. Сен огъай, ханны къызы болса да. ( « К ё м е у ю л » , 61.) Боюн сюлдери тюшерге. Вар. Сюлдери тюшерге. Син. Борбайлары къыйылыргъа. Абзыраргъа; мыдах болургъа.— Аны эшитгенлей, боюн сюлдерибиз керкилгснча, башларыбыз кёкюреклерибизге салынды. ( « К ъ а ра к ю б ю р » , 243.) Бойнун ТЮЗ тутаргъа — бойсунургъа, айтханын этерге. Ол бизни кибик кёбледен къалгъанды, бизден да къаллыкъды. Залимхан, эшта, д ж а ш а у сени бойнунгу ТЮЗ тутдурлукъ болур. ( « А м а н а т » , 3, 206.) Бойнун узатыргъа — джалынчакъ болургъа, д ж а л ы ныргъа. Боюнсха салыргъа — джегерге; хакъын ашаргъа деген магъанада. Боюнсхагъа д ж а р а ш ы р г ъ а . Вар. Бойнун боюнсхагъа д ж а р а ш д ы р ы р г ъ а . — Эркишиле, алай эте келедиле да, чарлагъан шкок тюз урур дегенлей, боюнларын боюнсхагъа джарашдырадыла да къоядыла. ( « Д е р т » , 257.) 76
Болур болгъанды — иш тыннганды, битгенди, бошалгъанды деген магъанада. Болгъанны, болмагъанны да айтыргъа. Вар. Болгъанны, болмагъанны да къатышдырыргъа.— Кертини, ётюрюкню да айтыргъа (къатышдырыргъа) деген магъанада. Болмаз къалса.— Ол кишини сёзюн къулакъгъа аллыкъ тюлдю. Мен аны халисин ариу билеме. Болмаз къалса, кесинге маджал тынгыларыкъды. (X. О. « Д ж ы л ла», 10.) Болмагъаныбыз къалмады — бек кючлю урушдукъ (неда т ю н ю ш д ю к ) деген магъанада. ...Болгъаным не джеримди — керекли сый, д ж а к ъ лыкъ нек табылмайды? — Ингирде Ханукъа хан келгенлей, къатыны тарыкъды: Манга Ачау улу аманла сслешгенди; къайда тели манга алай сёлешсе, мени ханны къатыны болгъаным не джеримди? (КъТ. 177.) Болалмагъан тойдан чыкъ — кесинги адамча д ж ю р ю те билмей эсенг, бузукъ бола эсенг — чыкъ, кет. Боллукъ сабийликден — адам боллукъ гитчелигинден, сабийлигинден белгилиди. Син. Бёрю атар — бёркюнден. Борбайы къыйылыргъа. Вар. Бутлары къыйылыргъа.— Кёз кёре, ол адамны б а р ы б къызына махтаргъа борбайы къайдан тутсун! ( « Г о р д а бычакъ», 2, 134.) Борчха бергенча — топпа-толу этиб, сыйдамлаб деген магъанада. Борчунг болса, бер да къутул.— Анга башха амал джокъду деген магъанада. Борчха тиерикди — толуду, джетмегени джокъду деген магъанада. Борчха-къарчха кирирге — ёнгкюч алыргъа деген магъанада. Босагъа мийик болургъа. Вар. Босагъа мийик, алашаны сакълау.— Нек кечикдинг деселе, оллахий, юйге баргъанлай, босагъа мийик болду да, ёталмай къалдым;— доучен эди. ( « Д ж а з ы у айла».) Бугъунчакъ ойнаргъа.— Кимни болса да алдаргъа, кимден болса да джашырыргъа деген магъанада. Бугъоудан ычхыннган итча. Вар. Сынджырын юзген ИТ кибик. Минги Тауну баи1ындан айланыб, бир къара булут тебреди, кеси тюгел джетгинчи, бугъоудан ычхыннган итча, аллай бир джел къобду. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 94.) Бугъоу салыргъа — боисундурургъа, онгун алыргъа деген магъанада. 77
Бузгъа тирелирге — чырмау болургъа, тыйгъычха тюберге деген магъанада. Бузоу алдырыргъа.— Илешдирирге, ю й ю р с ю н д ю р ю р ге деген магъанада. Бузоу болургъа — д ж у у а ш болургъа, бойсунургъа деген магъанада. Бузоучу д ж а ш . — Мен бузоучу заманда сен джангы чалкъычы эдннг. ( « Г у р г у м л у » , 169.) Бузоу орун ишлемей эсенг.— Эрлай келиб къалмай, бираз мычыса айтадыла. Бузоулагъа тана къошулгъанча.— Кесини тенглери бла болмай, ууакъ сабийлеге къошулса, айтадыла. Бузоу тюгю тюшмегенди — сабий къылыкъдан айырылмагъанды, сабийлеча эте айланады. Быллайда (кюн а м а н д а ) адамны къыстагъан къой, итни къыстамайдыла.— Адамны кемсиз къатылыгъын аманлаб айтылгъан сёздю. Бу мени болсун д е б ( д е р ч а ) — джараулу, асыулу, иги. Юйюню ичинде бу мени болсун дерча, не орун, не тёшек, не сауут кёрюнмейди. ( « Д е р т » , 152.) Бу сыйлы кюнню хакъына.— Син. Бу тийиб тургъан кюнню тейриси бла ант этеме. Къазий, балам, бу сыйлы кюнню хакъына, Анзордан эсе, сен кёб кере камсык эдннг. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 267.) Букъусун къагъаргъа. Вар. Букъусун кёкге чыгъарыргъа. Син. Керегин берирге.— Д ж ю р е г и Саматха аманны къуя тургъанлыкъгъа, букъу къакъдырмайды анга. («Сыналгъан джылла», 198.) Бууну ургъанма да, ачыудан ёкюреди.— Алай айтханым (этгеним) ючюн, ачыудан айтаса (этесе) деген магъанада. Бууну къулагъына джел къакъгъан чакълы бир кёрмейди. Вар. Д ж у г ъ у т у р н у къулагъына джел (аяз) къакъгъан чакълы бир джукъгъа да санамайды.— Эс бёлмейди деген магъанада. Буу ёкюрген замай — кюз а рты сюремде. Бурнунгу башынгдан ёрге тутма. Син. Кереклини шиндиги мийик.— Кесингде болмагъан сыйны, махтауну башынга чакъырма. Орнунгу таны. Бурну бла д ж е р сызыб ( к ъ а з ы б ) — къыйналыб, кёб кюрешиб деген магъанада. Бурну бла сёлеширге — турсунмай, уллу-уллу сёлеширге деген магъанада. Бурну бла суу ичерге.— Биз да башыбыз бла ишлей78
биз, кесибизге джетгенни билебмз. Тик сёз адамлыкъны кёргюзмейдн, айры этерге излейди. Мен да бурнум бла суу ичмейме. («Хорланнган а д ж а л » , 37.) Бурнун бузаргъа — уруб неда джыгъыб, бурнундан къанын келтирирге. Бурнуна буз тыгъылыб — къыйналыб, азаб чегиб деген магъанада. Бурнуна д ж ы д ж ы м суууруб алырма — ариу бла бермесе, зор бла, аманы бла алырма деген магъанада Бурнуму джырдырама. Син. Бойнума алама. Вар^ Бойнуму... кесдиреме.— Д ж а ш а с ы н , хариб, бу д ж а ш чыкъ ансы, бу бек онглу адам болмаса, бурнуму джырдырама. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 66.) Бурну къанарыкъ сабий чабханындан белгили — ишни арты ишни барыуундан белгили болады деген магъанада. ( Д ж а з н ы , кырдыкны, тангны) Бурну къарагъанлы — башланнганлы. Къышны бурну къарагъанлай, бичен сатлыкъ деб, джайылыб тебрегенлени кёргенбиз. ( « А м а нат», 3, 220.) Бурну салыныб къалды ( к е л д и ) . Син. Сюлдери тюш ю б . — Мыдах болуб, салпыланыб деген магъанада. Бурнун сюрте билмеген — дуниядан хапары болмагъан деген магъанада. Бурну сюйюнюрге ( ы ш а н ) . — Къошдан малчы неда къонакъ келлик болса, «бурнум сюйюнеди» дейдиле. Бурнун тургъузургъа.— Бизни хашкенлени да къозгъаб айланнган Семёнду дейдиле, Ташчыда ишлей айланнган бир оруслу. Ол аланы орталарына киргенли, ёмюрден бери стауатынгдан чыкъмагьан адамла бурунларын тургъузуб тебрегендиле. ( « К ъ а р а кк>бк>р», 102.) Бурнундан тюшгенча ушайды. Сип. Д ж у к ъ къоймагъанды. Син. Терисин с о ю б къаблагъанча.— Шашмай ушайды, бек ушайды деген магъанада. Бурнуна ургъанча — хыны этиб. Олсагъатда Аубекир-хаджи былай айтханды дегенимде, ха-ха деб кюлюб, бурнума ургъанча- этиб къойгъанды. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 193.) Бурун урургъа. Вар. Бурун уруб кёрюрге. Син. Ёшюн салыб кёрюрге.— Институтха бир бурун уруб кёрмей боллукъ тюлме. ( « К ю н таякъла», 126.) Бурнундан чыгъарыргъа. Син. Ашагъанын къусдурургъа.— Меничаланы джекдигиз сиз, инш аллах, узаймай бурнугъуздан чыгъар эсе уа ашагъаныгъыз. ( « Б а таллары», 172.) 79
Бурнун чюйюрюрге — турсунмазгъа, джукъгъа санамазгъа деген магъанада. Астакку, къатыныны айтханына къарамай, бурнун чюйюрюб, терен орналгъан мияла кёзчюклери бла джити къарады. («Къанаматны джуртунда», 135.) Бутлары къыйылыргъа. Вар. Борбайы къыйылыргъа.— Мёлекни бутлары къыйылыб, наргъа ийилди. ( « М ё л е к » , 151.) Бутуна эришди да кёнчегин д ж ы р т д ы . — Адам айыб этерча дженгиллик этилсе, айтадыла. Бутакълы агъач кибик — д ж а р а ш ы у с у з адам; дюрген; киши бла эби келишмеген. Бутакъларын бутаргъа. Син. Къабына джыяргъа. Син. Орнун т а б д ы р ы р г ъ а . — Къаншаубийни тепси тюбюнден семиргенди да, кесинден залимге т ю б е б , бутакълары бир урулмаса, къутуруб кетерикди. ( « К ъ а р а кюбюр».) Бучхагъындан алыб атаргъа.— Тейри, Быдыр улу, башха зат этмей, тюз бучхагъынгдан тутуб атарма эшикге. Къалай умут этесе? (Газетден.) Буштугъун чыгъарыргъа — хорларгъа, джыгъаргъа деген магъанада. Былай барсам, арба ауады, былай барсам, эшек ёледи. Бар. Былай барсам, арба ауады, былай барсам, къан д ж а у а д ы . — Алай айтыб, къолун къойнуна салыб турургъа болмайды. («Уллу Къарачайда», 273.) Былай болсун дерча. Син. Кёлюнг бичгенча.— Бивни ёмюр, атом бла космосну ёмюрю, бизни къралда тамам былай болсун дерча уруннган джамагъатны джашаууна джараулу къуралгъанды. (Газетден.) Былтыр ёлген Ханишайны быйыл сууда излегенча.— Озгъан джангурну джамчы алыб сюрме дегенча айтылгъан сёзле. Быт-быт эте. Син. Бир аягъын алгъынчы, бир аягъын ИТ ала.— Ала сенича быт-быт эте турмайдыла. ( « А д а м л а » , 16.) Бычакъны ауузундача. Бар. Къылычны ауузундача.— Уллу къоркъууда; къыйынлыкъда деген магъанада. Бычагъымы береме — ёчешеме, нохта бау этеме деген магъанада. Бычакъларын билеб, шкокларын джерлеб — къазауатха кирирча, хазыр болуб, сауутну хазырлаб деген магъанада. 80
Бычакъсыз кесерге ( с о я р г ъ а ) — адамны башын алалмазча, къыйын болумгъа (халгъа) салыргъа. Бычакъгъа кючден джетди (малны юсюнден) — ёлюб къала эди, кючден-бутдан джетиб кесдик деген магъанада. Бычакъ с а л л ы к ъ — 1. Кесерге д ж а р а у л у ; эти болгъан. 2. Д ж а у аллына турлукъ. Джигитлиги, адамлыгъы болгъан. Бычакълыкъ т ю ш ю р ю р г е . Син. Гыл т ю ш ю р ю р г е . — Шкокну чачыб джыйдым да бычакълыкъ т ю ш ю р д ю м , — дегенди эртде биреу. (Нарт сёз.) Бюгюн, бюгече... деб турабыз — къысха заманны ичинде; узаймай деген магъанада. Бюгюн кибик эсимдеди.— Унутмай турама деген магъанада. Бюгюннге къараб тургъанча — иш этиб этгенча. А къыз, бюгюннге къараб тургъанча, бу хыйны дууадап чыгъыб къалды. ( « А м а н а т » , 3, 69.) Бюгюн ызыгъыздан къарагъанча, тамбла аллыгъызгъа къарайыкъ.— Бюгюн къууанч бла ашыргъаныбызча, тамбла сау-эсен къайтыб келигиз. Бюртюкден адам этиб (сабийни юсюнден) — т а б ы б , асыраб, ё с д ю р ю б , адам этиб деген магъанада.
Г.
аккыбаш — телибаш деген магъанада. Ол таш блаургъанлай, гаккы башын чачарыкъ эдим. ( « К ъ а р а кюб ю р » , 240.) Гаккыны къаягъа ургъанча.— Адамынгы барын, малынгы, ол огъай, итинги къошуб тергесенг да, хар биринге мингишер солдат джетерикди. Алагъа не къарыу эталлыкъса? Гаккыны къаягъа ургъандан чырт башхасы д ж о к ъ д у . ( « Б а т а л л а р ы » , 273.) Гаккы тауукъну юрете эди.— Д ж а ш ы атасын юрете эди деген магъанада. Гаккы тауукъну юрете эди деб, сен да меними юретесе? Сен туугъунчу да мен мюлк д ж ю р ю т ю б , юй тутуб келгенме. («Хорланнган а д ж а л » , 74.) Гаккыда т«)к излегенча — кючлю тукъум тинтерге, адамда болмагъан айыбны салыргъа деген магъанада. Къайдан билейим не излегенлерин, манга айтмагъандыла, алай болгъанлыкъгъа, гаккыны ичинде тюк излегенча, къолларына тюшген къагъытланы бек кючлю тинтиб къарай эдиле. («Уллу Къарачайда», 161.) 81
Гинджи кибик кийинди, тюлкю кибик сюйюндю кука, алдырлы, эки бетли адам. Гитче бармакъ да асыуду — не гитче да этеди б о лушлукъ деген магъанада. Гитчесинде адеб д ж о к ъ , уллусунда акъыл д ж о к ъ . — Насыб сокъур рысхыны джыйыудамыды? Эндиги заманда анга артыкъ къызыныу гитчесинде адеб джокъ, уллусунда акъыл д ж о к ъ деген ауур сёзню эсге чалышдырмаймыды? (Газетден.) Гелеу кёрсенг, д ж е р сорма, келбет кёрсенг, эр с о р ма.— Ич магъанасы тышхы кёрюнюшюнден да белгилиди дегенча айтылады. Гёген ашлыкъ сата, юйдегиси ачдан къата.— Кесинн юйдегиси, малы ач болгъанына къарамай, мюрзеуюн, биченин сатхан адамгъа айтадыла. Гокка кёрген — кёлге асыу.— Бир джаны бла джыйында къалыргъа огъайы болмаса да, экинчи джаны бла, гокка кёрген кёлге асыу дегенча этиб, сюйген тенги болгъан бригадагъа кетди. ( « Д ж а з ы у айла», 75.) Гокка хане ариу болады, д ж а з тылпыу уруб д ж а ш наса. Гокка хане бир ариу болады, д ж а з тылпыу уруб д ж а ш н а с а , Тамам гокка хансха ушайды къыз да, заман джете башласа. (Фольклор:) Гонайны къояныча, тёгерекге къарай. Вар. Къачар къоян кибик, тёгерекге къарай.— М а х м у д унамады, кеч болгъанды, юйге барайыкъ, деди. Гонайны къояныча, эки кёзюн д ж а н д ы р ы б , юйюнге къуру кириб барлыкъ тюлдю. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 108.) Гура къылыгъы тутаргъа — усу тутса, кёлю къалса деген магъанада. Бир-бирде Гура къылыгъым тутса, сабийинг да, башынг да от тёбеси болгъун деб, алайгъа да таш атыб кетиучен эдим. ( « А м а н а т » , 2, 80.) Гыбыт къобуз кибик — джаншакъ, гыр-гыр адам. Сен, гыбыт къобуз, тынч юйюме къайгъы салыб, болгъан уруннганымы да суугъа къуйдурдунг эсе, суу азыгъы болгъун! ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » , 47.) Гыдай эчки суугъа къарай эди да, алкъын д ж а ш м а дей эди.— гыдай эчки суугъа къараб, мюйюз кёрмегенинде, алкъын мен д ж а ш м а дегенди. («Хорланнган адж а л » , 120.) Гыл т ю ш ю р ю р г е . Син. Бычакълыкъ т ю ш ю р ю р г е . — Гыл тюшер джерге, ёлю гёбелекча, кесинги атхан болмаса, мен бир да эсинге келмейме. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 19.) Грауну атказын басаргъа. Вар. Къара атказны баS2
саргъа.— Этерин да этиб, тюзюн айтыргъа унамасала, айтылады былай. Урлагъаным да, ашагъаным да кертиди, алай а меники атказды,— дегенди Грау. ( « Н а р т сёзле».) Грау кибик.— Мазаллы, саубитген адам деген магъанада. Грауну чалдыуун салыргъа.— Тутушда артындан чалгъан амалгъа айтадыла. Грауну апасыча.— Тангнга дери тенгле бла ашагъан, ичген да этдик. Д а г ъ ы д а апасдан тёрт шайны къайтардыла,— дегенди Грау. Гырт дерге.— Адамны сындырыб айтылгъан сёздю. Гырт дерик эди. Умаргъа « т а н г » деген Умардан « т а н г » болмасын. Гырмык этерге — буршу этерге деген магъанада. Бизни ишибизден, б а р ы б кишиге д ж у к ъ сагъынса, мен аны гырмык этерме. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 64.) Гюттю юсюне къалач — бир къыйынлыкъны юсюне андан да уллу бир. Гюттю юсюне къалач деб, юй бийчеси да телевизоргъа къадалгъанды. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 41.) Гюнахын алыргъа.— Етюрюк айтыргъа керек тюлдю. Ишлемейдиле, Къазий, гюнахларын алыргъа джарамайды. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 214.) Гюнахы кесини болсун.— Кертисин айтыргъа керекди деген магъанада. Гюнахы керек тюлдю. Вар. Гюнахы кесини болсун.— Алай бла «джылы къолдан» Хамитни ахыр къоянын къабдыкъ, иесини сууугъандан суууй баргъанына да къарамай, гюнахы керек тюлдю, тышындан д ж а р ы к ъ эди бизге, ичинден не айта эсе да. ( « К ю н д ю з г ю кюн», эди би?ге, ичинден не айта эсе да. («Кюндюзгю кюн», 113.) Гюнахындан чыгъаргъа — айыб алмазча, бойнунда борчун толтурургъа. Ол мени кёрюб болмайды. Алай болса да айтыб гюнахындан чыкъгъан иги болур. ( « Г о р да бычакъ», 2, 170.) Гюргокъа къадырын тюйгенча — тюерге, топулдатыргъа, ийлерге. Син. Къыркъинджигин берирге. Гюрбесинде каклыгъы, хурджунунда биядагъы д ж о к ъ . Син. Къолу джукъа адам.— Д ж а р л ы . Улан туугъанына къууаннганлыгъына, адетин этерге кесини къарыуу д ж е талмазын таныб, Исламны башын ауур сагъыш басды. Гюрбесинде каклыгъы, хурджунунда биядагъы джокъду. Кимге барыб, ёнгкюч излейим деб, б ю г ю л ю б джерге кирирча болгъанды. ( « Г о р д а бычакъ», 1, 17.) 83
Гюх тюйгенча.— А с х а к ъ аягъындан сау аягъына секире, гюх ура, тутулгъаила таба джаныулаб къычырды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 186.) Гюх тюйгенча, эки къолун бир-бирине уруб, тёгерегине басыннган къатынлагъа джууукъ къысылыб, башлагъан хапарына къызды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 175.) Гъыр-мыр болургъа — дауур-сюйюр болургъа, уруштюйюш этерге. Къыямытда къой джал чыгъарыб чыкъгъанында, аны кичи д ж а ш ы Къанаматха джетерик хакъдан бир тюменни бермей къойгъанды, аны юсюнден гъыр-мыр б о л у б , Къанамат джашны агъач сенек бла уруб, къой бауну джанында д ж а т д ы р ы б кетгенди. ( « К ъ а ра к ю б ю р » , 28.)
п
ipiif амыргъа къалыргъа. Вар. Башы дамыргъа къалыргъа.— Башы сёзге, къайгъыгъа къалыргъа. Данакъай д ж а у ашамайды.— Алгъын заманлада мал къошлада гынттылы д ж а ш л а : «ол ( б у ) д ж а у ашамайд ы » , — деб, ол да, хариб, алагъа тынгылаб, д ж а у юлюшюн ашамай, башхалагъа ашатыб тургъанды: Н а ж ю , М а х у ш , Данакъай, Сосуркъа д ж а у ( с ю т б а ш ы ) ашамайды. Д ё н г ю б къалыргъа.— Анагъыз да къайгъылы болуб, аллыгъызгъа къараб, дёнгюб къала эди. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы д ж о л у н д а » , 38.) Дингиз кибик кёберге. Син. Чапчакъ кибик керилиб. Дигил-мигил этерге.— Амалсыз дыгалас этерге. Эрге бармайма деген да д ж о к ъ д у , д ж а р а ш ы б эрге баргъан да д ж о к ъ д у . Дигил-мигил эте, къача-бугъа айланадыла. ( « Г у р г у м л у » , 109.) Д о п п а с - д о п л а с сёлеширге уллу-уллу сёлеширге; ауузу бла семиз кесерге. Д о п п а с умут этерге.— Юсюнде болмагъан сыйны тартаргъа кюрешген, кесин кимге эсе да санагъан. Докка айтханлай. Син. Базманны къайсы джаны дженгсе. Маму ары мине эди. — Д о к к а , сен ким джанлыса? — Кимни къазыгъы уллу эсе, аны джанлыма. (Фольклордан.) Доттулары кеслери къошларына чаба эдиле.— Д о т туланы къошда эригиб, не этерге билмей тургъан д ж а ш лары: Д ж а у г ъ а д ж а у л у к ъ эталлыкъ эсек, бир кёрейик деб, кеслерини къошларына чабхандыла. Кими айран 84
джыккырны тёнгеретгенди, кими быш^. тикден ийгенди, алай бла къошларын диле. «Доттулары кеслери къошларына чабханча» деген сёз андан къалгъанды. Долайны игиси кюздеди, адамны джигити — тюздеди. Син. Джигит майданда билинеди. Ант. Кюлаякъ, кюлбулгъаууч.— Адамны джигити ишде, кюрешде да ал тизгинледе д ж ю р ю й д ю . Донайны тирмен къакъгъычыча.— Мычымай, джылы шхууур келтириб чачханларында уа, биягъы къазанчыкъла бла къашыкъланы дыгъырдагъан тауушлары, Донайны тирменини къакъгъычыча, узакъ бармай тохтадыла ( « М ё л е к » , 77.) Дуниягъа айтылгъан. Син. Аты айтылгъан.— Белгили, хар КИМ да эшитген, билген. Оу, бу бир зат боллукъду да, сени къолунга тюшсе, дуниягъа айтылгъан гёджеб боллукъду. («Сыналгъан джылла», 236.) Дуниясын аман бла ашырды — дунияда иги д ж а шаялмады, къыйналыб д ж а ш а д ы деген магъанада. Дунияны башмна д ж ы я р г ъ а — дунияда болгъан, бола тургъан затланы ангыларгъа, бнлирге, дунияны башына джыйгъан, аны къалай ёсгенин, тюрленнгенин ангылагъан адамла сан бир тууадыла. (Окъуу китабдан.) Дуния башы т ю б ю н е айланыб б а р а эсе да, билмейме. Вар. Дуния кёчюб бара эсе д а . — Бугъала бир-бири бла турушхан заманда дуния башы т ю б ю н е айланыб бара эсе да, эслемейдиле. ( « Э м таза кёкню т ю б ю н д е » , 51.) Дуния бла б и р . — Кёб, бек кючлю деген магъанада. Мен д ж а р а ш ы б как эте тургъаныма дуния бла бир къууандыла, махтадыла. ( « Э м таза кёкню т ю б ю н д е » , 26.) Дуния бир джанына болгъунчу.— Ким хорлары, къаллай оноу салынлыгъы белгили болгъунчу. Ашыкъма, джашчыкъ, аллах айтса, ананга да барырса, дуния бир джанына боллукъ болур, бизни орамда да болур бир байрам. ( « Е м ю р л ю к » , 177.) Дунияны б у з а д ы . — Къычырыкъдан алыб. Аллында къая болса да, элтиб кесин урлукъду, ариу тенгиз болса да, кириб кетерикди. Къычырыгъы дунияны бузады. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » , 1, 201.) Дуниягъа кёзюн ачхан.— Билим, акъыл берген, дунияда бола тургъан затла бла танышдыргъан. Мингле бла сабийлени кёзлерин дуниягъа ачхан, билимни д ж о луна тюзетген школду. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 222.) 85
.. кечюб бара эсе да — билмейме, хапарсызма. ^dp. Дуния башы тюбюне анланыб бара эсе да. Уллу мияла раманы ичинде суратда айю мамурашчыкъла, аугъан терекге ёрлей, дуния кёчюб бара эсе да, сан этмей, къызыу ойнайдыла. ( « М ё л е к » , 3.) Дуниягъа джангы туугъанча б о л у р г ь а . — Адам бек къууанса, айтылады. Ийнаныгъыз, мен бюгюн дуниягъа джангы туугъанма. ( « Д е р т » , 254.) Дунияны джарыгъын алгъа кёрген — джылы бла тамада. Ким билсин, ол менден бир-эки джылны дуния джарыкъны алгъа кёрген болур эди, менден эсе эсли зди. ( « Д е р т » , 261.) Дуния джашагъанныкъыды.— Ат миннгенникиди. Тон кийгенникиди, Аш ашагъанныкъыды, Дуния джашагъанныкъыды. (Фольклордан.) Дунияны къайтаргъан.— Бютеу халкъ кечиннген, тойгъан, тургъан, сыйыннган. Дуниясы къарангы болургъа — д ж а ш а у у аман болургъа. Вар. Кюню къарангы болургъа. Бу къыйналыу мени т ю ш ю м м ю д ю ? Алкъын д ж а ш а г ъ а н да этмегенлей, дуния манга къарангы нек б о л д у ? ( « Г о р д а бычакъ», 2, 40.) Дунияны къуяргъа — аман айтыргъа, урушургъа, сёгерге. Асият, кеси кесине дунияны къуя, терен къарны д ж ы р ы б барады. («Сыналгъан д ж ы л л а » , 230.) Дунияны къыл элек бла сюзерге.— Хар кимни сёзюн этедиле деген магъанада. Дунияны къырама-джырама деб айланнган. Син. Хар кимни къоз къабугъуна джыяма деб айланнган.— Виз дунияны к ъ ы р а б ы з - д ж ы р а б ы з деб айланнганлыкъгъа, чот терсине айлана тебреген кёреме. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 231.) Дуния мал дунияда къалады. Син. Ахратхамы элтириксе? — Дунияны малы дунияда къалады, эси дуния малгъа кетгенди да, аягъы басханны кёзю тынымайды. ( « Г у р г у м л у » , 33.) Дунияны малы сеники болгъанлыкъгъа, ашамай, киймей.— Малы, байлыгъы б о л у б , аны бла хайырлана билмегенлени юсюнден айтылгъан сёзле. «6
Дунияны малындан (рысхысындан, мюлкюнден) сюер эдим.— Ол д ж а ш меники более, дунияны малындан сюер эдим. ( « Г о р д а бычакъ», 223.) Дуния мал келепен къашыкъны джалатыр. Вар. Дуния мал келепен ауузну д ж у у д у р у р . — Дуния мал келепен ауузну д ж у у д у р у р дейди, сатыб алыб, къайсы джарлыны болса да кесини орнуна ашырады. ( « Б а т а л лары», 197.) Дуниядан тас болургъа — ёлюб кетерге, ауушургъа. Д ж а р л ы балам дуниядан тас болду да кетди. ( « Т а у л у къызны джигитлиги», 122.) Дунияны тутуругъу — дунияны дагъаны деген магъанада. Дуния мал — дунияны тутуругъу. (Нарт сёз.) Дуниягъа туумай къалгъа эдим.— Джашауну къыйынлыгъында адам джанындан тойса, айтады алай. Д ж о л д а бара-бара, мен бу тукъум инджилиб джашагъандан эсе, дуниягъа туумай къалгъа эдим деб келе эди кёлюне. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 43.) Дуниягъа тукъум менми боллукъма.— Дуниягъа тукъум менми боллукъ эдим, андан эсе, джаратылмай къалгъа эдим. (Фольклордан.) Дунияны ууатыргъа.— Керилиб, сюйгенича, ох деб д ж а ш а р г ъ а . Эрикселе, Иссисуугъа кёз ачаргъа кете да къала, кюн ууатхан кёзюулери болгъанды. («Уллу Къарачайда», 86.) Дунияны хазнасын-ходжасын берирге айтыб.— Мюлк, рысхы берирге айтыб. Дунияны хазнасын-ходжасын этербиз деб, былтырдан къалгъан д ж ю н н ю ийиртиб, сокъургъа сохта тутдургъанча, манга эки уууч тарылы тюйчюк къуюб, эки кёгерген джыккыр бышлакъ бериб къойгъандыла. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 59.) ' Дуния харх болду — адамла бары да кюлдюле. Кюеуню тамада эгечи Зурум тыбырда къалыб кетгенди деб эшитгенимде, кесиме алыб, джанымы сууаблыкъгъа къоярмы эдим деб келгенме, дегенинде, дуния харх болду. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 53.) Дуния хали билмеген — ишленмеген, олтурурун-турурун билмеген, культурасы болмагъан. Дуния экеуге тарды.— Буруннгу дин китабладан киргенди. Адамны джутлугъуну учу-къыйыры д ж о к ъ д у деген магъанада. Дуниядан юлюшюн алыргъа.— Бу джарыкъ, кенг дуния хар кимге да тенгди. Дуниядан джетген юлюшню алыргъа керекди деген магъанада. Сен дуниядан юлюш 87
ала билген бир иги тукъумданса. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 86.) Думп болургъа. Син. Тас болургъа. Син. Зинк болургъа.— Кимни насыбы, билмей тургъанлай, д о б деб аллына т ю ш ю б къалыр, кимни насыбы, иесине кесин тутдурмай, къоянча къачар, кимники, чабакъ тенгизге ташайгъанча, думп болур да къалыр. ( « А м а н а т » , 3, 160.) Дуркъучу ёгюзча.— Тёгерек айланыб, хаман хата этиб тургъан. Душман дау табсын.— Е т ю р ю к д ю деб ким даулашаллыкъды деген магъанада. Дынг б о л у р г ъ а . — Тохтатыргъа, бошалыргъа деген магъанада. Дырын этерге. Син. Шындым этерге.— Къырыргъа, аудурургъа. Мен къуру кесим, чалмандан бир деменгили къазыкъ алыб, сермей тебресем, аланы, итлени къыргъанча, дырын этиб чыгъарма. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 179.) Д ы ф этдирлик т ю л д ю — д ж у у а б этдирлик тюлдю, ауузунгдан сёз чыгъартырыкъ тюлдю. Бир дыф десинчи, кесим огъуна б а р ы б керегин берирме. ( « Д ж ы л л а бла т а у л а » , 227.) Дыгъысына тюзелиб. Син. Онгуна т ю ш ю б . — Чоласын т а б ы б ; учхара джерин билиб. Тейри, джашны дыгъысына тюзелиб, онгун алыб, туура къанындан келдиле. Не кюрешиб да башын алалмайды. (Газетден.) Дыммай кибик семириб.— Алгъын заманлада чуба киймеген къызланы хыликке этгендиле. Дыммай кибик семириб деб, сёзюн этгендиле. (Газетден.)
J J L Н С агъасындан алыб айтырма.— Къаты айтырма • • деген магъанада. Джагъадан-этекден болургъа — урушургъа, тюйюшюрге, джагъалашыргъа. Д ж а з г ъ ы кюн кибик — дженгил тюрлениучю, терк алмашыучу, алдауукъ. Д ж а з кюннге бла д ж а ш х а ышанма. (Нарт сёз.) Джайны джай узуну — джайны аллындан артына дери. Джаланигач айбат — джарлы эсирик. Син. Тышы джылтырауукъ, ичи къалтырауукъ.— Къарыусуз омакъ. Д ж а л г ъ а н айтхан джанындан тёлер. Син. Етюрюкден 88
не хайыр.— Бир-бири тнлин билмеген эки миллетни къара кюнде бир юйюр болуб къалгъанларына, киши айтса, ийнанмазсыз, мен кесим кёргенме. Джалгъан айтхан джанындан тёлер, дейдиле. ( « А д а м л а » , 153.) Джалындан чыгъыб, отха киргенча. Ант. Отдан чыкъ да — джалыннга. Джалындан чыгъыб, джаннган отха киргенча болдукъ. Тюркде джандет т а б а б ы з деб, къара джаханимге т ю ш ю б къалдыкъ. («Эгизле», 10.) Д ж а л ы н ч а к ъ къонакъ — тигимчи. Син. Иесине д ж а лынсанг, итине сюек ат.— Д ж а л ы н ч а к ъ къонакъ — тигимчи дегенча, Хангерий, Лейлаланы ишлерин таб кёрмейме, бир-бирин джангы тута тебреген сютча, кючден сюеле башлагъан ишди бу. ( « Д ж а з ы у айла», 118.) Джалыныб джаудан къалмазса — ариулукъ бла, тилеген бла джаудан къутулмазса. Хайыр, джалыныб джаудан къалмазса, дейдиле. Келигиз, ахырда да муну окъуюкъ. («Ахматны джангылычлары», 40.) Джалынгы да берирбиз.— Тойда-затда кесине д ж а ль'идырыб джырласа, айтадыла алай. (Накъырда.) А..Т, марджа, Мисир, джалынгы да берирбиз. («Гылджа».) Д ж а м а г ъ а т не айтыр. Вар. Къарагъан халкъ не айтыр.— Хоншу, тенг кюлюр, хыликке этерле, сен да ол затха сагъыш этиб, ойланыргъа иш этмейсе, д ж а магъат не айтыр деб, аны къулагъынга алмайса. ( « К ъ а натла», 98.) Д ж а н ауруса, сокъур кёзден д ж а ш чыгъар. Толу вар. Д ж а н ауруса, сокъур кёзден д ж а ш чыгъар, къуру д ж у р т дан аш чыгъар.— Д ж а н ауруса, сокъур кёзден д ж а ш чыгъар дейди, манга да бир джан аурут, мени термилгенимден не хайыр барды? ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 251.) Д ж а н аурутургъа — джакъларгъа, джазыкъсыныргъа. Коммунистлеге джан аурутханланы ала билирге излейдиле. ( « Д е р т » , 204.) Джанын алыргъа. Вар. Эсин алыргъа.— Къоркъутургъа. Былайгъа келсе да, хар кимни ашыкъдырыб, гузабалатыб, джанын алады. ( « А м а н а т » , 3, 212.) Джанындан айырылгъанча.— Д ж ю р е г и бек къыйналыргъа, ауур тиерге. Виз сени бек сюебиз. Сизден айырылгъан бизге джаныбыздан айырылгъанчады. («Бычакъны ауузунда», 173.) Джанын артха салмазгъа. Син. Къанын-джанын аямазгъа.— Ала сабийлери ючюн джанларын артха 89
салмагъан, тириликлери болгъан адамладыла. ( « А д а м л а » . 32.) ...Бла джаны бирди.— Бек сюеди деген магъанада. Ат бла джаны бир эди, аны кёргюзселе, турлукъду. ( « Г о р д а бычакъ», 1, 134.) Д ж а н б а с а р г ъ а — джакъларгъа, аны джанында б о лургъа. Айхай, бизни ичибизде да джарлы къауум большевиклеге джан басадыла. ( « Ю й г е игилик», 94.) Д ж а н бла тёнгек кибик — бир-бири бла татлы д ж а шагъан, бнр-биринден айырылыб болмагъан. Тау бла таулу — джан бла тёнгек. Таулу былай нек сюеди тауну? ( « Т а у бла таулу», 27.) Джанындан алай айырылсын — ёлсюн алай (къарг ъ ы ш ) . Анала бла балаланы бир-биринден айырыб, таралтады. Джанындан алай айырылсын. («Хорланнган аджал», 36.) Д ж а н береди (бередиле)—^ ёледи (ёледиле). Вакцинады муну аты... асыры татыусуздан джан береди, бузмай татран! ( « К ю н д ю з г ю кюн», 14.) Д ж а н берирге — ёлюрге, дуниядан кетерге. Ариу Сюйюн джан береди, суу тюбюнде термилиб. ( К ъ П А , 65.) Джанынгы берсенг да, сырынгы ( т ю б ю н г ю ) берме. Син. Ауузунг къандан толса да, къанлынга билднрме.— Ким биледи, джауну къолуна тюшген тёребиз болса, анга т ю б бермезге. Джанынгы берсенг да, джауунга сырынгы берме деген антыбызгъа тюз болургъа. ( Г а зет ден.) Д ж а н дарманча — аз, багъалы, сыйлы. Кесибиз да тар къулакъгъа тюше эдик, къара сууну джан дарманлай иче эдик. ( « З а л и х а т » . ) Д ж а н - д ж а н ы н ашаргъа — тёгерегиндегилени таларгъа. Д ж а р а л ы айюча, джан-джанын ашайды. (Нарт сёз.) Старшина бюгюн джан-джанын ашай эди. ( « Ч о л пан», 72.) Д ж а н д а н джаннга тенгле — татлы тенгле, халал тенгле. Ол кюнден башлаб, Кертибий бла мен джандан джаннга тенгле болгъанбыз. («Къанаматны д ж у р тунда», 94.) Д ж а н ы н а джетерге. Син. Джебегине джетерге.— Ниязбийни бу сёзлери джанына джетиб, Харун былай сорду. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 180.) Д ж а н ы м ичимде болуб. Син. Джаным сау б о л у б . — Д ж а н ы м ичимде болуб, мен ол затны унутмам. ( « М а х ти». 33.) 90
Д ж а н ы кибик кёреди — бек сюеди, къырылтады. Д ж а н ы кирирге.— Сюерге, джаратыргъа деген магъанада. Аллындан сюймегенлей тебресе да, башлагъандан сора, къыйынына джаны кириб, дагъыда д ж а з ы б барыры келиб, бютюн кёлленнген эди ол. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 46.) Джан кирирге.— Тирилирге, къууаныргъа деген магъанада. Иги хапарны бизге айтдынг эсенг, аллах сени игиликден айырмасын, ким эсенг д а , — деб тиширыулагъа джан кирди. ( « М ё л е к » , 233.) Джанын къолуна алгъанча. Син. Аягъы басханны кёзю танымай.— Ашыгъыб, гузаба этиб. Алан, джанымы къолума алгъанча, алай келгенме, кесингден сора киши болмагъанлаймы чабдырыб айланаса мени? («Къанатла», 68.) Д ж а н ы м къолумда болса, иерлай болуб. Син. Аманына т а я н ы б . — Ахырына таяныб. Аманнга джетиб, онгсуз болуб. Д ж а н ы къолунда болса, ийиб къояргъа джетиб, солууун кючден ала, ачыкъ таладан ётюб, чегетге джууукълашды. ( « Б а т а л л а р ы » , 90.) Д ж а н ы н г а къор болайым. Къысха вар. Джанынга болайым. Вар. Джанынга къурман болайым.— Огъай, джанынга къор болайым, Ибрахим, сени къолунгдан келликди. ( « Д ж ы л л а бла таула», 11.) Д ж а н ы м къурман болсун. Вар. Джаным къор болсун.— Сени бу иги сёзлени айтхан ауузунга джаным къурман болсун. («Таулуну тангы», 218.) Джанын харам этиб. Син. Джанын артха салмай.— Джанларын, къарыуларын аямай. Сен айтыудан, сабийле юйге берилген дерслени ангыламайдыла, ангыламадыла эсе да, джанларын харам этиб, хаман алгъа чабханлай барыргъамы керекди? ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 200.) Д ж а н ы саулай къабыргъа салма.— А з а б берме деген магъанада. Д ж а н солуу этерге. Син. Ичин урургъа.— Чабханын бузмагъанлай, Азрет, джан солуу этиб, алайгъа джетгенинде, бичен къалауну эки этиб, джартысындан кёбю (асламы) кюйюб б о ш а б , къалгъан кесеги да тютюнлей тура эди. ( « К ю н таякъла», 72.) Джаны тамагъына тыгъылыб.— Къыйналыб, басындырыб деген магъанада. Кулизар эки къолун силкиб, тюйюше тургъанча, джаны тамагъына тыгъылыб, сёлешди. (X. О. « Д ж ы л л а » , 106.) !
91
Д ж а н ы н а тиерге. Син. Кёлюн къалдырыргъа.— Аття, ауругъаныма ийнанмагъанынг джаныма тийди,— деди Сапра. (Газетден.) Джанынга тиймесин (кириш айтым). Син. Кёлюнг къалмасын. Син. Кёлюнге д ж у к ъ келмесин,— Д ж а н ы нга тиймесин, Хызыргъа джан баса тургъан болурла. («Хорланнган а д ж а л » , 14.) Джанындан тойдурургъа. Вар. Джанындан этерге.— Бездирирге, къандырыргъа, эрикдирирге.— Хар кюн сайын бар да сюел, ит ийлыгъын кёрюб, сау бир айны сакълагъанды, тамам джанындан тойгъанды. («Таулуну тангы», 237.) Джанындан тойдурургъа. Син. Джанындан этерге.— Ары бери озгъаннга аууз джетдире, джанымдан тойдургъан эдиле. ( « Г о р д а бычакъ», 1, 242.) Д ж а н ы м чыкъгъа эди да — ёлге эдим да. Джаным чыкъгъа эди да, аны былайда болгъанын бир билге эдим. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 279.) Джанындан чыгъарыб айтыргъа — болмагъан затны къурашдырыргъа, джалгъан сёз айтыргъа. Джанындан этерге. Син. Джанындан тойдурургъа.— Бюгюнлю тауукъ джартымы ашагъанса деб, кёзюме къарай, джанымдан этгенсе. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 118.) Джанындан юлюш этерге.— Игилиги, асыулулугъу, халаллыгъы ючюн айтылгъан сёзле. Хар ким бла сёлеширин, айтырын билиб, ишге таб узал^ъан адамгъа малчыла джанларындан юлюш этедиле. («Уллу Къарачанда», 105.) Джаннган отдан юлюш алгъан.— Джигит, таукел, батыр адам деген магъанада. Д ж а н г ы ай бла кёрюн.— Кёб заманны кёрюнмей туруб, кёрселе, тюбеселе, айтадыла. Д ж а н г ы алгъа урур, эски артха турур.— Прогрессив зат хорлар деген магъанада. Джангы алгъа урур, эски артха турур дейдиле. Бусагъатда ё с ю б келген д ж а ш л а , къызла обурдула: хар бир акъыл, ышан аладан чыгъады, биз коси чагъыбызны унутуб сёлешгенликге. ( « Д ж а ш лыкъны д ж о л у н д а » , 50.) Д ж а н г ы джууукъла да огъурлу болсунла.— Къыз чыгъаргъан, келин келтирген юйге алай алгъыш этедиле. Д а , Ханымсат, джангы джууукъларыгъыз да огъурлу болсунла! ( « А м а н а т » . ) Д ж а н г ы сибиртги ариу сибиреди.— Ишге, къуллукъгъа джангы кирген адам кёл ашаб ишлейди. Джангы 92
сибйртги ариу сибиреди дегенлей, Хашнр школдан чыкъмайды. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 169.) Джангы чалкъы тутхан д ж а ш . — 1 2 — 1 3 джылдан башлаб, чалкъыгъа чыгъаргъандыла джашланы. Мен джангы чалкъы тута башлагъан д ж а ш эднм. Бизни юйдегибиз малла бла джайлыкъда тура эди. («Эм таза кёкню т ю б ю н д е » . ) Д ж а н г у р къоркъууун джел эгер.— Бир ишни болуруну аллы бла къайгъысын, къоркъууун этедиле. Д ж а н г у р къоркъууун джел этер дегенлей, адамланы джюреклерин огъары аягъына миндирди. ( « Б а т а л л а р ы » , 227.) Д ж а п ы н г а голия. Вар. Атанга голия.— Ахырзаман д ж у у у к ъ бола тебресе, адамла бетсиз бола башлайдыла деб, керти айтадыла, барынгы да джапынга голия! ( « Ч о л пан», 50.) ...Джапысы д ж о к ъ д у . Сии. Оноу этмейди.— Мыллыкны алкъын дженгил бишер къайгъысы д ж о к ъ д у . ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 326.) Д ж а р а л ы айюча, джан-джанын талай.— Ачыуун кимден алыргъа билмей ачыуланады. Прустоп ханбалада олтуруб турады. Д ж а р а л ы айюча, джан-джанын ашайды. Бери чакъыр деб, мени джибергенди. ( « К ъ а р а кюб ю р » , 280.) Джаралыны джастыгъында сау ёлюр. Вар. Ауругъанны джастыгъында сау ёлюр.— Бошунагъа, кёк агъач отун отда чартлагъанча, чартлаб тебреди. Алай этерге джарамайды. Джаралыны джастыгъында сау ёлюр деб. ( « Е м ю р л ю к » , 119.) Джаратылгъан джан — рысхысы бла.— Туугъан сабийге бир зат табылады деген магъанада. Джарлыны бузоуу ёгюзлюк этер.— Джарлыны гитчеси уллусуну орнун тутады деген магъанада. Д ж а р л ы г ъ а — джалгъан таякъ.— Къыйынлыгъа керексиз къыйынлыкъ джетедн дегендиле буруннгула. Джарлылыгъын джашыргъан байынмаз — дегендиле алгъын заманлада. Кемликлени джашырыргъа керек тюлдю, ачыкъ айтыргъа керекди. Джарлылыгъын д ж а шыргъан байынмаз деб, сёз барды. Бюгюн джамагъатны къайгъылы этген талай затны юсюнден сёлешейик. (Газет ден.) Д ж а р л ы кёлю — д ж а р ы к ъ . — Джырлы адамда харамлыкъ, кесимчилик, эгоизм болмайды деген магъанада. Д ж а р л ы киндигин кеси кесер. Ант. Байны бешигин 93
шайтанла да тебретедиле. Син. Джарлыны джагъы джокъ, дегенднле алгъын заманлада.— Отоу салыр джерим болса, джарлы киндигин кеси кесер дегенлей, кесим да ыхтырмачыкъ ишлерге кюреширик эдим. («Горда бычакъ», 2, 133.) Джарлыны с ё з ю — къодулу.— Джарлыны сёзю халкъны ауузуна тюшерге ёч болады, дегендиле. Джарлыны сёзю — къодулу дегенлей, Грау зауаллыны кёб сёзю фольклоргъа киргенди, халкъны ауузунда кёб д ж ю рюйдю. (Газет.) Д ж а р л ы тюеге минее да, ит къабар. Син. Къыйынлыны ашы аллына келсе, бурну къанар.— Ха-а, джарлы тюеге минее да, ит къабар деб, джарлы б о л у б къалгъанымы кёремиее? ( « Г о р д а бычакъ», 2, 245.) Д ж а р л ы эчкиге джан къайгъы, къаеабчыгъа мал къайгъы. Син. Къой соргъаннга той еора эди.— Хар адамны кесини энчи къайгъысы болады деген магъанада. Д ж а р л ы юйню киштигича. Ант. Бай юйню киштигича.— Мугур, мышау, арыкъ, мыдах, илгиздик. Д ж а ш чыкълагъа ариу айтмаз. эркелетмез, булджутмаз. Аны кёргенлей, джарлы юйню киштиклерича, бирери бирер джерде шум боладыла. (Газетден.) Джарлылыкъгъа джарагъан. Син. Тойдан эсе, тоннга къарагъан.— Кереклинге кёре сайла кесинге хар затны деген магъанада айтылады. Д ж а р ы л а эсенг, бузул. Толу вар. Джарыла эсенг, бузул да ёл.— Ачыудан джюрегинг джарыла эсе, бузул да къал. Д ж а р ы л а эсенг, бузул да ёл деб, къулакъ джанымда мушулдаб турма. («Уллу Къарачайда», 18.) Д ж а р ы к ъ бетден кёрюшейик (дин маталлы с ё з л е ) . — Д ж у л д у з , энтда тилейме, манга разы бол, джатхан джеринг мамукъ болсун. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 210.) Д ж а р ы к ъ дуниям къарангы болады. Вар. Д ж а р ы к ъ кюнюм къарангы б о л а д ы . — Мыдахлыкъ келеди деген магъанада. Сени кёрметен кюнюмде д ж а р ы к ъ дуниям къарангы болады. («Ахматны джангылычлары», 20.) Д ж а р т ы болмайды,— Къызариу, ёлген бузоучукъ т а б са да, саууллугъундан джарты болмайды. («Эм таза кёкню т ю б ю н д е » , 34.) Д ж а р т ы молла дин бузар. Толу вар. Д ж а р т ы молла дин бузар, аман уста юй б у з а р . — Д ж а р ы м молла дин бузар деб, не окъууу, не билими д ж о к ъ , не къуллукъчу бола билгени джокъ. ( « А м а н а т » , 2, 300.) 94
Д ж а т х а н джери д ж у м у ш а к ъ (кенг, мамукъ) болсун.— Къайгъы сёз. Д ж а т х а н джери д ж у м у ш а к ъ болсун... Учхара затдан замансызлай къораб кетди. ( « К ъ а наматны д ж у р т у н д а » , 212.) Д ж а т х а н ёгюзню башына тургъан б у з о у . — Алай эт, марджа, алай эт. Д ж а т х а н ёгюзню башына тургъан бузоу кир этер дегенлей, сюймегенлерибизни кюлдюрме. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 277.) Д ж а т ы б къалгъандан эсе, атыб къал. Син. Къачыб кетсенг да, чачыб кет (сабанны юсюнден). Син. Хомухлукъдан ёлгенден эсе, джигитлик этиб ёл.— Эриниб, къоркъуб къалмай, заманында этеринги этиб къой. Д ж а у аллына турлукъ. Син. Кёзю джаннган д ж а ш . — Джигитлик, батыр, кёллю адам. Д ж а у аллында ёлмеген бау аллында ёлюр.— Бир бош затчыкъдан ёлюб кетерге боллукъду деген магъанада. Эй, Таусолтан, д ж а у аллында ёлмеген бау аллында ёлюр деб сёз барды. Ма Базарбийге бу ёлюм тюлдю! ( « А м а н а т » , 3, 242.) Д ж а у г ъ а джаулукъ, тенгнге тенглик этерге.— Д ж а ш джаугъа джаулукъ, тенгнге тенглик этерча болду дерге, хан къатынына айтханды. ( « Э р т д е - э р т д е » , 130.) Д ж а у н у , тосну таны. Джангы вар. Душман ким, шох КИМ болгъанын таныргъа керекди.— Бирге къачхынчы болгъанлы, кьарангыдан джарыкъгъа чыгъа тебрегенлери кёзлерин бир кесек къаматса да, джаулары, тослары КИМ болгъанын айыра тебрегендиле. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 335.) Д ж а у у м да менлей болсун.— Къыйынлыкъ джетгенин кёргюзген сёзле. Анга бир д ж у к ъ болса, менлей болсун сени джауунг! («Эки заман», 3, 166.) Д ж а у сюргенча. Вар. Д ж а у сюрмей эсе.— Гузаба, къачыб. Син. Аягъынг басханны кёзюнг танымай. Д ж а у сюрмей эсе ызынгдан. Сабыр бол, хантны бише тургъанын кёресе. ( « А м а н а т » , 3, 26.) Д ж а у табасы болургъа — джауну къолуна тюшерге, душманны къолундан ачыргъа. Сакъ бол! — деди,— кеси джангыз къалмасын. Душман барды. Д ж а у табасы болмасын. ( М Х Д ж , 52.) Д ж а у н у , тосну ичинде. Син. Сюйгенни, сюймегенни арасында.— Солтан, мени атха мине тебрегенимн эслеб, джауну, тосну ичинде айланныкъ болур,— деди Темирджан. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 19.) Д ж а у к ъ о н к ъ а . Вар. Къонкъасы джауду. Вар. Д ж ю 95
реги д ж а у д у . — Бёгекди, ёхтемди. Бир кесек кёзюнг д ж а н маса, мында бир къауум къутургъан джаукъонкъа башынгы эзиб кетерикдиле. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 279.) Джауорунларын урургъа.— Иги онгсунмай, тёнгшюрге. Ышарама деб, биягъы эрнин къыйыкъ ийиб, д ж а у о рунларын ура, къалгъанладан алгъын къатына олтурду. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 87.) Д ж а у а р г ъ а басыннган ашхамча (кёкча, б у л у т ч а ) . — Къашын-башын тюйюб тургъан. Д ж а у а р г ъ а къаралгъан ашхамча, салам берирге да эриниб айланадыла. ( « А х матны джангылычлары», 12.) Д ж а у г ъ а н кёлге д ж а у а д ы . — Хайыр бары да бай адамгъа тюшеди деген магъанада айтылгъанды. Не заманда да рысхы тутхан бир адам эдинг, джаугъан кёлге д ж а у а д ы , дейди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 134.) Джаханимни кёрмеген джандетге кёл салмаз.— Аманны сынамагъан игини билмез. Джаханимни кёрмеген джандетге кёл салмаз дегенлейди эндигилени бир къауумуну чоту. Хар не да былайлай, бусагъатдача, кеси аллына т ю ш ю б къалгъанды деб, кёблени кёлюне келеди. (Газетден.) Д ж а х а н и м орну болсун. Вар. Джаханим юйю болсун.— Барсын къайры сюе эсе да, джаханим орну болсун. ( « Д е р т » , 164.) Д ж а х а н и м сизден толсун.— Гюнахымы (айыбымы) алыгъыз деген магъанада айтхандыла алгъынлада. Къалай этейик, военкоматны ю с ю бла тюшмесе, д ж а ханим сизден толсун деб, иерик эдик. («Биринчи сюймеклик», 1, 78.) Д ж а х а н и м ючюн аллахха не б ю с ю р е у . — Аман зат ючюн кимге да не б ю с ю р е у , игисин беригиз ансы. Д ж а ш а р - а ш а р заманы. Син. Дунияны ууатыр кёз ю у ю . — Дуниядан татыу алыр кёзюую, кюн кёрюр заманы. Д ж а ш а р ы н д ж а ш а г ъ а н , ашарын ашагъан — кёб д ж а шагъан, кёб кёрген адам. Д ж а ш н ы адамлыгъы (джигитлиги), къызны ариулугъу сорулады.— Д ж а ш н ы адамлыгъы сорулур, къызны ариулугъу сорулур деб, тюз айтадыла. ( « Г о р д а бычакъ», 3, 105.) Д ж а ш ч ы к ъ , къызчыкъ деб да барды.— Джауоруннга къараб, не айтыргъа билмей, джашчыкъ, къызчыкъ деб да барды,— дегенди къонакъ. Келин а, насыбха кёре, 96
джашчыкъ, къызчыкъ да табханды. Къонакъ андан сора «билгич» болгъанды. Д ж а ш ы атасын юрете эди. Син. Гаккы тауукъну юрете эди,— Гырылдама, уялмагъан! Д ж а ш ы атасын юрете эди деб... Къайда айланмагъа сен эришесе. ( « К ю н д ю з г ю кюи», 26.) Д ж а ш джылай ёседи, къарт ынгычхай ёледи.— Къайгъырмаз, къызым, д ж а ш джылай ёседи, къарт ынгычхай ёледи. ( « Б а т а л л а р ы » , 25.) Д ж а ш кёргенин унутмаз. Син. Д ж а ш х а айтханынг — ташха д ж а з г ъ а н ч а . — Ким билсин, д ж а ш кёргенин унутмаз дейдиле. Суратынг эсимден кетмегенди. («Хорланнган а д ж а л » , 92.) Д ж а ш н ы эки аягъы башына д ж а у . — Д ж а ш н ы хаман чабчыгъа джюрютедиле. Д ж у м у ш х а кёб чабады. Къайда, чабчы, бузоуланы ызына айландырыб кел, къорулгъан джерге кириб кетерле. Къоркъма, джашны эки аягъы — башына д ж а у . ( « Г о р д а бычакъ».) Д ж а ш л ы к ъ д а этилген джангылычны ким да кечеди.— Сынамы болмагъан, джангы д ж а ш а б башлагъан д ж а нгыла да тюзете барады. Д ж а ш а м а г ъ а н л а й къарт болгъан.— Д ж а ш л а й огъуна хар затха акъылы, болуму джетген д ж а ш . Залимхан, джашамагъанлай къарт болгъанса. ( « А м а н а т » , 3, 217.) Д ж а ш ы р т ы н къабхан итча.— Адамгъа джашыртын аманлыкъ этген деген магъанада. Мыртаз, джашыртын къабхан итча, кёзюнден ариу кибик айта, артындан къабыучанды. («Таулада т а у у ш » , 64.) Д ж а ш ы р г ъ а н ы н г джашладан чыкъсын. Син. Д ж а ш (сабий) болгъан юйде уру д ж а т м а й д ы . — Д ж а ш ы р г ъ а нынг джашладан чыкъсын деб, пелахны этиб къойгъан сен болдунг. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 134.) Д ж а я к ъ д ж а б м а й сёлеширге ( а ш а р г ъ а ) . — Хаман сёлешиб тургъан, джаншакъ, гыр-гыр. Тохтаусуз ашаб, д ж у б а н ы б тургъан. Бир къауумла, ауузларында ненча тиш болгъанын санай, д ж а я к ъ д ж а б м а й кюледиле. ( « Д ж а з ы у айла», 76.) Д ж а я к ъ этлерин а ш а р г ъ а . — Къой, тамам рахын б о луб кючюне джетсе, тишлерин къыжылдатады. Анга «къой Джаякъ этлерин ашайды» дейдиле. (Газетден.) Джебегине джетерге. Вар. Джебегине ётерге.— Д ж ю регин къыйнаргъа, сыйын сындырыб, ачыуландырыргъа. Сора хаман тахса билирге излегени уа Болдуну д ж е бегине джетди. («Хорланнган а д ж а л » , 114.) 4 Фразеатогический с.юварь
97
Джезин ачаргъа. Вар. Багъырын ачаргъа.— Айгъакъларгъа, халкъгъа баям этерге. Менден джашыргъанынг джашладан чыкъсын деб, мени джезими ачылыб къалгъанына къара. ( « А м а н а т » , 59.) Джекден д ж у у у к ъ къоймайды. Вар. Къатына да къоймайды.— Унамайды, айтханыбызны этмейди. Асланнга «келечиле» ийе безгенди: джекден д ж у у у к ъ этмейди. ( « Е м ю р л ю к » , 6.) Д ж е к тепсеген.— Сыртлада тёгерек, юзгере тартханча, кюрен тартылгъан ыз. Бир-бирле «шайтан тепсеген» да дейдиле. Д ж е л б а ш — къысхакъыл, тутхучсуз, акъылсыз. Онунчу классны кючден-бутдан б о ш а б , институтха да киралмай, орамны къыздырыб айланады, кеси джелбаш болгъанын билмей, портфель тагъаргъа излейди. ( « Д ж а нгыны д ж а р ы г ъ ы » , 14.) Д ж е л келтирди, суу элтди — келди, кетди, д ж у г ъ у къалмады. Д ж е л къакъмай, чапракъ шыбырдамаз. Син. Отсуз джалын болмаз.— Таймаздан бесеней джайылыб тургъанлыгъына, бюгюн Махара къызы юйню тюбюне аны ю с ю бла да кийиз джайгъанды. Игитда, джел къакъмай, чапракъ шыбырдамаз дегенлей, бюгюн, джангыз джашны оноуун этген кюн, ол джюкге несин да аямазча б о л у б къалгъанды. ( « Е м ю р л ю к » , 81.) Джел элтмезча болургъа — тояргъа, ашаргъа. Къуш да кесини кереклисине айланады, анга къараб турма да, гырджындан къаб, кесинги джел элтмезча эт. ( « К ъ а ра к ю б ю р » , 96.) Джелкесин къашыргъа — не этерге билмей, хайран болургъа. Дженгилни т ю б ю бла, ауурну ю с ю бла. Вар. Ауурну ю с ю бла, дженгилни т ю б ю бла.— Алтаякъ. Адам иш бла къарыулу, кючлю болады, акъылы, сезими ёседи. Халиси тюзеледи, бегийди, алай а бизде ишге бой салмай, дженгилни т ю б ю бла, ауурну юсю бла дегенле алкъын тюбейдиле. (Газетден.) Дженгил аякълы болургъа. Вар. Аякълы болургъа.— Озаргъа, алгъа келирге, дженгил джетерге. Алибек, андан дженгил аякълы болуб, къолун тутуб, ызына бурулду. («Биринчи сюймеклик», 2, 155.) Джеринден айырылгъан джети джыл джылар, д ж у р тундан айырылгъан ёлгюнчю д ж ы л а р . — Ата джуртундан 98
айырылгъан ё м ю р ю къыйналыб турлукъду, д ж а ш а у табарыкъ т ю л д ю деген магъанада. Д ж е р г е ауурлукъгъа, кюннге кёлеккеге д ж а р а т ы л гъан.— Д ж а р а у с у з , асыусуз адам деген магъанада. Джерни д ж а б х а н . — Асыры кёбден джер кёрюнмеген (малны ю с ю н д е н ) . Д ж е р басханны ат биледи. Вар. Ат басханны джер биледи.— Хар ким кесине джетген къыйынлыкъны сезеди. Д ж е р басханны ат билир дегенлей, кесине джетгенни кеси ашхы ангылай болур. (Газетден.) Д ж е р д ж а р а д ы . Син. Дунияны бузады.— Омакъдан джер д ж а р а эди! Азретге тюберик эдим деб, келди да, б а р ы б дежурныйден эркинлик алгъынчы, тас болду да къалды. ( « К ю н таякъла», 217.) Джерни джети къатына.— Билеме, билеме, аны билмесем, къантарыбмы айланама джерни джети къатын. ( « К ю н таякъла», 52.) Д ж е р и д ж о к ъ д у . — Къой, къой, аманлыкъчы эди, къалай эсе да адам илешир джери д ж о к ъ эди ол адамны. («Окъа бёрк».) Д ж е р джутханча. Син. Т а с болургъа, думп болургъа.— Уят да, хаят да, д ж е р джутханча, думп болуб къалдыла. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 206.) Джер къабаргъа — ёлюрге, дуниядан къурургъа. Андан о з у б бир адам этерик тюлдю. Ол болгъаны чакълы д ж е р къабха эди. ( « Д е р т » , 146.) Джерни къалыны бла джукъасын билген — акъыллы адам, ангылагъан адам. Син. Къаргъаны-къузгъунну тилин билген.— Д ж е р - д ж е р г е тыгъыла-сугъула айланнган адамды. Джерни къалыны бла джукъасын биледи («Баталлары»., 132.) Д ж е р къантарыргъа.— Джерни башын тюбюне айландырыб излерге. Билеме, Халимат, билеме, аны билмесем къантарыбмы айланама джерни джети къатын. ( « К ю н таякъла», 52.) Д ж е р г е къаратыргъа. Син. Башын энишге тутдурургъа.— Ийлыкъдырыргъа, уялтыргъа, мыдах этерге. Сен къоркъма не кесек да, биз сени джерге къаратмазбыз. («Ахматны джангылычлары», 10.) Джерни къырдышын къобарыргъа — дыгалас этерге, ачыргъа, бушуу этерге. Д ж а ш л а й кетген ашхы адамларыбызны эсиме тюшюрсем, джерни къырдышын къобарама. ( « Д е р т » , 176.) Д ж е р - с у у кёрюрге. Син. Кёз ачаргъа.— Дунияны 4*
99
кёрюр ючюн джолоучу болуб айланыргъа. Хан бир кюн, атына да миниб, Кюлбулгъауучха келиб: «Кел, бир джер-суу кёрюб, кёз ачыб къайтайыкъ»,— дегенди. (КъТ.) Д ж е р - с у у м у юлешебиз! — Дунияны тутуругъу джерсууду. Аны ючюн кюрешни тюзге санагъандыла. Ол кюнледе Тамараны кёлюне кёб тюрлю сагъышла келген эдиле. Мен къартла бла джер-сууму юлеширикме! ( « К ъ а натла», 101.) Джерни тешиги болса, кирирча болургъа. Вар. Д ж е р джарылса, кирирлай болургъа.— Асыры бек ийлыкъгъандан, уялгъандан, джунчугъандан. Алайда джер оюлса, кириб кетерлай болуб, д ж а ш эшикге кючден чыкъды. («Чолпан», 86.) Д ж е р тентериб.— Чабыб, д ж о р т у б , излеб, айланадыла. Не къайгъылары бар эсе да, Майыллары джер тентериб айланадыла. («Къарачай тил», 4 класс.) Д ж е р бла тенг этерге.— О ю б ташларгъа. Махтандыргъан позицияларын джер бла тенг этиб къойдукъ да. («Эки заман», 3, 126.) Джер тоймай — эл тоймаз.— Д ж а у у м н у юсюнден айтадыла. Д ж е р тоймай, эл тоймаз, дейдиле. Сыйлы аллах быйыл джерни, джаныуарны да тойдурургъа башлагъанды. ( « Б а т а л л а р ы » , 70.) Д ж е р тырнатыргъа — дыгалас этерге. Джерди бизге джер тырнатхан. («Чолпан», 74.) Джерни т ю б ю бла джюрюген. Син. Ауурну ю с ю бла, дженгилни т ю б ю бла. Алтаякъ эпчил.— Сен джерни т ю б ю бла д ж ю р ю й м е деб айланнган заманда, биз барысын билиб тургъанбыз. («Ахматны джангылычлары».) Д ж е р г е тюшюрмезге — айтханын этерге, мийикде тутаргъа, сыйын кёрюрге. Къанамат, сен менден тамадаса, сен айтханны джерге тюшюрмем. («Таулада т а у у ш » . ) Д ж е р д е н , чыкъгъанча. Вар. Халгер хансдан чыкъгъанча. Джерден чыгъарыргъа — къайдан болса да, не узакъда, бек джерде болса да, табаргъа. Мен ол итден туугъан итни, джерден чыгъарсам да, табарма. Джерден чыкъмагъанма. Син. Тукъумсуз-джукъсуз тюлме.— Джерден чыкъмагъанма, мени да барды адамларым, ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 121.)Джети атадан бери — ёмюрден бери да, бурундан бери да. Джети атадан бери ауругъан, сау да бола келгенди. ( « М а х т и » , 33.) 100
Д ж е т и атагъа дери.— Топчукъ, алыу-бериу джанына сагъыш этме, джети атанга дери дарийге бёлеб къойса да, къолундан келликди. ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » , 18.) Джети джыл болгъандан джетмиш джыл болгъаннга дери. Къысха вар. Джетиден джетмишге дери.— Къарты, д ж а ш ы да, уллусу, гитчеси да, барысы да. Джети джол айырылгъан джерге джетерге — барлыкъ джолун, аллыкъ усталыгЪын сайларгъа. Лена асырагъан анасыны къолунда, бир тюрлю бир мусхамлыкъ кёрмей, джети д ж о л айырылгъаннга джетиб, барлыкъ джолун кеси сайлайды. (Газетден.) Джети д ж у к ъ л а б эсиме да келлик тюл эди. Вар. Эсимде-бусумда болмагъан зат.— Быллай ауур хапар эштирикме деб, джети д ж у к ъ л а б эсимэ да келмеген эди. («Биринчи сюймеклик», 1, 114.) Джети таудан а у а р с а . — Не къыйын джолну да д ж ю рюрсе деген магъанада. Д ж е т е у бла кеси кюрешген — эртдеден къалгъан сёздю. Таулу джетишген джерде джетеуленни орнун тутаргъа керекди дегендиле. Джети шагъат керекди.— Адам ийнанмазча, ишекли зат. Д ж а н д а р да бизникиди деб джибермезлигине джети шагъат керекди. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 276.) Джеталмагъан джер тырнар. Син. Суугъа кетген таш къармар.— Амалсыз дыгалас этерге. Адаргы этерге. Д ж а ш а у г ъ а керекден сора да керекли затла бардыла. Ол джанларын сен алкъын ангылаялмагъанса. Къуру чам а джеталмагъан джер тырнар дегенча болады. («Хорланнган аджал», 16.) Д ж ё р м е г е джеталмагъан киштикча. Син. Атайпысны б а с а р г ъ а . — Ала Д о н б а с с х а мыллык атарыкъдыла, алай а джёрмеге джеталмагъан киштикча болуб къаллыкъ болурла. ( « А м а н а т » , 1, 50.) Джибекден джибибиз, алтындан д ж ю г ю б ю з . Малда малыбыз, рысхыла рысхыбыз барды деген магъанада айтылгъан сёзледиле. Джигине тюртерге — э.м сезимли, эм назик джерине къатылыргъа. Д ж и к дери болмагъанды. Син. Мох дериги, чюх дериги болмагъан.— Аллында къотур улагъы да болмагъан, джарлы. Д ж и к дериги къалмагъаиды. Син. Арты болгъанды, т ю б болгъанды.— « Д ж и к » деген сёз бир адыг юйюрню аты болгъанды. Джикле эндиги Краснодар крайны дже101
ринде джашагъандыла. Орта ёмюрлени кёзюуюнде ала къырылыб, т ю б б о л у б къалгъандыла. Не чурум бла къырылгъанлары белгили тюлдю. Ала бла хоншу д ж а ш а гъан къарачай халкъ юйюрню арты болгъанын билиб айтхан болур бу сёзлени. Алайгъа ушайды. Балаларым, ичигизде къалгъан сёз батсун, къолумдан келсе, манга бу кюнню джетдиргенлени джик дерин къоймаз эдим. ( « Ю й г е игилик», 81.) Джик-джиги бла айырыб. Син. А с ы р а с ы - с т ю н ю бла. Син. Ийнесинден тюймесине дери.— Ариу тукъум айырыб. Колхоз не ючюн къуралгъанын, аны эллилеге не хайыры болгъанын джик-джиги бла айырыб айтдыла. ( « Д ж у к ъ у суз кечеле», 173.) Джинкисин юзерге.— Джастыкъны ичиргилерин къармай кетиб, къамасын къолуна ала, чыкъырдай тургъан отну джинкиси юзюле, юйден чыкъды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 257.) Д ж о к ъ н у бар этген, барны мал этген.— Биз джогъун бар этген, барын мал этген адамла болсакъ, бизге бу сёзле сёлешинник болмаз эдиле. ( « А м а н а т » , 3, 119.) Д ж о л у болургъа. Син. Муратына джетерге. Д ж а майны келиб орнуна таяннганындан Сыйлыхан, анга хапар с о р у б да къыйналмагъанлай, джолу бюгюн болмагъанын билди. ( « Ч о л п а н » . ) Д ж о л кесерге — хапар айтыб, джолну къысхартыргъа. Бир джолда Герий бла Темирджан джолоучу болгъандыла. Не т ю р л ю хапарла бла да джол кеседиле. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 158.) Д ж о л у н кесерге — чырмау болургъа, ишин этдирмезге. Сен кесинг сюе эсенг, бу ишни къойма. Уллу фахмунг барды. Сизни джолугъузну кесерге кишини иши джокъду. ( « О к ъ а бёрк».) Д ж о л у н г мамукъдан. Толу вар. Д ж о л у н г мамукъдан, ёмюрюнг зауукъдан. Аллынгы ким тыяды, джолунг ачыкъ. Син. Иги джолгъа б а р . — Баргъан джолунг мамукъдан тёшелсин,— деб эшигине джетдире, арыгъан ууаныкны д ж и б къыйыры бла ура да къамчи таууш этдире къууалады. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 254.) Джолуна къырдыш къозларгъа — алайгъа киши д ж ю р ю м е з г е , басмазгъа. Былайда джолгъа къырдыш къозлай тебрегенди. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 163.) Д ж о л салыргъа — хаман алайгъа барыб, келиб турургъа. Елюк чыкъгъан юй бла афендини юйюню ара102
сында джол салгъанлай турду Мустафа. ( « К ъ а р а кюб ю р » , 186.) Д ж о л н у д ж о л узуну.— Асият джолну джол узуну джашны ауузундан таукел чыкъгъан ашхы умутлагъа бёлениб келгенлей, машина тохтады. («Сыналгъан джылл а » , 46.) Д ж о л чыгъарыргъа — къайры болса да атланыргъа. Бери, шахаргъа, келирге анга д ж о л чыкъгъанында, сабийни тыялмай, биргесине къошуб ийгендиле. ( « А д а м ла», 133.) Д ж о л л у к ъ берирге.— Къышлыгъыны ичи бла ётгенликге « д ж о л л у к ъ » алыб тургъандыла. Д ж у к ъ къоймагъанды. Син. Бурнундан тюшгенча ушайды. Син. Терисин с о ю б къаблагъанча ушайды.— Сен эки атларгъа ол бир атлайды, тюени джайылтмакъ аякълары чана джаякъладан бир д ж у к ъ къоймагъандыла. (Газетден.) Джукълагъаннга берген аллах бизни да унутмаз (чам маталлы с ё з ) . — Тынчайыр ючюн а къалмагъанбыз. Джатханнга берген аллах бизге да бир д ж у к ъ берлик болур. ( « Г у р г у м л у » , 7.) Д ж у г ъ у т у р бекге кирди — табсанг къойма.— Энди биз этерден озду, мадар къалмады деген магъанада. Д ж у г ъ у т у р н у къулагъына джел ургъан чакълы бир. Вар. Бууну къулагъына аяз къакъгъанча... Син, Кюушенигенин бузмайды.— Къайыныны болгъан махтаууна да аллай ючню къошуб айтыб, ангылатыб кюрешди, алай болгъаны ючюн бу сёзле Хурайны къулагъына, д ж у г ъ у турну мюйюзюне джел къакъгъан чакълы бир кирмедиле. ( « Д ж а з ы у айла», 108.) Д ж у м а р ы к ъ тауукъча.— Ариучукъ, сейирликчик деген магъанада. Энди бузулуб къалгъанды ансы, гитчелигинде, джумарыкъ тауукъча, бир сейирлик бала эди. ( « А д а м л а » , 132.) Д ж у м а р ы к ъ тауукъну д ж ю д ж е г и . — Ариулукъну кёргюзген сёзле. Д ж у м у ш а к ъ агъачны (терекни) къурт а ш а р . — Хар зат д ж у м у ш а к ъ адамгъа д ж а б ы ш а д ы деген магъанада. Д ж у у а б орнуна — с у у а б . — Сёз бла башын алыр орнуна мал бергеннге неда джумушун этгеннге айтадыла. Энди мен, Алим, сени босагъангдан бери атласам, керти айтаса. Д ж у у а б орнуна сууаб деб, быллай бир ючюн айтхан болурла. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 212.) Д ж у у у р г ъ а н ы н г а кёре аягъынгы узат. Вар. Аягъы103
нгы д » } у у р г ъ а н ы н г а кёре узат. Кесинги болумгъа, мадаргъа кёре д ж ю р ю т , — Саулугъум орнунда болуб, урушну артына дери айлансам, иги боллукъ эди, алай а былай эси, не этгин, джууургъаннга кёре аягъынгы узатыргъа керексе. («Эки заман», 3, 38.) Д ж у р джангылтъанча,— Д ж у р юркюб къачса, д ж а нгылыб, къайтыб, эски орнуна келеди деб, айтыу барды. Д ж ы л ы у ангылагъанды (табигъатны юсюнден).— Д ж а з келиб, джер-суу бошланса, айтадыла. Джылы джерчик.— Хайыры чыкъгъан къуллукъ, орун. Ол, бир сабда тохтамагъан балта кибик, джылы джерчик излей, бир ишден башха ишге кёче айланады. (Газетден.) Джылы д ж у у а б берирге.— Тилегин толтурургъа, айтханын этерге. Бу письмо къарачайча джазылгъан эди. Ашотдан джашырдыкъ. Менден джылы д ж у у а б табмады. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 259.) Джылы къолдан.— Заманында, таб кёзюуде, зыраф этмей деген магъанада. Д ж ы л ы суу иерге — терилтирге, алдаргъа, хыйлалыкъ этерге. Минатлары, кука сёзню бериб, хаман джылы сууну ийиб тургъан болмаса, аны кереклисине къарамайдыла. («Уллу Къарачайда», 251.) Д ж ы л ораза тутдум да чыпчыкъ эт бла аууз ачдым.— Кёб къыйналыб, эм артында бир асыусуз затха урунуб къалдым деген магъанада айтылгъан сёзле. Д ж ы л ы н а бир джангы сёз эшитмесенг — къулагъынг сангырау.— Хар заманда бир джангы зат эшитиб, билиб турмасанг, тин байлыгъынг ёсмейди деген магъанада. Д ж ы л ы н а кёре джыланы. Толу вар. Джылына кёре джыланы, таууна кёре къуланы.— Хар зат заманнга, джерине кёре болады. Джылына кёре джыланы дейдиле... Заманнга джораланнган джырын, оюнун биргесинден юзмей келтиргенди. («Баталлары», 5.) Джылкъычы къурукъ кибик. Сии. Къазанны къуругъуча.— « У з у н » деген магъанада. Д ж ы л а р д ж а ш анасыны богъурдагъы бла ойнар. Син. Д ж ы л а р д ж а ш атасыны сакъалы бла ойнар.— Д ж а ш а г ъ а н къралынга терслик этиб атын айтдырыу къолайлы иш болмаз, тейри,— деди артдагъыладан бири. Хо, джылар д ж а ш анасыны богъурдагъы бла ойнар, деб. ( « Б а т а л л а р ы » , 274.) Джыламагъан джашха эмчек салмайдыла. Син. Айтмасанг билмез.— Кереклинги, инджиуюнгю айтыб 104
турмасанг, билмейдиле деген магъанада джюрюйдЮ. Д ж ы л а т а , джырлата да билген — ариу айта да, хыны эте да билген. Л\а, джаным, джылата да, джырлата да билген эркиши. ( « А д а м л а » , 171.) Д ж ы л а у у н этерге.— Елгени болгъан неда къыйынлыкъгъа т ю ш ю б джылагъан. Джыламугъу бла гырджынын тенг ашагъан.— Къыйынлыкъда, инджиуде, разы болмай д ж а ш а г ъ а н . Къызым, кюнюнгю къарангы этме, бизнича тиширыулада д ж ы ламугъу бла гырджынын тенг ашамагъан санлаб бир насыблы барды. («Уллу Къарачайда», 281.) Джыланны башын эзгенча, эзерге.— Джыланны башын эзгенча, эзерге керекди, аллайла юйде болуб, бизге тынчлыкъ д ж о к ъ д у . ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 315.) Джылан дугъуманы сюймей эди, ол да аны тешигини аллында бите эди.— Адамны сюймегени къатында д ж а шаса, айтадыла. Джылан дугъуманы сюймей эди, ол да анга ачыугъа босагъасында бите эди дегенлей, быладан айырылыр кюн туумай къалды. ( « Б а т а л л а р ы » , 284.) Джылан д ж ы р м а з — джылан джырыб ёталмазча къалын (хане, с а б а н ) . Энди уллу сууну бойнунда уа бизни къартны арбазы джылан д ж ы р м а з хане болгъанды. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 103.) Д ж ы л а н къабындан джийиргеннгенча — кеси кесини къабындан джийиргеннгенча.Герийни сёлешгенин ангылаймыса? Эски шугутда джылан къабындан джийиргеннгенча этеди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 231.) Джыланнга уу берген кеселекке — биреуню аманнга юретген, удугъан адам. Джыланнга уу берген кеселеккеча, адамны ичине кириб, джылан тюрсюнде кёргюзгени уа?! ( « О г ъ у р л у » , 158.) Джыланынг чыкъмай эсе — нек гузаба этесе? Син. Нек джанынгы аласа? — Былайчыкъда айтыр мадарынг бар эсе, джыланыбызны чыгъарма да айт. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 173.) Джылтырагъан бары да алтын т ю л д ю . — Керти зат бла джалгъан затланы айырыргъа. Д ж ы р л а б м ы къутуллукъса!? — Алай тынч башынгы алаллыкъ тюлсе, къыйын ишди деген магъанада. Д ж ы р ч ы г ъ а мал берген кибик.— Бошунакъгъа деген магъанада. Малымы, антымы бузуб, ырысламай, бир ичгичини къолуна, джырчыгъа мал бергенча, тутдуруб иймеклик бек ауур тийди. ( « А д а м л а » , 107.) 105
Д ж ы р ы н , сырын да билген — несин да билген. Былай джапысына къарагъанлай огъуна, Д ж а ш а к к у улу аны сырын, джырын да ангылайды. (Газетден.) Джюгенни бошларгъа. Ант. Джюгенни бошламазгъа. )ноуну къолдан ийерге.— Оноу этерни орнуна башын сакълаугъа кириб, джюгенни б о ш этиб, мюлкню аллах джолуна бошлайды. («Ахматны джангылычлары», 19.) Джюгенни къолдан иймезге — оноуну, башчылыкъны кишиге бермезге. Езге, бюгюн кесиме джетген бу ишде джюгенни къолумда къоярыкъ болурла. («Гургумлу», 180.) Д ж ю г е н с и з ат кибик.— Къылыгъы, болуму бегимеген. Джюгеннге кесин урургъа. Син. Ангырчакъ ууатыргъа.— Кесин тыялмазгъа, ёшюн уруш этерге. Мен сизден хапар билирге керекме. Биягъы Хасан джюгеннге кесин урамыды? Кесин тыялмагъанча кёрюне эди да! ( « А м а нат», 1, 116.) Д ж ю з балтагъа бир хыршы. Син. Он чалкъыгъа бир къайракъ. Син. Элиси элге болгъан.— Д ж а н г ы з бетими ачыб сёз айтмагъанма, д ж ю з балтагъа бир хыршы деб, аланы барысы бла кюрешир къарыуум къалмагъанды. ( « Г у р г у м л у » , 111.) Д ж ю з кюнию тауукъ б о л у б джашагъандан эсе, бир кюнню гугурук болайым — э р к и н л и г и болмай кёб д ж а шагъандан эсе, эркин б о л у б аз джашагъан кёб да игиди (ол магъананы тутады б у а й т ы у ) . Д ж ю з , минг айтсанг д а — кёб, аз айтсанг да. Д ж ю з , минг айтсанг да бу д ж а ш адамды. ( « Г о р д а бычакъ», 1, 235.) Д ж ю з тюрлю къабха киреди.— Болумгъа кёре кесин тюрлендирген (хамелеон). Бет къаны тюрленнген. Ол аны айтыб бошагъынчы, Герий д ж ю з тюрлю къабха кирди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 237.) Д ж ю к болургъа. — Ауурлугъу тийрге. Ё Г Ю З , джаргъа д ж у у у к ъ барма, манга д ж ю к б о л а с а , — дегенди эшек. (Фольклордан.) Д ж ю н тюкден, мюрзеу бюртюкден. Син. Калек сомну сакълайды ( о р у с ч а ) . — Ненги да д ж а р а ш д ы р ы б , бирбирине д ж а л г ъ а б кюрешгенинг джарагъанды. Д ж а р а ш дырмасанг а, кюпсе сен эсенг да, берекетинг боллукъ тюлдю. Д ж ю н тюкден, мюрзеу бюртюкден. ( « А м а н а т » , 2, 82.)
Д ж ю н н г е тюшген не этерин билмей. 106
тауукъча — къатышыб,
джунчуб,
Д ж ю р е к ауузундан у р у р г ъ а , — Д ж у л д у з а къыптыны д ж ю р е к ауузуна уруб, юсюне джыгъылгъанлай, ауурлугъу бла б а с ы б , ары ташайтыб къойгъан болур эди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 198.) Джюрегин б а с а р г ъ а — тынчлыкъ табаргъа, къайгъысы кетерге. Д ж ю р е г и билгичди. Rap. Д ж ю р е к о б у р д у . — Адамны джюреги боллукъну аллындан сезеди, затны мардасын биледи. Аслан бла Сурат тепсеген кёзюуде, харсчыланы бири чауукълатыб: « Х а р е сюйгенлеге!» — деб къычырды. Накъырда — кертини келечиси, джюрек билгичди. ( « Е м ю р л ю к » , 15.) Д ж ю р е г и бичгенча. Син. Кёлю ушатханча.— Д а , къайдам, къалай айтайым, джюрегинг бичген адам т а б хан къыйынды. Алай болса да д ж а ш а й барабыз. ( « А м а нат», 3, 243.) Д ж ю р е г и гып-гып э т е . — Д ж ю р е к къоркъуб къаты урса, айтадыла алай. Анга асыры къоркъгъандан, д ж ю регим гып-гып эте, урчугъума сёлеше, шыкъыртха тынгылаучан эдим. («Хорланнган а д ж а л » , 105.) Д ж ю р е к джауун ашаргъа — джюреги къыйналыргъа, таралыргъа. Ол айда не б о л у б тура эсе да хапарсызма. Экиси да д ж ю р е к д ж а у у м у а ш а б бошадыла. ( « Д е р т » , 177.) Д ж ю р е к д ж а у у м къалмагъанды.— Къарыусуз болгъанма деген магъанада. Мени джюрегимде джауум къалмагъанды, З у х р а , — деб, Асият аз-буз ышарды. («Сыналгъан д ж ы л л а » , 117.) Д ж ю р е г и д ж а р ы л ы р г ъ а — джюреги бек къыйналыргъа, ачыргъа, бушуу этерге, ачыу болургъа. Ким эсе да тутуб иймей тургъанча, ол ишни эталмай тургъаныма джюрегим джарылды. («Биринчи сюймеклик», 1, 75.) Д ж ю р е г и н д ж а р ы р г ъ а — ачыу этерге. Энди болдунг, мени. джюрегими мындан кёб д ж а р м а . ( « Д е р т » , 269.) Д ж ю р е г и д ж е р бла тенг болургъа. Ант. Кёлю аз болургъа. Ант. Кёлю кёк бла тенг болургъа.— Кёлю (джюреги) такъыр болургъа. Тенглерими арасында джюрегим джер бла тенг болуб, тюрмеге киргенимде, сизни къарыуугъузну сынагъанма. ( « Д е р т » , 211.) Д ж ю р е г и д ж у г ъ о ж болургъа — джюреги къайгьылы болургъа. Джашчыкъны къатында таякъ джонулгъан кёрмей, айтханына джюреги д ж у г ъ о ж болуб, д ж а ш чыкъны къолларына къараб айтды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » . ) Д ж ю р е г и джылыныргъа. Ант. Д ж ю р е г и сууургъа.— 107
Сен бусагъатда айтхан тарыгъыуланы мен кёргенли, эки джыйырма джыл болады. Аллай бир заман бир адамны ёмюрюдю. Ол заманны ичинде мени джюрегим бир байдан джылынмагъанды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 59.) Джюрегин джылытыргъа — къууандырыргъа, кёлюн кёлтюрюрге. Ибрахимге къалайгъа барлыгъын айтханы, халал, кеси кибик джарлы нёгерлери ызында къалгъанлары эсине т ю ш ю б , джюрегин джылытды. ( « К ъ а р а кюб ю р » , 53.) Джюрекден джюрегке д ж о л ( б а р д ы ) — айтмагъанлай да д ж ю р е к джюрекни ангылайды. Д ж ю р е к д ж ю р ю к д ю . — Адамны джюреги джетмеген джер д ж о к ъ д у дунияда. Д ж ю р ю к , д ж ю р ю к дегенде не д ж ю р ю к д ю ? — Д ж ю р е к д ж ю р ю к д ю . (Эл берген д ж о макъ.) Болдуну джюреги сагъышлыды. Къайын анасы юсюне сюелиб тура эсе да, эслеялмайды. Д ж ю р е к д ж ю рюкдю, джетмеген джери д ж о к ъ д у . («Хорланнган адж а л » , . 9.) Д ж ю р е г и кёлтюрюлюрге — акъылындан тайышыргъа, шашхынлы болургъа. Сёз арада шашхынлыланы, д ж ю реклери кёлтюрюлгенлени юсюнден сордум. («Биринчи сюймеклик», 2, 105.) Джюрегине кюч тиерге. Син. Кёлкъалды болургъа. Син. Джанына тиерге.— Сен гитчечиксе, энди сени былайда этеринг д ж о к ъ д у , — деб кесине къысыб, башындан сылады, алай болгъанлыкъгъа Ибрахим, аны гитчеге санаб, алай айтханы джюрегине кюч тийиб, бир джанына ёпкелеб, хыны бурулуб... нёгерлерине къошулду. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 74.) Д ж ю р е г и къабындан чыгъаргъа. Къысха вар. Д ж ю реги чыгъаргъа.— Хар къуру да хурмет тёгюучю д ж а рыкъ кёзлери джукъланыргъа аздан къалыб, аз-буз джылтырай тургъанларын эслеб, джюреги къабындан чыгъаргъа джетди. ( « К ю н таякъла», 168.) Д ж ю р е к къызбай да къол батыр. Вар. Кёл къызбай да къол б а т ы р . — Суратны къол аязында къарасауут бла: « Д ж ю р е к хомух да къол батыр, аллах б о л у ш с у н » деб джазылгъанды. « Б а т а л л а р ы » , 234.) Джюрегин къыйнаргъа. Ант. Джюрегин къыйнамазгъа.— Сен джюрегинги къыйнама,— деди Махсуд, иги кесекни тынгылаб туруб. ( « Д е р т » , 264.) Д ж ю р е к о б у р д у . Вар. Д ж ю р е к билгичди.— Д ж а ш н ы адебин этмедимми? Эй, балам, д ж ю р е к обурду. Д ж а ш н ы 108
ёлген хапары не кюн келди, ол кюнден огъуна тюрлендинг. («Хорланнган а д ж а л » . ) Д ж ю р е г и с а г ъ ы ш х а кетерге. Вар. Бир сагъышлы болургъа.— Элге джетген заманда, ары дери барыны да аллында келген Къанамат, кеси эслемегенлей, д ж ю реги сагъышха кетиб, артха къалды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » . ) Д ж ю р е г и сампал таууш этиб — къоркъуб, джюреги къаты урургъа. Айрыда атлы кёрсе, къарауулла чыгъыб къаладыла аллыма деб, джюреги сампал таууш этеди ( « Б а т а л л а р ы » , 7.) Д ж ю р е г и сары суу б о л у б — джюрекни кёб къыйнаб, инджитиб. Джюрегибизни сары суу алыб тургъандан эсе, шо элт да бухгалтерге ачхасын тёле да къой. ( « А м а нат», 3, 222.) Джюрегин сындырыргъа. Ант. Кёлюн кёлтюрюрге. Артына ыхтырмазгъа.— Аланы (сохталаны) айыбларына джолукъдуруу джолла кёбдюле. Къысхасы, сабийни джюреги сынмасын. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 200.) Д ж ю р е г и такъыр болургъа. Сии. Кёлю аз болургъа.— Къанамат талай айны сыртында кёлтюргенча, каторгадан къутхаргъан тенгини сау-саламат болгъанын эшитгенинде, асыры къууаннгандан джюреги да такъыр болуб, сабийча ышарды. («Таулада таууш»', 301.) Джюреги тараргъа — джюреги илеширге, сюерге. Сора бир кюн Г ю р г ъ о к ъ бийни къатыны Къаншаубийге айтханды: Сен ариуса, санга кёзюм къарайды. Джюрегинде тюйюмчек болургъа — айтыргъа къаст этиб тургъан заты.
излеб,
Джюрегине тюйрелирге.— Эсинде, акъылында тургъан. Аначыгъым, энди биз не этерге керекбиз? — дедим. Соруууму т а б болмагъанын, джюрегиме тюйрелиб тургъан затны ангылаталмагъанымы кесим да таныдым. (X. О., « Д ж ы л л а » , 47.) Д ж ю р е г и хош болургъа. Вар. Кёлю хеш болургъа. Къысха вар. Хош болургъй.— Юч тутмакъны да сакъларгъа джангыз д ж а с а у а й салыб къойгъанларын джюрегим хош кёрмеди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 62.) Д ж ю р е г и чанчаргъа — къоркъуб илгенирге. Д ж а н т е мир тахса бериб, тутдурубму къойду деб кёлюне келиб, джюреги чанчды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 258.)
109
Ё
гюз боллукъ б у з о у ёгюзлени къатын сакълар. Син. Адам боллукъ д ж а ш уллуланы къатын сакълар.— Адам боллукъ сабийлигинден белгилиди деген магъанада. Ёгюзню уллусу баудан чыкъды.— Былайда магъанасы: хапарны чынты аламатын сен айтдынг. Егюзню уллусу баудан чыкъды дегенлей, чынты аламатын сен айтдынг. Къолунгу бери тутдур. («Хорланнган а д ж а л » , 140.) Ёгюзню къуйругъуна бычакъ сындыргъанча. Вар. Итни къуйругъуна бычакъ сындыргъанча.— Ишни эте келиб, бошалыргъа джетерге, бузуб, артына джетдирмей къояргъа деген магъанада. Ёгюз бойнуна т ю ш ю р ю р г е —- аякъ оруннга тюшерге. Сизни ол юйге чакъырадыла,— деб чакъырыучу келиб, была сёзню ёгюз т ю ш ю р г ю н ч ю , ашыкъдырады. ( « Д ж а зыу айла», 57.) Ёгюз да ёлдю, ортакълыкъдан да айырылдыкъ.— Болум тюрленсе, кесаматны кючю къалмайды деген магъанада. Ёгюзню мюйюзюне къонуб келген чибин, «сабандан келебиз», дей э д и . — Бир тюрлю бир къыйыны кирмегенлей, ауузу бла къошулуб айланнган. Ёзенгилери бир-бирине тие барыргъа — тенг, бирбирин озалмай.— Отарланы Керим бла мен ёзенгилерибиз бир-бирине тие барабыз. (Къулий улу Къ.) Ёзен ишни сыртха чыгъармазгъа.— Темадан д ж а н лаыазгъа, ишни юсюнден айтыргъа деген магъанада. Ёзен ишни сыртха чыгъармай, ишге д ж у у у к ъ сёлешейик. ( « Д ж а з ы у айла», 117.) Ёлген ашхыды андан э с е . — Айыблы ишди, бедишди, сёгюнчдю деген магъанада. Быланы да, сени да асыры кирден сыфатыгъызны киши танырыкъ тюлдю. Андан эсе, ёлген ашхы т ю л м ю д ю ? ( « Г о р д а бычакъ», 2, 159.) Ёлейим андан. э с е . — Аны кесин алай эркин д ж ю рютгенин Клавдия Антоновна эслегенинде: — Павлуша, ёлейим андан э с е , — деб тауукъчукъча, ёрге къарай, ауузунда къабынын джутду. («Уллу Къарачайда», 30.) Ёле башлагъан ёлюр от ашар. Син. Суугъа кетген таш къармар.— Ол заманлада дарман, дохтурму т а б а рыкъ эдинг? Оу болгъа эдиле ол афендиле! Еле баргъан ёлюр от ичер дегенлей, не орнуна да дуа джазылгъан 110
мерекеб сууну ичириб, бир уллу дарыла-дарманла этгенча, къойла излей эдиле. ( « М а х т и » . ) Ёлю болгъанды юйюнге. Вар. Елю болгъанды тыбырынга.— Не болгъанды? Елю болгъанды тыбырынга! Тыбырынг къуруб къалды д а ! Мен хариб, мен джазыкъ. («Ахматны джангылычлары», 50.) Ёлгени болгъан кюлюр — керти кюлкюлюк зат. Къарт къатын къуууб, д ж а ш ч ы к ъ къачыб, тюнене алада бир иш бар эди да, ёлгени болгъан кюлюр эди. («Сыналгъан джылла», 236.) Ёлюб да ой деймеми.— Не къыйналлыкъ болсам да, алай айтмазма, д ж у у а б этмезме. Ёлмесенг да, къарт дамы б о л м а з с а . — Бири болмаса, бири болмай къалмаз деген магъанада. Ёлген ё л ю с ю д а игиди — андан не джаны бла да онглуду, башды, игиди. Алайгъа къалсанг, сен манга джашагъан джашланы, барысын бир-бирине къошсанг да, Бийнёгерни ёлген ё л ю с ю игиди деб, бетине къычырыб джиберликме. («Таулада таууш»,154.) Ёлмезлик джанынг, тауусулмаз малынг болмаз. Син. Санаусуз кюнюнг, хыйсабсыз мюлкюнг б о л м а з . — Нек кетесе, Д ж а б а г ъ ы ? — деб соргъандыла.— Кетиб а нек кетеме. Мында ёлмезлик джанынг, тауусулмаз малынг болса д ж а ш а р ы к ъ с а , — деб д ж у у а б этгенди. (Фольклордан.) Ё л т ю р ю ш ю у - ё л ю ш ю у . — Д ж а н аямай кюрешиу, къан къазауат этиу. Син. Кёбден кёб, аздан аз ёлюр.— Ахырсы, киши ызындан къарамаса, кече эшикге чыгъалмаучу Зекерия кимди? Аны къатында халкъ деген зат неди? Д ж ю р ю г ю з , ё л т ю р ю ш ю у - ё л ю ш ю у . («Уллу Къарачайда», 217.) Ёлеме деген бла кетеме дегеннге тыйгъыч д ж о к ъ д у — ёлген бла кетгенни киши аллын тыймайды. Ол айтханынг да т ю з д ю , ёлеме деген бла кетеме дегенни тыяргъа кишини къолундан келлик тюлдю. ( « Д ж а н г ы н ы д ж а рыгъы», 24.) Ёлю гёбелекча. Толу вар. Елюр гёбелек башын отха атханча.— Гыл тюшер джерге, ёлю гёбелеккеча, кесинги атхан б о л м а с а , мен бир да эсинге келмейме. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 227.) Ёлсем да, ёлдюм демез эдим — артдан ёкюнмез эдим, сокъуранмаз эдим. Ариу аныкъыды деб, бир кёк ийнени кёкге тартмай къаллыкъ эсем да, аны юйюмде бир кёр111
сем, ёлсем да, ёлдюм демез эдим. ( « Д ж а з ы у айла», 116.) Ёлсек да — бирге, къалсакъ да — бирге.— Бурундан къалгъан ант текстден. Мен—джаш, сен — къарт. Алгъы бурун акъыл нёгер болайыкъ: Елсек — ёлдюк, къалсакъ — бирден к ъ а л а й ы к ъ . ( « Д ж а н д а р » . ) Ёлген кибикди — б а р ы б тохтагъан айыб, бедиш. Кесини сыйын ачхагъа ауушдургъан ёлген кибикди. (Газет де и.) Ёлмез кеси кесине орайда айта эди.— Локъман бла Хусей не айлана эдиле? Елмез кеси кесине орайда тарта эди дегенлей, кеслери кеслерине келечи болуб. ( « Д ж а зыу айла».) Елгенни сагъынса, сауну нюрю къачар. Вар. Елгенни кёрсе, сауну нюрю къачар.— Елгенни сагъынса, сауну эси азар. ( « Г о р д а бычакъ», 3.) Ёлюм къара — къарыуундан келген чакълы, бютеу кючюн салыб. Къарачепкен къатын да, суугъа баргъанын къоюб, нёгерлерини ызындан, габашларым тюшеди деб къоркъуб, чырт-чырт эте, ёлюм къара джумулду. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 158.) Ёлген анга къарабмы турады? — Къой, аман д ж о р а этме, ёлюм бизге къарабмы турады. («Баталлары», 203.) — Кёб къозу чарпыгъанмыды? — деб сорду. — Къой, а къыз, ёлген былагъа къарабмы турады. ( « М а л ч ы л а » , 4.) Ёлген быллайда юйюнде ёледи.— Елген кюн аманда юйюнде ёледи, джолгъа чыкъмайды деген магъанада. Ёлюмю ю с ю бла атлаб — джаным сау болуб. Энди бу адамчыкъ былайдан къуру мени ёлюмю юсю бла атлаб чыгъарыкъды. («Кёмеуюл, 26.) Ёлетден къалгъанча.— Эминача кенг джайылгъан джукъгъан ауруудан ёлмей къалгъан. Сен айтханнга мен огъай демейме. Сизни сыйыгъыз да артыкъ болсун, ёлетден къалгъанча, бу джангыз сабий къалгъанды. ( « Д ж а з ы у айла», 50.) Ёлмеген... алтын аякъ бла суу ичер.— Елмеген алтын аякъ бла суу ичер дегенлей, сау къалгъанла рахатлы дуниягъа кёзлерин къаратдыла. (Газетден.) Ёлмей-къалмай.— Ач, токъ бла. Сау юйдегини асырайбыз, Елмей-къалмай д ж а ш а й б ы з . ( К ъ а с б о т , 24.) 112
Ёлю дейме юйюнге! — Ачыулансала, айтадыла алай. Елю дейме юйюнге! Бетинги къабугъу болмагъан адам кёре эдим сен! Была не затладыла? ( « Д е р т » , 135.) Ёлюр оту д ж а н м а й д ы . — Д ж о л джанында орналгъан юйлени бурууларына, бачхаларына букъу къонаргъа ёч болады. Алай а букъу бла Джандетни ёлюр отлары джанмайды. («Къарчаны юйдегиси», 31.) Ёлюр т ю г ю чыкъгъан бир къарт. Син. Санауу тауусулгъан.— Мен, ёлюр т ю г ю чыкъгъан бир къарт, атаманам къабырдан къобсала да, айталмаз дегенча, мени джюрегиме алай джазылгъанды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 280.) Ёлген эшек бёрюден къоркъмаз.— Бизге болур болгъанды, андан ары къоркъар джерибиз д ж о к ъ д у деген магъанада. Елген эшек бёрюден къоркъмаз, бизни комендантларынг бла къоркъутма. Биз кишиге джалынчакъ боллукъ т ю л б ю з , ( « А м а н а т » , 3, 223.) Ёмюр дуниямда — мен джаратылгъанлы, мен эс билгенли. Айтыргъа излегеним: ёмюр дуниямда бир кишиге аманлыкъ этмегенме. ( « К ю н таякъла», 164.) Ёмюрюнг узакъ болсун.— Кёб д ж а ш а деген магъанада. Ант. Емюрюнг къысха боллукъ. Емюрюнг узакъ болсун, мен сизге аманлыкъ излерик тюлме, алай а д ж а ш ны окъутургъа башха школ табарма. («Джукъусуз кечеле», 81.) Ёре оту джанмайды. Вар. Оту ёрге джанмайды. Вар. Елюр оту джанмайды.— Д ж а ш кетсе, экиси д ж а р а ш ы б джашарыкъмыдыла да? — Да аны уа ким биледи. Бусагъатда ёре оту джанмайды. ( « А м а н а т » , 3, 257.) Ётю болгъан адам, д ж а ш — ётгюр, ёхтем, батыр. Къанамат кибик, бизни ичибизде бир бёлек ётю болгъан адам болса, Къаншаубийни бизге этгени ючюн, ичегилерин джерге къуюб кетер эди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 279.) Ётю табанында болгъан. Ант. Етю кёкюрегинде болгъан.— Хомух, кёлсюз, къызбай. Етю табанында болгъан адамладан тюлдю, сынай тургъанма. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 236.) Ётюрюкню къуйругъу бир тутум. Вар. Етюрюкню ёмюрю — къысха.— Етюрюкню къуйругъу бир тутум деб, кёб турмай барысы ачылды. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 264.) Ётюрюкден не хайыр. Ант. Тюзюн айтыргъа керекди.— Ётюрюкден не хайыр, къолунда къамчисин кёргенлей, урургъамы тебрегенди деб, акъыртын адамланы араларына сылджырадым. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 242.) 113
Ётюрюк харамды.— Мен да, ётюрюк харамды, Темирджанны излейме. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 143.) Ётюрюкчюню шагъаты — джанында (къатында).— Етюрюкчюню шагъаты къатында дегенлей, ма Мёлехан, башы сауду, бачхачыгъыбызны сюрюрге ёгюз, къалад ж ю к болмай къалгъанында, Астакку ёгюз, къаладжюк да бериб, кеси да болушуб, алай сюргенбиз. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 46.) Ёч салама. Син. Бычагъымы береме.— Ечешеме. Мен, сизде болмаса, къара ишге мыллык атхан кёрмегенме. М а , сиз да, юйге къачан кетебиз деб турмай эсегиз, ёч салама. ( « А м а н а т » , 3, 20.) Ёшюн салыргъа — къарышырыкъ, хорларыкъ, джан боллукъ. Дунияда бизни аскерге ёшюн саллыкъ аскер джокъду. Ешюн салгъан джауну да кёмербиз джерге, кёрге. ( Д ж ы р д а н . ) Ёшюн уруш этерге.— Ешюн уруш этебиз деселе да, исси къабдырыргъа болурбуз. («Джукъсуз кечеле», 256.)
^ ^ а б а г ъ а тынгыларгъа — джукъларгъа, къалкъыргъа ( с ю р ю у ч ю л е айтыучандыла). Баргъанымда, д ж а ш да забагъа тынгылаб, с ю р ю у ю да сыртдан аууб бара тура эдиле. Заман бакъмазлыкъ д ж а р а д ж о к ъ д у — не къыйынлыкъны да заман унутдурады, сотур этеди. Сурат Анзорну халисин джаратхандан джарата, илешгенден илеше барады. Бусагъатда да аны керти джигер, эрлик танылгъан бетине кёзю джете, «эшта, заман бакъмазлыкъ джара б о л м а з » , — деб кёлюне келди. ( « К ъ а р ч а н ы юйдегиси», 240.) Заманы ( к ё з ю у ю ) джетмей, къуш да учалмайды.— Хар зат заманы бла болады. Заманы джетмей, д ж у к ъ да болмайды деген магъанада. Зауукъдан — с ю й ю б м ю , ойнабмы этиб айланады деген магъанада. Сени да болур къыйынлыгъынг. Къыямытха зауукъдан келиб айланмагъанынгы мен да билеме. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 40.) Зийнадан туугъан. Вар. Налатдан туугъан.— Урушуу сёз. Табылмагъан ол огъуна болгъа эди, зийнадан туугъан зийна. ( « Д ж ы л л а бла таула», 241.) Зийданнга атаргъа — азаб чекдирнрге, айыбына 114
джолукъдурургъа, уругъа (тюрмеге) атаргъа. Ала бир кюннге этген аманлыкъны мени кибик бир адам этсе, зийданнга атыб ёлтюрюр эдиле. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 252.) Зийкъунну итича. Сии. Ач ит д ж ю р ю к болады.— Зийкъунну итича, джетмеген джери д ж о к ъ . («Нарт сёзле».) Зинк болургъа. Син. Думп болургъа.— Къачыб тас б о л у б кетерге. Булутла, кетген кече джангурну кёбюрек д ж а у д у р у б , д ж е р - д ж е р д е заранлы ырхыланы бардыргъанына уялгъанча, кёз тутхан къарамдан зинк болгъандыла. ( « Д ж а з ы у айла».) Зорда марда д ж о к ъ — разылыкъ болмай, зор бла этилген ишге айтылады алай. Зынтхы тирмен айландырыргьа — асыры кёб сёлешиб, баш аурутургъа деген магъанада. Зукку чибин — д ж у к ъ да огъай, д ж у к ъ да д ж о к ъ . Д ж а ш а м а й а д ж а ш а р с а , зукку чибин, анасына у ш а б , тели сёзге уста Зекерияны акъылына алай келеди. («Уллу Къарачайда», 236.) Зыркъ кирирге.— Тынчлыгъы бузулургъа, дыгаласха къалыргъа. Немчалагъа зыркъ киргенли иги кесек б о лады. ( « А м а н а т » , 2, 196.) Зырнайны тартаргъа. Толу вар. Анасыны зырнайын т а р т а р г ъ а . — Д ж ы л а р г ъ а , сытаргъа. Зытчы-мытчы болургъа — не айтыргъа билмей, джунчургъа. Биймырза зытчы-мытчы болуб, Къыямытны аллына туруб, джолун кесе, тюлкюлене айтды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 277.)
И
1билисни къуллугъуча — кёб къыйыны зырафха кетген, этген иши башына д ж а у болгъан. Ш а б а т х а къатын алыуубуз ибилисни къуллугъуча б о л у б къалады. («Ахматны джангылычлары», 53.) Игиликге — аманлыкъ. Син. Арыкъ къозуну айнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер, аман адамны айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер. Син. Аманнга игилик этсенг, юйюнге сау б а р м а з с а . — Манга б ю с ю р е у н ю , алгъышны орнуна сабийлерими сатады, игиликге — аманлыкъ деб, ма быллайгъа айтадыла. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 268.) Иги ат ёлсе, къаргъалагъа джем болур, иги киши къарт б о л с а , къатынлагъа тенг болур. Вар. Джигит 115
киши къарт болса, къатынлагъа бедиш болур. алаша къарт болса, къаргъалагъа джеймиш ( « Г о р д а бычакъ», 2, 268.)
Джюк болур.
Иги аякъ бла келсин. Вар. Огъур аякъ бла келсин.— Алгъыш сёзле. Кел, Унух, кел, бизге келиучю уа къалай болдунг? Иги аякъ бла кел! — кюле, ышара, ол, джа-ш таба атлаб, томурау къолун узатды. («Таулуну тангы».) Насыб келир келинни аягъындан, с ю р ю у ч ю н ю таягъындан. (Алгъыш.) Игилик — бери, аманлыкъ — кери — алгъыш сёзле. Игиликни бери этсин, Аманлыкъны кери этсин. Кесибиз сюйген кибик тейри этсин. (КъХДж.
5/.)
Игиле бла бичилдик, аманла бла тигилдик.— Атаанадан разылыкъсыз, ала онгсунмагъан джерге д ж а ш неда къыз д ж а л г ъ а ш с а л а , айтхандыла алай эски адетле кючлю кёзюуде. Бизни сыйсыз этдиле деген магъанада. Не этейим, мен этген умут болмады. Секириб турду да къачды да кетди ол уялмагъан. Адамла бла туугъан эдик, шайтанла бла къалгъанбыз. ( « Г у р г у м л у » , 108.) Иги болса — сенден, аман болса — менден.— Ишни арты иги болса, мен этдим деб, аман, болса уа, манга кюрейди. Сен да эки кёзюнгю къаты къысыб, бир чынгнгаучанса. Аланы бири болур. Амма, иги болса, сенден, аман болса, менден болуучанды да, кесингде къаллыкъ болур. («Хорланнган а д ж а л » , 62.) Игитда дейсе.— Игитда дейсе, мураты толгъандан насыблы къайда! («Къарчаны юйдегиси», 166.) Иги кёзден къараргъа.— Башхасы д ж о к ъ д у , алачады, бек ушайдыла. Тёгерек столгъа басыннган шышаланы кёрсенг, Бакуну нефть оджакъларына иги кёзден къара да къой. («Толкъунла», 219.) Иги д ж о р а этерге — иги умут этерге, иги ышан этерге. Эки къыз да къолларында керичлеге окъа тиге, б а ш ларына иги д ж о р а эте, олтурадыла. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 144.) Иги кюн келген — къыйынлыкъ джетген, пелахха къалгъан. Бала, башынга къара пелах алгъанса, ах, Байдыугъа келгенди иги кюн. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 12.) Игиликге тиейим.— Сёлеше тургъан адамына къолу 116
джетсе, айтадыла. Адамны адеблилигин, ишленмеклигин кёргюзеди ол адет. Иги тюк чыкъсын.— Биреуню сакъалын неда башын д ж ю л ю б б о ш а с а л а , айтадыла. Алгъышны бир тюрлюсюдю. Иги хоншуну сатыб аладыла. Син. Юй сайлама да хоншу сайла,— Ол адам тюл, алтынны джуруну эди Иги хоншуну сатыб аладыла деб, къартла, бир д ж у к ъ сынамасала, айтырыкъ болмаз эдиле. ( « Д е р т » , 151.) Ийилген боюнну къылыч кесмез.— Бойсуннган бла кюрешмейдиле, кечедиле деген магъанада. Ийне бла кёр къазгъанча — къыйын ишни этген. Окъугъан акъыл окъуйду, окъуу деген зат, ийне бла кёр къазгъанча, къыйынды, мухол болмагъыз! («Баталлары», 117.) Ийнени ийнек этген — джигер тиширыу, къолу уста (биче, тиге билген). Иги къатын ийнени ийнек этер деб, юйню тебрендире болмазса. Къолунгда джюрюген затларынг да алайгъа ушайды. («Хорланнган а д ж а л » , 117.) Ийнени кёзюнден чыгъарча болгъанды — азгъанды, ингичкергенди, джукъаргъанды. Ийнени кёзюнден чыгъарыргъа — тарбуууннга тыяргъа, азабын берирге. «Шаманланы б у г ъ о у » не затды деб, д ж а ш тёлюден кёрюрге сюйген дорбуннга барыб... къармаса, ...патчахлыкъ къара мутхуз дунияда таулу джарлыланы ийнени кёзюнден чыгъарыб тургъан бугъоуну... табмай мадары д ж о к ъ д у . ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 271.) Ийне джутхан ит кибик — къылеуюз, ингичке, къутсуз, Ай, сени д ж ю р е к къанынг тёгюлсюн, ийне джутхан итча, юсюнде бир огъур тюгю болмагъан. ( « А м а н а т » , 3, 308.) Ийнеси тас болгъан да излейди — адам не гитче затын да сакълайды, излейди, джокълайды деген магъанада. Ийнесинден тюймесине дери. Син. Джик-джиги бла, башдан аякъ. Быллай бир эпизодну быллай бир чемерлеб, д ж о х а р л а б , ийнесинден тюймесине дери д ж а з а билген, уллу китаб джазарына не сёз барды. (Газетден.) Ийнесин юйде тас этген тышында излей эди.— Х о д ж а ийнесин юйде тас этиб, эшикде излегенча, джердеги кюнню кёкде нек излейсе? ( « Д ж а з ы у айла», 87.) ...Ийисгетирге.— Элде дохтурма. Эскулапны ахлусундан... Билдигизми? Аллай « д ж а л а н л а г ъ а » ийнени кёб ийисгетгенме. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 23.) 117
Ийнакъ болургъа. Вар. Ийнакъ-къучакъ болургъа.— Бир-бирин эркелетирге, уппа-чуппа болургъа. Анасы бир да ийнакъ-къучакъ болгъанды. (КъТ, 114.) Ийнек аякъ б у з о у ёлтюрмез. Вар. Къой аягъы къозу ёлтюрмез. Син. Къаргъа къаргъаны кёзюн алмайды.— Герий джангы нёгер къураб, биягъы кёнчекликге тебредн дегенле да тюбейдиле. Герий а Темирджанны табханына, аны кёзюне къууана, ийнек аякъ б у з о у ёлтюрмез деб, бек д ж а р ы б барады. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » , 2, 113.) Иегилерин санаргъа — иги-ашхы тюерге, ууатыргъа, сау сюегин къоймазгъа. Мында болгъанынгы билселе, неги сюеклеринги санаргъа огъай демезле. («Къара к ю б ю р » , 200.) Иесине джалынсанг, итине сюек ат. Син. Д ж а л ы н чакъ къонакъ — тигимчи.— Иссин сюйсенг, итине сюек бер дегенлей б о л у б къалдым. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 97.) Иеси танымазча болургъа. Вар. Анасы танымазча болургъа.— Т ю р с ю н ю бузулургъа, сыфатын тюрлендирирге. Юч кере окъуб тюзетгенден сора, джазгъаны иеси танымазлыкъ болгъанын эслеб, терен сагъышха киргенди. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 45.) Ийманын тубан этерге — джунчутургъа, алгъасатыргъа, къоркъутургъа, къууаргъа. Мен а, Дагир тутхан къолум асыры ачыгъандан, кюнюмю танымай, ийманым тубан б о л у б бара эдим. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 29.) Ийманыг алай болсун. Син. Насыбынг алай болсун.— Джигерхан, харх этиб, артына оруннга ауду. Сени ийманынг алай болсун огъесе! Ахыр, адам тюрленсе, мен тюрленникме. ( « А м а н а т » , 2, 274.) Ийманынг хакъына.— Бурдурмай бир айт. Ийманынг хакъына, Ниязбий, менден артыкъ этгенинги бери бир кёргюз! ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 180.) Ийнан.— Тюз айтама, кери затды. Джаным, сен къайгъылы болма, чыртда сагъыш этме, биз сени адамынгы табарыкъбыз, ийнан аллахны бирлигине. ( « А д а м л а » , 94.) Иеси къабдырыргъа. Син. Керегин берирге.— Д а гъыда бир кесекден чабыуул этдиле, алай а исси къабыб, ызларына къачдыла. ( « А т а д ж у р т ючюн», 74.) Ит адам — аманлыкъчы, адамны чоласын марагъан. Бу кесин ариу кёргюзюрге кюрешсе да, андан ит адам табмазса. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 217.) Ит аягъындан болгъанды.— Кёбдю деген магъанада. Эртденбла сау табылдыла бузоула. Д ж а н ы у а р а бу джуртлада ит аягъынданды. ( « К ю н д ю з г ю к ю н » , 147.) 118
Ит аякълы, сыйыр башлы. Син. Ичинде джаны б о л у б бир а д а м . — Бир киши, бир тилли. Тамблагъа дери тёз, ИТ аякълы, сыйыр башлы киши къоймай, талагъа чыгъайыкъ. ( « Г у р г у м л у » , 143.) Итни арыгъы тонгузгъа ёч болур — Адамны къарыусузу кесинден онгсузгъа илиниученди. Сизге бек илешгенме, кёзюм да къарайды. Алай а былайдан сылд ж ы р а м а с а м , болмайды. Ол редактор да, итни арыгъы тонгузгъа ёч деб, манга ёчюге тебрегенча таныйма. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 35.) Итге атылгъан сюекча. Син. Ит ауузуна салмазлыкъ б о л д у . — Сыйы кетди, сыйсыз, учуз болду, авторитет къалмады. Алай бла, джаным, энди юсюмде, итге атылгъан сюекча, сый да къалмай, джарлы б о л у б турама. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 24.) Ит а ш а д ы . — Д ж о ю л д у деген магъанада. Кесине тенг, тыйыншлы болмагъаннга юйленсе, айтхандыла эскиликни заманында. Ит болдум — бек арыдым, сылыт болдум, къыйналдым. Син. Аманыма таяндым. Хаман къазауатда айлана, ит болдум, джанымдан тойдум. («Таулуну тангы», 18.) Ит болмагъан джерде тюлкю юрюр.— Уллусу, устасы болмаса, алагъа джетмегенле аланы орунларын аладыла, аланы ишлерин этерге кюрешедиле деген магъанада. (Чам халда айтылады.) Итни-битни къуллугъун этерге.— Не тюрлю, не тукъум джумушну да этерге. Ит бла киштикча. Син. Эт бла бычакъча.— Къарабатыр Ислам бла къатыныны ит бла киштикча д ж а шагъан хапарларын айтыучан эди, дей эдиле. ( « Г о р да бычакъ», 2, 242.) Итни б ю с ю р е у ю н да этмедиле.— Бек б ю с ю р е у с ю з этдиле, джукъгъа санамадыла. Ит дуаны терсине окъугъанча — ишни терсине этерге, чюйресин этерге. Син. Къуйругъундан тут десе, къулагъындан тутаргъа. Итлиги дженгиб ( э т е р г е ) — биле тургъанлай, иш этиб, аманын этерге. Ит джортууну салыб — хаман д ж о р т у б айланнган, кёб джюрюген. Ит иесин танымагъан заман — дуния къатышхан кёзюу. Син. Дуния бир джанына болгъунчу. Буруннгула айтханлай, ит иесин танымагъан бир заманла туудула. ( « Б а т а л л а р ы » , 157.) 119
Ит иесин танымайды. Син. Бийсиз чибинлеча.— Патчахны тукъумуна ю ч д ж ю з джыл толгъанды деб, шахарда уллу иаирам болду. Ит иесин танымайды. ( « Б а таллары», 29.) Ит къабса, тюгюн салгъанча. Вар. Къолунг (аягъынг) къоркъунса, къар бла ышыгъанча.— Кеси бла кесин багъаргъа. Итле къайыр болгъандыла, таякъла багъа болгъандыла,— дегенди Байра. Итни къаргъышы бёрюге д ж е т м е з . — Юре турса, тохтар, итни къаргъышы бёрюгеми джетерикди деб, келе тургъанлай, башында тери бёркю, къолунда таягъы бла уллаяракъ адам аллына чыкъды. ( « Д ж а з ы у айла», 102.) Итни къуйругъуна мант башы д ж а б ы ш х а н ч а . Син. Адамны мыйыгъына битиб.— Адамгъа тагъылыб, кетерге унамай, эрикдирген. Итни къуйругъуна мант б а шы д ж а б ы ш х а н ч а , илиндиле. Была мени къоярыкъ болмазла. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 92.) Ит, таякъны сюй. Син. Зор бла кесинги сюйдюралмазса. Ант. Ариу бла джылан ичинден (тешигинден) чыгъады. Итни телиси суудан бёрек умут эте эди.— Болмазлыкъ затдан умут этерге, кесин алдаргъа. Итни телиси суудан бёрек излегенча, бу газ-газгъа оноу сора келген, бизден тели болурму? ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 233.) Ит темир ашайды десе, ийнанырча адам. Син. Бир сёзю, бир башы болгъан а д а м . — Етюрюгю, хый-мыйы болмагъан адам, уллу авторитети болгъан. Ит темир ашайды десе, ийнанырча адамдан эшитгеним алайды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 304.) Итден туугъан.— Ай, олсагъатчыкъда мен юйде болуб, аны ташын башына сюртсем керек эди, итден туугъан итни. ( « Д е р т » , 146.) Итлени суугъа сюрюрге — ишсиз айланыргъа. Иши болмагъан итлени суугъа с ю р ю р . (Нарт сёз.) Ит ийлыгъын кёрюрге — уялыргъа, ийлыгъыргъа. Ишни эте билмеген ит ийлыгъын кёрюр. (Нарт сёз.) Итинге мурджар этерсе.— Мал ашамазча аман бичен болса, мырды зат, ол кёзюуде айтадыла алай. Ичинден бишген адам — этерик ишинл оноуун ичинден этиб д ж ю р ю г е н адам. . Ичинде ат чабыб — къайгъы этиб, дыгалас этиб. Ичине бычакъны урсанг, къан чыкъмаз.— Асыры 120
ачыудан, асыры харамдан. Бычакъны урсанг, къан чыкъмаз. Асыры харамдан деген магъанада. (Нарт сезле.) Ичимде джаным къалмай.— Къоркъуб деген магъанада. Ол ёлгенди деб, Зекерияны ичинде джаны къалмагъанды. («Уллу Къарачайда», 10.) Ичинде ёлюб тура эсем да, билмейме.— Билимим, хапарым, усталыгъым д ж о к ъ д у деген магъанада. Нартюх не зат болгъанын, ичинде ёлюб тура эсем да, билмейме. «Ахматны джангылычлары», 7.) Ичине кириб чыкъгъанча билирге — тюппе-тюз билирге, къоймай билирге. Мен сени ичинге кириб чыкъгъанча биле турама. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 56.) Ичи кир адам — аман иннетли, харам адам. Ичи кн5ерге. Вар. Ичинден къара кюерге.— Ахсыныргъа, ёкюнюрге, ачыргъа. Ичинден къара кюерге.— Анатолий Николаевич, бу д ж а ш адамны быллай бир д ж а ш а у г ъ а ышаннганына тышындан къууаннганча этсе да, ичинден къара кюе эди. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы д ж о л у н д а » , 93.) Ичингде къалгъан сёз болсун — экибизден сора киши билмесин, кишите айтма. Тоба, ичингде къалгъан сёз болсун, мен аны ушатмайма. ( « Д е р т » , 131.) Ичги сёз — адамгъа айтылмазлыкъ сёз, таша, д ж а шырылыб тургъан сёз. Эки тенг къыз бир-бирини ичги сёзлерин чачаргъа къалай болады! ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » . ) Ичинге сыйына эсе, аша.— Сюе эсенг, аша деген магъанада. Ичи сюймей. Син, Амыры тартмай.— Иги огъурамай, онгсунмай. Ичин сууукъ алыргъа.— Зубайда, дунияны ариу сёзюн айта, стауатха кириб барады. Олсагъатда къалгъанланы билмейме, мени уа бутларым къалтыраб, ичими сууукъ алды ( « Э м таза кёкню т ю б ю н д е » , 45.) Ичи тар адам — зар адам, харам адам, биреуню онглу болурун сюймеген. Ичинге ичин тёкдюрюрге — ичин айтдырыргъа, тахсасын билирге. Эгечими юсюнден ичими тёкдюрте тургъанлыгъы эли, алай а сен, аны эсгергенча, махтаялгъанынгы махтадынг да сирелдинг. ( « А м а н а т » , 3, 166.) Ичи тутаргъа. Вар. Ичи сюерге. Син. Аллы айланыргъа.— Ичинг тутса, сен этмезлик зат джокъду. ( « А м а нат», 3, 132.) Ичин урургъа — джан солуу эте, терен солуй. Д ж а ш 121
чыкъла, мангылай терлерин дженглери бла с ю р т ю б , ичлерин ура, сюелгендиле. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 8.) Ичден чыкъгъан ич а у р у у . — Ата бла ана сабийни джюрекден таза сюедиле деген магъанада айтылады. Ичден чыкъгъан ич ауруу деб, туура б а р ы б д ж ю р е к тамырыма джетеди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 269.) Ичимден чыкъды хата.— Къылыкъсыз сабий, камсык, сыркыу сабий меникиди, не этейим деген магъанада. Ичимден чыкъды хата, къайры барайым сата. Сатама да, кетеди, урама да, ёледи. (Нарт сёзле.) Ич этерге — малны ичинден сохта, д ж ё р м е этерге. Ич эте билмеген къыз юйде къалыр. (Нарт сёз.) Ичги ичиндегин айтдырыр — эсирген ичги сёзюн тыялмайды, айтыб иеди. Ичги ичиндегин айтдырыр дейди. Боза чайкъамдыны уртлатыб, аман Токъалны билгенин айтдыртыб, башлагъан ишлерин терсейтир деб, джюрегине уллу къоркъуу кирди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 73.) Ичегилери юзюлгюнчю — къаты кюреширге. Д ж а р лыла да, былагъа (байлагъа) эришебиз деб, аны кёлтюрюрге къарыулары джетмей, ичегилери ю з ю л ю б къалады. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 194.) Ишии аллы бла арты.— Ишни башлагъан бла б о ш а гъан къыйынды деген магъанада. Ишден аш т а м а д а . — Ишлей тургъанлай, ашар заман джетсе, ишни къой да аша деген магъанада. Иши болмагъан итни суугъа элтир — Роза, иши болмагъан итни суугъа элтир деб, бюгюннге дери тургъан эдим. («Хорланнган а д ж а л » . 97.) Иш былай б о л д у . — Иш къойсала, айтадыла алай. Иш былай болду, Тохтар! — Адетигизни этербиз,— дейди Тохтар. ( « Д ж а н г ы ны д ж а р ы г ъ ы » . ) Иш кесин танытыр.— Сорууну башлайыкъ да, иш кесин танытыр. («Биринчи сюймеклик», 2, 132.) Иш къолай болсун! — Ишлей тургъанланы алгъышлау. Иш къолай болсун! Не этесиз, тынчмысыз? ( « А х матны джангылычлары», 14.) Ишинг сынига салынсын, джазылсын ( к ъ а р г ъ ы н ! ) . — Баламы юйюмден эрек этиб нек айланаса? Не ишинг барды, ишинг сыннга салынныкъ! («Къарчаны юйдегиси», 68.) Ишлей тургъан джонгурчхадан къала ишлер.— Д ж ю р е к къызбай да, къол батыр дейдиле. Адам кесини 122
къарыуун билмейди. Ишлей тургъан джонгурчхадан къала ишлер (Фольклордан.) Иш этиб — этейим деб, мурат этиб. Алай а мен аны иш этиб д ж а з м а г ъ а н м а . ( « А д а м л а » , 75.) Атам, Соколов анга иш этиб барыб, кесин, гойдегисин да танытханды. ( « А м а н а т » , 3, 208.)
К
, азбекни тирменича къурулуб — кёб къыйын кириб, кёб ачха д ж о ю л у б , джукъгъа д ж а р а м а й къалгъан. Комиссия къараб, хайырланыугъа б у ю р у б кетгенди. Алай а, не келсин... Казбекни тирменича къурулгъанды да турады. (Газетден.) Капекге тиймейди — капек багъасы д ж о к ъ д у , адам капекге алмаз деген магъанада. Кар этерге — иш этерге, бир затны этеме деб кюреширге. ( « Д о л а й » . ) Карт ойнагъанча.— Бир-бирин кёзюу-кёзюу хорларгъа деген магъанада. Кау-куу этерге. Сии. Чачыу-къучуу этерге.— Алай киргенлей, ат оюн этдириб, бир къауум келген д ж а ш тойну кау-куу этдиле. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 143.) Келечиге ёлюм д ж о к ъ . — Биз былай турсакъ, бизге киши келлик тюлдю, андан эсе, келечиге ёлюм д ж о к ъ ду. Шамайыл барсын да былай-былай десин да айтсын. («Къара кюбюр».) Келечи кючлю болса, келибаш эрге барыр. Сии. Иш устасындан къоркъады. Син. Чыпчыкъны сойса да, къасабчы сойсун.— Мен къолгъа алгъан ишни уа кесинг билесе къалай болуучусун, келечи кючлю болса, келибаш эрге, барыр деб, бошуна айтылмагъанды. ( « Д ж а нгыны д ж а р ы г ъ ы » , 18.) Келечини эки къойну ётюрюкден толу.— Келечи болгъанны, болмагъанны айтыб махтайды деген магъанада. Келечилеге ийнаннган кесин алдатырыкъды. Келечини къолтугъу ётюрюкден толу. ( « Д е р т » , 250.) Келепенимми барды? — Келепен — джукъгъан ауруу, къыйын багъылгъан. Талай замандан бери, келепенден ауругъанча, къатына адам бармай тургъан. Захрет, джанындан сюйген къыз тенгини келгенине къууанды. («Уллу Къарачайда», 51.) Келир б о л с а , къыл кёпюрден тизилир, кетер болса, 123
темир сынджыр юзюлюр. Эски вар. Келеджекге къыл кёпюрден тизилир, кетеджекге темир сынджыр юзюлюр. (Рысхыны юсюнден). Д ж а з ы у сейирди. Келирге тебресе, бир джол табады. («Хорланнган а ж а л » , 116.) Кемсиз этерге.— Мардадан озуб, асыры бек къууаныргъа, бушуу этерге. Керегин берирге. Син. Орнун табдырыргъа, урушургъа.— Ары-бери озуб, кюн турушда анга ёрге турмагъан къатын эслесе, ызына къайтыб, аны керегин бермей къоймайды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 80.) Керексиз джерде бетсиз болма, джетишген д ж е р де кёлсюз б о л м а . — Буруннгу алчы джашланы девизиди. Азнаур бла Чюердин, къара халкъны джигит уланлары, таулуну «керексиз джерде — бетсиз, джетишген джерде кёлсюз б о л м а » деген сёзюн толу толтурадыла. (Газетден.) Керегими табсам, самолет да ишлерме.— Бу сёзлени КИМ эсе да бир къарачайлы айтханды. Ишлеген заманда кереклени магъанасын чертгенди. Кереклини шиндиги мийик. Син. Бурнунгу башынгдан ёрге тутма.— Кесинге болмагъан уллулукъну, сыйны башынга тартаргъа кюрешме. Керек эдинг быллай кюннге тууаргъа.— Халкъгъа джетген къара кюнде джигитлик этген джашлагъа айтхандыла. Кери урургъа. Ант. Кери урмазгъа.— Унамазгъа деген магъанада. Мен не заманда да, ишге уста адамла болгъаныгъызны билиб, айтхан затыгъызны кери урмагъанма. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 105.) Кертиге ёпкелеме. Син. Кёлюнге д ж у к ъ келмесин.— Ма кеси да былайдады, кертиге ёпкелемесин, бюгюн бу иш Д ж а т т а й къЫо1лы къалса, Роза къаргъышлыкъ, Джаттай бедишлик болуб къала эдиле. («Джазыу айла».) Керти кёлю бла — джалгъан сёз болмай, керти зат. Керти сёз кери барыб. Ант. Етюрюкню къуйругъу бир тутум.— Энди, керти сёз кери кетер дегенча болуб, тилими учунда айлана тургъанлай, тюзетиб башлаялмай турама. ( « Д ж а з ы у айла».) Кесинг акъыллыса.— Сен кесинг да билесе, алай а кёлюме келгенни айтайым деген магъанада. Кесинг акъыллыса, алай болса да бу афендиле сени, дагъыда сеничаланы башларын тубаннга тыгъыб турадыла. ( « М а х т и » , 122.) 124
Кесини акъылын д ж а р а т х а н . — Мен айтхан болсун деген адам. Кеси аман — балталы.— Вар. Кеси аман балта алыб чабар.— И ж а улу бла сёлешген заманда, кеси аман — балталы дегенлей, джуугъун-тенгинг чакъырыб келиб, чурум чыгъарады. (Газетден.) Кеси амаллы — балталы.— Кеси амаллы балталы дегенлей, этеринги да этиб, манга неге айтаса. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 217.) Кесин аман этдирлик т ю л д ю . — Кеси кесин къоруяллыкъды деген магъанада. Кесин ариу кёргюзюрге.— Джанына джараргъа, кесин с ю й д ю р ю р г е деген магъанада. Кеси ачдан ёледжакъ, санга не б е р е д ж а к ъ . — Кесинде болмаса, санга не берликди деген магъанада. Кеси башына иш этерге. Вар. Башына иш этерге.— Юйленирге. Кесилиги бла.— Кесини атындан, биреуню сёзю бла болмай. Экинчи кюн Хурай Кертибийге т ю б е б , кесилиги бла сагъыннганында, ол кенгнге атмагъан эди. ( « Д ж а з ы у айла», 66.) Кеси бир къарыш, сакъалы минг къарыш.— Къарачай джомакъны герою; магъанасы: кеси гитчечик, чыркым болгъанлай, къарыуу, къайгъысы уллу. Кесин б у з а р г ъ а . — Унамазгъа, разы болмазгъа, ачнуланыргъа. Кесим деген адам — кесини излемин башхаланыкъындан ёрге тутхан адам, кесимчи. Кесим десе, эки эрни бир-бирине джетеди.— Кесини излемин, кесин алгъа салыу. Кесим десе, эки эрни бирбирине тиедиле. Аллайын, чотха ургъан заманда кесиме джан басмагъан эсем, билмейме. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 205.) Кесине — дуппукъ балта, элге — джити балта.— Кесини излеминден эсе, башхаланыкъын алгъа тутхан. Кеси джыгъылгъан д ж ы л а м а з . — Кесинг терс болсанг, кимден дауларыкъса. Толу вар. Кеси джыгъылгъан д ж а ш джыламаз. Джыгъылгъан эсем да, джангылычыма разыма. Кеси джыгъылгъан д ж а ш джыламаз, дейдиле. («Сыналгъан д ж ы л л а » , 115.) Кесин джюгеннге урургъа.— Кесин тыялмазгъа. Кесиме ишлегенча ишлерме — харамлыкъсыз ишлерме, кёл ашаб ишлерме. Кесини кёлю да уллу болмасын (кириш а й т ы м ) . — 125
Адамны кёзюнден махтагъан заманда айтадыла. Фермада КИМ кёб сауады, деб сорсанг, кесини кёлю да уллу болмасын, ёзге мен муну кёргюзюрюкме. ( » А м а н а т » , 3, 75) Кесине керек болса — тюлкю, сен керек болсанг — кирпи.— Кеслерине керек болса, ариуну басарла, ала санга керек б о л у б барсанг а, кёз-къаш бермезле. Темирджан, быланы ариу сёзлерине аз да ийнаныр къарыу къалмагъанды. Сен керек болсанг, тюлкю боладыла. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 211.) Кесинг кибик бирни кёрсенг, менме, деб къоярса.— Кесини малына ушатыб, биреуню малын даулагъанны самаркъау этиб айтадыла алай. Кесин КИМ эсе да бир этиб — кесин кесини болумундан ёрге тутаргъа кюрешген адам, кесин уллу адамгъа санагъан. Кесин кишиге тенг этмеген — махтанчакъ, эсирик. Кесин кишиге тенг этмей тургъан бир джазыучу: — Алан, китабым ы джаратдынгмы? Къол ызыма тыйыншлы багъа б е р а л л ы к ъ м ы с а ? — д е б кёзюне къарады. ( « А л а н » , 1, 90.) Кесин къолгъа алыргъа.— Кеси кесине айтханын этдирирге, кёлленирге. Тамадаланы къатында кесин къолгъа алыб тургъанлыкъгъа, ш т а б д а н . б ы л а й чакъыргъанлай, джюреги такъыр болуб, таууш этиб д ж ё т г ю р дю. («Эки заман», 3, 45.) Кеси къыйыны бла д ж а ш а г ъ а н . Вар. Мангылай къыйыны бла д ж а ш а г ъ а н . — Биреуню къыйынын ашамагъан, кесини халал къыйыны бла д ж а ш а г ъ а н . Кесин сакълагъанны аллах д а сакълайды. Син. О ю м суз д ж ю р ю г е н аджалсыз ёлюр. Д ж у у а б джазсанг, кимни къайгъысын да къоюб, урушда кесинги сакълаб д ж ю р ю деб, къаты айта тур, кесин сакълагъанны аллах да сакълайды деб, сёз барды. («Эки заман», 3, 311.) Кеси тартхан бир алтын.— Бек багъалы. Б а ш ы - т ю б ю бла бериледи, къошакъгъа кеси тартхан бир алтын бериледи де да соруула. ( « Н а с ы б л ы д ж а ш л ы к ъ » , 91.) Кесин тургъузуб. Син. Бурнун тургъузуб.— Энди кёлюне джетмеген не зат барды? Нек кесин тургъузуб барады? ( « А м а н а т » , 3, 311.) Кесимсиз джалчы къуру чыгъар.— С ё з ю б ю з аллындан ачыкъ болмаса, бара баргъан заманда бир-бирибизге тиербиз. Кеснмсиз джалчы джал чыгъармаз дегенлей, мен алай болурун излерик тюлме. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 111.) 126
Кете, келе тургъан ( а к ъ ы л ы ) . Син. Акъылы кире, чыгъа тургъан.— Къайсы эсенг да, сени ангыларгъа къыйын болду: кете, келе тураса... ( « К ю н д ю з г ю кюн», 71.) Кеч бет алгъанды.— Башчысыз айтым. Ингир къаралдысы. Эшик, ашхамдача, кеч бет алыб, къарангы кёрюндю. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле».) Кеч, эртде б о л с а д а . — Къачан болса да. Аланы тоноулары кеч, эртде болса да этилмей къаллыкъ тюлдю. («Таулада т а у у ш » , 34.) Кечени ауурлугъу кетерге. Кечени ауурлугъу кетгенден сора джатдыла. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы джолунда», 41.) Кече ашхы болсун! Кече келген алай айтыб алгъышлайды ( с а л а м л а ш а д ы ) . Кече ашхы болсун, к ъ ы з л а ! — Ашхылыкъ кёрюгюз, сау келигиз! ( « Г о р д а бычакъ», 2, 93.) Кече бла, кюн бла — заманны сакъламай, хаман, тохтаусуз. Кече-бёрю, кюндюз ит б о л у б — азаб чегиб, тынчлыкъ кёрмей. Не хапарым болсун, кече бёрю, кюндюз ИТ болуб айланама. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 207.) Кече демей, кюн демей — Сутканы ичинде тохтаусуз. Кече демей, кюн демей, эки ёгюзню да, атны да джетдирсин. ( Д ж а з ы у айла.) Кечем да кече, кюнюм да кече. Кечем да кече, кюнюм да кече, бу къанлы Морхха келгенли. Кюнюм кюнледен къарангы болгъанды, о джарлы атам ёлгенли. ( Д ж ы р дан.) Кечени кече узуну.— Ингирден тангнга дери, тохтаусуз деген магъанада. Кечени кече узуну Аскер сандракъ этиб чыкъды. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы д ж о л у н д а » , 41.) Кечеси, кюню да, т ю ш ю . т ю н ю д а . — Бютеу акъылы, эси да деген магъанада. Къысхасы, Адамейни т ю ш ю , тюню да, кечеси, кюню да сабийледиле, школду. ( « Д ж у къусуз кечеле», 173.) Кече къала, кюн тура. Син. Д ж е р - д ж е р д е стауат сала.— Эрлай барлыкъ джерине барыб, къайтыб келмесе айтадыла. Кечеги сноу кюннге д ж а р а м а з . Син. Юйдеги оноу сыртха д ж а р а м а з . — Бир джерде этилген неда бир заманда этилген оноу башха джерге неда заманнга д ж а рамазгъа боллукъду. Кечеги сёз керн б а р ы р . — Кече айтылгъанны ким болса да эшитиб кетерге боллукъду деген магъанада. Кечеги сёз кери барыр, туругъуз, д ж а ш л а , юйге йыкъ. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 46.)
бара127
Кёб алданнган аллахха ийнанмаз.— Кёб алданнган кишиге ийнанмайды. Арт кёзюуде дуния тюрлениуден хапарла чыгъа тургъандыла да, алай а, кёб алданнган аллахха ийнанмаз дегенлей, Ханий, кеси кибиклеча, сюркелирге кюрешген болмаса, алай уллу сагъаймайды: къулакъ эшитгенликге, д ж ю р е к ийнанмайды. ( « Е м ю р л ю к » , 6.) Кёбню акъылы да кёб. Син. Сорулгъан иш сёгюлмез.— Къалай этилирге керек эсе да, кёбню акъылы да кёб, сиз айтханча этейик. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 237.) Кёб болсун! Вар. Мал кёб болсун! — Алай айтыб, мал кюте тургъан сюрюучюлени алгъышлайдыла. Кёб болсун деб келиб къалыр.— Билмей тургъанлай келиб къалыр деген магъанада. Таб, ол кёб болсун деб келиб къалыргъа да огъай демез. («Къара кюбюр», 26.) Кёб д ж а т да бек ч а б . — Ишни заманын оздуруб, артдан гузаба этгеннге айтадыла. Кёб къалгъан къонакъ кёпчек къалдырыр.— Кёб олтургъан джер къалдырыр дегенлей, адетден бираз эсгергенликге, той бара тургъан арбаздан айырылмай, асламыракъ мычыды. Кёб сёлешген — бош сёлешир. Ант. Сёзню къысхасыиги, джыджымны — узуну.— Д ж а м а г ъ а т , кёб сёлешген — бош сёлешир, бусагъатда ушакъ эте турургъа заманыбыз д ж о к ъ д у . ( « А м а н а т » , 2, 278.) Кёб суу кетер. Вар. Къобанны кёб сууу кетер.— Кёб заман кетер. Манга элли джыл болду. Сакъалым агъарыб тургъанын кёре болурсуз. Мен Нарсанадан келгенли, кёб суу кетди. ( « А м а н а т » , 3, 229.) Кёбюне тёзген, азына да тёз. Син. Тогъузуна тёзген, онусуна да тёз.— Хата д ж о к ъ д у , анам, дженгилде къазауат тохтарыкъды. Ол заманда Азрет да, мен да келиб, не кереклинги да этиб, сени солутурбуз. Кёбюне тёзген, азына да тёзерге кюреш. ( « А м а н а т » , 2, 292.) Кёзю алас-булас кёрюрге.— Кёб къараб тургъаныма кёзлерим алас-булас кёре болурла деб, ачытхынчы кёзлерими уууб къарагъанымда, тюрмени башындагъы, аз къанджал таууш этдире, артына т ю ш д ю . ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 264.) Кёз алдайды.— К ъ а р а б туралмазса. Сен таныучу къашха байтал табхан тай асыры ариудан, суратча, кёз алдайды. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 214.) Кёзюнден айтхан — адамны д ж а у у , артындан айтхан — аллахны д ж а у у . Син. С а б ы р т ю б ю — сары алтын. 128
Кёзюнден айтханыма кёлю улл> брлмасын. Вар. Кёлю уллу болм.ась!н.— Мурат иги д ж а ш д ы , кёзюнден айтханыма кёлю уллу болмасын. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле».) Кёзю аралыргъа.— Эси къарагъан затына кетерге, къарамын алайдан айыралмазгъа. Къанаматны эки кёзю отоугъа аралыб, эки атлагъанлай, эшикге джетди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 34.) Кёз ачаргъа. Эрикгенни кетерирге. Кёзюн ачаргъа.— Дунияны ангыларгъа, хар затха тюшюнюрге. Къумурсха къышха хазырланнганча, къадалыб кюрешиб, джарлыланы, джерсизлени кёзлерин ачаргъа керекди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 178.) Кёз ачмагъанма.— Кёрмегенме деген магъанада. Оллахий, д ж а ш л а , аныча устагъа уа мен кёз ачмагъанма. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 106.) , Кёз байланыргъа.— Кеч, къараигы болургъа. Мычымай кёз байланды. ( « М ё л е к » , 132.) Кёзю-башы д ж а р ы р г ъ а . — Къууаныргъа, кёлю кёлтюрюлюрге деген магъанада. Кёзю-башы бла кёргюзюрге.— Бир заманда къараса, тиширыуланы ортасындан атасыны эртде къоюлуб тургъан эгечи Голия кёзю-башы бла кёргюзюб, Абдулну кесине чакъырыб кюрешеди. («Уллу Къарачайда», 90.) Кёзюне-башына джетдирирге. Син. Тюрт-сокъ этерге.— Солдатла бир-бири бла даулаша тургъанлай, биягъы суудж11лик офицер кириб келиб, аланы кёзлерннебашларына джетдирди. ( « К ю н таякъла», 18.) ...Кёз бла къараргъа.— Мен да аркъыгъа башха кёз бла къарамайма. («Толкъунла».) Кёзюне-бурнуна с у г ъ а р г ъ а . — Эркелетирге, ийнакъларгъа. Д ж а ш ы суугъа кетиб, ёлюгюн табмай айланнганлай, мен айрымканда кёргюзтюб табхан эдиле. Андан бери къарт къатын мени кёрсе, кёзюне-бурнуна сугъады. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 334.) Кёзню гинджисича сакъларгъа.— Бек сакъ болургъа. Джигитлиги ючюн Георгиевский крест бла саугъаланнган эди. Бу сени джашынгы эркишилигини белгисиди. Д ж а ш н ы кёзюнден кёрюб тут, кёзюнгю гинджисин сакълагъанча сакъла. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 100.) Кёзю д ж а н м а г ъ а н . — Хомух, мухол, матух. Ант. Кёзю джаннган — джигит. Кёзю джанмагъан джашдан къууанмазса. (Нарт сёз.) 5
Фразеологический словарь
^ 29
Кёз джауун т а у у с у р г ъ а . — Аллыгъызгъа къарай, кёз д ж а у у м у тауусдум. («Баталлары», 279.) Кёзню д ж у м у б ачхынчы. Вар. Кёзню д ж а б ы б ачхынчы. Вар. Кёзню къысыб ачхынчы.— Терк огъуна, къараб-къарагъынчы. -Сии. Тюу дегинчи. Кёзню д ж у муб ачхан чакълы бирге Мурат, къачыб келгеними айтайыммы деб, сагъыш этди. («Уллу Къарачайда», 133.) Кёз джетдирирге.— Къараргъа, кёрюрге. Былайда отлау бошалды. Энди малла къалайда кютюллюклерине бир кёз джетдирейим деб, джайылгъан эдим. ( « А м а н а т » , 3, 119.) Кёзюнгю джерде излетирме.— Кёзюнгю уруб алырма деген магъанада. (Хыны.) Кёзю илинирге.— Кёрюрге, эслерге. Баракъ д ж а р а т хан аджир бла байталгъа Биясланны кёзю да илиннгенди. (Газетден.) Бир тиширыу, этеклери джел эте, къачыб баргъанына кёзю илинди. (Газетден.) Кёзюнгю кёкге ачдырмайды.— Кёзюнгю ачыб къараргъа къоймайды. (Кюн аманны юсюнден.) Тенгиз табадан джел кёлтюрюле келиб, арты боран болду. Къар кёзюнгю кёкге ачдырмайды. ( « А д а м л а » , 72.) Кёзюнден кёрюрге.— Иесин кёргенча багъалы кёрюрге, унутмазгъа. Кёз кёргенни айт, аман къулакъ нени эшитмейди. Син. Бир кёрген д ж ю з эшитгенден игиди. (Нарт сёз.) Кёзкёрмезге ашырыргъа, иерге.— Къайры болса да узакъ джары джиберирге деген магъанада. Кеси классда олтуруб тургъанлай, эси къайда эсе да кёзкёрмездеди. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 269.) Кёз кёргенни ним эсе да дженгер.— Кёз кёргенни кётлек дженгер деб, сагъат бауну кёре тургъанлай, дагъыда манга фатауала джарашдыра турады. («Къара к ю б ю р » , 119.) Кёзден кетген кёлден кетер.— Кёз туурадан кетген дженгил унутулады, эсден терк чыгъады деген магъанада. Кёзден кетген кёлден кетер.дейди деб, сен адамны дженгил унута кёреме. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 199.) Кёз къарангы этерге.— Таукел болургъа, кёб сагъыш эте турмай, тындырыб къояргъа. Кёзю къарангы этерге.— Юйдегинг ач болуб, кёзюнге къараса, кёзлеринг къарангы этеди да, этмезлик затынгы да этесе. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 40.) Кёзю къараргъа.— Сукъланыргъа, джаратыргъа. Се»3€
ни кёзюнг къарагъан затха мени анам огъаймы дерикди! ( « А м а н а т » , 3, 133.) Кёз-къаш бермезге.— Кюлмезге, ышармазгъа, сансыз этерге деген магъанада. Бир сууукъ къанлы тиширыу, кёзкъаш бермей, къатлары бла озуб, сора ызларындан таууш этди. ( « Д ж а з ы у айла», 101.) Кёз къатында къаш да барды. Син. Адам къатында адам ёлмейди. Кимни да джакълар, джан аурутур адамы барды. Кёзгюнге къуярыкъ тюл эсенг.— Аз, кесек зат, адаргы. Кёзю къыймазгъа — аяргъа, къызгъаныргъа, сюймезге. Эки джылны асыралгъан, сюзюкден этилген чепкенни хазыр орунларына чёртлеуюк таякъчыкъланы д ж о н у б тизиб, д ж о л г ъ а чыкъгъынчы, киерге кёзю къыймай, быкъыгъа такъгъанды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 106.) Кёз къысаргъа — Чам эте, накъырда сылтау бла. Ючюнчю кюн ингирде, «къыйын» ауруб тургъанларын кёргенлеринде, чалкъычыла, бир-бирине кёз къыса, къайгъылы сёлешдиле. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 135.) Кёз къысмазгъа.— Д ж у к ъ л а м а з г ъ а , къалкъымазгъа. Бир-бир кечеледе уа къошчула, кёз къысмай, тангнга чыгъыб къаладыла. ( « Д е р т » , 164.) Кёзюнде огъу болса, урурча болургъа. Вар. Кёзюнде огъу болса, урурлай. Син. Кёрюб болмазгъа. Эрши кёрюрге. Кёз с а к ъ л а р г ъ а . — Таб заманны (кёзюуню) сакъларгъа. Олсагъатда Осман, кёз сакълаб туруб, Болдуну да алыб, къачар къайгъыгъа кирди. («Хорланнган адж а л » , 181.) Кёз суулары агъаргъа. Вар. Кёз суулары тёгюлюрге. Син. Джыламукълары агъаргъа ( т ё г ю л ю р г е ) . — Къарнашыны бойнундан къучакълаб, кёз суулары агъыб, Аймуш сытханды. (Орусланы М., « Н а з м у л а » , 28.) Кёз сууларын тёгерге ( в а р и а н т ) . — Д ж ы л а р г ъ а , сытаргъа. Д ж а ш ч ы г ъ ы ач болуб кёзюне къараса, д ж ю реги такъыр болуб, кёб заманны кёз сууларын тёкгенди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 7.) Кёзюнде тереги болгъан чёбю болгъаннга сокъур дей эди. Син. Атлес Готласха кюле эди д е б . — Сени кибикле, эркишилени атларын сагъынмай, джылланы ашырадыла. Кёзюнде тереги болгъан чёбю болгъаннга сокъур дей эди. ( « Д е р т » , 260.) Кёзюне тутаргъа.— Д ж у к ъ г ъ а санамайсыз, энгсуз5*
31
гъа кёресиз. Сиз мени къартха, къарыусузгъа санаб, айтханымы этмейснз ансы, мени къартлыгъымы кёзюме тутасыз; мени айтханымы сау эл этген джерде, сиз нек этмейсиз?! (Фольклордан.) Кёзюне тюртюлюрге. Ант. Кёзюне тюртюлмезге.— Кёрюнюрге, тюберге, джолугъургъа. Орамгъа чыгъыб, кёзлерине тюртюлме. ( « А д а м л а » , 34.) Кёзге тюртгенни кёрмезча (къарангыдан) — Кече асыры къарангыдан кёзге тюртгенни кёрлюк тюлсе. ( « М ё л е к » , 129.) Кёзюне чёб б о л у б т ю ш с е да, ууарыкъ тюлдю. Вар. Кёзюне хапчюк б о л у б т ю ш с е да, ууарыкъ тюлдю. Аны халисин, къылыгъын да терен сезиб, Сюлемен, тюкню баргъан джанына сылаб, джангы окъуб башлагъан джылларында огъуна кёзюне хапчюк болуб тюшсе да, уумазча этген эди. («Уллу Къарачайда», 153.) Кёзлери асыры джаннгандан чартлаб чыгъады.— Кёзлерин бек джандырса, айтадыла алай. Кёзлери асыры джаннгандан чартлаб чыгъаргъа джетгендиле. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 61.) Кёзюнде ч ё б ю м ю барды? — Андан ары неси боллукъду, андан сора не керекди деген магъанада. Ким алды д ж а ш а у у н г у ? Андан ары не къалды да сора, кёзюнде ч ё б ю м ю барды? ( « К ю н д ю з г ю кюн», 125.) Кёзю чыракъ барыргъа.— Сагъышлы болургъа, бир затдан бек ойларгъа, кёзлери бир джерге къатыб къалыргъа. Кёк бла джерни арасында.— Белгили бир джерде турмагъан, къайда болса анда. Кёк бла джерча (аралары, башхалыкълары).— Аралары узакъ, бир-биринден кенгде. Башхалыкълары уллуду, бир-бирине ушамайдыла. Кекден кёсеу сермеген.— Д ж и г и т , огъурсуз деген магъанада. Кёк мийикди, миналмайма; джер къатыды, киралмайма.— Къонакъбай болугъуз, кече къалыргъа къоюгъуз деген магъанада. Кёкден таш тюшсе, джерге тиерик т ю л д ю . — Асыры кёбден, сыйыннгысыз, адам кёб джыйылгъандан. Кёкден тюшгенча.— Аламат, сейирлик. « Ш к о к » деген сёзню эшитгенлей, джумдуругъум кеси аллына тешилиб, Балдан кёзюме кёкден тюшген бир адамча кёр ю н ю б къалды. ( « Д ж ы л л а бла таула», 16.) Кёкге учса, аягъындан тартаргъа, джерге кирсе, 132
къулагъындан тартаргъа.— Къутулуб кетерик тюлдю деген магъанада. Кёкге учсанг — аягъынгдан тартарыкъма, билиб къой. Кёкню т ю б ю т ю ш ю б къалмагъан э с е . — Накъырда халда. Кючлю джангур д ж а у с а , айтадыла алай. Алай ёзеннге тюшгенлей, т ю б ю т ю ш ю б къалгъанча, д ж а нгур алай уллу къуйду, къойланы тыяргъа бир мадар болмай... танг атаргъа бир ачыкъ талагъа чыкъдым. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 95.) Кёкде (кёктюн) чыпчыкъ оздурмагъан.— Къайыр итлени юсюнден айтылгъанды. Кючюкню акъылсызлыгъы бла хоншула д ж а у болгъандыла. Аланы кёктюн чыпчыкъ оздурмагъан, атлыны атдан алгъан итлерин Кючюк къан ауузлу этгенди. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 155.) Кёк ийнени кёкге тартмай къаллыкъ эсем д а . — Бир д ж у г ъ у керек тюлдю, бернеси, заты да деген магъанада. Ариу аныкъыды деб, бир кёк ийнени кёкге тартмай къаллыкъ эсем да, аны юйюмде бир кёрсем, ёлсем да, ёлдюм демез эдим. ( « Д ж а з ы у айла», 116.) Кёк ийнени кёнделен сууура билмеген.— Тиге, биче билмеген (тиширыуланы юСюнден). Эртде заманлада бедиш болгъанды аллай. Кёкге кетерге.— Д ж а з мал гяхыникге кетиб, бичен ашамай, азгъанына айтылады. Кёкюрегин джылтыратыргъа — орден, медал тагъаргъа. Сиз аны толтурсагъыз, мен сизни экигизни да кёкюреклеригизни медалдан джылтыратырма. («Къара к ю б ю р » , 26.) Кёкюрегим кёпюр болсун, бурнуму сырты джол болсун.— Тойгъа келген къонакъланы алай айтыб алгъышлагъан этедиле. Джууукъгъа-тенгнге джалыныб-джалбарыб айтылгъан ариу сёзле. Кёкюрегин тургъузуб. Вар. Кесин тургъузуб.— Керпеслениб, бёгеклениб. Кёлюн алыргъа. Син. Джанына д ж а р а р г ъ а . — Басымлы Гыбырны акъылына, анасыны, къызыны да кёллерин бир алайым деб, келди. («Уллу Къарачайда», 36.) Кёлю аман этерге ( б о л у р г ъ а ) . — Сагъышлы болургъа, мыдах болургъа. Кюн аязыгъынчы, Сафият, ол ийнарчыкъларынгдан бир айт. Не эсе да кёлюм бир аман болгъанды. («А)^матны джангылычлары», 29.) Кёлю аз болургъа. Вар. Кёлю такъыр б о л у р г ъ а . — Заман сизге къуру да къытды. Адамлагъа къарасам, 133
кесибизге айыб этеме, кёлюм аз болады. ( « А м а н а т » , 3, 172.) Кёлюне асыу.— Ол да себебди, болушлукъду деген магъанада. Гокка кёрген — кёлге асыу. (Нарт сёз.) Кёлюн ачаргъа.— Къууандырыргъа, д ж а р ы к ъ этерге. Таучу д ж ы р л а б , эгечини кёлюн ачаргъа кюреше тургъанды. ( « Д ж а ш а у у м » , 90.) Кёл ашаргъа. Син. Къаст этиб кюреширге. Вар. Кёлюнг бла.— Кёл къызбай да, къол батыр дегенлей, кёл ашаб, къолгъа алсанг, этмезлигинг д ж о к ъ д у . («Аманат», 2, 81.) Кёлю барыргъа. Ант. Кёлю б а р м а з г ъ а . — Къалгъан затха эс бёлмей эсегиз да, ашагъан сауутларыгъызны кирсиз этерге дамы эринесиз? Бу хылымылылада ашаргъа кёлюгюз къалай барады? Шимирден кючден къутулгъан эдик. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 247.) Кёл б а с а р г ъ а . — Тынчлыкълы болургъа. Кёл берирге. Вар. Кёл этди.— Н е болду эсе да, саусаламат къутулдукъ шойду д а , — деб шофер кёл берди. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 93.) Кёлюнг бичгенча. Син. Кесинг ушатханча.— Ушакъ этерге излеб, сёз башласанг, д ж у у а б этмейди. Оноу сорсанг, кесинги кёлюнг бичгенча эт, дейди да къояды. (Газетден.) Кёлю бла — ётюрюк, джалгъан неда субайлыкъ болмай. Тамам кёлю бла къууанды. ( « Д ж а н г ы н ы д ж а рыгъы», 19.) Кёлкъалды болургъа. Син. Джанына тиерге.— Гурушха-гууа болургъа. Мен айтханны санга келишмеген джери болса, кёлкъалды болма, мен да ачыкъ сёлеширге сюйгенледенме. (Газетден.) Кёлю булгъаныргъа — чирчаппа Забитхан бозасына къурум къошхан болур эди. Эртденбла къошун бла бир ичген эдим да, кёлюм булгъаннганлай турады. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 223.) Кёлюн д ж а з а р г ъ а . Син. Кёлюн чапырыргъа.— Кесин хыны-хуну этдирсе да, аллай къыйынлыкъда сабийлени къууанч тауушлары аны кёлюн джазадыла. («Эм таза кёкню т ю б ю н д е » . ) Кёлю д ж е р бла тенг болду. Ант. Кёлю кёк бла тенг болду. Вар. Кёлю такъыр болду. Бу сёзлени эшитгенинде, кёлю джер бла тенг болургъа джетиб, адам кёреди деб, ийлыкъгъандан орамгъа чыкъды. («Эки заман», 3, 126.) 134
Кёлюне джетерге.— Аны кёлю ушатханча этерге, муратын толтурургъа. Аланы бири бирини кёлюне д ж е тиб, алай ариу джашагъанларына кёлюм бла сукълана эдим. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 241.) Кёлюне джетмезге. Ант. Кёлюне джетерге.— Беш джылны къанымы ичиб тургъанлары кёллерине джетмей шойду (Газетден.) Кёлюне д ж у к ъ келмесин. Сии. Кёлю къалмасын, кертиге ёпкелемесин.— Кёлюне затха д ж у к ъ келмесин, безий турады деб. («Сыналгъан джылла», 18.) Кёлюне келирге. Син. Умут этерге.— Гыбырны кёлюне, «мени ючюн этедиле», деб келеди. («Уллу Къарачайда», 36.) Кёлюм кенгмей, кёрюме кирмейим.— Мен муратыма джетмей, ёлмейим деген магъанада. Кёл кенгдирирге. Син. Дерт джетдирирге.— Д ж ю реги къаннгынчы. Районону тамадасы, кесини сёзюнде аны юсюнден айта келиб, Хаджи-Исмайлны, школуна джетгенинде, кёл кенгдириб, аяусуз сёлешди. ( « Д ж у къусуз кечеле», 161.) Кёлден кетерге. Син. Эсден кетерге ( ч ы г ъ а р г ъ а ) . — Унутургъа. Минат аллайла айтханлыкъгъа, мугур этиб тургъан затла кёлден кетиб, Захретни джюреги ачылмады. («Уллу Къарачайда», 234.) Кёлю кетерге.— Ойсураргъа. Мен ауур д ж а р а г ъ а къараялмайма. Уллу джараны кёрсем, кёлюм кетерге боллукъду. ( « А м а н а т » , 3, 160.) Кёлю кёлтюрюлюрге. Син. Башы кёкге джетгенча болургъа.— Ала, кёллери кёлтюрюлюб, бир-бири бла сёлеше, къызыугъа кирдиле. ( « М ё л е к » , 234.) Кёлю кёк бла тенг болургъа. Ант. Кёлю джер бла тенг болургъа.— Мени кёлюм кёк бла тенгди. Минг тенгим барды, джуртум барды. ( « Д е р т » , 309.) Кёлюнг кюлмесин. Син. Айыб этме.— Сени кёлюнг кюлмесин, кесиме джетген къыйынлыкъны мен билеме. Мени орнумда таш да джарылыр. ( « А м а н а т » , 2, 260.) Кёлюне кюч тиерге. Син. Д ж ю р е г и къыйналыб.— Мен не айтханымы билмезча сабиймеми? — деб, кёлюне кюч тийиб, Сагъит мынгайды. ( « К ё м е у ю л » , 69.) Кёлю къалмасын. Син. Кертиге ёпкелеме.— Артынгдан болмай, бетинге къатыракъ айтама, кёлюнг къалмасын, ол заманда огъуна джамагъат манга ирият берген эди. ( « М а х т и » , 118.) Кёлю къалыргъа. Син. Джанына тиерге.— Сёлеш135
ме, тылпыуунгу чыгъарма, алай болмаса, кёлюнг къаллыкъды ( « Д ж ю р е к н и ауазы», 65.). Кёл къара б о л у р г ъ а . — Д ж а у л а р г ъ а , кёлю къалыргъа. Хапарны д ж а с с ы с ы н келтирирге тебрегенин эслеб, кёл къара болгъанымы да унутуб, алгъынча, бойнуна къолуму суу-агъач этиб узатыб, ныгъышха келтирдим. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 239.) Кёл къызбай да, къол батыр. Вар. Д ж ю р е к (кёз) къызбай да, къол батыр.— Барысы да бир къол болгъанларында, кёл къызбай да, къол батыр деб, ишни къоркъутуб, джарлылыкъ бирден тына, джарсыуну хорлайдыла. («Хорланнган а д ж а л » , 8.) Кёл салыргъа.— Джаханимни кёрмеген джандетге кёл салмаз, (Нарт сёз.) Кёл т а б а р г ъ а . — Кюч, къарыу табаргъа. Лейланы къызгъаны ышырылгъанча болуб, Хурайдан кёл табханы бла таукел этиб айтды. ( « Д ж а з ы у айла», 65.) Кёлю такъыр болургъа. Вар. Кёлю аз болургъа. Ант. Кёлю уллу болургъа.— Медсестраны кёлю такъыр б о луб, сагъышха кетиб тургъанлай, эшик ачылды. ( « Д ж а ш лыкъны д ж о л у н д а » , 89.) Кёлюне тиерге.— Гамайыргъа, ашаргъа кёлю тартмазгъа. Кёлю уллу болмасын.— Адамны кёзюнден махтасала, айтадыла алай. Лейла, кёлюнг уллу болмасын, джашларынг элде болмагъанча бирледиле. («Джазыу айла», 64.) Кёлюнг ушатханча. Вар. Кёлюнг бичгенча. Сии. Ичинг сюйгенча. Кёлю хош б о л у р г ъ а . — Къозтюйме этген д ж у у а б ы н а кёлю хош болмады. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 143.) Кёлюне чабаргъа. Вар. Кёлюне кирирге.— Ойсураргъа. Къанамат, шыбла атылгъанча, кёлюне чабыб тургъан Байдыматны къатына джетди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 203) Кёлюи чапырыргъа. Вар. Кёлюн д ж а з а р г ъ а . — Не бла кёлюн чапырыргъа билмеди. ( « А д а м л а » , 43.) Кёлю чыгъаргъа.— Сюймезге, с ю й ю б туруб ёнгелерге, д ж а р а т м а з г ъ а . Керам бюгюн олтургъан джеринден ёрге къобмай къалса, кёлюнг чыгъарыкъ тюлмю эди?! ( « М ё л е к » , 8.) Кёлюн чыгъарыргъа ( в а р и а н т ) . — Атасы бла анасы, сенден кёлюн чягъарабыз деб, сени бек сёкселе да, къарыу эталмайдыла. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 208.) Кёл этерге. Син. Эс табдырыргъа.— Кеси кесине 136
кёл этерге кюрешиб, къоркъгъанын кишиге билдирмегенди. ( « Э р т д е - э р т д е » , 95.) Кёлтюргенлик этерге.— Сабийни бешикге салсала, къайын анасына саугъагъа чепкенлик бергендиле. Анга «кёлтюргенлик этерге» дегендиле. Къайын анасын аны бламы кёреди? Сабий туугъанында къайын анасына кёлтюргенлик эте билге эди. ( « С о ф и я » . ) Кёлек бла кёнчек.— Къаргъа къаргъаны кёзюнмю алады, бирчадыла, бир-бирин д ж у у у б къоярыкъдыла. Ма кёлек бла кёнчек деб быллайлагъа айтадыла. ( « Г о р да бычакъ», 2, 184.) Кёнделен къыркъаргъа.— Ол, къарай келнб, кириш къаяланы тюбюнде, бир бёлек эчкини бир-бири ызындан тизилиб, кёнделен къыркъыб баргъанларын кёрдю. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 99.) Кёрюб болмайды. Син. Эрши кёреди. Сюймейди.— Сенича ичи тышына ушамагъанланы чыртда кёрюб болмайма. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 68.) Кёрюндюгю кёрпе, сырт д ж а б х а н ы — тери. Син. Тышы джылтырауукъ, ичи къалтырауукъ.— Кийиннгени омакъ, хагок, уф-чуф деб айланнган, адамлыгъы, тин байлыгъы болмагъан адам. Кёрюр кюнюбюзден кёрмез к ю н ю б ю з кёб.— Дунияда неллай бир д ж а ш а р ы к ъ эсенг да, бир-биринги багъалатыб, тюбесенг, саламлашыб, тынчлыкъ-рахатлыкъ с о р у б турургъа керекди деген магъанада. Кёрюр къыйыным ол болсун.— Андан уллусундан сакъланайыкъ, бу уа къыйын иш тюлдю. Хамит, кёрюр къыйынынг ол болсун, аман этме, рысхы деген — ол джалгъан затды. («Ахматны джангылычлары», 63.) Кёрмегеним ол огъуна болгъа э д и . — Не игилик этгенди, аны багъалатырча деген магъанада. Къууут къапчыкъны къоратды, не этеме аны кёрюб, кёрмегеним т а б ол огъуна болгъа эди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 329.) Кёрсе — эркелеу,
кёрмесе — текелеу.— Алай
адебсиз
адамла бардыла: кёрсенг — кукаланыб, кёрмесенг — артынгдан сёзюнгю этер. Кёрмеге эсен къалайыкъ ( д ж е т е й и к ) — иш кесин танытыр, заман тюзюн кёргюзюр. Кёрмеге эсен къал, мен муратыма джетерме, не ол джанына кетерме. ( « Г о р да бычакъ», 2, 14.) Кёсени шайыча.— Кёсе бир адамгъа шай борчлу болгъанды.
Ол адам, кюн сайын
келиб. « К ё с е ,
борчу137
нгу б е р ! » — деб тургъанды. Кёсе, борчун бермез ючюн, атын ёлгеннге чыгъаргъанды. Кёсе ёлгенди дегендиле анга. Ол адам, кёсени къабырына миниб: « К ё с е , шайымы б е р ! » — дегенди. Магъанасы: кёсени шайы деб, борчха къыйын адамгъа айтханлыкъларыды. Кёчер къошча къатышыб.— Юй джыйылыб турмаса, айтадыла. Кел, д ж а ш ы м , юйге... М а , кёчер къошча, къатышыб тура болурла. ( « А м а н а т » , 3, 311.) Кёчю б о л м а с а , сууну джолун киши билмейди,— М а л чы къошда Кёчю деб с ю р ю у ч ю д ж а ш ишлегенди. Суу иги узакъ, эм т а б с ы з д ж е р д е болгъанды. Башхала суугъа барыргъа эриниб, « К ё ч ю болмаса, сууну джолун киши билмейди» деген сылтау бла хаман Кёчюню суугъа ийиб тургъандыла. М а г ъ а н а с ы : адамны терилтиб, ауурлукъну анга салыргъа. Кийиз китаб. Толу вар. Ол сени кийиз китабынгдан чыкъгъан б о л у р , — Ётюрюк зат, адам ийнанмазлыкъ джалгъан хапар. Ол хапар сизни кийиз китабыгъызданмы чыкъгъанды? ( « А м а н а т » , 1, 67.) Кийиз къамчим, кир д ж е р г е . — Болмазлыкъ иш бла кюрешиу. Кийиз къамчи, кир д ж е р г е дегенликге, биз хаджретлени къайдан табайыкъ? Тургъан джерлерин билмейбиз. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 286.) Кийиклени г у ж д а р ы ч а . — Къараууллукъ этерге, шалт турургъа, с а к ъ болургъа. Кийик къаиы тёгюлюр д ж е р г е . — Кийик къаны тёгюлюр д ж е р г е д е б , ол пасыкъ (Гитлер) къаны тёгюлюрге келе болур, балам! («Хорланнган а д ж а л » , 6.) Кийик оча кибик.— Азчыкъ, гитче затчыкъ Кийик саулукъ.— Ауругъаны-сызлагъаны болмагъан, сау. Ол дачада орус къатын кийик сау б о л у б , дагъыда джыйырма джыл д ж а ш а г ъ а н д ы . ( « А м а н а т » , 1,141.) Кимни аллы, кимни арты.— Адамланы бир къаууму аллындан тюзеледи, бирсиле уа артдан. Кимни арты, кимни аллы дейдиле. Сен кеси кесинги ёлтюрюб тургъанлыкъгъа, сенден къорагъан болмаса, къошуллукъ тюлдю. («Таулада т а у у ш » , 74.) Ким билсии. Вар. Аллах билсин, заманында къаралса, бу иш былайлай къалмазгъа да болур эди. ( « А м а н а т » , 3, 68.) Ким къаргъагъан болур эди. Син. Кимни къаргьышы джетди.— Тыбыры къуруб къалсын деб, ким къаргъагъан болур эди. ( « А х м а т н ы джангылычлары», 59.) Ким огъай дейди! — Ким унамайды, ким къаршчыды! 138
Болсун, КИМ огъай дейди! ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 19.) Кимди, олду дерча ( б и р адам, д ж а ш ) болур да кетер.— Аты айтылгъан, тауушлукъ, махтаулу, белгили (адам, д ж а ш ) болур. Сени Асланынг школгъа барса, кимди, олду дерча бир адам болур да кетер. ( « Д ж ы л л а бла таула», 211.) Мен алайда ол деген бир д ж а ш эдим. ( « Э р т д е - э р т д е » , 57.) Кимни да туугъан джери кесине — Мисир. (Мисир — Египет).— Хар кимни да туугъан джурту багъалыды, сыйлыды деген магъанада. Хо, т а б с ы з тюлдю. Кимни да д ж а ш а г ъ а н джери кесине Мисир кёрюнеди,— деб Асланкир аны созаргъа излемеди. ( « Г о р д а бычакъ», 1, 137.) Кимни юйюне от салгъанды? — Кимге не аманлыкъ этгенди, не къыйынлыкъ джетдиргенди? Сора бет-намыс этмей, кимни юйюне от тыкъгъанма? («Ахматны д ж а нгылычлары», 57.) Киндиги кесилген д ж е р . Вар. Киндик къаны тёгюлген д ж е р . — Киндик къаны тёгюлген юйню т а ш л а б , кёчюб кетиу тынчмыды, ахырсы! («Борандан кючлю».) Кири болгъан юй ( а д а м ) . — Бай. малы-мюлкю болгъан. Элни ичинде кири болгъан юйлени алыб къарасакъ, Къанамат джалчылыкъ этмеген бир юй болмаз. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 27.) Кир къондурмазгъа.— Таза, ариу (мкъларгъа. Ма бу затланы эсге ала, ё с ю б келген джаш тёлю совет халкъны адетлерин кир къондурмай сакъласын. (Газетден.) Кире — т с с , чыгъа — душман.— Юйге кире — тенгча, джууукъча, чыкъса уа — юйню тахсасын береди. Бу шпион болуб д ж ю р ю й д ю . Бу кирсе — тос, чыкъса — душманды, сатыб къоярыкъды. ( « Б а т а л л а р ы » , 274.) Киритли к ю б ю р б о л у р г ъ а . — Ичги сёзюн айтмазгъа. Манга, Гыджы, кесинге ышаннганча, ышан. Керекли д ж е р д е мен киритли кюбюрме. ( « Д е р т » , 187.) . Киритли к ю б ю р этерге. Вар. Киритли кюбюр.— Къаяланы о ю б , тар джолланы сакълаб, бу тауланы киритли к ю б ю р этиб тургъанлай да, къуру аны бла зорлукъну аллын тыялмагъандыла. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 182.) Кириуден чыгъарыргъа.— Бошаргъа, аманнга таяндырыргъа. Къарыу къалай этсинле, кеслери кириуден чыгъыб турсала. ( « Б а т а л л а р ы » . ) Китабха къарагъанча айтыргъа.— Тюппе-тюз, кепкерти. Сау бол да къал, китабха къарагъанча айтыб къойдунг. ( « А м а н а т » , 3, 9.) 139
Киши алай да бир этеди.— А къыз, хош келдигиз! Къайдан чыкъдыгъыз? Киши алай да бир этеди. ( « Д е р т » , 252.) Киши элинде солтан болгъандан эсе, кеси элингде олтан б о л . — Д ж а р а ш д ы ! Аскерчи джанын къалдырыр ючюн кюрешмейди, къралыны, элини, халкъны сыйын, эркинлигин сакълайды. Киши элде солтан болгъандан эсе, кеси элингде олтан болгъан игиди. ( « А м а н а т » , 2, 358.) Киштик джыламазлай ( к а л ь к а ) . — Аз, тар, такъыр болуб. Ата къорагъандан сора, юй, арбаз да киштик джыламазлай болуб, элни къыйыры сюремде чалман юйге д ж а р а ш х а н эдиле ала. ( « Б а т а л л а р ы » . ) Киштикге киринг дарманды дегенлеринде, басдыргъан эте эди.— Харам адам, зар адам, кишиге хайыры тиерин сюймеген. Киштик кири бла ойнагъанча. Кесине тыйыншлы болмагъан, тенг болмагъан бла кюреширге. Киштик къуйругъу бла от салгъанча.— Киштик къуйругъу бла от салгъанча, мени былай этиб тургъаным эркишини иши тюлдю. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 52.) Киштикге — оюн, чычханнга — ёлюм.— Киштикге — оюн, чычханнга — ёлюм дегенлей, бу ишни башласам да, санларым "не эсе да къыйылыбдыла. ( « К ю н таякъла», 245.) Курсун т а у у с у р г ъ а . — Ол иш бла танышбыз, аны эртде билиб б о ш а г ъ а н б ы з . Ол ыргъаджиклени биз да курсун б о ш а г ъ а н б ы з деб, ичлеринден ышара, башларын силкдиле ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 315.) Курс этерге.— Зауукъ этерге, ох дерге. Была курс эте тура кёреме! — деб Рамазан, кеси кесине айыб этиб, арт кючюн салыб тарта эди. ( « Д ж а з ы у айла», 74.) Кыскыныкга кирирге.— Амалсыз болургъа, не этейимге къалыргъа. Олсагъат Биймырзаны бети агъарыб, ёлюр гёбелекча, не этерге билмей, бир Къыямытха, бир Мухаммат-Аминнге къараб, кыскыныкга кирди. ( « Т а у лада т а у у ш » . П . ) Кюзгю иш къарыулу.— Къарачайда « к ю з г ю иш — къарыулу» деб сёз д ж ю р ю й д ю . Алгъынлада адамланы къалай ишлегенлерин тамада тёлю ариу биледи. Кюзню адети алайды: хар ким сюелген джеринде бирер темир багъана болургъа керекди. Гитче уллуну орнунда, уллу экеуню орнунда. (Газетден.) Кюл боллукъ. К ю й ю б тас болуб кетерик. ( К ъ а р г ъ ы ш . ) Барыбызны насыбыбызны кесгенлени кюл этиб б о ш а б , 140
юйюбюзге сау-эсен къайтыргъа мен бек ашыгъама. ( « М ё л е к » , 151.) Кюлюн кёкге сууурургъа.— Кюйдюрюрге, тас этиб иерге. ...андан сора душман бютеу элни кюлюн кёкге сууурду деб, хапар келди. ( « К ю н д ж у к ъ л а н м а з » . ) Кюл тёбеси болсун.— « й л г ю н » деген сёзню синонимлерини бири «кюл тёбеси» деген сёзтутушду. (Газетден.) Кюлаякъ. Син. Кюлбулгъаууч. Ант. Адамны джигити тюздеди.— Кесинг да, Асланкир, башха кёзюуде къатынланы ичлерине кириб, эки аягъынгы кюлге су-' гъуб турлукъ б о л м а з с а ? ! ( « Г о р д а бычакъ, 1, 138.) Кюлме д ж а ш х а — келир б а ш х а . — Кюлме, хыликке этме, кесинге да джетер. Кюлкю къабыныргъа.— Адамгъа бир-бирде кесек затчыкъдан кюлкю къабыныб, бир тюрлю бир болумгъа салыб къоюучанды. ( « М ё л е к » , 188.) Кюлюр с ё з ю г ю з н ю айтайым (кириш а й т ы м ) . — Мен кесим чекген затла бир элге о з у б боллукъдула. Кюлюр сёзюнгю айтайым, бир д ж о л д а хоншубузгъа тойгъа чакъырылдым. Тепсерге уллу ёчлюгюм да д ж о к ъ эди. ( « Д е р т » , 179.) Кюмюшге къарасауут с а л г ъ а н ч » . — Ариу д ж а р а ш х а н , табтукъум. Къалгъан джерледеча, бизни чурукъ д ж а магъан цехибизде джангы техникадан д ж у г ъ у г ъ у з д ж о к ъ ну орнундады. Сора кюмюшге къарасауут салгъанча эталмайбыз. («Хорланнган а д ж а л » , 132.) К ю м ю ш ч ю н ю къызы — д ж ю з ю к с ю з . Вар. К ю м ю ш ч ю ню къызы — кемарсыз.— Биреуге этгенликге, кесине этерге мадары болмагъан. К ю м ю ш ч ю н ю къызы д ж ю зюксюз къалгъанча, с ю р ю у ч ю миллет, къызлары да къошдан, малдан хапарсыз, этден, джаудан ю л ю ш с ю з къаладыла. («Уллу Къарачяйда», 13.) Кюмюшчюню тауруху.— Еппе-ётюрюк, бош хапарла. «Тюрлениу б о л л у к ъ д у » дегенлери — ол, эшта, кюмюшчюню тауруху болур ( « Е м ю р л ю к » , 29.) Кюнаманны къушуча.— Д ж ы л а м с ы р а р г ъ а , мугур б о луб. Къарт, ахсыныб, биягъы къаты фатнаргъа, кюнаманны къушуча, чёгеди. ( « Е м ю р л ю к » , 199.) Кюн кёрюрге — кюн кёрмеген кюн кёрсе, кюндюз чыракъ джандырыр. (Нарт сёз.) Кюнюн кёрюрге.— А з а б чегерге, къыйналыргъа. Кюнкёрмез.— Д ж у к ъ д а инмемей, юйде тургъан тиширыу. Анга сабий керек тюлдю. Ол башына д ж ю к аламы эди? Ол излегенин табханды. Ким да анга неге ке141
рекди? Кюнкёрмезни бетине къарасын да турсун. («Адамла», 129.) Кюн кёрмеген кюн кёрсе, кюндюзю чыракъ д ж а н д ы рыр.— Къара къатын саулай элни къандырыр. (Бешик д ж ы р д а н . ) Магъанасы: джарлы, бай болса, адамлыкъ тюр^юиюн, ТЮЗ иннетин тас этер. Кюнде кюнюгюз да былай б о л с у н . — Хар кюнде юйюгюзден къууанч къурумасын. Ой, кюнде кюнюгюз да былай болсун, юйюгюз къууанчдан толсун! Узакъ къууанч этигиз! ( « Г о р д а бычакъ», 2, 184.) Кюнюнг къарангы боллукъ. Син. Аман кюн келлик (къаргъыш.) — Д ж а н г ы з баламы уа, аурууунгу алайым, бауурумдан айырды, кюнюмю къарангы этди, кюню къарангы боллукъ. ( « А м а н а т » , 3, 94.) Кюн къушлукъгъа келгинчи. Вар. Кюн къышлыкъгъа келгинчи.— Кюн ёрге келгинчи, кюн юсюнге тийгинчи. Д ж а ш л а бир джукъудан къайты'ргъа, кюн къушлукъгъа келген эди. ( « Д ж а з ы у айла», 96.) Кюн ортадан ингирге д а т а б а р м а . Вар Тюшден ингирге да т а б а р м а . — Аллайланы табхан къыйын иш тюлд ю деген магъанада. Кюн тууаргъа. Вар. Кюн чыгъаргъа.— Д ж а ш а у у иги болургъа. Алай болса да, Ма.хтини джарлылагъа кюн тууарыкъды деген сёзлерин эсине тюшюре, кёл басады. ( « Д ж а ш а у у м » , 65.) Кюн — узун, ёмюр — к ъ ы с х а . — Аны ючюн айта болурла: кюн — узун, ёмюр — къысха деб. Эринчекге кюн узун игитда кёрюнеди. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы д ж о л у н д а » , 93.) Кюн чыгъар. Вар. Кюн тууар.— Таулан, сени разы этер да бир кюн чыгъар эсе уа. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 94.) Кюн эте, махтау чакъыра. Вар. Кюн ууатыргъа.— Быладан сора да кёб адам кюн ууатады. («Уллу Къарачайда», 316.) Кюндюз чыракъ этиб излесенг, т а б м а з с а . — Д ж о к ъ д у неда бек азды, табыллыкъ тюлдю. Элни арыгъаны бусагъатда манга ёчюгюб турадыла, аланы ишлерин, сёзлерин билирге Токъалдан маджал, кюндюз чыракъ этиб излесенг да, табарыкъ тюлсе. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 198.) Кюушеннгенин бузаргъа. Ант. Къулакъгъа алмазгъа.— Къарауул кече шкок ата, тарх этдире айланнганлыкъгъа, шкокга юреннген бёрюча болгъандыла да, тонгузла кюушеннгенлерин бузгъаннга ушамайдыла. (Газетден.) Кючден-бутдан.— Зор бла, къыйналыб. Кючдем бла tin
бутдан алыб келеме, бизде бир кесек кёз ачарса, халиге да юренирсе. ( « К ю н таякъла», 51.) Кючде марда д ж о к ъ д у . — Кючлюкню, зорлукъну ёлчелеб этмейдиле. Кючде марда д ж о к ъ д у , мени орнумда КИМ да не эталлыкъ эдн, полицейлени алларында башымы энишге тутханлай, артымдан да т о б у к ъ джете. ма бу тюрмеге кирдим. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 90.)' Кюбе кийген къайтыр, кебин кийген къайтмаз. Син. Аягъы бла кетген къайтыр, сырты бла кетген къайтмаз.— Кебин кийген къайтмагъанлыкъгъа, кюбе кийген бир кюн бир къайтады. («Хорланнган а д ж а л » , 167.) Кебагъа баргъан — мен, хапар айтхан — сен.— Ой, юйюнге ашхылыкъ д ж а у а р ы к ъ , элде тургъан — мен, хапар айтхан — сен. Зайнебни кёре баргъан шой эдиле да. ( « Е м ю р л ю к » , 107.)
Къ
б а р къабыны т а у у с у л м а г ъ а н . — Елюр кёзюую джетмеген, къыйынлыкъдан сау къалгъан. Къабугъун алыргъа. Син. Баш токъмагъын алыргъа. Елтюрюрге, сояргъа. Бу эки-юч кюнде мен аланы къабукъларын былай сыдырыб алмасам, б ё р к ю м ю атыб, башыма д ж а у л у к ъ К1)Ысарма. ( « Т а у л у н у тангы».) Къапханнга тюшерге. Вар. Т у з а к ь г ъ а тюшерге.— Къолгъа т ю ш ю р ю р г е , тутаргъа. Тейри, кесим да эслемей тургъанлай, ууакъ-ууакъ мен муну къапханына лжыйыла, джалынчакъ бола бара болурма. Адамны къапханнга былай тюнпоре болчрла. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » , 2, 165.) Къабханым ауузума келе турады. Син. Богъурдакъгъа дери. Кёб аи1агъанма, бек тойгъанма. К ъ а б х а н ы м " ауузума келе турады, бир зат да керек тюлдю. (Газетден.) Къабын б о л у р г ъ а . — Кюз джыйында тазирге тюшерге. Мизам джыйында къаты болады. Аны бузгъаннга т ю р л ю - т ю р л ю азабла саладыла. Бедишлик болады. Къабын этедиле. (Газетден.) Къабына д ж ы я р г ъ а . Син. Орнун табдырыргъа. Син. Керегин берирге.— Энди къылыкъ этерикмисе? Гемхачыкъны да къыйнагъан хапарынг барды, тейри, къабынга д ж ы я р м а , ( « К ю н д ю з г ю кюн», 142.) Къабына кирирге.— Башха тюрсюн алыргъа, тюрленирге. Къара сен мынга, кырдык джетген кёзюуде 143
кеселекке кесин тюрленднриб, джашил бет алгъанча, Совет власть салыннганында, бетин тюрлендириб, д ж а р лыны къабына кирди. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 107.) Къабындан чыгъаргъа. Син. Орнундан чыгъаргъа.— Мачар къабындан чыкъгъан бла бирге кесини д ж а нгыз д ж а ш ы н да тюз акъылда ёсдюралмагъанды. («Уллу Къарачайда», 84.) Къабырым къабырынгдан кери болсун.— Адам юйюрсюннюк, адамгъа .хайыры тиерик адам тюлсе. Сени андан башхалыгъынгы чырт эсле.мейме, Герий, бир эмчекни тартханбыз, алай болса да къабырым къабырынгдан кенгде болсун. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 45.) Къабырдан къычыргъанча.— Ауангы, тунакы таууш, къычырыкъ. Къабырым эки д ж а р ы л ы р . — Ёлсем да, разы болмазма деген магъанада. Дерт къайтаралмай ёлсем, къабырым эки джарылыр. («Таулу къызны джигитлиги», 66.) Къабыргъасын берирге ( д ж а р а ш д ы р ы г ъ а ) . — Къабыргъасын джарашдырыргъа, д ж а р а ш ы б д ж а ш а р г ъ а , ишлерге. • Къабыргъасындан д ж а р ы к ъ ура. Син. Къолу д ж у къа адам.— Джарлы, малы-мюлкю болмагъан.— Алай а муну къонгкъасы джауду, уллу эшикденди. Темирджанча, къабыргъасындан джарыкъ ура турмайды. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » , 2, 133.) Къабыргъасын киши д ж е р г е салмагъан.— Гёджеб, тутушуучу, киши джыгъалмагъан. Атангы Юч Ёзенде да къабыргъасын киши джерге салмагъанды. («Сыналгъан джылла», 257.) Къагъын-согъун этерге. Син. Тюрт-сокъ этерге.— Халиматны звеносунда къызла мени къагъын-согъун этиб, мен да джунчуб, не кереги барды ол ийлыкъны манга? («Ахматны джангылычлары», 7.) Къаз къайда, къуу къайда.— Бу юйню былайгъа орнатыб, аны ичинде рахат д ж а ш а у этерге деген адамлары да джокъ. Ki^as къайда, къуу къайда. («Мёлек», 192.) Къазанны башы ачыкъ болса, итге да уят керекди.— Адам кеси кесинден да уялыргъа керекди адебсиз ишни этерге, таб анга чырмау болгъаи зат болмаса да. Къазан къара д ж а г ъ а р г ъ а . Толу вар. Уялмагъан бетге — къазан къара.— Уятха къалдырыргъа, бедишлик этерге.— Ма аныча бир къауумла халкъны бетине къазан къара д ж а г ъ ы б къоядыла. ( « М ё л е к » , 27.) 144
Къазанны къуругъуча. Син. Джылкъычы къурукъча. Къазан узун таягъы бла джюрюгенди. Андан чыкъгъанды ол сёз. Магъанасы: керексиз узун, асыры узун. Къазан сютге чычхан тюшгенча.— Кесек затчыкъ уллу затны зыраф этгенча, бузгъанча деген магъанада. Син. Къойну кири бышлакъ гыбытны бузгъанча. Къазан къошакъ.— (Къара: Аман.) Уллу къазанда бишген эт чий къалмаз.— (Къара: Уллу.) Эки баш бир къазанда къайнамаз.— ( К ъ а р а : Эки.) Эски къазан баш кибик.— ( К ъ а р а : Эски.) Къайна, къазан, тогъуз айны, сакъла къонакъ, он айны. Син. Къонакъ сюймеген къонакъбайча.— Къайна, къазан, тогъуз айны, сакъла, къонакъ, он айны дегенлей, оф1И1иаитка кёрюннюк эшик таба къарай, боюнларыбыз талгъынчы сакъладыкъ. (Газетден.) Къай ары.— Пейоратив магъаналы сёз. Къай ары керексиз зат.ха да джюйюсханны чакъырыб къыйнаргъа амалыбыз джокъду. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 228.) Къайгъы сёз берирге.— Елгени болгъаннга кесинн ачыгъанын, бушуу этгенин билдирирге, джан аурутургъэ- Келгенле къайгъы сёз берселе да, шыбырдаб сёлешедиле, титирыч'ла джыларгъа къоркъдула. ( « Д е р т » , 113.) Къайгъы чыкъса, менден чыгъар: излесегиз — аякъ т ю б д е . — Къайгъы чыкъса, менден чыгъар: излесегиз — аякъ т ю б д е , — дегенди маске. (Нарт сёзледен.) Къайда къышлагъанын билмейдиле.— Дуниядан .\апарсыз, неге джарагъанын, къайда болгъанын билмегенле магъадан къазыу H U I H H къайда къышлагъанындан хапары болмагъан къаллай бир адамны джыйгъанды бери таулу инженер. (Газетден.) Къайдан ашхы джолдан келесе? — Д ж о л о у ч у г ъ а алай айтыб хапар сорадыла. Къайдан ашхы джолдан келесе, сен мубарек адам? ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 111.) Къайры джаханимге кетерикди? (Хыны) — д ж о к ъ ду къаллай да хапар. Къайры джаханимге кетерикди, айлана болур къайда болса да ( « Д е р т » , 191.) Къайры о б а г ъ а кирейим ( х ы н ы ) — бир сабийим къалгъан эди, аны да къолумдаи думп этиб барады. С а г ъ ы 1 н эт кесинг, мен, джарлы къатын, къалай д ж а шайым, къайры обагъа кирейим?! ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 93.) Къайыкъ да минер кемеге, кеме да минер къайыкъгъа. Син. Дуния кёзюудю. Син. Тюбле баш болурла, 145
б а т л а тюб болурла. Син. Арбаиы кегейлерм да кёзюу ауадыла.— Къаыйкъ да минер кемеге, кеме да минер къайыкъгъа деб, быллай бир зат ючюн айтылгъан б о лур... Тюнене ол былагъа турсунуб сёлен1ирге эрине ЭДН, бюгюн а башын бир джанына салыб, тнлегенин кёресе. («Баталлары», 187.) Къайын ананг сюе кёре эдим.— Ашай тургъанлагъа ада.м келиб къалса, айтадыла алай. А ш а б б о ш а р г ъ а . Соня эшнкден кирди. «Къайын ананг сюе кёре э д и м » , — деб Сафият Сонягъа накъырда этди, ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы д ж о л у н д а » , 39.) Къала б у з у б . келгенча.— Бир уллу къыйын ишни этгенча, бир джигитлик этгенча. Къалай алай болса да.— Сора дертлеримн болду, огъесе баш.\а чурумму табдыла, къалай алай болду эсе да, алайда джаныуарлыкъ этдиле. («Биринчи сюймеклик», 2, 46.) Къалай билсенг, алай д ж а ш а й б ы з ( т у р а б ы з ) . Син. Кесинг бмлгснча.— Аламатлыкъ да не болсун, кечине барабыз. Не эте турабыз? Къалай билсенг, алай. Не этернкбиз, турабыз. (Газетден.) Къалайгъа баргъан затды. Син. Не багъасы барды.— Алай узакъдан келиб, талай джылны кёрмей' тургъан анасына къайтмай кетген къалайгъа баргъан затды. («Биринчи сюймеклик», 120.) Къалакъ б а с т а ашамам, аны ючюн адамма деб д ж а шамам.— Адам дунияда ашар ючюн джашамайды, аны мураты андан уллуду. Къалагъы бла къабдырыб, сабы бла къусдурургъа.— Игилик этиб, аны аман бла къайтарыргъа. Быйылгъы джыл джауумлу болду. Ханс тобукъдан, алай а къалагъы бла къабдырыб, с а б ы бла къусдургъанча, чалгъан биченинги джыяргъа кьоймай, чиритиб барады. (Газетден.) Къалгъан ишге къар д ж а у а р . Вар. Озгъан ишге къар д ж а у а р . — Элге юсюнгю теблетиб не этесе, къачхан ат бла этейик да къояйыкъ. Къалгъан ишге къар д ж а уар дейдиле. («Джангыны д ж а р ы г ъ ы » , 25.) Къалиан къазсын.— А з а б чексин. А т а б ы з хомух,|укъ этеди, къалиан къазсын деб айтырча, ийлыкъдырмадыкъ. Биз, къарыуубузну аямай кюрешиб, къралыбызны фашист итледен сакъ^падыкъ. Энди чеклени сакъларгъа кёзюу сизге джетди. Сакъ б а т у г ъ у э ! («.Хорланиган аджал», 166.) 146
Къамчиге джыйыллыкъды. Син. Къарантхагъа кирликди. Айтханынгы этерикди.— Джетишген джерде джигитлик этерикди деген магъанада. Къамчиси кючлю болургъа керекди, алай болмаса, этерик т ю л д ю . — Ишни ариу бла этмей, зор бла этген адамны юсюнден айтылгъанды. Къамчи ойнатыргъа. Вар. Къамчи бла тюерге.— Ма бу къамчи сени сыртынгда ойнар, бастанг бол.магъан д ж е р г е къалагъынгы уруб айлансанг. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 7) Къамчи сабны тутдурургъа.— Атларын урлаб, пелерин д ж а я у къойгъан, атсыз этген. Къамчи таууш этдириб къан алыргъа: 1. Сюйгенибизча, эркин ашаб, ичиб, кермлиб деген магъанада. 2. Д ж а у г ъ а дерт джетдирирге. 3. (Темир, д ж а н ы у а р ) . къан алыргъа. Син. Аман къан алыргъа, къаны бузулургъа. 4. Д ж о л къан алыргъа. Таукел болуб этерге. Къан берирге. Ант. Къан алыргъа. Ант. Къан бермезге. Стауатыгъызгъа не къара къаргъа къонмасын. Сиз мурдарланы къан берир адам соймасын. (Эски джырдан.) Къан бла кирген джан бла чыгъады. Син. Юреннген ауруу къоймаз.— Сабийликден юреннген заты ёлгюнчю барады. Къаны бузулургъа.— Ол алайда къаллай сёзле да эшитирге сюймей, къаны бузулуб, терен мыдахлыкъ б а сыб, ызына къайтды. ( « А м а н а т » . 3, 114.) ...Къаны джокъду. Вар. Д ж а п ы с ы д ж о к ъ д у . — Халына къарайма да, складдан ёзге б ю г ю л ю р къаны д ж о к ъ ду. («Ахматны джангылычлары», 49.) Энтда бир къыш т ю ш д ю , урушну уа тауусулур къаны д ж о к ъ д у . ( « Б а таллары», 232.) Къанын-джанын аямай.— Кесин аямай, джигитча. Рамазан, къанын-джанын аямай, итлеге да хахай-тууай эте, ёлюм къара чабды. ( « Д ж а з ы у айла», 68.) Къан д ж а у а р г ъ а . — Бир уллу къыйынлыкъ тюшерге. Оу, мен джарлы, не болду, къыйынлы тийреге не къан д ж а у д у . («Уллу Къарачайда», 209.) 147
Къан бла иринни къатышдырыб,— Болгъанны къатышдырыб, дунияны бузуб. Къанын ичерге — къыйнаргъа, инджитирге. Элбуздукъ да, къаныбызны иче, итлерине аш берсе, бизге бермей, бу джаханим джашауну арты къачан боллукъду? («Таулуну тангы», 44.) Къан и ч г е н — з а л н м , зорчу, артыкълыкъ этген. Бюгюнден ары мен бу къан ичген душманлагъа, бютеу совет халкъны имджилгени ючюн, дерт джетдирирге ант этеме. («Таулу къызны джигитлиги», 137.) Къанындан келирге. Син, Онгун алыргъа.— Бир аууз сёз айтама дегеннге да ачы д ж у у а б къайтарыргъа, керексиз хыны этиб къояргъа аямагъанды. Алай бла къарнашларыны къанларындан келгенди. ( « Б а т а л л а р ы » , 21.) Къан киргенди. Син. Тин киргенди.— Къайтханды, айныгъанды, семиргенди. Кёгет auia, башха .мыстыракъ, ашха ачар затла изле, алай бла кюидеи кечеге къан кириб тебрегенди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 142.) Къан къазауат этерге — джан аямай кюреширге. Эртденли къан къазауат этиб, д ж а м а б кюрешеме, ол а, тырнакьлары кичигенч-а, аны тырнаб кюрешеди. (Емюрл ю к » , 157.) Къаны къайнаргъа. Син. Джебегине джетерге. Ачыу б о л у р г ъ а . — Къайнайды къаныбыз ачыудан, ёлюм урушха барыргъа. (Окъуу китабдан.) Къанны къан бла джуума, аманны аман бла къуума. Ант. Аманлыкъгъа игилик этген эрни иши.— Къаны къан бла джуума, аманны аман бла къуума, деб быллай ишге айтадыла... къанны къан бла д ж у у а р г ъ а излемейме. « Г о р д а бычакъ», 2, 21.) Къаннга къычыргъан тууарча.— К ё б ю с ю н е керексиз къычырыкъчы адамгъа айтадыла. Къандан тойгъан гыбыча.— Кърал мюлкге къол джетдириб, къандан тойгъан гыбыча, кеслерин кёбдюрюб айланнган къауумгъа айтама. ( « К ю н таякъла», 161.) Къаны халалды.— Ол ёлюрге тыйыншлыды деген магъанада. Аны ичин бычакъ бла д ж а р ы б къойсала да, къаны халал эди. ( « Д е р т » , 185.) Къангич кибик.— Кесин къатдырыб деген магъанада. Къандагъайча, ызынга атлай. Син. Ит дуаны терсиме окъугъанча.— Этгенин терсине, чюйресине этгеинге айтадыла. Къанджыгъасына къысыб да кетерикди.— Андан онг148
лу болса, айтадыла. Мындан ингирге бу чирчаппаны къанджыгъасына байлаб, таудан ауар адам табарма. ( « А й р а н » . 106.) Къанат битдирирге.— Учунуб айланыргъа, тингкилди батургъа. Тейри, муну бир уллу къууанчы болур! Не эсе да къанат битгенди. («Таулуну тангы», 231.) Къара агъач кибик.— Чегет кибик. Адамны ташайтхан, къара агъашча, бу будайланы кёремисиз? ( « А м а нат», 1, 42.) Къара атаргъа — шкокдан ьш]анны мараб атаргъа. Адетде болгъанча, Герий ол кюн, оюнларына да ёчле салыб, ойнатыргъа .хазырлай эди. Къалгъан оюнланы барындан да къара атаргъа бек эс бёле эди. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » . 2, 227.) Къара багъанагъа тагъаргъа.— Патчахлыкъны заманында, аманлыкъчыланы къара багъанагъа, адамны сыйын сындырыр ючюн, учузлукъ берир ючюн, такъгъандыла. Къара д ж е р г е кирирге — ёлюб кетерге. Ол да, хариб, с ю р ю у д е малланы бириди. Туура анга баргъандан эсе, къара джерге баргъан кёб да къолайды. ( « Г о р д а бычакъ», 2. 121.) Къара джерни къабаргъа. Вар. Къара джерге барыргъа.— Ах, сени табмагъа эдим да къара джерни къабха эдим. ( « А м а н а т » , 3, 180.) Къара ийнекни кирин басмагъан — джарлылыкъны ачыуун сынамагъан. Къара итни сууукъ хамхотчугъу тийсе, с ю й ю б м ю кирирсе? — Этерге сюймей тургъанлай, къоркъуб, зор бла этсе, айтадыла. Бир къарангы кече Къоналий къайынларында ич кийимлери бла эшикге чыкъды. Къоналийни джюреги сагъышха кетиб тургъанлай, джалан этине итни сууукъ хамхотчугъу тийиб, илгениб, къайын атасы, анасы болгъан юйге кириб кетгенди. («Кюнд ю з г ю кюн», 132.) Къара киерге. Д ж у у у к ъ адамы ёлсе, анга бушуу этгенин билдирир ючюн, къара киедиле. Ала ( Д ж а н сохлары) Къаракент аягъында джашай эдиле, къарнашларына къара кийиб. ( К ъ П А . 36.) Къара капегим д ж о к ъ д у . Вар. Къотур капегим д ж о к ъ ду. Син. Патхачны мухуру б о л у б бир джугъум д ж о к ъ ду,— Быланы уа кече къалыргъа фатар тутаргъа джанларында къара капеклери да джокъду. («Уллу Къарачайда», 39.) 149
Къара къазауат этерге.— Кёб кюрешиб, бек къыйналыб деген магъанада. Бармагъынгы учу бла чанчханча, урлугъун салыб, джай иссиде кюйюб", бишиб, чагасын этиб, къачда къолларынгы сыдырыб джыйыб, къара къазауат этиб, гектардан 22 ц нартюх аласа. ( « Г у р гумлу», 154.) Къара кёсеу этерге. Син. Д у у джандырыргъа.— Артиллерия къазауатны аллахыды деб, бошуна айтмайдыла. Фрицлени тамам къара кёсеу этиб джандыргъандыла. («Бычакъны ауузунда», 107.) Къара къан боллукъду. Вар. Адам къаны б ш л у к ъ д у . Къысха вар. Къан боллукъду.— Бек кемсиз багъа б а т лукъду. Базарда мал къара къан эди. Кюнден кюннге ёсе эди. (Газетден.) Къара къанны къуяргъа. Син. Аллахны аманын айтыр'ЭДН.—Керти айтаса. ала бла кёрсе уа. ю с ю б ю з г е къара къанны къуяр эди. ( « Г о р л а б ы ч а к ъ » . 117.) Къара къама. Син. Мусакай къама.— Къара киши джюрютген къаманы атыды. Къача эсенг, къара къаманы къоя бар. ( « Д ж а н д а р » . ) Къара къарачай — кёб, бютеу Къарачай, саулай къарачай халкъ. (Къара — к ё б ч ю л ю к ) . Мен, мыйыкъларым ю с ю м д е болсала, къара Къарачайны мындан джаяулай кетерча этерме. («Уллу Къарачайда». / 4 . ) Къара къатын — огъурсуз, кьутсуз, бедербет. Къара мукъут этерге. Вар. Мукъут ийисин чыгъарыргъа.— Джамагъатны к ё б ю с ю " Аппаны джанында болгъанын билгенлей, атлыла, ёгюзлени алларын эрлай ёрге буруб, къара .мукъут этиб тебрегендиле. («Чолпан», 56.) Къара атказны б а с а р г ъ а — тюнгюлтюрге, унамазгъа. Мен, Зариятха джетдирмей, къара атказны басдым. ( « А д а м л а » , 105.) Къара сабан сюрюрге. Син. Атайпысны басаргъа, ызындан тюшерге.— Аманларгъа, сёгерге, къараларгъа. Тохта, ашыкъмасынла, манга къара сабан с ю р ю б айланнганлагъа аллахутагъала кеси тёзмез. («Джукъусуз кечеле», 250.) Къара таныргъа — окъуй, д ж а з а билирге. Джигит д ж а ш , мени таягъым сенден эсе тамадады, кюн санны керке турмасам, мен, къарангы адам (къара танымагъан), кимде неллай бир тургъанымы билмейме. ( « К ъ а ра к ю б ю р » , 109.) Къарасын, тутаргъа. Ант. Къара тутмазгъа. 1. Къара 150
киерге.— Елген хапарын эшитиб, джылдан артыкъны аны къарасын тутуб, Назирни сау болгъанын эшитгенлей, муну къоннуна от т ю ш ю б нек къалды? («Экн заман», "З, I I . ) 2. Дерт тутаргъа.— Болду да накъырданы сюймеген тиширыу бат.маучан эдн, алай а Ханнй ол кюн чамны табсыз кёзюуде башлагъаны ачыкъ эди. Аны къарасын тутуб турман, д ж а р а ш а барадыла. ( « Х о р ланнган а д ж а л » , 17.) Къара тюлкю — къара тюлкюню териси болгъан ёмюрюнде джарлылыкъ кёрмейди деб, Къарачайда айтыу барды. Магъанасы: чынты аламаты, ахыр-дугърийи. Мен табханма къара тюлкю, болмазча не сёз, не кюлкю. («Гитчени д ж о л у » . ) Къара чёбге атаргъа — сайламазгъа. Аманларгъа. Ол сиз къара чёбге атхан былай айтыб сёлешди. (Газетден.) Къара шкок.— «Таулуну эгер саууту». (Къара: « К ъ а ра къама».) Къара шкокну ата-ата учу кенг болгъанды, бурун кибик атмайды. Къара эмгек. Вар. Къара пелах (эмгек — къыйынл ы к ь ) . Тюз айтады Азрет, сау къаллыкъ, бусагъатда сабийнн ёсдюрген къара эмгекди. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы д ж о лунда», 143.) Къара къызны къолуду.— Магия кючю болгъан. « К ъ а р а къызны къолуду» деб, къаланы эшигин тебергенлей, эшик ачылгъанды. ( « Э р т д е - э р т д е » , 70.) Къараб къарамындан тоймазса (асыры ариудан, с ю й ю м л ю д е н ) . Талау тиерик, адам къарамындан тоймазча бир зат эди. ( « А д а м л а » , 99.) Къараб къаралдымы да кёрмезсе.— Кетиб къалырма, сен кёрмез д ж е р г е къорарма деген магъанада. Къараб турайым дерсе. Син. Къараб къарамындан т о й м а з с а . — Адам къараб турур кибик болгъан эди. («Ананы къолу».) Къарагъан халкъ не айтыр? — Халкъ къаллай багъа берир, адамланы кёлюне не келир? Къарамы къар д ж а у д у р а — хыны, огъурсуз, къутсуз. Сизге, менича, шекер гырт болуб, эрий тургъан ана керек тюлдю. Къарамы къар джаудургъан керек эди ансы, мен сизни асыры башыма миндиреме. («А.манат», 3, 154,) Къарагъандан марагъан алыр. Вар. Къарагъанны марагъан алыр.— Къарагъанны марагъан алыр дегенлей, бу къыйынлыкъны кёремисе? ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 250.) 151
Къарантха кёргюзюрге. Вар. Бёрю терини кёргюзюрге,— Къоркъутургъа. Базман къайсы джанына дженгсе, Маму ол джанына мине эди дегенлей, не джаны бла да ёшюн уруб, ариу айтыр ючюн да, къарантха кёргюзюр ючюн да къалмагъандыла. ( « К ё м е у ю л » , 30.) Къарантхагъа кирликди — юркек тюлдю, кёллюдю, батырлыгъы, таукеллиги барды. (Кёбюсюне атланы юсюнден.) Къараб тургъан джерим д ж о к ъ д у — андан сора да барды адамым, мадарым деген магъанада. Къаран къалыргъа.— Сабанла битим бермеселе, айтадыла. Къаргъа къабар эти д ж о к ъ д у . Ант. Эти терисине сыйынмайды. Арыкъ, азгъынлы, къуусюек.— Тауну сууугъу кемиргенча, Айшатны къаргъа къабар эти д ж о к ъ ду. ( « Д ж ы л л а бла таула», 29.) Къаргъа къаргъаны кёзюнмю алады? — Вир иш ючюн кюрешген ( к ё б ю с ю н е кесини файдасы ючюн) адамла бир-бирин джакълайдыла. Къаргъаны, къузгъунну тилин билген.— Хар кимни муратын, иннетин билген, инджиуюн ангылагъан! Къаргъамы союлады былайда, неге басыннгансыз? — Не сейир-тамаша барды? Къаргъамы союлады мында, неге басыннгансыз бери? — д е б къыджырады адамланы.— Вир иги б о м б а тийсе, барыгъызны къалджа этерикди. ( « А т а д ж у р т ючюн», 54.) Къарнаш къарнашха айтырын да къоймаз, намысын да д ж о й м а з . — Къарнаш къарнашха кёлюне джетмегенни шартда кёзюнден айтады, аны ючюн ёпкелеутёнгереу болмайды. Къарнаш къарнашха айтырын да къоймаз, намысын да д ж о й м а з деб, джанынга тиймесин, сен малны къурагъан д ж о л н у - мен джаратмагъан эдим. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 165.) Къарнашны кирпигинде да барды эгечни ю л ю ш ю . — Къарнашыны чырайы ючюн да тюшерге боллукъду игилик эгечине. Мен дауларыкъма, бермесе да, унарыкъ тюлме: къарнашны кирпигинде да барды эгечни юлюшю. ( « Г у р г у м л у » , 116.) Къарачай ач эсе, будай гырджын нек ашамайды? — Алгъын заманлада Къарачай ач болады, инджиледи деб, тарыгъыу баргъанды Энишге. Къайсы тапрачанны, чиновникни д ж а ш ы эсе да, ишии магъанасын — джерлени къыт, такъыр болгъанын ангылаялмай: « К ъ а р а 152
чай ач эсе, будай гырджын нек а ш а м а й д ы ? » — деб снлдегенди. (Газетден.) Къарачайлыны ал акъылы кесини, арт акъылы мени болсун.— Арт акъыл тюз болады. Ол джашауну сынамындан ётеди. Биреуге д ж а ш туугъанында, къарт къатын: « А р т акъыл кибик акъыллы б о л с у н ! » — деб алгъыш этгенди. «Эрменлини арт акъылыча акъыллы болсам, министр болур э д и м » , — дегенди тюрклю. Къарт б а б а с . — Бабас деген сёз « п о п » деген ( « п а п о с » ) грек сёзден чыгъады. Адамны табалаб, у р у ш у б айтылгъан сёздю. Тюзюнлей магъанасы: « К ъ а р т поп» болады. Къарт башын д ж а ш этиб. Вар. Уллу башын гитче этиб.— Башын уллу кёрмей, д ж а ш д ж у м у ш этсе, айтадыла. Къарт билгенни нарт билмез — нартла, не акъыллы адамла болсала да, къарт билгенни билмегендиле. Ала къартланы д ж ы й ы б , аладан акъыл с о р у б , юрениб тургъандыла. Къартны айтханы эсине т ю ш ю б , къарт билгенни нарт билмез деб, бошунагъа айтмагъан кёреме, дегенди д ж а ш . (Газетден.) Къарт болдунг — д ж а р а у с у з болдунг.— Адам къарт болса, д ж а р а у с у з болады деб, буруннгула бошуна айтмагъандыла. Не хапха, не чабха джарамайды. ( « Т а у лада т а у у ш » . ) Къартны бурнун сюрт да оноугъа тут.— Къартны бурнун сюрт да оноугъа тут, деб нек айтханларын унутхансыз. Сиз энтда биз айтханнга баш урур кюнле чыгъарыкъдыла. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 92.) Къарт б ё р ю . — Уллу сынамы болгъан аманлыкъчы адам. Итден туугъан къарт бёрю, этген аманлыгъым азды деб, энди къутургъандан тиширыуланы тюрмеге салдырыб тебрегенди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 61.) Къарт б ё р ю да ашайды къозу къуйрукъ.— Къарт б ё р ю да къозу къуйрукъну бек с ю й ю б ашайды. ( « К ъ а ра к ю б ю р » . ) Къарт да, д ж а ш да. Син. Уллу, гитче д а . — Бары да, киши къалмай. «Элтаркъач» совхозда мал аш хазырлау къызыу барады. Элде къарт, д ж а ш да къалмай, кече, кюн демей урунадыла. (Газетден.) Къартлыгъынг иги болсун.— Къарт адамны алай айтыб алгъышлайдыла. Сау бол, къартлыгъынг иги болсун! Тюз хапар бердинг. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 36.) К ъ а р т ИТ —
аманлыкъдан
б а ш б у р м а г ъ а н осал
адам. 153
(Пейоратив магъаналы) .Къарт ит! Юйюнгю, юйдегинги, джанынгы джерни башында ким д ж а ш а т а д ы ? ! («Уллу Къарачайда», 8.) Къарт итни стауатха юретгенча — къыйын ишни этерге, болмазлыкъ зат бла кюреширге. Къарт къабан.— Бусагъатдан Акъ Къалагъа бир бёлск мал т ю ш ю р ю р ч а къошха адам чабдырыргъа керекдн, къайда эсе да ол къарт къабанны демеигили байлаб, кесим элтмесем, бу къарт къабан билмей тургъанлайыма т ю б ю м е джылы сууну иерге тебрегенди. ( « К ъ а ра к ю б ю р » , 318.) Къартха — къарт, д ж а ш х а — д ж а ш — хар кимни кесине джарашыууча сёлеше, накъырда-чам эте билген адам. Къарт къойнунда къалач.— Къарт адам хар затха аяулу, экономлу болады. Анда башха, д ж а ш адамлада табылмагъан затла табылыргъа боллукъдула. (Газетдсн.) Къарт къушну уясы къуру болмаз. Вар. Къарт къойнунда къалач. Къартдан не чыгъар.— Къартдан не чыгъар? Къа'ртдан акъыл чыгъар. (Элбер.) Къарттамакъчыкъ. Вар. Къартгуна. Син. Д ж а ш а магъанлай къарт болгъан.— Джашау'ну не тюрлениую барды? Алгъынча, замансызлай къарттамакъ сабийле, биягъынлай, буюкъгъан таулу тиширыула. («Емюрл ю к » , 162.) Къарт э ш е к . — Бу къарт эшекни Акъ Къалагъа джол салырча этерге керекди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 14.) Къарткъуртха.— Бурун заманлада хар тюрлю соруулагъа д ж у у а б этиб тургъан, адамны джазыуунда не боллукъну «билген», «билгич», обур адам. Къарыуларгъа.— Мен этдим, сен а этмедннг деб, даулашыргъа. Джумушну бир-бирибизге къарыуламайыкъ. («Хорланнган а д ж а л » , 11.) Къарыуу болгъан адам ( ю й ) — байлыгъы, рысхысы болгъан, ма.1-къош джюрютген деген магъанада. Бютеу элни ичинде къарыуу болгъан адамланы сёгюб, айтмагъанлары къалмагъанды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 103.) Къарыу этерге: 1. Болушлукъ этерге. Мындан оза эсе, мен мынга чыртда къарыу эталлыкъ тюлме. ( « С ы налгъан д ж ы л л а » , 239.) 2. Къарышыргъа, хорларгъа.— Сизни элигизден аскерге адам бармай къалса да, ала бизге къарыу эталмазла. («Таулуну тангы».) 3. Бошаргъа, тауусургъа. Бнр кесек замандан, афенди тауукъ154
лагъа къарыу этиб тургъанлай, бир сабийни да къолуна алгъанлай, биягъы А б д у л - К ъ а д ы р сауутланы д ж ы я р г ъ а келди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 118.) Къарнын асыраргъа — кечинмек этерге, ёлмей-къалмай д ж а ш а р г ъ а . Сени джалгъа берликме, къарнынгы асырарса, джал алырса, ол иги боллукъду. ( « А т а д ж у р т ючюн», 258.) Къарын аурууу.— Излегени, дыгаласы, этерге сюйгени. Билмейди Зурум. Аллай бир къарны ауругъа эди аны. Билмезге не д ж о л у барды? ( « Д е р т » , 206.) Къарнын ач, юсюн джаланнгач этме — инджитме ашарыкъ, киерик амалтын. Мени атамы кёлюне уа, «къарнын ач, юсюн джаланнгач этме ансы, андан сора не керекди»,— деб, бир уллу ашхылыкъ этгенча, кимге да махтанадыла. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 62.) Къарны барды. Син. Ичли б о л у р г ъ а . — « Б у у а з » деген магъанада. Къарны бурнуна д ж е т и б . Син. Д ж а т а р заманы д>кетиб.— Мен муну не бла мыдах этгенме? Къарным бурнума джетген заманда да, эркиши, тиширыу джумушну да этиб айланама. ( « А м а н а т » , 3, 248.) Къарнын бурдурургъа. Син. Къарнынг ауругъа эди,— Артыкъсыз да бек, ол ауругъан къартны алайда тургъаны къарнымы къаты бурдурады. («Къара кюбюр», 259.) Къарын бары да къарнаш.— Биреу ашай, биреу къараб тургъан адет д ж б к ъ д у ; къарын бары да къарнаш дейди, олтур, бир д ж у к ъ эзейик. (Халкъдан.) Къарны ичине къуруб. Ант. Быдыры бери чыгъыб.— Кечени кече узуну ит чарсха чабханча, тёгерекге чабыб, б ё р ю бла къазауат этиб айланнганды, асыры ачдан къарны ичине къуруб. («Эм таза кёкню тюбюнде», 43.) ...Къарынны кесиб атарма. Син. Намысын тыялмагъан адаммыды? — Халкъ бла тенг чыдаялмагъан къарнымы ары кесиб атарма. ( « А м а н а т » , 3, 17.) Къарнынг къанлынга кийирир.— Ачлыкъгъа чыдагъан тынч иш т ю л д ю деген магъанада. Не этер къарыуунг барды? Къарнынг къанлынга кийирир дейди. Сюйсенг — д ж а р а ш , сюйсенг — къой. ( « Е м ю р л ю к » , 72.) Къарындагъы къан алыр.— « Д ж а н с о х л а р ы » деген эски джырдан алыннганды. Д ж а н с о х л а р ы Х а д а г ъ ж у к ъ бийни джашын ёлтюргендиле. Ол да Д ж а н с о х л а д а эркиши б о л у б киши къоймай артын этгенди. Сынгар Д ж а н сох улу Кичи-Батырны джашчыгъы дигизагъа берилген джеринде табылмай къалгъанды. Д ж а ш ч ы к ъ , уллу les
болгъанында, къылычы бла ургъанлай, бийни башын чартлатады. ( К ъ П А , 40-41.) Къарнынгы къанджыгъанга къыс,— Къыйнала эсенг да, ашамай кесинги тёздюрюрге кюреш деген магъанада. Къарын къарыннга да хурулдайды.— Бир-бирини д ж у у у к ъ хатерин этерге керекди, бир-бирин кечерге керекди. Къарын къарыннга да хурулдайды деб, эски сёз барды. Заур бла Гыбыр да бир-бири сёзлерин ангыларгъа, бир-бирине дагъан болургъа керек болгъанларын Ёлмез бек сюе эди. («Уллу Къарачайда», 36.) Къарнынг къобуз с о г ъ а . — Самаркъау этиб айтадыла алай. Чыгъарчы бери табханынгы, быланы бир тойдур, хариблени мен билеме къарынлары къобуз согъуб тургъанын. ( « Ч о л п а н » , 184.) Къарны къысаргъа — ач б о л у б инджилирге. Мадарсыз болсанг, с ю й ю м б ю бой салырса? Къарны къысыб, ю с ю тозурагъанында, ишлемей не этерик эди? ( « А м а нат», 3, 201.) Къарнынгдан тутуб кюлюрсе.— Къаты кюлюрге, бек кюлюрге деген магъанада. Китабны автору, окъуучуланы къарынларындан тутдуруб бир кюлдюрейим, деб джазмагъанды. Аллай мураты болса, алай этерге да къолундан келирча кёрюнеди. (Газетден.) Къарын этдирсе да, д ж а у этдирлик т ю л д ю . — Башхалагъа уллу хайыры болмагъан адам. Ай, сен терсинге айланнгын, къарын этдирсенг да, д ж а у этдирлик тюлсе. ( « А м а н а т » , 3, 220.) Къасабчыгъа мал къайгъы, джарлы ,жан къайгъы.— Хар кимни кесини къайгъыр'г я: кими мал къайгъылы, кими джан къайгъьй*^ ^;абчыгъа мал къайгъы, джарлы эчкиге джан K^L .••ЪЫ дегенлей, сиз махтау, саугъа къайгъылы, мен а юйтегиме джаным саулай джыйылыр къайгъыдама. '(«Ам-&Ьат», 2, 357.) Къат д ж а р ы м ы н а да джетмейди — къатына д ж у у у к ъ да келаллыкъ тюлдю. Аралары узакъды. Чабса да, ат « П о б е д а н ы » огъай, « М о с к в и ч н и » да къат джарымына келлик тюлдю. ( « А м а н а т » , 3, 55.) Къатдырмай къагъын къабды.— Этген ишин артына, муратына джетдирмейди деген магъанада. Къатдырдымы? Толу вар. Тузлама?^' -^'•.i'-тырыргъа. Син. Къашына салыргъа. Къатына къоймайды. -GtSb. Джекден д ж у у у к ъ къоймайды.— Унамайды, айтханыбызны этмейди. Кесине 156
айтыб кёргенбиз, чибинлеб, къатына д ж у у у к ъ къой-, майды. ( « А м а н а т » , 3, 57.) Къатыбызда инчиги чыкъгъанны къоябыз да арлакъда урчугъу чыкъгъанны алабыз келиннге,— дегенд! Орсуланы Умар. (Афоризм.) Къатынладан гюттю урлагъанча.— Ууакъ гудулукъ Мен бери хатагъа чыкъмагъанма, аны бек ариу биле сиз. Къатынладан гюттю урлагъанча, кюндюз хычын ларын ашаб, ингирде ийнегин с ю р ю б , джылата, айыбнь манга салыб кетерге къалай болады? Ол а джарамаз" ( « Г о р д а бычакъ», 2, 69.) Къатынлада не хапар барды? — Бу афоризмни прис тав Петрусевичге (Зукку прустоп) элтедиле. Ол айт ханды, эллеге келгени сайын, алай айтыб с о р у б тургъан ды деб, халкъда сёз д ж ю р ю й д ю . Къатын — Э р н и къанаты. Син. Къатын джашау нёгерди. ( К а л ь к а ) . — Эркишини къанат1>1 тиширыуду деб, буруннгула тюз айтхандыла. Кёл бериб, учарча этдинг. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 97.) Къаудан — мылы, кюн — д ж ы л ы . — Къаудан малчыла айтыучу сёздю: чалынмай, отланмай къышха къалгъан кырдык. Къач кюню — къоян къуйругъу къысха. Ант. Къыш кечеси — джыл узуну.— Къачхы кюн къоянны къуйругъу эсе, джайгъы кече — эчкини джигейи. ( « Д ж а з ы у айла», 125.) Къачар к^ оянча, тёгерекге къарай. Син. Гунайны къояныча. С.оирин Сергей Пантелеевич? — тутмакъланы догъра .'<^^epи, къачар къоянча, къайгъылы д ж а н дыла. («Емюр^1.' <», 194.) Къачдан со^гг бышлакъ табха. Син. Озгъан д ж а нгурну д ж а м ч ы ялыб сюрме.— Заманын, кёзюуюн оздуруб, артдан к-лйгъысын этгеннге айтадыла. Къачхынчы ашарча (биченни ю с ю н д е н ) . — Заманында джыйылгъан ариу биченнге айтадыла. Сабанланы къыйырлары бла этилген тишледе бичен къачхынчы ашарча ариу эди. ( « Г о р д а бычакъ», 1, 157.) Къачханны сюрме, сюргенден къачма. Син. Сюймегеннге сюркелме.— Къачханны сюрме, сюргенден къачма дей ш о " да, большевикледен биз эндиге дери кёрген к ъ ы й ы н . т ж ъ джокъду. («Баталлары», 224.) Къачын этерге — сыйын кёрюрге, хатер, хурмет этерге. Не медет, ийнекни къачын этмеген, аны ургъан, 157
ёлтюрген адамла да тюбейдиле. ( « Э м таза кёкню т ю бюнде».) Къашы-башы бла кёргюзюрге.— Къобандан суу алыргъа келе тургъан эки къызны кеслерине эслетмей, къашы-башы бла кёргюзе, бирси джанына къарады. ( « Д ж а зыу айла».) Къашын-башын тюерге. Син. Кесин хыны-хуну кибик этерге. Ачыуланыргъа, онгсунмазгъа. Езге зат къолумдан келмесе да, хар кимни этгенин кесине къайтара билликме, дерт къурумайды,— деди Чомур. Аны биягъы къашлары тюйюлдюле. ( « Д е р т » , 128.) Къаш берирге — ышарыргъа, онгсуннганын танытыргъа. Къонакъгъа аш берме да къаш бер. (Нарт сёз.) Къаш керирге — д ж а р ы к ъ болургъа, къууаныргъа. Аны иши башхады деб, командир къаш керди. ( « Е м ю р л ю к » , 225.) Къашына салыргъа.— Къандаур, аллында бошларгъа сёз бериб, болджалы джетген кюн унамай, Темуркъаны къашына салыб къойгъанды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 37.) Къна кибик къызарыргъа.— Къып-къызыл къызарыргъа. Мин, Акътамагъым, фаэтоннга, къызыл кънача къызарыб, эй, фаэтонну юсюнде къол тутарбыз, терезеден узалыб. ( К ъ Х Д ж , 212.) Къобанны кёб сууу кетер. Къысха вар. Кёб суу кетерге.— Ол уллу б о л у б кетгинчи, Къобанда кёб суу кетерикди. ( « М а х т и » , 26.) Къобанны сууун ичмез джерге иерге — д ж о я р г ъ а , къоратыргъа. Вар. Бу ёзенни сууун ичмез джерге. Къайры болса да, узакъ д ж а р ы . — Къыямыт бу затны хапар этерге ийлыгъыб къоймаса, Къанамат бюгюн Къобанны сууун ичмез джерге д ж о ю л л у к ъ эди. ( « К ъ а р а кюб ю р » , 28.) Къобанны сууун ичиб, ташын д ж а л а б турсам д а . — Атамы, ана.мы къабыр топракъларын атыб, къайры кетернкме? Ташын д ж а л а б турсам да, д ж у р т у м д а турургъа сюеме. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 59.) Къобуз бла харе д ж а р а ш х а н ч а . — Д ж а р а ш ы у , келишиу халда деген магъанада. Бир-бири бла ариу келишиб. Менде д ж о р у к ъ къобуз бла харе джарашханча алайды. ( « Г о р д а бычакъ», 118.) Къодугъа ашалмазча. Син. Ат юсюнден.— Ишни кёлю бла этмей, алай атын этген кибик этерге. Этмединг, деб айтдырмаз ючюн. Къодан толу къой къырылыр болса, къотур улакъ N 158
башчы болур.— Къодан — къышхы къош. Аланла, къодан толу къой ёлсе, къотур теке башчы болур дегенлей, тюнене ингирден бери мен бригадирме. Аны айтханым: кюн аязыгъанды. Барайыкъ да сенек ауузланы да, толмагъан гебенлени да сууларын чачыб джыяйыкъ. ( « Д ж а зыу айла», 96.) Къоз гюрбеде тутаргъа (салыргъа, асыраргъа).— Орус хоншубуз Разбойну (итни атыды) къоз гюрбедеча асырагъан эди. ( « Э м таза кёкню т ю б ю н д е » , 69.) Къоз къабугъуна д ж ы я р г ъ а — тарбуууннга тыяргъз; чырт эркинлик бермезге. Мен къолумдан келгенни аяб къоймагъанма. Бек залим аманлыкъчыланы къоз къабугъуна джыйгъан бугъоуну салдым. ( « К ъ а р а кюб ю р » , 276.) Къоз сындыра — хауле, бош турургъа, безий айланыргъа. Син. Кюн эте, дунияны ууата. Сен къоз сындыра тура эдинг. («Баталлары», 232.) Къозу гитче, къой арыкъ: д ж о к ъ д у къонакъгъа д ж о я рыкъ.— Къонакълыкъ этмезге сылтау. Къозулу къой кибик — къычырыкъ-хахай эте, басыныб. Орам сибириучю, ийнек бузоуун джалагъанча, таш орамланы шырт-шырт эте, сибирнб тебрерик эди, ызы бла халкъ, къозулу къойча, тёгю.1люк эди эшикге. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 73.) Къозлаб къозусуму къаллыкъды? — Андан не файда барды деген магъанада. Энди, керти сёз кери кетгенча болуб, тилими учунда айлана тургъанлай, тюзелиб башлаялмай турама ансы, къозлаб къозусу къаллыкъды, деб да сакъламайма. ( « Д ж а з ы у айла», 11.) Къозлагъаны Къобалада, къангкъылдагъаны Д ж о балада ( Ч о м а л а д а ) . — Тургъаны бир джерде, хапары башха д ж е р д е чыкъса, айтадыла алай. Къойну аллах д ж а р а т д ы , эчки джолдан къошулду.— Биреу ишни башындан этиб, экинчи джарым джолдан къошулса, айтадыла. Д а , Тана, къойну аллах д ж а р а т ды, эчки джолдан къошулду дегенлей, мен сизге бригадир болуб келгенме деб, къалай барыр эдим дегенинде Болду, Тана эринсе да, амалсыз болуб, биргесине тебреди. («Хорланнган а д ж а л » , 15.) Къойну ауузундан чёб юзмеген — тынч, огъурлу адам. Къурман, аурууунгу алайым, т ю б болгъан юйча, ю й ю б ю з г е кирит тагъылыб къалды да! Къой ауузундан чёб юзмеген бир огъурлу юй эдигиз. ( « Ю й г е игилик», 98.) 159
Къой аягъынлай ашаргъа — къыйналмай, д ж а р а ш дырыб ашаргъа. Къой аягъы къозу ёлтюрмез. Вар. Ийнек аягъы бузоу ёлтюрмез.— Къызсакъ, нени да джаншайбыз ансы... Алай болса да къой аягъы къозу ёлтюрмез дегенлей, бизни бир учхара с ё з ю б ю з алагъа таякъ болуб тиймесин, марджа. (Газетден.) Къой кирчик гыбыт бышлакъны чиритгенча. Вар. Къазан сютге чычхан тюшгенча.— Аз болса да аман зат кёб иги затны бузады, халек этеди. Кёбню кёрген къарт арты ачы болурун излемеди. Бир сынгар тёгерек къой кирчик гыбыт бышлакъны чиритир дегенлей б о лады деб, анга къоркъады. («Хорланнган аджал», 78.) Къойну баргъанына къарама, челекни толгъанына къара.— Ишни этилгенине, продукцияны санына, аны агъачлылыгъына иерге керекди эсни асламысын. Къарамагъыз къойну чыгъыб баргъанына, сих къарагъыз челек сютден толгъанына. ( « Т а у бла Таулу», 26.) Къойдан д ж у у а ш — тынч, хатасыз, дауурсуз. Къонакъ болсанг, къойдан д ж у у а ш бол. (Нарт сёз.) Къойла одалгъа сингнгенча.— Юч кюнден сора да кёрдю Махмут малчыны. Къурман аны танымады. Къыз нёгер д ж а ш ч а , тютюнлеб, къара халек болуб айлана эди орамда джангы « к ъ а р н а ш л а » бла. Къой одалгъа сингнгенча, сингнген эди зауукъ д ж а ш а у г ъ а . («Кюнд ю з г ю кюн», 111.) Къой сылтаусуз ёлмез — дунияда сылтаусуз тюрлениу болмайды деген магъанада. Къойла туз бурунига басыннганча.— Къойла туз буруннга басыннганча, солдатла эшик юсюне басыннгандыла. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 82.) Къойнуна от тюшгенча.— Элни къыйырында, къазакъ юйню аллында, къатында адам болмай, эшикде бир сабий, къойнуна от тюшгенча, къычырыкъ этиб д ж ы лайды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 64.) Къойну-къолтугъу бла. Ант. Къуру къол бла.— Саугъа зат алыб келирге. Къолун-аягъын бош этерге.— Келиннге адетдеча эркинлик берилди, кёб турмай келинни да къолунаягъын бош этдиле. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 91.) Къолу, аягъы артыкъ тюлдю — къалгъанлача бир адам, Аны джюрютгенле да сени кибик адамладыла. Къоллары, аякълары артыкъ тюлдю. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 127.) 160
Къолун-аягъын байларгъа. Ант. Къолун-аягъын бош этерге. Онгун алыргъа, кесине сыйындырыб бошаргъа. Алай а, не келсин, къолум-аягъым байланнганды да, тутмакъдача, юйден чыгъар мадар табмайма. («Аманат», 10.) Къолу-аягъы тутмайды. Син. Сюлдери тюшгенди. Син. Борбайлары тутмайды.— Тирилмейди, саусузду, мыдахды. Бек мыдахды Ажгерий, къолу-аягъы тутмайды: урлукъчугъу бар эди, къаладжюк, ёгюз табмайды. («Нёгерлик».) Къолу-аягъы къымылдагъан ( а д а м ) — тири адам, мадарлы адам. Мындан бизге онушар аршынны тарт, ачхабыз д ж о к ъ д у , согъулуб, басылыб тургъан, къара боялгъан чепкенлигибиз барды, сен аны ал бизден ачха ючюн, къолунг-аягъынг къымылдагъан адам, сен аланы хайырландырырса. ( « Д ж ы л л а бла таула», 93.) Къолу-аягъы къымылдагъан заманда — мадары болгъан кёзюуде, къарыуу-кючю болгъан кёзюуде. Д ж а р лы анала! Д ж а р л ы атала! Къоллары-аякълары къымылдагъан, хайырлары тийген заманда, сабийлери юйдегиленнгинчи, бек багъалыдыла. ( « А д а м л а » , 162.) Къол айырыргъа — ишни этиб бошаргъа. Анам, мен энтда чепкенни бошамагъанма. Бюгюн бир къол айырыб къояйым. ( « Д е р т » , 233.) Къолгъа алыргъа: 1. Къолгъа алыргъа — д ж о р у к ъ гъа, джолгъа салыргъа. Къушджетер, Залимханны къолгъа ал. Ол санга тынгыларыкъды. ( « А м а н а т » , 3, 195.) 2. Кесинги къолгъа ал — керексиз затлагъа кесинги бошлама. Кесинги къолгъа алыб, саулугъунгу сакъларгъа керексе. («Эки заман», 3, 37.) 3. Къолгъа алыргъа — кечегиде баш тарагъан къайгъыны къолгъа нек алгъанса? ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 30.) Къол .аяздача кёрюнеди — ачыкъ кёрюнеди, туурадады. Былайдан къарасанг, элле барысы къол аяздача кёрюнедиле. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 53.) Къол аяздача тутаргъа. Син. Букъу къакъдырмай тутаргъа.— Кереклисине къараб, тёгерегине чабыб турургъа. Экибиз бу ишде гюнахлыбыз. Къол аязда ёсдюрген къызыбызны билмей тургъанлай кёрюб болмагъан адамына т е д ж е б айлансакъ, ол не этерик эди?! («Сыналгъан д ж ы л л а » , 101.) Къол аяз кибик — гитче, аз, адаргы, бурху, кесек зат. Къол аяз кибик бирер джерчигибиз къаран къалыб кетерге тебрегенинде, кимге да тенг суудан кёбге 6 Фразеологический словарь
161
кёб джетсе да, бизни азыбызгъа да бир джукъ джетсрик болур... ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 226.) Къолу бек адам — къызгъанч, малкёз адам. Вар. Беккъол адам. Сени атанг къолуна бек адам болса да, эл багъасы бир кишнди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 232.) Къолуна бир кишини къолу джетмейди (усталыгъына, джигерлигине).— Марджанны къолуна бир къызны къолу джетмейди, ол биздегиге джолда кийиб барыргъа эки ышым тиксе деб, келген эдим. («Чолпан», 83.) Къолу бла алыб атханча. Вар. Къолу бла сыдырыб алсъанча. Тепсеб башлагъанында, Мукъуятны джунчугъаны, къолу бла алыб атханча, кетиб къалды. («Уллу Къарачайда», 240.) Къолу бла сыдырыб а л г ъ а н ч а . ^ Стражниклеге къошулуб келген омакъ джашланы, Мыртаз быкъыдан тёнгерегенлей да, къулакъ отлары, къол бла сыдырыб алгъанча, кетди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 295.) Къолу бла узалыб джетерча д ж е р д е — джууукъчукъда, узакъ болмай. Къошну эшигинден чыкъгъанлай, къолунг бла узалыб джетерча бир д ж е р д е айюню сюелиб тургъанын кёргенинде, Астаккуну кёлю кетди. ( « К ъ а наматны д ж у р т у н д а » , 81.) Къолу бла тутханча ийнанады — ажымсыз, аккыллы болмай, ишексиз. Амырханланы кишиле ол хапаргъа, къоллары бла тутханча, толу ийнаныб сёлешедиле. ( « Б а т а л л а р ы » , 19.) Къоллу болургъа — бир заты болургъа, ие болургъа. Ачха, рысхы къоллу болургъа джан атыб айланадыла, юйю, юйдегиси ючюн эте болурла алай. Ала ачха къоллу болуб, омакъ кийиниб, тойгъанлыкъдан «кёнчекликге» барадыла. (Газетден.) Къол б о я р г ъ а — ишни башларгъа, бир ишге къошулургъа. Ишге къол бояма, боясанг, бояуча боя. (Нарт сёз.) Къол булгъаргъа — кесине чакъырыргъа. Джолну ёрге кетиб, сын ташны туурасына джетгенлей, къол булгъады. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 289.) Къолун (къолларын) джан сюегине салыб.— Керпеслениб, омакъланыб деген магъанада. Кёб турмагъанлай, тору аджирни къамчи таууш этдириб, алтын хазырлары кюнде джылтырай, онг къолун да джан сюегине салыб, къулакъдан Джуммакъны д ж а ш ы чыкъды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 96.) Къолу джетмей тынмайды (битмейди) — хар затха 162
ол болушады. Къанамат къошда тургъан заманда, аны къолу джетмей, бир иш тынмайды. ( « К ъ а р а кюбюр, 28.) Къолум джетмей турама — заманым, мадарым болмай. Къызым, хар КИМ джумуш этгендиле, бирери бирер сылтау бла чачылгъандыла да кетгендиле, кесимн хар затха къолум джетмейди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 33.) Къолгъа джетдирмей.— Терк огъуна, къараб-къарагъынчы деген магъанада. Мен быланы экишер д ж ю з леге алгъанма. Тёртюшер д ж ю з г е былайда огъуна къолума джетдирмей алыб кетерикдиле. ( « А м а н а т » , 3, 246.) Къолу д ж у к ъ а адам. Ант. Хурджуну къалын.— Д ж а р лы, малы-мюлкю болмагъан. Тюздю, тюздю, алай а къолу джукъа адамдан д ж у к ъ умут этерге джарамайды. ( « Г о р да бычакъ», 1, 136.) Къол д ж у у а р г ъ а . Син. Умут юзерге. Тюнгюлюрге.— Устазла, Хасан Исмаилович бла Леонид Егорович, къалгъанла Славаны тюзелиринден къол джуугъан эдиле. - ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы д ж о л у н д а » , 132.) Къолгъа д ж ы я р г ъ а . — Айтханын этдирирге, бойсундурургъа. Энди аланы Чомур унутханды деб, ким айталлыкъды? Ол, мадар табса, энтда Даумну къолгъа джыяргъа излерикди. ( « Д е р т » , 177.) Къолунгу джюрегинге салыб айт. Син. Аллахым, джаным деб. Син. Тауукъ да суу ичсе, кёкге къарайды.— Сора аны бла бар да калагынга айлан, дуния къараб тургъанлай деб, къалай б о ш л а б къоярыкъса? Огъай, къолунгу джюрегинге салыб бир айт. («Кюндюзгю кюн», 53.) Къолум кичий турады.— Т ю й ю ш ю р ю м , урурум келе турады деген магъанада. Прустопну ол тылы бетине урургъа къолларым кичийди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 19.) Къол къолну биледи. Ант. Къолунг бла бер да, аягъынг бла бар да ал.— Къолунг бла алгъанынгча, къолунг бла бер. Къол къолну биледи, шериат джолну биледи. (Нарт сёз.) Къол къолну д ж у у а д ы . — Тенг тенгни джакълайды. Бригадирни къолуну «дженгиллигин» билмейми, огъесе къол къолну джууады дегенлей этибми турадыла райзаготконтораны тамадалары. (Газетден.) Къолларын къойнуна салыб турургъа.— Ишсиз турургъа, д ж у к ъ этмей айланыргъа. Артдан артха ишлерге къыйындан къыйын болуб барады. Биледиле халкъ тынгылаб, къолларын къойнуна салыб турмазлыгъын. ( « Ч о л п а н » , 23.) 6*
163
Къолу къуру адам — джарлы адам, д ж у г ъ у болмагъан. Вар. Мох дериги, чух дериги болмагъан. Эркиши болгъандан сора да, адамгъа зат керекди, къолу къуруду. Т о б а , джюз-минг айтсагъыз да, Къасым эркишиди, эркиши. ( « Ч о л п а н » , 14.) Къол салыргъа: 1. Бегитирге.— Анга мен да къол салама, ол себебден аны ю с ю бла атлаяллыкъ тюлме. ( « М ё л е к » , 41.) 2. Юйленнгин, къыз келтиргин.— Бир насыблы, огьурлу джерге къол салгьын. (Бешик джырдан.) Къолму сыртыды.— Устал ыгъы, таблыгъы джокъду, билмейди. Тейри, арба джюклерге уа Хасан къолуму сыртыды. (Халкъдан.) Къолун силкиб къояргъа — сансыз этиб къояргъа, эс бёлмезге. Къартха къалай тарыгъыргъа керек болгъанын юретген эдиле. Ол а къолун силкген эди да къойгъан эди. (А. С. Пушкинден.) Къолун сууукъ суугъа тийирлик т ю л д ю . — Кеслерин къыйнарыкъ тюлдюле деген магъанада. Эй, Бийнёгер, ала бизге чалкъы тутдурлукъдула ансы, кеслери къолларын сууукъ суугъа тийирир акъыллары д ж о к ъ д у ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 20.) Къол. тутаргъа: 1. Саламлашхан, алгъышлагъан заманда. Бир кесекден Байдымат кесин тюзетиб келиб, къаты къысыб, Къанаматны къолун тутду. («Къара к ю б ю р » , 30.) 2. Сайлагъан, айыргъан заманда. Къобанланы Суфиятны партиягъа алыргъа къол тутдула (кёлтюрдюле). ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 100.) Къолунга тутдурайым.— Таягъымы алыб тергесем, кимде неллай бир тургъанымы санаб къолунга тутдурурма. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 109.) Къол у з а т ы р г ъ а . — Урларгъа, къымаргъа. Вар. Къол джетдирирге. Юйледен хапчюк, джюн, мал урлайдыла, сора ара мюлкню рысхысына да къол узатадыла. (Газет ден.) Къолу устаны къолу — ортакъ.— Къолу устаны къыйыны бла КИМ хайырланады? Акъылы артыкъны акъылы ортакъ, къолу устаны къолу ортакъ. (Нарт сёз.) Къолу чиби — гудучу, уру. Сен бла мен бир-бирибизге бош тюбемегенбиз, къалай болса да бизни рысхыбыз бирге келлик болур, сени къолунг бир кесек чибиди. ( « К ъ а ра к ю б ю р » , 116.) Къолуна чибин къоннган — рысхы тутхан, берекетли. Мени атамы атасы Джантемирланы Мустафа къолуна 164
чибин къоннган, баш тутхан адам болгъанаы. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 129.) Къол юсюнден.— Учхара, джан аурутмай деген магъанада. Тамадаладан адам кёрмеген сюрюучюле, ишге къол юсюнден узала, кеслерин джубатхандан озуб, ишни тындырмай, джарсытхан этедиле. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 287.) Къол этерге — тюерге, джетдирирге. Абаданларындан болса, къол этер эдик ансы, былайгъа келгенни, сюелгенни не хатасы барды? ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 262.) Къолтугъу бла келген — къойну бла къайтыр. Син. Берген къол алады.— Къолтугъу бла келген къойну бла чыгъарына душман дау табсын. ( « А м а н а т » , 2, 287.) Къолтугъу, къойну бла (барыргъа, келирге).— Къойну-къолтугъу бла. Мен сени асыры таш чартлатханча кёрмесем, адетинде къолтугъум-къойнум бла бара билликме. ( « Д е р т » , 240.) Къонакъ — аллахны къонагъы.— Таулулада къонакъ алмагъан адет д ж о к ъ д у . « К ъ о н а к ъ — аллахны къонагъы, кел, д ж у у у к ъ б о л ! » — дегендиле келген къонакъгъа. Къонакъ болсанг, къойдан — д ж у у а ш . — Къонакъгъа сый бериле эсе, ол да кесин тута билирге керекди. Къонакъ болсанг, къойдан — д ж у у а ш дейднле. Тынч олтуруб тур. ( « Д ж а з ы у айла», 91.) Къонакъ болургъа: 1. Д ж о л о у ч у неда д ж у у у к ъ адам келсе, айтадыла. 2. Къачыб, башын къалдырыр ючюн, джакълыкъ нзлеген адам. 3. Кесилген терек, аууб кетмей, башха терекге таянса, айтадыла. Къонакъ, келе билгенча, кете да билсин.— Хар бнр затны мардасы, д ж о р у г ъ у барды. Къайда санга къонакъ тепсини эки кюнню, бнр ийыкъны салсынла, андан сора уа не ашхы? Андан озса, къонакълыкъ адет этилмейди. Къонакъ, келе билгенича, кете да билсин. ( « А м а н а т » , 3, 201.) Къонакъ келсе, къут келир. Толу вар. Къонакъ келсе, къут келир, кёб келсе, д ж у т келир.— Д ж у к ъ у с у р а г ъ а н Д ж а ш а й , чыгъыб эки къолу бла къонакъланы къолларын тутуб, джылы саламлашды. Къонакъ келсе, къут келир деб, барын къошха киргизди. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 158.) Къонакъ сюймеген къонакъбайча.— Къонакъ сюймеген къонакъбайча, эшик аллында соруу ала турма да, юйге кирейик. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 199.) Къонакъ турургъа.— Д ж а н а тургъан кёсеуню учу 165
сыныб, сюелсе, «къонакъ турду», дейдиле. Къонакъ турса, къонакъ келеди деб, айтыу барды. Къонакъ эсе, джомакълыкъ болсун (къаргъыш).— Мен аны къыстамайма, къонакъ эсе, джомакълыкъ бола олтурсун, аны харам къолун туталлыкъ тюлме. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 269.) Къонакъ кёб къалса, кёпчек къалдырыр.— Ханафий, атланыр заманыбыз болмагъанмыды? Къонакъ кёб къалса, кёпчек къалдырыр дегенлей болмайыкъ. («Хорланнган а д ж а л » , 176.) Къонгкъасы д ж а у д у . Вар. Д ж а у к ъ о н г к ъ а . — Бёгек, чёрчек. Бир кесек кёзюнг джанмаса, мында бир къауум къутургъан джаукъонгкъала башынгы эзиб кетерикдиле. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 279.) Къонгур джыл келирге. Толу вар. Къоянланы къонгур джылы. Къыйынлыкъ, хариблнк келген. Ашыкъма, ол санга талауул болуб турмаз. Санга да келир къонгур джыл. ( « А д а м л а » , 106.) Къоркъгъан къоркъууунга тюбегин (къаргъыш).— Къоркъгъанынга тюбегин деген къаргъыш д ж е т и б къалды кёреме. («Таулуну тангы». 146.) Къоркъа-къоркъа, къоян кири болдукъ.— Бир затдан кёб заманны къоркъуб турсала, айтадыла. Таукъан, къоркъа-къоркъа, къоян кири- болгъанбыз. ( « К ъ а н а м а т ны д ж у р т у н д а » , 253.) Къоркъсанг, къоркъмасанг да къой ёле эсе.— Боллукъ бола эсе, неге къоркъаса деген магъанада. Къоркъгъанны кёзю экили кёрюр.— Къоркъгъанны кёзюне зат уллу кёрюнеди. Эсигизни джыйыгьыз. Ала алай туура келиб да къалалмазла. Къоркъгъанны кёзю экили кёрюр дегенлей, керексиз абын-сюрюн этмейик. ( « А д а м л а » , 15.) Къорлукъ къуйгъанча — ариу д ж а р а ш ы б , тынч. Къор болайым джанынга.— Эркелетген сёз, кёбюсюне аммала джюрютедиле. Къор болайым санга, сыркыулукъ этме. ( « Г о р д а бычакъ». 1, 240.) Къор болсун. Син. Сени ауруунгу алсын.— О кет, кет, къонакъ сени аурууунгу алсын, огъесе. ( « А м а н а т » , 3, 9.) Къочхар къошхан заман — алгъынлада декабрь ай болгъанды. Энди, къыш тёлю алыу чыкъгъанлы, заман тюрленнгенди. Джарны тёбен джанында кёл орналгъан эди. Къочхар къошар заманнга кёл бузлады. (Газетден.) Къочхарла урушханча.— Джёгетей Аягъында кёпюрге тигелеген джерде Умарны « М о с к в и ч и » бла Карачаев166
скеден келген ГАЗ-69 къочхарлача къагъышдыла. (Газетден.) Къошда бол да юйде бол, б а л д р а д ж ю з д е юйде б о л . — Балдраджюзде къаты сууукъла, кюн аманла болгъаны ючюн айтылгъанды. Къош д ж е т с е , джетмесе да, Махуш — артыкъ.— Къошда адам джетишсе, джетишмесе да, Махуш д ж у к ъ гъа джарамагъанды. Магъанасы: д ж а р а у с у з , асыусуэ адам. Къошда д ж о к ъ г ъ а — юлющ д ж о к ъ . — Чырмалмай ТЮЗ джолну барыргъа излей эсенг, совхозда урун. Ишден джанласанг а, биз да къошда джокъгъа — юлюш д ж о к ъ дедик да къойдукъ. ( « А м а н а т » , 3, 370.) Къош да б а р а - б а р а тюзеледи.— Хар иш бир ызгъа этилиб ( б и т и б ) къалмайды, заман керекди. Къошха игилик! — Къошха кирген алай айтыб киреди. Ой, къошха игилик, аланла, араббий, мени къунаджиними эслеген болурму эдигиз? (Газетден.) Къошха кирген ит чакълы бир уялды. Вар. Къошха кирген итча. Оллахий, бу д ж а ш , былай келеме деб, къошха кирген итча, джунчуб айланмай, ол эркишиле баргъан д ж е р г е б а р с а , не болады? ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы гъы», 9.) Къош-мал д ж ю р ю т г е и адам — баш тутхан адам, болуму-хыйсабы болгъан. Ол къош д ж ю р ю т ю р д ж а ш болса, кече д ж а т м а й , сатыб алыр эдим. ( « Г о р д а бычакъ», 133.) Къош с а л ы р г ъ а . — Бир джерге б а р ы б турса айтадыла, инджиуюм-зат деб къайгъы этмей. Сен Сафарлагъа къош салыб турсанг, ке>Тикмей не этериксе. ( « Д е р т » , 205.) Къошарым, къоратырым д ж о к ъ д у . — Анга бизни не къошарыбыз, не къоратырыбыз барды! ( « Г о р д а бычакъ», 2, 194.) Къошулгъан къойгъа тиймеген Аймуш, нёгерге харамлыкъ билмеген Аймуш.— Урсу-гудусу, харамлыгъы болмагъан тюз киши. Къошбаш б о л у р г ъ а . — Талай адам тёгерек джыйылыб, джашыртын ушакъ этерге. Экиси да (Къыямыт бла Мухаммат-Амин) бир-бирине къошбаш болгъанлай, межгитден чыгъыб кетдиле. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 105.) Къоян аджирге миндирирге. Син. Огъары аягъына минерге.— Ол кюн джюрегин кемирген бир энчи табсызлыкъгъа джолукъгъан эди. Айдемирни къоян аджирге миннген кюню эди. Аны ол кюнча, сампалындан ычхын167
нган кюнюн, киши кёргенни къой, айтыб да эшитмегенди ( « Г у р г у м л у » , 129—130.) Къоянны джапхагъы ючюн ёгюзлени бойнуна не ауурлукъ, не дженгиллик! Син. Хада-хыйда да д ж о к ъ д у . — Уллу магъанасы болмагъан, адаргы зат. Къоянны къачханын кёргенлей, шорпасындан тюнгюлдюм — ишни болумун кёргенлей, хайыры чыкъмазын билген эдим. Къоянланы къонгур джылы келген. Вар. Къонгур джыл келген. Син. Къара кюн келген.— Манга уа не? Оймакъ бла бир къаным, чыпчыкъ кибик бир къарным, кеомю керекди?! Сеничалагъа келгенди къоянланы къонгур джылы. ( « Б а т а л л а р ы » , 177.) Къоян согъунчакъ этерге. Вар. Согъунчакъ бурулургъа.— А р б а з д а биягъы, къоян согъунчакъ этиб, Тауджанны эшигинден от д ж а р ы к ъ чыкъгъанын кёрюб, къысыла б а р ы б къарады. ( « К ъ а р а к ю б ю р » . ) Кърау ургъан бёрюча.— Адамгъа чал урса, айтадыла алай. Кърау ургъан каскача.— Гирешиб, къурушуб, бузлаб деген магъанада. Кърым отлукъну б а с а р г ъ а — тамгъа, белги салыргъа. Д а у а т эртденбласында «бийчени» эки д ж а у о р у н къалагъыны арасына кърым отлукъну къыздырыб басханды. (Нарт таурухдан.) Къраллыкъ д ж ю р ю т ю р г е . — Халкъгъа оноу этерге, башчылыкъ этерге деген магъанада. Къайдагъы зыккылы салыннган да, кесин ким эсе да бир этиб, къраллыкъ д ж ю р ю т ю р г е умут этеди. ( « Е м ю р л ю к » , 78.) Къудайнатны сатыуу (малкъард'ан келген сёз).— Магъанасы: алгъан багъасына сатхан. Къуйругъун булгъаргъа — сылтау этерге, унамазгъа. Д ж а ш л а , менден да игилик бла къайтсын, быланы арбагъа ата барыгъыз,— деб тиледи киши. Д ж а ш л а къуйрукъ булгъадыла. ( « Б а т а л л а р ы » , 187.) Къуйругъун бурургъа. Джангы вар. Хырын бурургъа. Син. Ийманын юйюрюрге.— Къыджыраргъа, урушургъа, хыртха урургъа деген магъанада. Къуйрукъгъа д ж а у сюртгенча. Син. Чегетге отун ташыгъанча.— Къайда не кёб эсе, ары аллай затны элтмейдиле. Тилесе да, кесингден байгъа мал берме. (Нарт сёз.) Къуйругъу, джалы къыркъылыб.— Белгили бир объемда. Артыгъы, кеми болмагъан. 168
Къуйрукълу къагъыт.— Къайгьысы болгъан къагъыт. Асланкир бла Хасанны хапарларын эшитген болур эдинг аны тутуб д ж и б е р деб, тёбентин кюн сайын бир къуйрукълу къагъыт келеди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 14.) Къуйругъун къалач этиб — кишини джукъгъа санамай. Къуйругъун къалач этиб, калак итча, д ж о р т у б айланады. («Сыналгъан д ж ы л л а » , 185.) Къуйругъун къысыб турургъа — тынч турургъа, къайгъы чыгъармазгъа. Къуйругъу сыннган итча.— Къуйругъу сыннган итча. Ташчыны ишлерин джюрютген муккур болгъанлай, юйге кириб, эшик артында тохтаб айтды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 125.) Къуйругъунг-къулагъынг мени кибик.— Къоян юч кюнден сора: «Къуйругъунг-къулагъынг мени кибик, бар, баш амалынгы кёр!» — дегенди баласына. (Фольклордан.) Къуйругъундан тут десе, къулагъындан тута эди — терсакъыл, ишни чюрейсин этген. Къуйрукъ тутдурмазгъа — этерни этиб, баш алыб джанларгъа. Къолгъа тюшмезге кюреширге. Къуйрукъну ТЮЗ тутаргъа — айтылгъанны этерге, бойсунургъа, ТЮЗ д ж о л г ь а бурулургъа. Сизни къуйругъугъузну ТЮЗ тутдуруб, орнугъузну табдырыр эдик, аны эталмайбыз. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » . 2. 210.) Къуйругъу узакъ т ю л д ю . — Иш анда, ол бош затда тюлдю деген магъанада. Къуйругъу д ж е р кёрмей.— Олтурмай, солумай, ёретинлей деген магъанада. Д а сени д ж а м а р ючюн, къуйругъум, д ж е р кёрмей, чабыб айланама. ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » , 18.) Къулагъына алмазгъа.— Къайгъырмазгъа, стемезге, унамазгъа. Далхатны сёлеше тургъанын къулагъына алмай, ёрге кёлтюрюб тургъан башын энишге ийиб, аллы айланнган д ж а р ы кетиб тебреди. ( « К ю н таякъла», 167.) Къулакъ джанына берирге. Вар. Къулакъ артына д ж е т д и р и р г е . — У р у р г ъ а (кёбюсюне таякъ б л а ) . Къулагъын къыздырыргъа.— Адамны артындан аманла айтсала, сёкселе, айтадыла. Кеси совхозну баш зоотехнигиди. Мени уа къулакъларым къыздыла: Кесим бир къара тууарчы, юйде юч сабийим. («Кюндюзгю кюн», 78). Къулакъланы ёрге тутаргъа — сагъайыргъа, сескекли болургъа, къайгъылы болургъа. Биз, сабийле уа, ёрелеббиз, бюгюн не джангылыкъ барды деб, къулакълары169
быз ёрге гуруб турады. ( « Д ж ы л л а бла таула», 226.) Къулакъ салыргъа — тынгыларгъа, айтылгъанны эшитирге. Зухра, телефон зынгырдагъанында, алыб къулакъ салды. ( « М ё л е к » , 22.) Къулакъ тигерге — магъана берирге, эс бёлюрге. Джантемир къызы, эрини айтханы магъаналы болгъанына къулакъ тиксе да, кеси аллына башын силкди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 198.) Къылагъына чалышыргъа.— Эшитирге деген магъанада. Бир къауум эллини бир насыбсыз тиширыуну бу кюннге джетдирирге къалай болады, аны аллай бир не хатасы барды дей тебрегени афендини къулагъына чалышды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 310.) Къулагъын энерге. Сии. Къулагъына, бурнуна тиерге.— Унутуб къоймазча, къаты айтыргъа. Тарыгъыуну замансыз эшикде айландырсанг, эшитмедим деме. Д ж а нынга тиерме, былайда къалмазса. Анга толу ийнан деб, ол мени къулагъымы д ж ю з кере энеген болур. ( « Г о р да бычакъ», 2, 115.) Къулакълары кёбгендиле (накъырда, ч а м ) . — Тютюн ичиучю джашланы къyлaкъJ^apы кёбе тебрегенди. (Газетден.) Къулакъ от алыргъа — кефли болургъа, бир кесек тартаргъа. Кири болгъанланы джашлары къызарыб. къулакъ от алгъанларын белгили эте, къычырдыла. ( « К ъ а р а кюб ю р » , 288.) Къулакъ юзюллюк б о л с а , чыпчыкъ аягъындан.— Уллу иш гитче сылтаучукъдан башланады. Къулакъ юзюллюк б о л с а , чыпчыкъ аягъындан дегенлей, аллы гурушхадан башланса да, сёз сёзню къозгъай, д ж а р а ашланнганча, арабыз татыусузгъа кетди. ( « А д а м л а » , 108.) Къум бла ургъанча. Син. Суу джуугъанча.— Ариу тазалаб, джугъун къоймай. Была (акъла) уа, стауатны, къошну да, къум бла ургъанча, сибириб, дагъыда кёзюнгебашынга джетдириб кетедиле. («Баталлары», 241.) Къумгъа суу сингнгенча.— Думп болургъа, тас болургъа деген магъанада: Сатыу-алыуну совет джорукъларын бузады. Бир кере бузду — джутулду, экинчи бузду — д ж у тулду. Д ж а м а г ъ а т н ы ичинде кесин джюрютгени уа андан да хуттур. Этген аманлыкълары, къумгъа суу сингнгенча, сингиб барады. (Газетден.) Къумурсха тёбе чачылыр болса, къанат битер.— Асыры къутургъан, тилленнген игиликге этмейди алай деген магъанада. Асыры къутургъансыз ~ игиликге къутуру170
гъуз. Бу къутурууну джаратмайма. Къумурсха тёбе чачылыр С1олса, къанат битер деб, болмасын. ( К ъ Т . ) Къумурсха тёбеии чачсанг, кюн аман этеди ( ы ш а н ) . — Ой, сиз, д ж а ш л а , бютюн хаталысыз! Къумурсха тёбени къозгъама, д ж а у д у р а с а . ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 99.) Кьундуз ийлеуюн берирге. Син. Къыркъынджигин берирге.— Тюерге, адамыча джетдирирге. Къыямытны у;1анындан туугъанны хайда алгъанды да ашхы къундуз ийлеуюн бергенди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 8.) Къундузну къанаты кибик — къап-къара джылтырауукъ. Мен бери келгенли, бир кюнню кёлюм кёлтюрюлмегенди. Къундузну къанатыча, къара Джохар чачыма чал кириб барады. ( « Г о р д а бычакъ», 1, 13.) Къуртну б а ш ы — телче — баш бузукъ. Къуртну башы — телче дегенлей, сиздеди терслик. ( « А й р а н » , 109.) Къурт-къумурсха кибик. Син. Чёб-салам кибик.— Кёб, сыйыннгысыз, сансыз-санаусуз. Къурт-къумурсха къозгъалгъан заманда.— Д ж е р джылыу ангылагъан заманда. Къуртха къой артдан юркер.— Асхакъ къой артдан юркер деб, кеслери кибикле кетиб бошагьандан сора баргъан ушагъыусузуракъды. ( « А м а н а т » , 1, 107.) Къурманынг болайым.— Эркелетген ариу сёз. Ах, ол ауузунга къурман болайым! ( « Д е р т » , 254.) Къурмач чартлагъанча.— Гюргокъа деб бир джангы афенди келгенди. Къуранны къурмач чартлагъанча окъуйду дейдиле. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 120.) Къуу къабыиыргъа — къайгъы, къоркъуу тюшерге. Элде старшина ёлгенди деб, Бийбертге къуу къабыннганды. ( « Е м ю р л ю к » . ) Къуу къабындырыргъа ( в а р и а н т ) . — Джети д ж у к ъ л а б эсимде д ж о к ъ эди, ол аллай джигитлик этерикди д е б , — деди Аслан,— не эсе да къуу къабындыргъан болур эди. ( « Е м ю р л ю к » , 60.) Къууча къабыиыргъа — терк огъуна, къараб-къарагъынчы. А киши, башха джерде басымлы болгъанлыгъынга, мени бла сёлешсенг, къуу къабыннганча, д ж а н а с а да тебрейсе. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 71.)' Къуру айланнган тирменча.— Д ж а н ш а к ъ , гыр-гыр адам. Келмей къалсанг да боллукъ эди: кесибизде да бар эди къуру айланнган тирмен. ( « А л а н » , 53.) Къуру д ж у р т х а къараргъа. Син. Къуру буруугъа ёрге туруб къалыргъа.— Къачан болса да, къучакъ джай171
и б , тырнакълаб джыйгъан мюлкюнг сени къуру д ж у р т ха къаратыб къояр. ( « А м а н а т » , 2, 106.) Къуру д ж у р т х а таяндырыргъа ( в а р и а н т ) . — Ачыуландырсам, бир кюн джетиб, малчыкъларымы с ю р ю б , къуру джуртха таяндырмасынла, дей болур эди. Къуру къашыкъ аууз джыртар. Ант. Мал бермей, д ж у у укъ болмаз, къар джаумай, сууукъ болмаз. Син. Къуру къолгъа къуш къонмаз.— Тюзю, ала биз берир керекли болмазла, дуния береди. Къуру къашыкъ аууз джыртар. («Таулуну тангы», 123.) Къуру къол бла. Ант. Къойну-къолтугъу бла.— Д ж у к ъ келтирмеселе, айтадыла алай. Менден д ж а з ы к ъ ним болур, хар КИМ юйюне союм, аргъыш элтген заманда къуру къолум бла, бечел б о л у б барама. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 43.) Къуру къолгъа къуш къонмаз.— Бир хайыры болмагъан д ж е р г е киши кесин урмайды деген магъанада. Къурудан къуйрукъ да маджал — Д ж у к ъ да д ж о к ъ эсе, не болса да бир зат болсун деген магъанада. Къуру д а мараучуну д ж о л у болмайды — адамны хар къуру да д ж о л у б о л у б бармайды. Къуру да мараучуну д ж о л у б о л у б турмайды, эшта, сизнй кибиклени заманыгъыз озгъан болур. («Ахматны джангылычлары», 43.) Къуру стауатха къаратыргъа. Вар. Къуру джуртха къаратыргъа.— Не бай аллах эсе да, сени кибиклеге мал бере келсе, эки джылны ичине къуру стауатха къараб тохтар. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 42.) Къуру чёртлеуюк б о л с а да, атымы табсын — не гитче зат бла болса да, мени унутмасын, адамгъа санасын деген магъанада. Къуршоуну тартханча — ууакъ-ууакъ, акъыртынакъыртын. Къутургъан ийнекни мюйюзюне илинник.— Къуру юй; барыб тохтагъан джарлы. Къутургъан ийнек кирсе, мюйюзюне урургъа д ж у к ъ табыллыкъ тюлдю деб, былл^й юйге айта болурла. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 118.) Къуугъанынгы табарса. Вар. Излегенинги т а б а р с а . — Не затны къаст этиб излесенг, аны табарса. (Бурундан къалгъан сёз.) Къуугъуннга баргъанча — гузаба, ашыгъыш, чабыб. Немчаланы машиналары ёлюклени алыб, къуугъуннга баргъанча, энишге ашыгъыш озадыла. ( « Д е р т » , 56.) Къууанч тыбырлы болургъа. Вар. Къууанч аллы болург ъ а . - Къууаныргъа. Мен сакълагъан къонгурау таууш 172
эшитнлгенлей, къууанч тыбырлы болуб, биягъы мен барысындан алгъа к ъ о б у б тебредим. Къууанчынгы бушууунг унутдурсун дегенлей.— Ол кюн школдан келгенимде уа, къууанчынгы бушууунг унутдурсун дегенлей болдум. ( « Д ж ы л л а бла таула», 31.) Къучакъларын д ж а й ы б тюбешдиле — татлы тенглеча, эртдеги шохлача тюбедиле. Къучагъын д ж а я р г ъ а — хар нени да кесине д ж ы я р гъа кюреширге. Син. Ууучуна джыяргъа. Къуш болубму учарыкъса?! — Нек ашыгъаса, нек гузаба этесе?! Тохта, бюгюн сен къуш б о л у б м у учарыкъса? Аны къой да мен айтханнга д ж у у а б эт! ( « Д е р т » , 229.) Къуш тауукъланы чачханча.— Кау-куу этерге, чачыратыргъа, илгиздик этерге. Ай, сен ол чириген деген Темирджан, муну эшитиб, былай джетсе, сизни, къуш тауукъланы чачханча, чачыу-къучуу этер эди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 17.) Къушму тутарыкъса? Вар. Къуш болубму учарыкъса? — Ашыгъыб да, бюгюн ингир бла тамбла этрденнии небашхасы барды? Д ж о р т у б барыб къушму тутарыкъса? («Хорланнган а д ж а л » , 113.) Къуш тюбюнден ычхыннган тауукъча.— Насыбы къуругъан Ханымсат, къуш тюбюнден ычхыннган д ж ю д ж е к ч а , аз къууанмады! ( « А д а м л а » , 139.) Къуш ургъан тауукъча.— Гирешиб, абзыраб деген магъанада. Ляллюу, къуш ургъан тауукъча, не айтыргъа билмей, бир кесек сабыр болду. (Газетден.) Къуш тюгюнлей чачылыргъа — хар ким башы къалгъан джерде, чачыу-къучуу болургъа. Халкъ, къуш тюгюнлей чачылыб, кау-куу болуб тургъанын кёремисе? ( « Д е р т » , 106.) Къуш,уясында нени кёрсе, учханда да аны этеди.— Сабий юйюнде нени кёрсе, неге юренсе, уллу болса да аны этеди. Халкъда быллай айтыу барды: къушну баласы, уясында нени кёрсе, учханда да аны этеди. Сабийле, ата-аналадан не затны кёрселе, аны дженгил аладыла. (Газетден.) Къыптысындан бал хама. Син. Ийнени ийнек этген.— Къолу уста, джигер тиширыу. Агъачдан тухтуй тюйген, къыптысындан бал тамгъан... тийрени къызларына башчылыкъ этген Зариат къобузну къолгъа алды. («Уллу Къарачайда», 180.) Къыпты бла къыркъылгъанды.— Барыб тохтагъан тер/
173
сакъыл деген магъанада. Эртде къатын, ауузуна суу кириб айталмагъанында, суудан эки бармагъын къыптыча этиб кёргюзгенди. (Фолы<лордан.) Къыпты бла ичинги тартыб къоярма.— Къатын лексикондан. Тийреии къурутуб тургъаны ючюн, къыпты бла ичин д ж а р ы б къояргъа ксрекди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 301.) Къыпты къыны кибик — тар, такъыр, тар кийим. Къыпты т ю б ю н д е къой кибик.— Чыдагъандан башха мадары болмагъан болумда, д ж у у а ш . Къызынг болса, эрге ашыкъ.— Къайда къалды Гокка? Энди созмазгъа керекди. Къызынг болса, эрге ашыкъ дейдиле. ( « Д е р т » , 256.) Къызны бир кёзю — ашда, бир кёзю — д ж а ш д а . — Уллу кёллюлюк телиликди. Къызны, джюз-мннг айтсагъыз да, акъылы бёлюнеди, сиз билмегенликге, къызны бир кёзю — ашда, бир кёзю — д ж а ш д а . ( « А м а н а т » , 2, 66.) Къызчыкъ, д ж а ш ч ы к ъ деб да барды.— Бир киши къара ёгюзню терекге тагъылыб тургъанын кёрюб озгъанды. Арлакъ барыб, бир къошда кече къалгъанды. Кишиге къонакълыкъ этгендиле. Эт бишгенинде, джауорунну аллына салгъандыла. Къонакъ къошдагъыланы сёз урумларындан къара ёгюзню тас болгъанын сезгенди. Сора къонакъ, джауоруннга къараб: «Узакъ болмай бир къара ёгюз къулакъ ичинде т у р а д ы » , — дегенди. Д ж а ш л а ёгюзню табхандыла. Дагъыда биягъы къонакъ биягъы къошда къонакъ болады. Эрлай къонакълыкъ этедиле да д ж а у о рунну къонакъгъа бериб; — Къонакъ, аурууунг тас, ол джолда ёгюзню табхан Э Д И К , келинни къарны барды, не табарыкъ эсе да, д ж а у о руннга бир кёз джетдир! — дегенди къош тамада. Къонакъ джауорунну алыб къарагъанды да, «къыз, д ж а ш деб айырыб айтыргъа болалмай, къызчыкъ, джашчыкъ деб да б а р д ы » , — дегенди. Узаймай юйден адам келгенди: «Келин къызчыкъ, д ж а ш ч ы к ъ да т а б х а н д ы » , — деб хапар айтханды. Андан сора къонакъны аты «билгичге» чыкъгъанды. Къыз келсе — д ж у м у ш х а , къатын келсе — ушакъгъа. Син. Д ж а ш келсе — ишге, къарт келсе — ашха.— Бюгюн Махара къызы, Байдыматха кеси барыб, Суратны джумуш этерге алыб келгенди. Къыз келсе, джумуш этер, къатын келсе, ушакъ этер дегенлей, тири къыз джумушну терк б а д ж а р а д ы . ( « Е м ю р л ю к » , 139.) Къызкъачханнга джетгенди — иш битиб бошагъанды, хар зат хазыр болгъанды. Мени ол афендиге неллай бир 174
затым кетгенди! Кетген затны алай къойсам да, кесим неллай бир къыйналгъаима! Энди, иш къызкъачханнга джетген заманда, андан дуаларымы алыб, насыбымы сынаб кёрмей, къалай къояйым. ( « М а х т и » , 127.) Къыз къысымлы.— Къысымлы деб, кесин тыя билгеннге айтадыла. Адам хайуан тюлдю эсине келгенни этиб барыргъа. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 29.) Къызны минг тилер да бир алыр.— К'ьызны минг тилер да бир алыр дегенлей, кесине базыб, Назифатны тилемеген д ж а ш къалмагъан эдн. («Таулада т а у у ш » , 99.) Къызым, санга айтама, келин, сен эшит.— Аны табышын эки этерге ийлыкъмай эдигиз да, энди къыйынлыгъын эки этерге ийлыгъасыз,— деб къызым, санга айтама, келин, сен эшит дегенча. Сагъитге къарады. ( « К ю н таякъла», 148.) Къызылы бла агъы тёгюлюб — къызылууурт, саулукълу, ариу. Зухра Асиятны къызылы бла агъы т ё г ю л ю б тургъан токъ бетине джити къарады. («Сыналгъан д ж ы л ла», 148.) Къыздыргъанса да, къызгъанма — ачыуландыргъанса да ачыуланнганма. Къыздыргъанса да къызгъанма деб, эртде киши айтханлай, Хаджи-Осман бай къыздырыб джиберген Хопай да ары чабханны орнунда къойланы кюндюз кютген джерине забалы сыртла таба барады. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 27.) Къызбайлыкъ этмеген батырлыкъ этмез.— Заманында къайгъы этиб, кесин бегитмеген хорламаз. Муну да сау болгьаны тауушундан белгилиди. Ол себебден, къызбайлыкъ этмеген батырлыкъ этмез, дейдиле. Былайда эслилик, батырлыкъ да керекди. ( « Д ж а з ы у айла», 44.) Къызбайдан джан береди — бек къоркъакъ, джюрексиз. Къызбайдан джанынг чыгъады да, сен къоркъакъ маскени, насыбынг алай болсун. («Къанаматны джуртунд а » , 42.) Къыйынлыкъ адамгъа с о р у б келмейди — къыйынлыкъ адамгъа билмей тургъанлай келеди. Къыйынлыны ашы аллына келсе, бурну къанар. Син. Д ж а р л ы тюеге минее да, ит къабар.— Х а д ж а й , ийлыкъмай эсе, табу этиб, баш уруб да барсын. Къыйынлыны, ашы аллына келсе, бурну къанар дейдиле. ( « А м а н а т » , 2, 30.) Къыйынлыкъ бла зауукълукъ аякълашыб келедиле.— Келамны хапары келген кюнню онунчу кюнюнде М у хамматдан да письмо келди. Къууанч бла бушуу аякъла175
шыб келедиле деб, аны ючюн айта болурла. ( « М е л е к » , 48.) Къыйын б ю с ю р е у л ю адам — бойнунда борчун къыйналыб, кесине джалындырыб этген адам. Къыйынлыгъа джел да аллындан — къыйынлыгъа кёб чырмау чыгъады. Талай кюн болады Байдымат орнундан турмагъанлы, ауругъан этеди. Къыйынлыгъа джел да аллындан дегенлей, эмчек аурууну юсюне да чанчхысы тутханды. ( « Е м ю р л ю к » , 111.) Къыйырдагъы — къыйынлы.— Къыйырдагъы — къыйынлы дейдиле, д ж у у к ъ олтурмагъаннга юлюш д ж о к ъ д у . ( « А м а н а т » , 1, 46.) Къыйырындан тутуб айтыргъа...— Д а алай эсе, былай олтур да, къыйырындан тутуб, хапарны болгъан болумуча манга бир айт. («Эки заман», 2, 13.) Къылау болургъа — сууургъа, къызгъаны кетерге. Темирджан сагъынылгъанлай, аны ауузу да ачылыб, тирилнги тас болуб, къылау болду. («Горда бычакъ», 2, 32.) Къылау этерге — майрышдырыргъа, сууутургъа. Нана, ушакъ бошланнганлай, чабыб къызына кирлик эди, алай а Хасан улуну болуму иги къылау этди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 134.) Къылкъыяр — сюлпюгюр, джити, ётгюр. Асыры джитиден къыл къыярча. Къылкъыярым, джандан сюйген къурч къылычым! Сени бла биргеди, шохум, мени антым. (Орусланы М., « Н а з м у л а » . ) Къыл чайнаргъа.— Чамчы Сагъитни унутмагъан эсенг, ол да юйдегили болгъанды. Зулкъарнайны кёрсенг: «Мени аскерге аладыла»,— деб къыл чайнагъанын айтырса. ( Е м ю р л ю к » , 181.) Къылчыгъы. Толу вар. Баш къылчыгъы.— Бу уа бизни кесибизни, Къарачайны, тамам къылчыгъынданды. ( « Г о р да бычакъ», 1, 205.) Къылычны ауузундача. Вар. Бычакъны ауузундача. Толу вар. Уллу бычакъны ауузундача.— Уллу къоркъууда, къыйынлыкъда эрле джигитлик ючюн тууадыла, ала къылычны ауузунда барадыла. (Къулий улу Къ. « Н а з м у л а » ) , Къылыфы чыгъаргъа — бузугъу чыгъаргъа. Ай, къайдам, биягъы сени бир къылыфынг чыкъмагъа эди. ( « Д ж а н гыны д ж а р ы г ъ ы » , 52.) Къылыч кибик. Бар. Къынындан чыкъгъан къылыч кнбик.— Ишге къылышча деменгили адам болгъаиын билиб, бир бай алмаса да, бир бай джалгъа алыб тургъанды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 28.) 176
Къыл элек агъач бла эшекни хапарынлай. Вар. Тынчайгъан эшек къыл элек агъачны кёлтюрмез. (Нарт сёз) — Д ж а рау болгъунчу, эшек бла къыл элек агъачны хапарынла!' бираз талчыкъсам да, энди уа чабар атча болгъанма. («Хорланнган а д ж а л » , 18.) Къыл элек бла элерге. Син. Ийнесинден тюймесине дери. Инсанланы болумларын, къыл элек бла элеб, бизге кёргюзген д ж а ш а у кесиди. ( « А д а м л а » , 140.) Къыл элек агъач ючюн къырылгъан эл. Син. Къулакъ юзюллюк- болса, чыпчыкъ аягъындан.— Бош затчыкъ ючюн уллу хатагъа къалыргъа. Къым-тым этерге — башхалагъа эшитдирмей, ачыкъ айтмай, бир-бири бла сёлеширге. Сора къызла, Д ж а т т а й бла Рамазаннга къараб, къым-тым этдиле. ( « Д ж а з ы у айл а » , 30.) Къынкъ этдирмезге — огъай дерге, унамазгъа, тынгыламазгъа. Къызны къынкъ этер не къарыуу барды. Сёз тауусулгъандан сора, бир къынкъ этиб кёрге эди. ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » , 42.) Къынгыр къач тартаргъа. Адам этмеучюсюн этсе, айтадыла, къууаннганын билдирир ючюн. Къууандырыргъа асыры ёч болмаучанса, кюн аман этмесин, къынгыр къач тартайыкъ. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 173.) Къырылыргьа, ёлюрге: 1. Къазауат, уруш этиб ёлюрге, къырылыргъа (ТЮЗ магъанасында). 2. Къууаныргъа, эркелетирге, багъалатыргъа (кёчюрме магъанасында). Къыркъинджигин берирге.— Адамыча ууатыргъа, тюерге. Вар. Къундуз ийлеуюн берирге. Къыркъ киши бир джанына, къыйсыкъ киши бир джанына.— Барыб тохтагъан терсакъыл адам; терс, тюз болса да кеси айтхан болсун. Къыркъ киши бир джанына, къыйыкъ киши бир джанына дегенлей, къыйысыгъына тартыб тургъан б о л м а с а , дохтурну атын эшитирге да унамайды. ( « М а х т и » , 116.) Къычырыб эшитдиралмазсыз, чакъырыб келтиралмазсыз.— Узакъ д ж а р ы кетерме, мен керек болсам сизге, табмазсыз, бусагъатда. кёзюучюгюнде, ишни тындырыб къояргъа керекди. Къыямат кюн кибик.— Кёб бармай бир кюйген элге джетдик. Анга къарагъанымда, «къыямат кюн» деб быллайгъа айта болурла дедим. ( « А т а д ж у р т ючюн», 49.) Къысхатамакъ — айтырын, къакъ деб, айтыб къойгъан. Къысхатамакъ болмагъыз! Рамазандан сора да Розадан умуту болгъанла бардыла. ( « Д ж а з ы у айла», 34.) 177
Къырдыш къозларгъа. Адам д ж ю р ю м е з г е , бармазгъа дсген магъанада.
Л
ахор этерге. Син. Ушакъ этергс.— Белгили темасы болмагъан сёлешиу, хар ким эсине келгеннн айтыргъа.
м
а д ж а кибик — т о ю м с у з , мухар, джут. Майыл Граудан аз такъыл.— Майыл Граудан аз такъыл дегенлей, Джаттайдан эсе уа, таб, мен да такъыл болдум. ( « Д ж а з ы у айла», 33.) Макъада къуйрукъ б о л м а з . — Къылыгъы, халиси болмагъан адам деген .магъанада. ЛЛакъаны джандети — бат.макъ. Хар ким бирер тюрлю д ж а ш а у н у насыбха санайды. Макъаны кёлю къуруса да, хырыуу къурумаз. Син. Ат аунаса, тюк къалыр. Син. Айран тёгюлсе, джугъусу къа-лыр.— Болгъан зат т ю б ю бла тас б о л у б къалмайды, не зат болса да бир заты къалады. Макъыргъан киштик чычхан тутмаз. Ант. Джашыртын къабхан итча.— Сандрама. Макъыргъан киштик чычхан тутмаз. Х о , сёз ючюн, сен партизанланы тутдунг, думп этдинг, Совет власть деб айланнган халкъгъа уа не оноу? («Таулуну тангы», 112.) Мал атыб кетерге — кесини малын айырыб кетерге. Мен мал атаргъа деб, гёзенекле къурадым, сау юч кюнню джалчыгъымы бер деб, джыладым. ( К ъ Х Д ж , 93.) Мал б а у г ъ а д ж а р а ш х а н заманда — къачда, декабрда. Мал баугъа джарашханды. Юч-тёрт айны къарны тюбюнде турлугъуна сагъышланнганча, джер .мыдах кёрюнеди. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 152.) Мал д ж а б х а н тели.— Дуния мал кёблени кемликлерин, телиликлерин да джабханды. Малы кёбню — шайтаны нёб.— Малы не къадар кёб болса, ол къадар къызгъанч болады деген магъанада. Мал кёкден тойгъан заманда — джаз. Апрелни арты сюремде. Темирджан, кеси айтханча, мал кёкден тойду деген кюнден сора тохтаргъа унамады, джолгъа хазырлана башлады. ( « Г о р д а бычакъ», 1, 232.) Мал къанатыргъа — ашаргъа мал кесерге. Хамит, 178
бюгюн малмы къанатхансыз да, кёлюнг игиди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 99.) Мал къорар болса, иеси башчы болур — кёбюсюне, малны къарар керекли этиб, тас этеди адам. Аны къоюб, башыгъызгъа бир игилик излесегиз а!.. Малы къорар болса, иеси башчы болур дегенча, мени джюрегими джаргъансыз. ( « А м а н а т » , 1, 161.) Мал къулу адам — малына къарагъандан башха къарыуу болмагъан адам. Атасы ёлсе, мал джюрюталлыкъ тюлдю. Сора анга келиб, бой салыб, мал къулу болуб турлукъ эди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 133.) Малы тас болгъан анасыны къойнунда излей эди.— Малы тас болгъан къайда да излейди деген магъанада. Мал хатерии этмеген Байбугъалай бай б о л м а з . — Бу фольклордан алыннганды. Байбугъаны д ж ю з бугъасы болгъанды. Бир бугъасы рахын болгъанында, ат бла сюрмей, д ж а я у сюргендн. Алай бла да бу|"ьагъа къыйын болгъанын кёргенинде, кесине кишен салыб, бугъаны алай сюргенди. Магъанасы: Малны хатерин этиб, джан аурутуб къарамасанг, мал да юйремейди. Маллыны тейрн урду, малсызгъа кюн тууду.— Д ж а з мал аш такъыр болгъан кёзюуде, кюн аманла тутсала, айтхандыла алай къарачай малчыла. Мамукъ отдан кери.— Рамазан, мамукъ отдан кери дегенча, бир джанына туруб, кетер акъыл ала башлагъанлай, эсине атасыны бир айтханы тюшдю. ( « Д ж а з ы у айла», 43.) Мамукъ сатхан акъ итни сюймей эди. Син. Садакъачы садакъачыны сюймей эди. Мамулий бла Тотулийча. Шохайла, татахла, джандан-джаннга тенгле деген магъанада. Биз экибиз. Мамулий бла Тотулийча, бир-бирибизден айырылмай, тюрлю затла этиб айланыучан эдик. ( « М ё л е к » , 16.) Маммат этгеи да, мамматла да къарай эдиле кюннге. Син. Къачхан да, сюрген да «аллах» дей эдиле. Ишни иеси да къарай эди кюннге, мамматла да къарай эдиле кюннге дегенлей, хар барыбыз бирер оюмдан сакълайбыз эртденни. ( « К ё м е у ю л » , 30.) Манапис болду. « М а н а п и с » дегени «манифест» дегенлигиди. Син. Бош болду.— Хар ким башына бош болду, эркин болду, азатлыкъ табылды. Мангылай къыйыны бла — ишлеб, урунуб. Энтда бизде чирик адетлени тутхан аман къылыкъ.лы адамла тюбейди, л е . Аллай адамла, кеслерини мангылай къыйынлары 179
бла д ж а ш а м а й , социалист мюлкге къол узатыргъа кюрешедиле. (Газетден.) Мангылайыбыз ачыкъды — иннетибиз тюздю, д ж ю р е гибиз тазады. Манга къарт башым бла адетни бузаргъа д ж а р а м а з . Мангылайыбыз ачыкъды, аурууунгу алайым, хайда! («Хорланнган аджал», 55.) Мангыланы бла къараргъа.— Асланчыкъ къонакълагьа мангылайы бла къарады. («Сыналгъан джылла», 265.) Мангырамазгъа чыгъаргъа.— Акъыл-балыкъ болургъа, акъыл бегитирге деген магъанада. Эшта, эшта, д ж а ш ч ы к ъ къайда, хаман мангырамазгъа чыгъа, джарлы джанымдан тойгъанма. («Уллу Къарачайда», 241.) Манга болгъан кимге болду деб. Син... Чычхан джыл джатды деб. Адамла къыйынлыкъны кёлтюредиле. Алай а манга болгъан кимге болду деб, ёмюрлерин къара кийиб ашыргъанла тюбейдиле. Манга бир кюн келген эди.— Бек тюрлюле болгъан эдим. Бюгече джыйылыуда парторгу бизни звенону алай махтагъанында, уялгъан да, къууннган да этиб, манга бир кюн келген эди. ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » , 4.) Ма мен, ма сен.— Экибиз да шагъатбыз, былайдабыз деген магъанада. Ма мен, ма сен, кёрюрсе, Ханбаланы суугъа кетгени бош хапар болуб чыкъмаса. ( « К ъ а н а м а т ны д ж у р т у н д а » , 72.) Ма манга, ма санга деб — джарагъан, асыулу, иги деген магъанада. Алим бла юй бийчеси Марзий ма манга, ма санга деген беи^ джашны ёсдюргендиле. (Газетден.) М а р д ж а болсун билген. Син. Антсыз болсун билген.— М а р д ж а болсун быланы араларын айыралгъан. ( « А х м а т ны джангылычлары», 16.) А марджа. Чакъырыу междометие.— Къадалыгъыз, а марджа, башыгъызны алдамагъыз! («Баталлары», 298.) М а р д ж а м а . Син. Мен мен тюлме.— Адам тюлме (деген магъанада) ол затны этмесем. М а р д ж а м а , ол атам бармагъыз деген джерге бир бармасам деб, атланнганды. (Къ. Т.) Мат салыргъа.— Чалдышха тыяргъа, онгун алыргъа деген магъанада. Сайла Бауманны. Анда терен билим аллыкъса, лагъымчы фахмунг бла кёблеге « м а т » саллыкъса. ( « К ъ о л а н толкъунла».) Матчы къонагъынлай бол.— Къаргъыш. «Матчы» деген тау къышлыкъда бир кече къошда кёсеу сыныб, «къонакъ тургъанды». Д ж а ш л а чам эте келгендиле да 180
суугъа атхандыла. Бир бёлек замандан арыб, тозураб, кючден-бутдан къошха къонакъ келгенди. Замансыз келген къонакъгъа хапар соргъандыла. « К ъ о б а н Езенде юйдегими арбагъа миндириб келе тургъанлай, ёгюзлерим юркдюле да Къобаннга секирдиле да кетдиле. Ма кесим къалыб, келе т у р а м а » , — деб хапар айтханды къонакъ. «Матчы къонакъ» деген къыйынлыкъ джетген, къаргъышлыкъ къонакъ деген магъананы тутады. Матухдан ( х о м у х д а н , халалдан) джан береди.— Сени не заманда да матухдан джанынг чыгъады, къоркъа эсенг, бар, гардош уругъа кир да башынгы д ж а б д ы р . ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 46.) Махтау чакъыра, кюн эте.— Бузджигитге налат болгъа ЭДН, башына кюн чакъыра, юсюне джел къакъдыра айланады. ( « А м а н а т , 3, 116.) Махтай, тишлери тюшеди.— Ма ол мен айтхан д ж а ш буду. Азрет бла, джан бла тёнгекча, татлы д ж а ш а г ъ а н ды. Аны махтай, Хасанны тишлери тюшеди. Медал тагъарла — саугъа берирле, махтарла. Сен анга хыршыланнганлыкъгъа, медал тагъарыкъдыла дебми тураса? ( « А м а н а т » , 3, 107.) Межеге бере барсанг, джее б а р ы р . — М а х у ш х а бере барсанг, д ж е е барыр деб, Темирджан не къадар кюрешиб ишлей барса, Герий да ол къадар джангы этерни излей бара эди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 232.) Мен айтхан болсун деген адам — терс, да кеси айтхандан таймагъан адам.
тюз
болса
Менден алгъа бир д ж у к ъ къабарыкъса.— Ол айтырыкъны андан алгъа башха адам айтыб къойса, айтадыла. Мени аман акъылым бла.— Адамла кеслерини кёллерине ке^тгенни кёбюсюне алай айтыб башлайдыла. Мен аны-муну билмейме. Син. Ахырсы-къысхасы.— Къызла, мен аны-муну билмейме, сютню юсюнде мен кишиге хатер эталлыкъ тюлме. Мени тамадаларым да аны юсюнде манга хатер этиб кюрешмейдиле. ( « А м а н а т » , 3, 119.) Мен аны к ю т ю б м ю айланама?! — Дюрген д ж у у а б . Къасымны кёремисе? Джунчугъанындан бир кесек ычхыныб, ёрге туруб, керексиз затны соргъанына ачыу болуб, мен аны к ю т ю б м ю айланама,— дед'и ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 215.) Мени ачыудан джаргъан Даттини бурнуду.— Манга бек ачыу этген олду деген магъанада. 181
Мен басхан д ж е р бери оюлады,— Хар къуру мени джолум болмайды деген магъанада. Мени болсун деб.— М а д ж а л , джарагъан, асыулу зат. Ма мен ауруб тёшекге тюшгенли, бир ай б о л у б келеди, эшигимден мени болсун дерча бир адам басмай, бюгюн да барады. («Эки заман», 3, 92.) Мен д а бек, юй да бек — юйден чыкъмайма, д ж у к ъ гъа айланмайма. Мени кёрюрге излемей эсенг да, дуния таныгъан Бакуну да бир кёрюр эдинг. Мен да бек, юй, да бек деб турма да бир кел, марджа. (Газетден.) Менме деб тургъан — кесине базыннган. Келтир менме деб тургъан джашынгы, сыртын джерге салмасам, бычагъым сени. ( « Д ж ю р е к н и ауазы», 34.) Мени джаным сау б о л у б — мен саулукъдан. Андан арысында уа, мени джаным сау болуб, мен Фатиманы бир кюнню инджитирик тюлме. ( « Ч о л п а н » , 202.) Мени джаным да чыкъсын. Син. Андан эсе ёлейим.— Огъай, джаным, санга д ж у к ъ айтдыргъандан эсе, мени джаным да чыкъсын. (<Горда бычакъ», 1, 240.) Мен джарлы, мен хариб.— Оу, мен джарлы, мен хариб, не болгъанды? Бери нек тюшгенсе? — деб орундукъ т ю б ю н е ийилиб, уруда тургъан эрине къарады. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 58.) Мен ёлюб къара джерге да кирге эдим.— Мен ёлюб къара джерге кирге эдим да, сизни алдамагъа эдим. ( « Г о р да бычакъ», 2, 61.) Мени да ёлюр атам, мен да ашарма хычынла.— Бизге да келир кёзюу, биз да д ж а ш а р б ы з деген магъанада. Мен келтиргенча къубулуб. Син. Джангы келинча къубулуб.— Къараб турмагъыз да бирер ишге джарагъыз. Мен келтиргенча сюелиб турмагъыз да, оту болгъан джандырыгъыз, бу джаханимни ичин бир кёрейик. («Таулада т а у у ш » , 179.) Менден кетсин, санга джетсин! — Ишни джан аурутуб этмей, алай къол юсюнден этсе, айтадыла. Билял оюмсузланы, бошбоюнланы, менден кетсин, санга джетсин деучюлени сёгеди. (Газетден.) Мени кёлде да барды бир зат. ( А ф о р и з м ) — Атджерни табмасам, джамчыны тёрт бюклеб, т ю б ю м е салыб, кетерикме,— дегенди къонакъ. (Фольклордан.) Мен кёрген. Вар. Мен таныгъан.— Сен къоркъма, мен кёрген Къыямыт христиан патчах ючюн джанын берликди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 15,) Мен кимден итден туугъанма.— Мен кимден аманма, 182
кимден кемме деген магьанада. Ата-бабаладан келген адет мени ю с ю м д е къурургъа нек керекди? Мен кимден итден туугъанма. ( « А м а н а т » , 3, 87.) Мен къайнай эсем, сен бёрке — Менден аман д ж а ш а майса, иги болмаса, деген магъанада. Айыбха къараб экили болсам, сюймеклик борчум толурму? Мен къайнай эсем, сен бёрк десем, аны чюйреси болурму? ( « Д ж а з ы у айла», 61.) Мен къуруюм.— Д а , не этейим, къызчыкъ, мен къуруюм, аны эслемей тургъанма. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 156.) Мени сартын — мени акъылым бла, мен умут этгеннге кёре. Мени сартын, ийлыкъ тюлдю, мюрзеуню, аякъ тюбюнден алыб, бир къанатлы къабар джерге салмакълыкъ. ( « Э м таза кёкню т ю б ю н д е » , 33.) Менден с о р а анда болмагъан д ж о к ъ д у . — Кир болгъанды, чёб, салам, тюк тюшгенди деген магъанада. (Къазан, чоюн.) Менден с о р а гачада эркек къычырмасын.— Менден сора дунияда киши джашамасын. Кесин кемсиз сюйген. Мен сюйгенлей бол. Син. Сайга бнлген аманлыгъым — б а ш ы м а . — Аны мен эртде огъуна сынагъанма. Сен да мен сюйгенлей бол, ансы, санга бир зат да керек тюлдю. ( « Т а у луну тангы», 90.) Мен урмасам да, тырмы тартыб тура эди.— Менсиз да кесини боллугъу алай эди деген магъанада. Мени ю с ю м д е тёре болмасын.— Мени ю с ю м д е адет болмасын, тохтамасын деген магъанада. Бернени киши да с ю й ю б этмейди, джаным, алай а адет болгъанды да, мени юсюмде тёре болмасын деген кибик эте барадыла. («Джангыны д ж а р ы г ъ ы » , 34.) Марал джангурла.^— Д ж а н г у р джауа тургъанлай, кюн тийсе, марал ол кёзюуде къозлайды деб, айтыу барды. ( « Н ю р джилтинле», 27.) Минг аскер да бир башчы. Джангы вар. Д ж ю з ишчи да бир башчы.— Эркечни токълула бла айландыргъанны магъанасы хыйсабны тышында уллуду: минг аскер да бир башчы деб, сёз барды. («Къарчаны юйдегиси», 26.) Мугут ийис этерге.— Къарангы, мугут ийис этген уруда къычыра-къычыра эригиб, олтуруб, уруну бир джанына таяныб, къалкъыргъа кюрешди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 58.) Мукъут ийисин чыгъарыргъа.— Шабатны нартюхлери амалтын, мукъут ийисибизни чагъардыла. («Ахматны джангылычлары», 25.) Мулхар этерге — умур-чумур этерге, ууатыргъа. Сакъ183
ладыгъыз джаныгъызны аямай, артха туруб джангыз атлам атламай, мулхар этиб, къан къусдура джауланы. ( « М о р х ауушну джигитлерине».) Мударлары джыл-джылдан ызына. Син. Тирмени солуна айланыргъа.— Рысхы ызына кетерге, таркъайыргъа. Мурукку этерге — тохтаб, бир зат бла тюрт-мюрт этерг ге, мычыргъа. Къасым, аны къатына келиб, не айтыргъа билмей, бир кесек мурукку этди. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 8.) Мухурун салыргъа. Вар. Тамгъасын салыргъа.— Бу праулен аты болгъан тёртмюйюш, кёкбаш юйге с ю й ю м с ю з люк мухур салыб къойгъандыла. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 187.) Мыйыкълы гыкка.— Сабий къылыгъы юсюнден кетмеген д ж а ш ( а д а м ) . Мыйыкъларымы д ж ю л ю т ю р м е . Син. Башыма бёрк киймезме.— Мени бригадам алагъа оздургъан кюн бу мыйыкъларымы д ж ю л ю т ю р м е . (Газетден.) Мыйыкълыны мыйыкъсыз алдады.— Мыйыкълыны мыйыкъсыз алдады дегенлей, къуджур дуниягъа чыгъаргъа башлагъан б о л у р б у з дейме. Дунияда керти аллай адамла болурламы?! ( « Б а т а л л а р ы » , 116.) Мыйыкъ тюбюнден кюле.— Джашыртын кюле, хыликке эхе. Вар. Мыйыкъ тюбюнден ышара. Байла къан кекирге эдиле, ала, мыйыкъ тюбюнден кюлген болмаса, бизни кибик джарлыгъа турсунуб да къарамайдыла. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 60.) Мыйыкъларым ю с ю м д е б о л у б . — Мени мыйыкъларым ю с ю м д е болсала, къара Къарачайны мындан джаяулай кетерча этерме, («Уллу Къарачайда», 74.) Мыйыкълары юсюнде эсе, базыб бармагъыз.— Ол мен кёрген киштикни мыйыкълары юсюнде эсе, анга ийнаныб бир да б а р м а г ъ ы з , — дегенди къарт чычхан. (Фольклордан.) Мыйыгъына битерге — юсюне къадалыргъа. Мыйымда ат тебиб — сагъышлы, къайгъылы болуб. Мыйымда ат тебиб айланама, сизни не хатагъыз барды?! ( « Г о р д а бычакъ», 1, 52.) Мыйысында къазан къайнаб. Вар. Башында къазан къайнаб.— Менме аланы мыйыларында къазан къайнатыб айланнган. («Сыналгъан д ж ы л л а » , 84.) Мыллыгын атаргъа — чабаргъа, арам-къарам этмей юсюне атылыргъа. Ол алай аламат иш болса, хар ким техникумгъа, институтха алай мыллык атыб турмаз эдиле. ( « А м а н а т » , 3, 155.) Мыллык сакълагъан айюча.— Энди мени атамы, мыл184
лыкны сакълагъан айюча, тёрт джанын талай тургъан Даулетден тонну аллыгъы керти болурму? («АхматБатыр».) Мынгылан ашагъанча. Сии. Эшек мыйы ашагъанча.— Тели болургъа, акъылындан чыгъаргъа. Мысхал чакълы (4, 8 г) — не аз да, не кесек да. Хайырым болмаса да, джаратылгъанлы Темуркъаны джанына мысхал чакълы зараным тиймегенди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 196.) Мысагъат этерге — эсеб, хыйсаб этерге. Джырын бошагъандан сора да эжиуюн мурулдай, бурун сууун билегине сюрте, кийик эчкини арыкълыгъына мысагъат эте айтды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 325.) ЛЛытыны бычагъы д ж а у г ъ а майырыша эди.— Асыры д ж у м у ш а к ъ джюрекли адам деген магъанада. Мыхыз этерге.— Бир-бирине борчларын къурутургъа. Бир-бирибизге б о р ч у б у з къалмап>анды. Борчдан къутулдукъ, дау этер зат къалмады. Мюйюз салдырама деб. Толу форма; мюйюз салдырама деб, эшек къулагъын кесдиргенча.— М ю й ю з салдырама деди да, къулагъын алдырды дегенча болгъанды чот. (Газетден.)
н
I акъырда — кертини келечиси.— Адам накъырда сылтау бла кертини айтады... Кертини келечиси — накъырда дегенлей, д ж ю р е к билгичди. ( « Е м ю р л ю к » , 15.) Накъырда бла адам дининден чыгъар.— Накъырда этеме деб, адам керексиз, артыкъ сёзню айтыргъа болады. Син. Ойнаб айтсанг да, ойлаб айт. (Нарт сёз.) Накъырданы эки лолюшю — керти. Накъырданы ролю къуру кёз ачдыргъан ариу сёз б о л у б къалмайды. Биргесине д ж ю р ю г е н такъмагъы да болады. Нагъужурлача этмейик.— Барысы, бир-бирине тынгыламай, сёлешселе, айтадыла алай. Къой, энди сёзню узакъгъа бурмайыкъ, нагъужурлача, ангылашынмай турмайыкъ. (Ертенланы А. «Сайламалары».) Налат адам — ант, уят тыймагъан адам. Биз стансени ала да ызына сыйырта турургъа боллукъ тюлбюз. Къалай налат адамды ол Шкуро! («Таулада т а у у ш » , 282.) Налат б о л с у н . — Адамны аманлагъан эрши сёз. Бир бёлек д ж о л д а Ханбалагъа айтырыкъма деб да тыйдым, алай болгъанлыкъгъа бу адамла не затдан уяллыкъдыла? Былагъа налат болсун! ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 222.) 185
Налат баш джармаз, тюкюрюк кёз чыгьармаз. Къатынла кеб къаргъайдыла, алай болгъанлыкъгъа Мыртазны къарны бекден бек ё с ю б баргъан болмаса, бир да къатын къаргъышны къулагъына алмайды. Налат баш д ж а р м а з , тюкюрюк кёз чыгъармаз деб, муну кибик адамлагъа айта болурла. ( « К ъ а р а кюбюр>, 80.) Насыбынг алай болсун (самаркъау маталлы с ё з л е ) . — Насыбынг алай болсун, ол кёб гардошунг уру керекли юшюмей къалгъа эди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 59.) Насыбы джёнерге. Вар. Насыбы тутаргъа. Насыбынг джёнеб ( д ж ё н ю б ) да къалгъанды. Аллах насыбынгы алмасын! ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 186.) Насыблы бол.— Алгъышлау, б ю с ю р е у этиу. Насыбынга кёре рысхынг.— НасьГбынга кёре рысхынг дегенча, бу да сыртындан т ю ш д ю , энди,. джаным, бизге оноучула табыб, джарлылыгъыбызны кёсибиз сюйгенча этерге къоймай айланадыла. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 156.) Не айтыб бетими кёргюзюрюкме? — Уллу айыбды, уятды деген магъанада. Энди ала джолда машинадан тюшселе, не айтыб бетими кёргюзюрюкме? ( « А м а н а т » , 3, 16.) Не аллахха, не адамгъа д ж а р а м а г ъ а н . Син. Не башынга, не аягъынга джарамагъан.— Джукъгьа да джарамагъан, д ж а р а у с у з зат. Не аман бла, не иги бла.— Ариу айтыб да, хыны этиб да, бир тюрлю бир джол бла. Ол кече анасы, не аман бла, не иги бла кюрешиб, аны сёлешдириб, т ю б алалмагъан эди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 115.) Не ант джетгенди? — Да неди ингирге дери тёзмей, мынга не ант джетгенди. ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » , 32.) Не атасыны башы барды? — Неси къалгъанды, не затын тас этгенди? Атасыны башымы барды биреуню къабыры бла ойнаргъа? (Газетден.) Не атасыны кёрю барды? — Эркинликсиз сылджыраб киргени ачыу болуб, къыджырай с о р д у . — Не адамса, не агангы кёрю барды мында? ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 199.) Не атылыб къалса да. Син. Эм кеминде.— Экигиз биргелей алгъан джал, не атылыб къалса да, экиджюзден озгъанына не сёз барды? ( « А м а н а т » , 3, 88.) Не ачыларынданды! Син. Барыб тохтагъан, ахыр халамай.— Тёгюледиле санга, дефтерим, джырларымы эм ачылары. Тамадыла санга биремлеб ачы джырларымы тамчылары. (Ертенланы А. « С а й л а м а л а р ы » . ) 1вб
Не багъасы барды! — Д ж а н ы саулай игиликни кёрген не багъасы барды! ( « Д е р т » , 232.) Не барды, не джокъду деб.— Уллу бычагьы, джаркъача, бутуна тие, къайда не бар, не д ж о к ъ деб, бурнун хауагъа тута, тийреден ташайды. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 214.) Не болады, не къалады.— Ким биледи, мындан ары, да не боласа, не къаласа. («Сыналгъан д ж ы л л а » . ) Не болалгъанын б о л у б . — Андан ары барыргъа орун болмазча, артына дери. Мазан не болалгъанын болуб келе тургъанлай, юй бийчеси т ю б е б : — Бу болумгъа кириб къалгъынчы, кесинги къалай эсгералмадынг? — деб чамланнганды. ( « А л а н » , 1, 31.) Не б о л с а да болсун.— Тик къабыргъаны арлакъ барыб, огъары джанымдан таш алыб, не болса да болсун деб, къараб атды.м. ( « А л м а с т ы » . ) Не да болсун деген. Ары, партиягъа, не да болсун деген адамланы алмайдыла. ( « Т а у л у къызны джигитлиги», 198.) Не да мени къаракъашымамы болады! — Не да мени къаракъашыма болады деб, эртде киши айтханлай, не зат да бу онгмагъанны юсюне д ж а б ы ш а д ы . ( « К ъ а н а матны д ж у р т у н д а » . ) Не да э т и б . — Энди бусагъатда аллай халисизге не этерге керекди? — десе, аны д ж у у а б ы тынч тюлдю. Не да этиб, ала кесинге тынгыларча этигиз. ( « Д ж у к ъ у суз кечеле», 142.) Не д у г ъ ж а м б а р д ы . — Не къыйынлыгъым барды? деген магъанада. Не керек эди деб, сизни эшикден ашырырча, манга не дугъжам тюшгенди? ( « Г о р д а бычакъ», 2, 183.) Не д ж а ш ы р ы у . Толу вар. Аллахха туру, не д ж а ш ы рыу.— Былайда тыш адам джокъду, не джашырыу, биз эт-джён адамлабыз. («Ахматны джангылычлары», 37.) Не джюз-минг айтсанг да. Вар. Не аз-кёб айтсанг д а . — Бизге солур кюн туумагъанды, къайнайдыла юйлеринде адамлары болгъанла, не джюз-минг айтсанг да, аланы ишлери бизден башхады. («Таулада т а у у ш » , 75.) Не ёлтюрюу, не ёлюу! — Къан къазауат этерге. Уруш деген къалай ачы болады... Адамланы бир-биринден айыра, къыйынлыкъ, ёлюм тёге. Айтыргъа, не ёлтюрюу, не ёлюу. ( « М ё л е к » , 66.) Не игиден, не амандан.— Бир тюрлю бир зат. Тамара бир тюйюмчекни Сеирге узатды. Сеир аламатды: не иги187
ден, не амандан бир сёз айтмай, кеси кеси бла сёлешгенча этиб, баш энишге къарады. ( « К ъ а н а т л а » , 103.) Не келсин! — Не файда, не амал, адам не этсин. Мен туугъан юйюмден кетгенден сора, д ж а ш а у у м сизде, сизни бла болургъа керек эди. Не келсин, уюмагъан сютча, арлы-берли бола турабыз. ( « А м а н а т » , 3, 132.) Некях этибми алгъанды? — Мамсур бла Даум юйде къалгъанларында, атасы джашчыкъгъа «Айдемир» атарыкъма,— деди. Аллай иги ат бизни джашчыкъгъа джетемиди? — Джетмей а! Бийле, байла атланы некях этимби алгъандыла,— деди Мамсур. ( « Б а т а л л а р ы » , 34.) Не кече, не кюн.— Чыртда, не аз да. Артдан артха бир аман болуб бараса, ишинг да къыйынды, не кече, не кюн тынчлыгъынг д ж о к ъ д у ( « К ъ а н а т л а » , 112.) Не кёрдюк, не кёрмедик? — Виз кёрмеген не къалды, барын да кёрдюк, чекдик, сынадыкъ. Алайды дуния, не кёрдюк, не кёрмедик, хапарын къачыб кетгеннге чыгъарыб, сабийни къолун, аягъын байлаб, дуния мал ючюн къарт б а б а с х а бергенин кёрдюле. («Уллу Къарачайда», 247.) Не къан д ж а у г ъ а н д ы ? — Не пелах болду, не къыйынлыкъ т ю ш д ю ? Не болгъанды, не къан джаугъанды? ( « Э р т де-эртде», 150.) Не къычырыкъ этейим?! — Не амал, не мадар этейим? Энди не къычырыкъ этейим, къалай чыгъайым мындан? ( « К ю н д ю з г ю кюн», 20.) Не менме деб тургъан.— Бир юйню оноууна тышхы сёз къатыша тебресе, не менме деб тургъан да тентирерикди. ( « А м а н а т » , 3, 277.) Не огъайдан, не ходан.— Малик не огъайдан, не ходан д ж у к ъ айтмады. Кесине сормагъанлай, сыртда эмиликге миндириб тебрегенча болгъанды. («Хорланнган аджал».) Не саудан, не шаудан.— Не джаны саулай, не ёлтюрюб. Бусагъатда стражниклени, дагъыда сауутлу адам табханынгы алыб барыб, абреклени не саудан, не шаудан бери джый. ( « К ъ а р а к ю б ю р » . ) Не сёзю, не б а ш ы . — Тутхучсуз адам, авторитети болмагъан. Не таб къошну да бир суу табсызлыгъы.— Не аламат адамда да, ишде да бир кемлик табылады деген магъанада. Алай болса да не табсыз ишни да бир таб джаны болады. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 207.) Не улан табар, не джылан табар. Син. Адам барды — 188
адамланы башыды, адам барды — хайуан андан ашхыды.— Не улан, не джылан табар деб, тюз айтадыла. Ах, сени табмагъа эдим да къара джерни къабха эдим. ( « А м а н а т » , 3, 180.) Не унутулмайды, не къурутулмайды — не эсден чыкъмайды, не кечилмейди. Къазауатны къыйынлыгъы не унутулмайды, не къурутулмайды. (Газетден.) Не унутурукъ, не къурутурукъ тюлдю — кечерик тюлдю. анабыз айтхандан чыкъсакъ, не унутурукъ, не къурутурукъ тюлдю. (Газетден.) Не хабха, не чабха джарамагъан — д ж а р а у с у з , хайыры болмагъан. Ох, ох, итни къарты бла адамны къартындан насыбсыз болмаз дунияда: не хабха, не чабха д ж а р а магъанладан б о л у б къалабыз. («Таулада т а у у ш » , 36.) Не халпама б а р д ы . — Ма бусагъатда сен айтхан фермала, бригадала, джыйынла. Аладан тышында анланыргъа алагъа не халпама барды? (Газетден.) Не ханлыгъы-бийлиги д а . — Баш шарты, къалгъанладан башхалыгъы. Не ханлыгъы-бийлиги да къолуну усталыгъы, адам бла сёлеше билгениди. (Фольклордан.) Не хатасы барды? — Не айыбы барды, неди джетишмегени? Не чыкъса да мындан чыгъарыкъ болур.— Бу д ж а ш чыкъ а кимникиди? Не тири санлары барды! Не чыкъса да, мындан чыгъарыкъ болур. ( « К ю н таякъла», 34.) Не эшек ёлюр, не хан унутур. Син. Не алим ёлюр, не залим ёлюр.— Анча джылгъа не эшек ёлюр, не хан унутур, деб Х о д ж а айтханлай, аллай бир ачханы бир джолгъа къолуна алыб, къош къураб да къоярыкъды. ( « Б а т а л л а р ы » , 55.) Не юй оюлур, не аралыкъ сынар.— Не зат болса да бир зат болур, болум бир тюрленир. Не юй оюлур, не аралыкъ сынар, не болса да бизни арбазгъа да бир кюн тиер. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 291.) Не юйю къуругъанды.— Да не юйю къуругъанды, энди тамада соруучуну джугъун урларгъа ариу къоркъмаса да, уяллыкъ болур. («Биринчи сюймеклик».) Нек д ж а з ы к ъ эдинг? — Мен да ол онгмагъан малчыкъланы къатындан кетмей турургъа мурат этдим. Алай а, не келсин, аллымда бирин да къоймадыла. Айхай, огъай дер къарыуунг болса, нек джазыкъ эдинг?! ( « Д е р т » , 163.) Нек джанынгы аласа? — Нек ашыгъаса, нек гузаба этесе? Нек джанынгы аласа деб, бети ашыгъышлы тюрсюн алыб къарады. («Уллу Къарачайда», 232.) 189
Нек джарлы эдинг?! Вар, Нек джазыкъ эдинг,— Адамча соргъанынга тюз д ж у у а б берсе, нек джарлы эдинг? ( « А м а н а т » , 3, 42.) Ненг джарты болады? — Ненг къорайды? Сакъласын, аны ючюн сени ненг джарты болады? — дедим мен да, ышарырымы тыялмай. ( « Д е р т » , 180.) Неге къараб айтаса?! — Не шагъатынг, далилинг барды? Салимгерий, аны неге къараб айтаса, ёлейим андан эсе! ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » , 42.) Ненча мысхал тартханын билирге.— Адамны болумун, къарыуун билирге. Генерал хар кимни ненча мысхал тартханын бек ариу биле эди. ( « А т а джурт ючюн», 55.) Нохта бау этерге.— Магарич этерге. Къайдам, ким билсин, сен аны барысын къойдуруб олтураллыкъ тюл эсенг, кёр бир иги нохта бау да этербиз. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», ИЗ.) Нырланы тамбла. Вар. Чомаланы тамбла; Болурланы тамбла.— Кюн-кюнню болджал этиб барыу.
ба къазыгъыча — ёрге сюелиб туругъа. ( О б а къазыкъ — къабыр къазыкъ). О б а къаранчха — джаныуарланы, къанатлыланы юркютюр ючюн къабырлада салыннган къаранчха. Обадан къычыргъанча — терен джерден адаргъы тауушу тунакы чыкъса, айтадыла алай. Обадан къуртуму чёблерсе.— Адамны табалаб айтылгъан эски сёз. Неми аллыкъса? деген магъанада. Огъур аякъ бла келсин.— Ол келгенлей бир игилик келсин деб, алгъыш этиу. Д ж а ш л а , келлик келин да огъур аякъ бла келсин. ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » . ) Огъары аягъына минерге: 1. Бошалыргъа, тауусулургъа.— Къалгъанладан алгъа тамадабыз: «Башха хатабыз д ж о к ъ эди, азыкъ огъары аягъына миннгенди!» — деди (Газетден). 2. Къоркъуб, сескекли болургъа. Огъартын сермерге.— Кесинден онглугъа сырыныргъа, кесинде болмагъан уллулукъну башына тартаргъа. Кёзюне джетгенинде, огъартын сермей тургъан къатын, сайлагъан — сайгъа деб, сюлдери тюшдю. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 134.) Огъай да, талагъынгы тургъуздумму? — Эртде таулу малын-мюлкюн сатыб, ачхасын бошагъынчы поездге 190
миниб курс этиб айланнганды. Таулу кете туруб, паровоз къычыргъанында — Огъай да, нечиксе? Талагъынгы тургъуздумму! — дегенди. (Фольклордан.) Одалгъа иерге. Син. Тубаннга нерге.— Тернлтирге, алджатыргъа, тентиретирге. Одалгъа сингерге - зауукъланыргъа, ох дерге. Осман хапарсыдзы, одалгъа сингнгенди. Д ж у м у ш а к ъ тюклюню сары къулагъын табханды. («Хорланнган а д ж а л » , 115.) Оджакъдан къараргъа.— Къайсы нтден туугъанла эселе да, оджакъдан къарайбыз деб, юй башына джыйылгъандыла да джашатмайдыла. («Уллу Къарачайда». 11.) Оджакъдан къурум тюшгенча — билмей тургъанлай, оджакъдан къурум тюшгенча, юслерин басхандан беричи... ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 47.) Оджакъдан тюшерге — учузлукъ, сыйсызлыкъ келтирирге. Биз кимни юйюне от салгъанбыз?.. Кимни о д ж а гъындан тюшгенбиз? ( « Д е р т » , 145.) Оджакъдан тютюн чыгъарыргъа — башха юй б о л у б джашаргъа. Озгъан джангурну джамчы алыб сюрме — ётюб кетген ишни джангыртма, сюрме. Асланны ызындан кетмегеннбизге барыбыз да бушуу этдик, алай болгъанлыкъгъа, озгъан джангурну джамчы алыб сюргенча, кьайдан джетгин. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 243.) Озгъан ишге къар джауар. Вар. Къалгъан ишгё къар д ж а у а р . — Бусагъатха дери Къарачай этекледе адет болуб келген затны эки къат толтуруб этейим, тыйма, ма бу ишини этмеге къой, озгъан ишге къар джаур. («Уллу Къарачайда», 241.) Озса да, санга озсун.— Озса да, санга озсун, ашагъанынг былай тёбен д ж а г ъ а д а мычхы джаргъан орус д ж а ш ны чочхасыны этиди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 121.) Озгъан кюнлеринги унутма, суу чабырларынгы къурутма.— Къойчу патчах болгъанында, чабырларыи кабинетинде кёз туурасына тагъыб тургъанды. Аланы нек тагъыб тураса? — деб соргъанларында, «озгъан кюнлеринги унутма, суу чабырларынгы къурутма» деб д ж у у а б этгенди. Андан оюм: озгъан кюнлеринги унутма. Ойнай-ойнай кёз чыгъар.— Ш о не этерик эсегиз да, къарыуугъузну аямагъыз, марджа. Ах, .мен джарлы, ойнай-ойнай кёз чыкъды дегенлей, бир айыб алмагъа эдигиз. ( « А м а н а т » , 3, 171.) Ойт дегеннге хойт дерик. Син. Д ж а у аллына турлукъ.— Д ж у у а б къайтараллыкъ. Эй дегеннге хейт деб, ёрге къо91
бар талай д ж а ш айырыгъыз арагъыздан, властдан аллай эркинлик алгъанбыз. («Баталлары», 171.) Ойнаучу башында къалай ойнаса, текеси да аны эниклейди.— Башында уллулары къалай этселе, гитчеси да алай этеди, аны эниклейди, андан юлгю алады. Оюнчакъ болургъа — селеке болургъа, хыликкеге къалыргъа. Хамит бла Ш а б а т х а биз оюнчакъ болумбу къалдыкъ,— кеслерича этерге керекди. («Ахматны джангылычлары», 31.) Окъа с о г ъ а р г ъ а . — Шкок отну къой, тобну отун ийисгегенбиз. Былайда къалгъанда да окъа согъуб турмагъанбыз, сыртыбыздан терибиз кембей, сизге азыкъ, кийим ишлеб тургъанбыз. (Газетден.) Окъ атылгъанча — терк огъуна, къараб-къарагъынчы. Элде КИМ ёлгенин... къатынланы кючюнден, къуру бу элден сора да къалгъан хоншу элледе биледиле. Аны ючюн айта болурла, хапар окъ атылгъанча атылады, деб. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 10.) Окъ бла кеб кибик — теп-тенг, бирча, ушаш. Аскер адамгъа туугъанча, юсюне саууту-сабасы окъ бла кеб кибик джарашхан... адам... картада сызла тартады. («Таулад т а у у ш » , 284.) Окъ табдырмады — айтыб ангылаталмады, т ю б бермеди. Ол болсун кёрюр хатам. Вар. Ол болсун кёрюр къыйыным. Сизге мындан эсе маджал зат табармы эдик деб. аны ючюи сагъышланама ансы, сизни ары элтген болсун кёрюр хатам. ( « К ю н таякъла», 44.) Ол ханига д ж у у а б т ю л д ю . — Ол тыйыншлы, тутхучлу д ж у у а б т ю л д ю деген магъанада. Иги д ж а ш , Ш а б а т , ол ханнга д ж у у а б болмайды. («Ахматны джангылычлары», 10.) Ол ачмагъан эшик, ол кирмеген тешик д ж о к ъ д у . — Пачахан кирмеген тешик бла ол ачмагъан эшик къалгъан болмаз, тоба. ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » , 21.) Ол болгъан джерде толу къазан къурур.— Берекет къачхан, къургъакъ адам деген магъанада. Ол б ю с ю р е у л ю болсун! — Аны ючюн не б ю с ю р е у . Ачха тилеб аллыкъ болсам, ол б ю с ю р е у л ю болсун! ( « А м а нат», 3, 253.) Ол иги бетине уялыр! — Бетсиз, уятсыз адам. Ол иги' бетине уялыр, хо! Не этер къарыуунг барды? Мысагъат этер киминг барды? ( « Е м ю р л ю к » , 13.) 192
Ол кюнмюдю, б ю г ю н м ю д ю — басмады — андан сора келмеди, тохтады. Елген бёрюню багушха атдыла. Ол саулукъдан.— Сюйсегиз — кёб айтыгъыз, сюйсегиз — аз айтыгъыз, мен Хаджи саулукъдан тартханымы къоярыкъ тюлме. (Фольклордан.) Ол сен айтхан орайдала д ж о к ъ д у л а . — Ол сен этген умутла джокъдула деген магъанада. Ол тели айтхан эди, дерев.— Тюз айтама, кертиси, болушлусу былайды деген магъанада. Ма кёрюрсюз, ол тели айтхан эди дерсиз, ол экиси бир юй болмай къалсала. Олджаннга кетерге — ахратха кетерге, ёлюрге. Кёрмеге эсен къал, мен не муратыма джетерме, неда олджаннга кетерме. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 144.) Ол унамаздан, мен къоймаздан.— Кесине база болмаз эди, ол унамаздан, мен да къоймаздан кёб даулашдыкъ. («Биринчи сюймеклик», 82.) Олтур, аякъларынгы джалгъамы алгъанса? — Бошнакъгъа, олтурмай, ёрге туруб тургъан адамгъа айтадыла. Олтурса — бийче, турса — эркиши (тиширыуну юсюнд е н ) . — Болумлу, адамлыгъы болгъан тиширыу деген магъанада. Олтуруб кёрюнмей эди да, кесин ёрге туруб кёргюзе эди.— Д ж а н г ы л а с а , ол сени саугъаларынга алданырдан озгъанды. Олтуруб кёрюнмей эди да, кесин ёрге туруб кёрюзге эди, дегенлей, эркишини зор бла алдамадынг шойду. ( « А м а н а т » , 3, 177.) Олтургъан джеринги толтургъун — къаргъыш. Олтурурун-турурун билген.— Дуния хали билген, ишленнген. Он бармагъындан бал гама. Вар. Къыптысындан бал тама.— Къолу уста, джигер тиширыу. Он бармагъым он киши болсун.— Къыйынымы ашадынг эсе, аллахны аллына баргъан кюнюнгде даучу болуб, он бармагъым он киши болуб сюелсинле. ( « Б а т а л лары», 172.) Оноу — Алийде, ачхыч — Хабийде.— Биринден къутулсанг, аллынгда дагъыда — бири деген магъанада. Оноуу тоноу болсун.— Этген муратына джетмесин (къаргъыш). ...Оноу этмейди. Син... Д ж а п ы с ы д ж о к ъ д у . — Ачыдан ачы къычыргъан болмаса, сабий тохтар оноу этмейди. ( « А д а м л а » , 19.) .
Фразеологический словарь
193
Онгуна айланыргъа.— Иш тюзелирге, насыбы тутаргъа. Къалай игиди билмей тургъанлай аталы болуб къалгъан! Андан сора иш да онгуна айланды. (Газетден.) Онгун алыргъа.— Чоласын, къарыусуз джерин табыу деген магъанада. Онг джанына тюшерге ( в а р и а н т ) . — Мен аны сынагъанма. Къалай эсе да, сен аны онг джанына тюшгенсе ансы, ол алай тохтар адам тюлдю. ( « Г о р д а бычакъ», 2 107.) Онг джанына салыргъа — сыйын кёрюрге, багъалатыргъа, хатер-хурмет этерге. Джалчыны не сыйы боллукъ Э Д Н ? Д ж у м у ш этерге д ж а р а ш а с а ансы, санга джумушму этерикдиле. Онг джанына салыб, сыйлаб айланмазлыгъы сылхыргъа да белгилиди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 110.) Онг джанынгы айландырыб бир да барма.— Базыныб барма, къашынга салыр деген .магъанада. Онг къабыргъасын буруб барыргъа ( в а р и а н т ) . — Закон, д ж о л бизннкнди, онг къабыргъасын буруб бир келсинчи, ичинде джаны бар эсе. («Къанаматны джуртунд а » , 57.) Онг джанынгы берме!— Ол алда келген атлыны кёремисе? Ол мычымай сени джетер, онг джанынгы сен берме: ол джетгенлей, шохунг кибик сюйюнюр, онг джанынгы берсенг, уруб джерге кийирир. ( М П А , 70.) Онг берсин, онг д ж ю р ю т с ю н — алгъышдан алыннган сёзле. Онгсуннган башынг бла.— Кеси сюе тургъанлай, къошакъланса, айтадыла. Онгсузгъа ш а м ш ю . — Кесинден онгсузгъа ёч адам, аны къыйнаргъа излеген. Онгмагъаннга хапар с о р м а . — Онгмагъаннга хапар сорма деб, муну юсюнде бизпи апчыгъаныбызгъа къарачы! ( « А м а н а т » , 2, 70.) Оразакъайны рысхысына кёре. Ант. Насыбха кёре.— Джолу болмаса айтадыла алай. Чабакъ тутаргъа суу ызына тюшдюм. Тюшгенден не келсин. Оразакъайны рысхысына кёре дегенлей, Къобан къутуруб келе эди. Чабакъ тутаргъа онг болмады. ( « Д ж а з ы у айла», 20.) Орун алыргъа. Син. Чык айырыргъа,— Д ж а ш а у д а тыйыншлы орун алыргъа, позициясын бегнтирге. Орнун т а б а р г ь а . — Кереклисича оноуун этерге, ишни тындырыргъа. Къысхасы, сиз адам болсагъыз, иш орнун табарыкъды. ( « А м а н а т » , 3, 129.) Орнун табдырыргъа. Син. Керогин берирге.— .Мен 194
аны орнун табдырырма! Тохта, полковник бир келсин юйге. («Чолпан», 38.) Орнундан чыгъаргъа. - Бир джары барлыгъыбыз да джокъду. Орнундан чыкъгъан итни бёрю ашар деб, атабабаланы джеринде ёллюк болурбуз, аз-кёб айтсакъ да. ( Е м ю р л ю к » , 69.) Орнунг юсюнге оюлсун — къаргъыш. Орундукъгъа кёре д ж а б ы у у , къымылдаууна кёре таб ы у у . — Ишлей, уруна биледиле, орундукъгъа кёре д ж а быуу, къымылдаууна кёре табыуу дегенлей, ишине, ишлей билгенине кёре хакъларын, рысхыларын аладыла. ( « Б а таллары», 321.) Орамланы санаргъа — хауле айланыргъа, ишсиз турургъа. Сиз кёкге, джерге джетдирмей сёлешгенликге, калак итча, орамланы санаб айланады ол. ( « А м а н а т » , 2, 69.) Ортагъа сууукъ джел кирирге — тил этилирге, сёгюнчбедиш айты'лыргъа. От алыргъа келмеген эсенг!— Нек ашыгъаса, терк огъуна кетерге тебрегенсе деген магьанада. От алыргъа келген къатын отуз аууз сёз айтыр.— Не къысха болджаллы ишге барса да, къатын сёлешмей кетмейди деген магъанада д ж ю р ю й д ю . От ашамагъан эсенг. (От деген сёзню былайда магъанасы: уулу з а т ) . Син. Эшек мыйы ашамагъан эсенг.— Элинден, джеринден чыгъыб кетерге боллукъ тюлдю. Орнундан чыкъгъан ^шекни бёрю ашайды. Сен отму ашагъанса? («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 219.) Отда биширмей, суугъа тюшюрмей.— Ариу къараргъа, ажымлы этмезге деген магъанада. Отсуз джалын болмаз. Син. Джел келмей, терекни башы къымылдамаз. Стампулну б о ш а у у з тиширыу болгъанын биле эди да, Елмез алай бек ийнанмады, алай а от болмагъан джерде тютюн чыкъмайды. ( « А д а м л а » , 115.) ...Отуна д ж а н а р г ъ а — биреуню пелахына къалыргъа Токъмакъ! Сен айтханча этиб, 1905 джылда орус патчах да кёрген эди, бюгюн а, иги д ж а ш , аны отуна д ж а н ы б айланабыз. ( « Ю й г е игилик», 92.) Отха д ж а у къуйгъанча. Ант. Отха суу къуйгъанча.— Тауланны айтыб кетген сёзю къызыб джаннган отха д ж а у къуйгъанча этиб, джыйылгъанла юрюлюб кирдиле. ( « К ъ а ра к ю б ю р » , 234.) Оту ёрге джанмайды — келишмезге, д ж а р а ш м а з г ъ а . 195
Эки макъа бир джалпакъгъа сыйынмаз дегенлей, отубуз ёрге джанмайды. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 59.) Отдан кёлек киерге — чарларгъа, онгсунмазгъа. Син. Кесин бузады. Ання, Елмез байланы махтаса, сен отдан кёлек нек киесе? («Уллу Къарачайда», 87.) Отдан къоркъгъанча.— Акъла Чапаевден отдан къоркъгъанча, къоркъа эдиле. (Окъуу китабдан.) От къошунча.— Къачан? Къачан? — де да тур, от къошунча, юйге чёк да. («Сыналгъан д ж ы л л а » , 97.) Отунгдан-огъунгданмы къорарыкъды?! — Ненг къорарыкъды, джугьунг да къорарыкъ тюлдю, деген магъанада. Отха салам ат.— Малчы къошда эслемей « б ё р ю » деб айтыб ийселе, анга рыслаб: « О т х а салам ат, башы былай кюйсюн о т д а » дегендиле. ( « Т а б у » ) . Отха, суугъа да кирликди.— Не къыйын, къоркъуулу ишден да артына турлукъ тюл эди. («Уллу Къарачайд а » , 8.) Отха суу къуйгъанча. Лит. Отха д ж а у къуйгъанча.— Джыйылгъан адамла, отха суу къуйгъанча болуб, тюрлендиле. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 139.) От тёбеси б о л с у н . — От азыгъы болсун, отда кюйюб кетсинле. Табарымы табдым, къалгъанла от тёбеси болсунла деб къоярыкъ эдим («Биринчи сюймеклик», 121.) От тюшгеннге баргъанча.— Гузаба, ашыгъыш чабыб деген магъанада. Отдан чыкъ да — джалыннга — бир пелахдан чыкъ да экинчи пелахха кир. Энди М а х с у д уялыр, таныр зат къалмагъанды. Отдан чыкъ да — джалыннга дегенлей, иш тереннге киририн ангылаб, ёрге къобду. ( « Д е р т » , 107.) О т о у г ъ а киреме деб, б а у г ъ а кириб кете эдим — тоба, Топчукъ, къатын алса, асыры къууаннгандан отоугъа киреме деб, баугъа кириб да кетер. ( « Д ж а н г ы н ы джарыгъы», 15.) Отоу терезсден къараргъа.— Керпеслениб, омакъланыб деген магъанада. Отоу томургъан да, хох деген да тенг хакъ ала эдиле.— Биреу ишлеб, къыйналыб алгъан хакъны биреу алайна алады деген магъанада. Отунун-сууун джыйыб хазыр болургъа.— Хар затын, крреклисин джыяргъа. Отунчуну ачыуу бурнуну учунда.— Суукъдан гыз-гыз ь»те келген къонакъла, отунчуну ачыуу бурнуну учунда дегенлей, джылы д ж у у а б да табмай, вокзал таба кетдиле. Оттиби.— Темирчи киши, къолу бек уста Мурзабек 196
къайсыгъа эсе да ариу бычакъ этген эди да, орусча « в о т тебе» деб, узатхан эди. Ол да, сёзлени тюрлендириб, адамлагьа хапар айта: «Оттиби» деген эди. Эрлай элге джайьклгъан эди ол зат. Андан сора Мурзабекге « О т т и б и » деген чам ат д ж а б ы ш ы и къалгъан эди. («Мийикге», 144.) О у - ш а у эхе — къыйналыб, инджилиб, кючден-бутдан. Д ж а ш заманымда оу-шау эте, къалай болду эсе да, башымы тутаргъа кюрешдим. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 37.) Оу-шау, тар кёр.— Не мадар этиб да унуталмадыкъ деген магъанада. Оу-шау, тар-кёр, сёлешдиралсанг къойма... дынг болду да къалды. ( « А д а м л а » , 10.) Оюмсуз д ж ю р ю г е н аджалсыз ёлюр.— О ю м с у з д ж ю р ю геннге бир илинмек аджал табылады. Оюн кёргюзюрге.— Шо, сенича заманым болуб къалгъа эди. Мен кёргюзюр эдим алагъа оюнланы. ( « Д е р т » , 163.) Ох дерге. Ант. Ах дерге.— Тынчыкълы, рахат д ж а шаргъа. Бусагъатда д ж о к ъ д у инджилиуюбюз, ма джайлыкъгъа чыгъыб, эркин-эркин ох деб турабыз. («Гургумлу», 59.)
п
атчахны мухуру б о л у б . — Ачха деген магъанада. Палапанла кибик — мазаллыла, саубитгенле. Эгизле да палапанла болгъандыла. ( « Г о р д а бычакъ», 3, 196.) Пара-чара этерге.— дуккуларгъа, джыртаргъа. А й ю аны плащы бла габрайын пара-чара эте, имбашын къабыб, этине ётдюрдю. ( « Д ж а з ы у айла», 43.) ...Пыр болгъанды.— Ишлери аманнга кетгенди деген магъанада. • ысхыгъа аллах борчлуду.— Дуния мал келе, кете, турады. Ёлмегеннге бир рысхы болады. Къутас! Аман этме. Рысхыгъа аллах кеси борчлуду. Сабийлеригиз эсе, экиси да джетгендиле. («Ахматны джангылычлары», <' ) Рысхы б ю р т ю г ю бар эсе уа! — А къыз. Гыбыр, ёлейим андан эсе, бир бисмиллях эт ары, рысхы б ю р т ю г ю бар эсе уа! («Уллу Къарачайда», 37.) Рысхы келир болса, акъыл кёпюрден тизилир, кетер болса, темир сынджыр юзюлюр. ( « К е л е д ж а к ъ г ъ а » къара.) 97
абда балтада да барды. Син. Харе эки къолдан чыгъады.— Айыб. терслнк эки джанында да барды. Сабда тохтамагъан балта кибик — бир ишде да, бир джерде да д ж а р а ш ы б джашамагъан, тутхучсуз адам. Сабырынга таш байла — ачыуланма, кесинги бузма. Кёпюр вдсюнде къалабалыкъ уллу эди: джыйылгъанла Д ж а ш а й н ы сабырына таш байлаялмай эдиле. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 168.) Сабыр т ю б ю — сары алтын. Син. Тёзген тёш а ш а р . — Сабыр т ю б ю — сары алтын деб, Темирджан, кёбюне тёзген, азына да тёзмесенг, болмаз. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 237.) Сагъыннганынг — б о с а г ъ а т ю б ю н д е . — Сагъыныла тургъан келиб къалса, айтадыла. Сабандан къайтхан ёгюзню мюйюзюндеги чибинча.— Сабандан къайтхан ёгюзню мюйюзюне къонуб келген чибин: « С а б а н д а н келебиз»,— дегенди. Садакъны тартханча.— Тюппе-тюз, къыйсыгъы, къынгыры болмагъан. Садакъачы ач джыл къысар.— Зат къыт болгъан заманда тилеучю кёб болады деген магъанада. Садакъачы садакъачыны сюймейди. Син. Мамукъ сатхан акъ итни ^юймей эди. Сазгъа т ю ш ю б . — Сабан сюрген заманда баразада баргъан ёгюзге айтадыла. Магъанасы: ишни ауурун, къыйынын этген. Сайын терен этмезге.— Ишни тереннге иЯмей, тынчы бла къутулургъа. Сайлагъан — сайгъа. Вар. Сайлагъан — тазгъа.— Сайлагъан — сайгъа дейдиле. Къаллай ишленнген къызла, къаллай болумлу адамла кеслери ауузлары бла тилей эдиле. ( А м а н а т » , 3, 108.) Сайлагъан — тазгъа.— Кёзюне джетгенинде уа, огъартын серией тургъан къатын, сайлагъан тазгъа деб, сыртындан тюшгеннге санаб, сюлдери тюшдю. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 134.) Сакъалын сыларгъа. Син. Шукурла этерге, табу этерге.— Шоркъагъа чынгады да бу джанына ё т д ю , — деди джашчыкъ. Аллахха шукур, алла.х, санга къурман болайым деб, сакъалын сылады Асланкир. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 59.) Сакълай-сакълай къакъ б о л д у к ъ . — Кёб сакъладыкъ 198
деген магъанада. Д ж а р а м ы байлагъанны къой да. юйге кириб айланмайыкъ, бы^тайда сизни сакълай, къакъ болгъанбыз. («Бычакъны ауузунда», 98.) Сакълыкъ сакъат келтирмез.— Къадал, сакълыкъ сакъат салмаз. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 14.) Салах тартаргъа,— Муадзин, халкъгъа ораза ачылгъанын билдире: «Байрам намазгъа джыйылыгъыз!» — деб, башын эки джанына атыб, салах тартады. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 143.) Салам къагъышыргъа.— Урушургъа, сёгюшюрге, дауур этерге. Салам отча ( д ж а н а р г ъ а . д ж у к ъ л а н ы р г ъ а ) . — Терк огъуна. Салам кюлте кибик — Х Ы Л Ы М Е Я - Т Ы , халбара. Син. Бусхул теке кибик. Тойда тепсемей, таймай харе уруб тургъан бир къауум барды... Аланы бири эригиб тепсерге чыкъса, салам кюлте кибик, зыккыллары салына, къыз чыкъгъынчы, къызара, агъара, тойну арасында турады. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 19.) Саламыбыз биргедн.— Д а , къайтыргъа рыслай зсенг, саламыбыз биргеди, ашхы д ж а т г ъ а . (Газетден.) Саламын алмазгъа — джукъгъа санамазгъа, адам кибик кёрмезге. Санаусуз кюнюнг болмаз, хыйсабсыз мюлкюнг б о л маз.— Д ж а ш а г ъ а и кюнюнг да, джюрютген мюлкюнг да сансыз-санаусуз тюлдюле, барыны хыйсабы барды деген магъанада. Сан этмезге — эс бёлмезге, магъана бермезге. Санаучу бла къойчуну тили бир болса, мал б а ш с ы з б о л м а з . — Тауджан анга сейирсинди, таб санаучу бла с ю р ю у ч ю н ю тили бир болса, къой къорамаз дегенлей, бир тилли б о л у б эте тура болурла деб, джюреги къыйналды. ( « А м а н а т » . 3, 177.) Санамай, сегиз деме — тинтмей. ашыгъыб, аллах д ж о луна айтма. Санаб къолунга тутдурайым.— Таягъымы алыб тергесем, кимде неллай бир тургъанымы санаб, къатунга тутдурурма. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 109.) Санджох салыргъа.— Чегетни джагъасында шхылдыла бирден саргъалыб, санджох салгъанча этдиле. ( « Д ж ы л л а бла таула», 332.) Санауу тауусулгьан.— Есгени тохтагъан, ызына айланнган. Санга деб айтама. Син. Ичингде къалгъан сёз батсун 199
Сенден сора кишиге ауузумдан чыкъмагъанды, санга айтама дегенлигиди.— Анга да д ж а ш а у керекди. Кече, кюн тынчлыкъ бермеген бир зат барды. Санга деб айтама. («Хорланнган а д ж а л » . 171.) Санга — игилик, манга — ашхылыкъ.— Тенгле бирге джолоучу болуб бара, айырылсала, айтадыла алай. Энди санга игилик, манга ашхылыкъ, кийимлерими ал да юйге къайт, манга суудан чыгъаргъа боллукъ тюлдю. (КъТ, 2.) Сангыраугъа эки азан къычырылмайды.— Айтылгъан сёзню ангыламай, къайтар деб тилеселе, экинчи кере д ж у уаб этерге сюймей айтадыла алай. Сангырау къулакъ эл б у з а р . — Къылыфы болгъандан бир пелах чыгъады. Кёремисе, сангырау къулакъ эл бузар дегенлей, бу да сени хапарынглай болуб кетди. («Таулада т а у у ш » , 81.) Сау б о л . — Къарачайда джюрюген б ю с ю р е у - с ы п а с сёз. Сау болсун ( в а р и а н т ) . — Б е ш д ж ы л л ы к ъ н ы биринчи джылын аламат джетишимле бла ашырды. Сау болсун, тутхан ишин айыбсыз баджарады. (Газетден.) Сау бол демез — б ю с ю р е у этмез, айыбынга тартар. Сау бол дерча — бюсюреулю, айыбсыз, джетишимли. Сау бол деб айтдырмагъан — асыусуз адам, ишин биширмеген. Алан д ж а ш а г ъ а н элде ёмюрюнде кесине сау бол деб айтдырмагъан аман иннетли бир къутсуз адам джашагъанды. ( « А л а н » , 1, 89.) Саубитген. Син. Ат ашагъан айюча.— Мазаллы, саласкюр, тёртсандыкъ. Сау джери д ж о к ъ д у . — А къыз, М а р д ж а н , сен аны юсюн, башын бир кёрге эдинг. Кийимлерини бир сау джери д ж о к ъ эди. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 34.) Сау джыр'т.— Джангы кийим кийгенни алай айтыб алгъышлайдыла. Сау д ж ю р ю т — бир адамны затын хаух алыб, къайтаргъан заманда иесине алай айтыб б ю с ю р е у этедиле. Саудан ёлюрге.— Манга болгъан кимге болду деб, эс ташларгъа, сюлдери тюшерге. Сау иш этигиз.— Ишлей тургъанладан айырылыб тебреселе, айтадыла. Да, эгешчиклерим, энди сау иш этигиз! ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » , 9.) Сау кёрейик.— Кетиб къалды, тас болду, кёрюрден озгъанбыз деген магъанада. Сау кел — келген къонакъны Къарачайда алай айтыб алгъышлайдыла. Сау къаллыкъ.— Бюсюреу этиу. Энди, сау къаллыкъ, 200
андан бери келиб, эмчек салыб кетеди. ( « А д а м л а » , 29.) Сау къалгъын ( в а р и а н т ) . — Школну юсюнден, джукълаб тургъанлай да, айтырма деб тура эдим, сау къалгъын. ( « А м а н а т » , 3, 51.) Сау къал ( к ъ а л ы г ъ ы з ) . — Кете туруб, мында къалгъанланы алай айтыб, алгъышлаб кетедиле. Сау сюеги къалмагъанды — умур-чумур болгъанды, ууалгъанды. Алкъын киши д ж у к ъ билмейди. Машинаны уа сау сюеги къалмагъанды. ( « Д е р т » , 11.) Сау тут — сау-эсен тут, сау д ж ю р ю т , хайырлан. Сау чыкъсын.— Биреуню сакъалын, чачын джюлюселе, айтадыла. Сау-шау э с е д а . — Елген, къалгъан эсе да деген магъанада. Алий афендини сауун-шауун киши билмейди. ( « Т а у л у къызны джигитлиги», 143.) Сары д ж а у ч а д ж а г ъ ы л а — адебли, ариу сёзлю, татлы Т И Л Л И деген магъанада. Сарыкъулакъ: 1. Ючтюменлик ачха. 2. Сарыкъулакъ тууарла. 3. Эм маджалы, игиси. Сарыджилик — гитчелигинден азгъынлыкъ кёрмей, джилиги юзюлмей ёсген (мал, а д а м ) . Ант. Сууджилик. Сары чибинча — ачы тилли адам, адамны джюрегин къыйнаб сёлешген. Сарыуу кесерге.— Хар кимни кёзлери экили кёре, ким ачыуларын келтире, ким сарыуларын кесдире, тенгле арыбери барадыла. («Толкъунла», 224.) Сарыуу къайнаргъа.— Д ж ю р е г и м къайнайды, дертлиме деген магъанада. Мени санга къайнайды сарыуум, къарт болсам д а , джетер къарыуум. ( « А й д ж а я к ъ » поэмадан.) Сатыб алмагъан эсенг.— Нек багъалатаса, къырылтаса деген магъанада. Сен айт, мен айт д е б . — Сен айт, мен айт деб, айтыллыкъ затны бир-бирине кюрей тургъанларында, Азрет, тёзюб туралмай, сёзге къошулду. ( « К ю н таякъла», 47.) Сен айтдынг — мен эшитдим.— Ары дери эшитмеген эдим, хапарым д ж о к ъ эди деген магъанада. Сенден алгъа ёлейим. Син. Артымда къалгъый.— Мен Залимханнга бир къарайым,— деди К ъ у ш д ж е т е р . — Шо, сенден алгъа ёлейим, алай бир эт. Джанында ачхасы барды: аманнгамы тюбейди, игигеми тюбейди. ( « А м а н а т » , 3, 311.) Сен аллай ( д ж а ш , къыз, адам...) болгъа эдинг да...— 201
Ах, сен аллай д ж а ш болгъа эдинг да. мен ёлген да этге эдим. ( « А м а н а т » , 3, 179.) Сенсиз аллах этмесин.— Кёб джаша, хар заманда хайырынг тийгенлей турады. Сени ауузунгу ким джуугъан эди? — Асылсызла сёлешген аманаууз адамгъа айтадыла. Сени аурууунгу алсын. Сии. Сайга къор болсун.— Адамны сан эте билиуденди, атын таба билиуденди, д ж а у лукъ сени аурууунгу алсын. ( « А м а н а т » , 3, 85.) Сен бар, мен бар д е б . — Киши таукел этиб, барыргъа унамай. Сен бар, мен б а р деб. бир-бирине къараб тургъан болмаса, киши базмады аны бла сёз башларгъа. («Огъурлу>, 134.) Сеннге билген аманлыгъым — б а ш ы м а . — Санга д ж ю регим-кёлюм ачыкъды. харамлыкъ, аманлыкъ билмейме. Сенде болмагъан гынтты д ж о к ъ кёреме.— А къыз. Айшат, сенде болмагъан гынтты д ж о к ъ кёреме. ( « Д ж а н г ы ны д ж а р ы г ъ ы » , 13.) Сени джауунг да бизлей б о л с у н . — Сени джауунга да бизге джетген къыйынлыкъ джетсин. Къойлагъа джыйын джанлы къатышхан эсе уа. сени джауунг менлей болсун. (Газетден.) Сени джауунг да аллайгъа келсин ( ч ы к ъ с ы н ) . — Чыкъса уа, сени джауунг аллайгъа чыкъсын. бир чынгыл къая. б а ш ы гампил, эки джаны бек. огъары джаны мийик, тюб ю — тенгиз. ( К ъ Т . ) Сени д ж а у у н г а д а аллай кюн келсин.— Мен да машинаны кабинасын къагъыб. айтайым деб, ауузуму ачдым, олсагъатдан машинаны чархы неге эсе да бир къаты затха миниб, кёлтюрюлюб, бизни алай атды, сени джауунга алай кюн келсин. ( « А д а м л ы к ъ » . ) Сени джауунга да аллай... (бий) къобсун.— Бёрю тонун джелпегей къаблаб. Ислам чыкъды. сени джауунга да аллай бий къутурсун, ташны, агъачны да чакъдырыб, келтирген айранымы да итлеге къуйдурду. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 181.) Сени джауунгу да (къарнашы, эгечи, тенги...) болмасын.— Сени джауунгу да эт джууугъу болмагъа эди, кёремисе муку чабыб келгенин. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 13.) Сени джер тартсын — сен ёлюб къорагъын (къаргъыш). Сени д ж е р тартсын, ким бла барлыкъды? Къалай барлыкъды? («Уллу Къарачайда», 36.) Сен да д ж ю й ю с х а н , мен да д ж ю й ю с х а н , эшекге ким 202
салсын къууушхан? — Сен бнн, мен да бий, ууакъ д ж у мушланы КИМ этсин деген магъанада. Сен ёлмегин — кёб джашагъын. Тилни билмесем да, джашчыкъ, сен ёлмегин, айтханларыны барысын ангылаб барама. ( « Д ж ы л л а бла таула», 336.) Сен керек болсанг — тюлкю, ол санга керек болса — кирпи.— Сен анга керек болсанг, тюлкюленир, кукаланыр, ол санга керек б о л с а уа — б ю с ю р е у нзлер, кесин багъалатыр. Сен къыпты, мен къой. Сии. Боннум къылдан ингичке.— Эркинлик сиздеди: не сюйсегнз, аны этигнз деген магъанада. Сенсе, менее деб д ж а ш а г ъ а н . — Бир-бирин билиб, бир-бири хатерин этиб, сыйын кёрюб джашагъан. Хаджос ишлеген джеринде хар кимден тил этиб тургъан болмаса, киши бла сенсе, менее деб джашамагъанды. ( « А л а н » , 1, 73.) Сенсе, менее д е б д ж а ш а м а г ъ а н ( а н т ) — киши бла д ж а р а ш ы б джашамагъан. Сен мени кёрмегенсе, мен д а сени.— Арада этген ишлерин' д ж а ш ы р с а л а айтадыла. Энди,— деди Сергей,— сен мени кёрмегенсе, мен да — сени. Хайда, ашхы д ж о л г ъ а . ( « Е м ю р л ю к » , 150.) Сенден онглу болмасын Байгелди.— Махтаннганынгча онглу, болумлу адам тюлсе ( с а м а р к ъ а у ) . Билеме, анам, барысын билеме.— Ой, сенден кёб билмесин Байгелди. ( « А м а н а т » , 3, 110.) f Сен санасанг д а — онбеш, мен санасам да — онбеш... Санасанг, санамасанг да, аллай бирди, артыгъы, кеми джокъду деген магъанада. Сен сорма, мен айтмайым.— Бек кючлю тукъум. Мени Зариятымы анга къыйналгъанын къой, джаным, сен сорма, _мен айтмайым. ( « А д а м л а » , 190.) Сени сыйынг мийикде болсун. Вар. Сени сыйынг тёппемде болсун. Вар. Сени аллах сыйласын.— Келин, сени сыйынг да мийикде болсун, ол бизни юйдеги, Мёлеханны аты сагъынылса, ауузуна суу уртламайды. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 163.) Сени да аллах сыйласын.— Къыз заманымда, сени да аллах сыйласын, атауул къарнашладан туугъан д ж а ш л а джыйылыб келиучен эдиле. (Газетден.) Сени сыйынг да тёппемде б о л с у н . — Сени сыйынг да тОппемде болсун, мен кесим юйленмеген эдим. ( « Д ж ю р е к ауаз», 109.) 203
Сенден тартынмай айтайым. Вар. Сенден уялмай айтайым.— Башын алыр ючюн айтылгъан сёзле. Сеннге ( с а н г а ) ушагъан болсун — сен сюйгенча, сен айтханча болсун. Секириб ётгюнчю, хоп деме ( к а л ь к а ) — ишни этиб бошагъынчы, уллу сёлешме. Секир, токъмакъ, ур, токъмакъ! — Къарт, токъмакъны алыб, къаладан арлакъ айырылыб, «секир, токъмакъ, ур, токъмакъ» дегенлей, токъмакъ бир секириб джерни, бир секириб джашны уруб тебрегенди. (КъТ, 23.) Сёзюн артына салмагъан ( к ъ ы с х а т а м а к ъ ) — айтырын айтыб къойгъан адам. Атамы халисин бир кесекчик сен да билесе. Сёзню артына салгъан адам тюлдю. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 166.) Сёзюн ауузуна ашамагъан. Сии. Сёзюне табылыучу,— Берген сёзюнгю ауузунга нек ашадынг, дейме. ( « Д е р т » , 194.) Сёз берирге.— Бу деб кёзюнге илиннгенни джел'Этдириб келтирирге сёз береме. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 77.) Сёзю д ж е р г е тюшмеген — авторитети болгъан адам. Мурзабек бла къатыны Мустафаны сёзюн джерге т ю ш ю рюрча адамла болмагъандыла. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 130.) Сёзюнгю игилик бла бёлейим.— Сюлемен, сёзюнгю игилик бла бёлейим, айыб этме соргъаныма, белгили биз не этерге керекбиз? («Уллу Къарачайда», 267.) Сёз къапчыкъ — сёзлю адам, д ж у у а б н ы къыйналмай табхан. Урушмайма, урушмай, урушсам да, сен, сёз къапчыкъ, д ж у у а б табмаймы къаллыкъса! («Таулада тауу ш » , 19.) Сёз къозгъаргъа.— Сёз башларгъа, дауур этерге, сылтау излерге. Байдымат кеси сёлешиб башлагъынчы, сёз б а ш л а б , сёз къозгъаргъа ийлыгъыб тохтады. ( « К ъ а р а кюб ю р » , 202.) Сёз нёгер б о л у р с а . — Нёгер б о л у р с а , — бирге турурса. Сёз нёгер б о л а с а , кёл этесе. ( « Д е р т » , 199.) Сёз с а л м а з г ъ а . — Айтханын этерге, огъай демезге. Д ж а ш ч ы к ъ н ы анасы, аланы тилеклерине сёз салмай, разы болуб ийгенди. ( « Э р т д е - э р т д е » , 109.) Сёзню серге иерге. Ант. Сёзню серге иймезге.— Асыры кёб сёлешгенден сёзню артын кесмей къояргъа. Огъай, Э Н Д И сен сёзню серге ийме. Кеси эталмагъаннга д ж у у у г ъ у тенги этеди. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 76.) Сёз сёзню айтдырыр.— Бири сёлеше башласа, бахша да къошулады. Сёз сёзню айтдырыр дегенлей, ма быллай 204
бнр « к ъ о ш х а с а л м а з » амалтын мен анамы къарнашында оюнла б о л у б келгенме. («Таулада т а у у ш » , 81.) Сёзюбюз сёз болсун. Кесамат бузулмасын. Сёзюбюз сёз болсун, артдан бузукъ чыкъса, экибизни да джаныбыз къыйналыр. («Уллу Къарачайда», 48.) Сёзю — сёз, айтханы — айтхан.— Анасын айырыб бек сюйгенлеми кёбдюле, огъесе атасын сюйгенлеми кёбдюле? Халкъ не айтады? Халкъны сёзю — сёз, айтханы — айтхан. (Газетден.) Сёзюне табылыучу — сёзюне не болуучу, айтханын толтуруучу. Сёз т а у у с у р г ъ а . — Къызны беребиз, алабыз деб, кесамат этер(Ге. Ол деген неди? Ол деген а олду. Сёзю тауусулуб, белгиси берилиб турады. («Джукъусуз кечеле», 133.) Сёзюнг тохтагъынчы, аурууунг тохтасын.— Алан, андан ары тёзалмай: «Сымай, сёзюнг тохтагъынчы, аурууунг тохтасын, къаллай тишле салдырыргъа умут э т е с е ? » — деб соргъанды. ( « А л а н » , 1, 117.) Сёзюнде т у р у р г ь а . — Берген сёзюн толтурургъа, аны бузмазгъа деген магъанада. Сёз уруму.— Сёзню ачыкъ айтмай, б а ш х а р т ы б айтыу Тюз айтаса, Зухра, алай а сёз урумунга къарайма да, сабийннг амалтын кечине бараса. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 206.) Сёзю чапракъдан ётмейди.— Айтханы болмайды, айтханын кнши этмейди. Т ю з айтаса, ананы сёзю чапракъдан ётмейди, анга оноу сормай, м ю й ю ш г е ' ч ё к д ю р ю б къалай д ж а ш а г ъ а н болурла. ( « Г у р г у м л у » . ) Сёзюн эки этмезге — айтханындан чыкъмазгъа, сёзюн толтурургъа. Ишексиз, былайда бнр уллу къыйынлыкъ барды ансы, сёзюн эки этерик тюлдю. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 54.) Сёзюн этерге.Син. Аууз чайкъамды этерге.— Кесибизден абаданланы сёзлерин этгенни къой, аны юсюнден сёлеширге да тартына эдик. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 128.) Сиз аз айтсагъыз да, биз кёб ангыладыкъ.— Энди уа Хурайны сёзю ауузуна келиб айтды: Сиз аз айтсагъыз да, биз кёб ангыладыкъ. Туугъасылы этмезлик ишиме адамны айландыргъандан сюймезим джокъду. ( « Д ж а з ы у айла», 107.) Сиз мени излемей эсегиз да, мен сизни с о р у б келдим.— Алай бла быланы д ж а з ы у айлары, сиз мени излемей, бармай эсегиз да, мен сизни с о р у б келдим дегенча, джылны 205
башы бла аягъы айырылгъан заманда келди. ( « Д ж а з ы у айла,» 109.) Силдем толтурмазла.— Къарыу эталмазла, къарышалмазла деген магъанада. Сиркеси сытылмагъанды.— Д ж у к ъ болмагъанды, хата кёрмегенди деген магъанада. Сокъуру, асхагъы б о л м а г ъ а н — с а к ъ а т ы болмагъан, сау адам, т ю з адам. Сокъур, сау да биледи — ачыкъ зат, ким да билген. Сени малынга мен сенича не болалмазлыгъым сокъургъа, саугъа да белгили бир ишди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 164.) Сокъур, сау да кёреди.— Ким да к ё р е д и . ^ у у р а д а д ы . Мен айтырыкъ ол ёсюмлени юсюиденди. Аланы сокъур, сау да кёреди. ( « К ъ а р ч а н ы юйдегиси», 167.) Сокъур сатыу — аллыкъ малына къарамай, кёрмей, сыртдан этилген сатыу. Сокъургъа с о х т а тутдургъанча.— Берген затлары кёлюне джетмесе, самаркъау этиб айтылыучу сёзле. Сокъургъа сохта тутдургъанча этдиле бизге уа. Бешджюз сомгъамы берликме джанымы! ( « Б а т а л л а р ы » , 107.) Сокъур сюйген — сау кёз.— Хар ким игисин, сауун сюеди. Биз сюйген да олду. Бийберт, Умар менден хакъ излемейди деб, уллу терлемейди, сокъур сюйген — сау кёз! ( « Е м ю р л ю к » , 209.) Сокъур рысхы.— Ишлеб, урунуб къыйналмай, кесинг да билмей тургъанлай табылгъан байлыкъ, рысхы. ( « Д е р т » , 257.) Сокъур тутханын бек тутар.— Ишине къызгъан кёзюуде оразасын, намазын да асыры тартынмай арт борчха къоюучу тири киши, сокъур тутханын бек тутар дегенлей, диннге къадалгъанды. ( « Б а т а л л а р ы » , 308.) Сокъур тырнагъы.— Аны баласыны сокъур тырнагъы кетгенден эсе, кесини къолу юзюлюрюне разыды. ( « А м а нат», 1, 66.) Сокъур элге кирсенг, кёзлеринги д ж у м . — Халкъча болургъа кюреш, халкъ этгенни эт деген магъанада. Сормай джандетге барыр.— Сууаблыкъгъа къалыр (эски.) Оллахий, бу тар джуртладан къыз алыб, кенг джерлеге чыгъаргъан сормай джандетге барыр. («Баталлары», 161.) Сорулгъан иш сёгюлмез.— Кенгешиб, ойлашыб этилген оноу бузулмайды, тюз болады. Сормай-ормай. Вар. Соргъан-оргъан этмей.— Къасым, 206
соргъан-оргъан да этмей, бёркюн алыб чыгъыб кетди. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 83.) Сохандан-сарсмакъдан таза — айыбсыз, кирсиз, бузукъсуз. Аладан хыянат джетмеген эсе, мен бу ишде сохандан, сарсмакъдан тазама. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 161.) Согъанчакъ б у р у л у р г ъ а . — Магъанасы: ызына чорт бурулургъа. Д ж о л г ъ а , туура къабыргъагъа джол этмейим, адамла эслерле деб кёлюне келиб, узакъ джанына согъанчакъ бурулуб кетди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » . ) С о ю б къаблагъанча ушайды. Толу вар. Терисин с о ю б къаблагъанча. Сии. Д ж у к ъ къоймагъанды. Бурнундан тюшгенча ушайды. Бу туууб, муну атасы джашаймы эди, с о ю б къаблагъанча ушагъан. ( « М ё л е к » , 52.) Судебна тюл эсенг, соруу ала турургъа (эски).— Керексиз д ж е р д е соруула сора тураса деген магъанада. Сурат кибик — ариучукъ, сюйюмлючюк. Кл^ызчыкъ да сурат кибик ариучукъду. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 35.) Суу айланса — ызына. Вар. Суу таркъайса, эски джолуна.— Д ж а м а г ъ а т бары орнуна д ж а р а ш ы б башлайды, дейдиле. Суу айланса, эски ызына дегенлей, хар ким орнуна къазыкъ уруб, юйлю-кюнлю б о л у б барады. ( « Г у р гумлу», 9.) Суудан атлаб келген (къонакъны ю с ю н д е н ) . — У з а к ъ дан келген, сыйлы къонакъ деген магъанада. Сууну башын кесген эмегенча.— Залим, зорлукъ-артыкълыкъ этген. Халкъгъа азаб берген. Суу башында кёмюкча.— Дженгил бузулгъан, къарыусуз зат. Суудан бир атларыкъ да нёгер излейди.— Хар къайда, хар джерде нёгер керекди. Бирге кетерге кёзюм къарайды. Суудан бир атларыкъ да нёгер сайлайды. ( « Х о р ланнган а д ж а л » , 176.) Суу бла бир-биринден айыралмазса. Син. Аралары бла къыл ётмейди. Джандан джаннга тенгле, татахла.— Ала бир-бирине, хоншу джуукълукъдан озуб, эт, сют д ж у уукъ болгъандыла, суу алыб къуйсанг да, бир-биринден айыраллыкъ тюлсе. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 193.) Сууджилик.— Ант. Сарыджилнк. Азгъынлы, арыкъ, къылеуюз. Суу джукълагъан.— Тейри эшик ачылса, суу джукълайды, ташла эрийдиле... Ол кёзюуде тиленнген тилек къабыл болады деб, ийнаныу болгъанды. Суу джуугъанча. Син. Къум бла ургъанча. Къурутуб, ариу, таза этиб, д ж у к ъ къоймай.— Элни ачдан ёлгенин 207
юйюме тахтандырыб, болгъанымы суу джуугъанлай этгенсе, ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 198.) Суу ёрге барады деб тургъан.— Барыб тохтагъан. Барыб тохтагъан терсакъыл адамны юсюнден айтылады. Суугъа кетген таш къармар.— Амалсызгъа тюшген (андан хайыр болмаса да) адаргы эте эди. Суугъа кетген таш къармар дегенча, джаман тюрлю дыгаласла эте биле эдим. («Уллу Къарачайда», 53.) Суугъа кириб, къургъакъ чыкъгъан. Син. Джибите, кебдире да билген. Эпчил, алтаякъ адам. Аманлыкъны этиб, андан башын ала билген. Суугъа киргинчи, этек кёлтюрме.— Затдан кенгден юрке айланнган адам. Тохта, алан, тохта, сен суугъа киргинчи этек кёлтюрюуюнг бир къалмайды. («Ахматны джангылычлары», 12.) Сууну къатындагъы кёчюуге уста болур.— Хар ким эте, кёре тургъан ишин биледи. Сууну къатында тургъан кёчюуге уста болур дегенлей, малчыла ишден тынгылы хапар айтырла деб, ингирде юйге кирген саууучула бла сёлешдик. (Газетден.) Суу къуйгъанча б о л д у . — Д ж у н ч у д у , абзырады. Къалгъан заманда къалай боллукъ эди эсе да, бусагъатда суу къуйгъанча болду. Санлары тёппесинден табанларына дери джызылдады. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 96.) Суу орнуна ичерсе.— Бек ариу болса, айтадыла. Кёбюсюне къызны юсюнден. Суу-салам болургъа — азаргъа, арыкъ болургъа. Сора бир кюн хан, атлагъа къарар кёзюую болуб, келиб къарайды. Къараса уа, аллайгъа къарасын: атла суусалам б о л у б тура. (КъТ, 142.) Суу-салам кибик — бек кёб, сыйыннгысыз, сансызсанаусуз. Суу тилегеннге бал берген.— Чомарт, ачыкъ кёллю. Ханны къызы Д ж а н эди, суу тилегеннге бал берген. бал тилегеннге мал берген, («Биринчи эмина».) Суудан тутуб, къаядан салыннганча.— Ышаннгысыз, тутхучсуз зат. Суугъа уруб алгъанча. Син. Бир халысы къалмай джибиген. Киймлери суугъа уруб алгъанча болуб, юсюне д ж а б ы ш х а н эди. ( « А м а н а т » , 1, 157.) Суу уста. Син. Къан уста.— Хоншуларыбызны не сёлешгенлерин билиб кел деб, анам гитче заманымдан суу уста этиб къойгъанды. ( « А х м а т н ы джангылычлары», 14.) Суу чабырларынгы къурутма, ётген кюнлеринги унут208
ма.— Махтанчакъ болма, ишинг онгуна айланнганлыкъгъа, КИМ болгъанынгы унутма деген магъанада. Суу челекни т ю б ю сууда къалады. Син. Уруну арты къуру.— Кесими адамларыма ангылаталмайма сора, киши адамлагъа с ё з ю м ю къалай ангылатайым? Суу челекни т ю б ю сууда къалады деб, сёз барды. ( « А м а н а т » , 2, 50.) Суусабдан тили тутула.— Бек с у у с а б болса айтадыла алай. Сууаблыкъгъа къалыргъа.— Бир уллу игилик этерге. Сууукъ атлы — аман иннети бла.келген неда аман хапар келтирген атлы. Сууукъ ийиреди — бек аман, мардасыз сууукъ. Къышхы джелле терен къарны боранлатыб сюре эдиле. Ачы сууукъ ийире эди. ( « А т а джурт ючюн», 17.) Сууукъ къол джетмесин — урланмасын, киши алмасын. Сууукъ салам берирге.— Аскерине, сиз тохтагъыз, мен барайым,— деди. Муратларын, не дерлерин билейим,— деди. Д ж а н г ы з кеси акъ атха миниб баргъанды. Д ж е т е келиб, сууукъ салам бергенди. ( М Х Д ж , 49.) Сууукъ суугъа бармагъын ( к ъ о л у н ) тийирлик тюлд ю . — Д ж ы л ы джерчикледе, дженгил ишледе болмаса, къыйын ишни этерик тюлдю деген магъанада. Сууукъ окъ юзсюн ( ч а ч с ы н ) . — Къаргъыш. Сууукъ хапар — аман хапар. Сыйлы башынгы сыйсыз этме.— Заманында б ю с ю р е у ю бла эт. Сыйын кёрюрге — багъалатыргъа, хурмет этерге. Д ж а ш н ы сыйын кёрмеген киши да д ж о к ъ эди. (Газетден.) Сыйы сынаргъа — бедишге, сёзге къалыргъа. Сыйра-Е. кёпюрдеди.— Етерик, кетерик эсе да, киши билмейди. Сизден къыз тилеген Л а л а у да къошулгъанды Шкурону аскерине. Сыйрат кёпюрню юсюндеди, д ж а зыкъ. ( « Б а т а л л а р ы » , 245.) Сыйрат кёпюрден ётгенча. Син. Къылычны ауузундача.— Осман, бу джол ары бармакълыкъ, сыйрат кёпюрден ётгенден эсе, къоркъуулу болгъанын мен билеме. ( « Т а у л у къызны джигитлиги», 16.) Сынджыр салгъанча.— Ю з ю л ю у с ю з , тохтаусуз, тизилиб. Колхоз ишлеген колхозчулагъа иги кесек зат юлешгенин кёргенлеринде, аны берген затларын кёрюр ючюн, 209
колхозчу юйдегиле, сынджыр салгъанча, д ж ю р ю б турдула. ( « Д ж ы л л а бла таула», 287.) Сын болургъа — сюелиб къалыргъа, къатыб къалыргъа. Гочар джалан баш, джалан кёлек, юйге кирди. Хаширни эслегенлей, эрнин къабыб, босагъаны къатында сын болду. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 117.) Сыннган гырджын д ж а б ы ш м а з . — Бир чачылгъан экинчи д ж а р а ш ы б юй болмайды деген магъанада. Сымашча сюелиб.— Сымач садакъа джыя келсе, сюелиб тургъан болмаса, айтыб тилемегенди. Аллах айыб этмесин санга, нек сирелесе Сымашча? Нек сюелиб къалдынг? Аллах сакъласын, бир башха адам кириб къалса, бетибизни къайры сугъарыкъ эдик! ( « А м а н а т » , 3, 108.) Сыргъалы къазан (мийик) — эм уллу, эм сыйлы къазан. Тийре д ж а ш л а тууарны арлак1>да сыргъалы къазанлада къайнатадыла. («Хорланнган а д ж а л » , 163.) Сыргъалы улакъча ( с а м а р к ъ а у ) . — Самаркъау халда ^йтылады. Сырма шынтахы — ичирги сыргъан шынтахы. Тереклени булчукъларында бузлагъан къар, сырма шынтахыча, кюнде джылтырайды. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы д ж о л у н д а » , 43.) Сыртын бурургъа. Вар. Арт б у р у р г ъ а . — Эс бёлмезге, сан этмезге. Колхозну башчылары агрегатны ишине сыртларын нек буруб къойгъанларын ангыларгъа къыйынды. (Газет лен.) Сырты бла кетген.— Елюб кетген деген магъанада. Аягъы блс1 кетген келир, сырты бла кетген къайтмаз. (Нарт сёз.) Сыртына кёлтюрюрге. Вар. Аркъасына кёлтюрюрге.— Сени да. аны да сыртыма кёлтюрюб айлансам, огъай демезча кёрюнесе. («Хорланнган а д ж а л » , 37.) Сырты кичиген — бий эшигине. Вар. Сырты кичиген — бай б о с а г ъ а с ы н а . — Асланны ызындан кетмегенибизге барыбыз да бушуу этдик, алай болса да, озгъан джангурну джамчы алыб сюргенликге, къайдан джетгин. Сырты кичиген — бий босагъасына деб, быллай бир затны сынаб айтхан болурла. ( « К ъ а р а к ю б ю р » . ) Сыртындан къайиш алыргъа — азаб салыргъа, инджитирге, къыйнаргъа. ' Сыртын отха къыздырыргъа — ичин айтдырыр ючюн берилген азаб. Сыртындан салыргъа. Къысха вар. Сыртландырыргъа. Терилтирге, алдаргъа, хорларгъа. Вар. Къашына салыргъа. 210
Сыртын д ж е р г е салыргъа — джыгъаргъа, хорларгъа. Сырты тийген — къоба, башы тийген — о б а . — Не пелах да манга болады деген магъанада. Сыртым тийген — къоба, башым тийген — оба б о л у б айланама. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 63.) Сыртына тюк чыгъаргъа — айныргъа, эс джыяргъа, аякъ тирерге. Сыртындан т ю ш ю б турургъа — д ж у к ъ ишлемей, бош айланыргъа, д ж а т ы б турургъа. Къошха бармай былайда сыртыгъыздан т ю ш ю б нек турасыз? ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 246.) Сыртындан тюшерге. Вар. Сыртын салыргъа.— Шамайыл, къайсы генезир не айтса, анга ауузун ачыб айланады, алай эте келеди да, доп д е б сыртындан тюшеди да къалады. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 246.) Сытчы-мытчы болургъа — джунчургъа, айтырын табмай къалыргъа. С ю й ю б айтама.— Аман иниет бла, д ж а у л у к ъ этиб айтмайма деген магъанада. Сюймеген бал, д ж а у да ашамайды.— Иги, ариу болгъанлыкъгъа, д ж ю р е к сюймесе, аны джаратмайдыла. Менде айыб къалмады. Сюймеген бал, д ж а у да ашамайды. ( « М а х т и » , 90.) Сюйсенг — д ж ы л а , сюйсенг — джырла — не сюйсенг да эт. Болур б о л у б , бояу сингиб бошагъандан сора, сюйс е н г — джыла, сюйсенг — джырла... бирди. ( « А д а м л а » , 100.)
Сюйсенг — ийнан, сюйсенг — къой.— Темирджан, сюйсенг — ийнан, сюйсенг — къой, джай бармакъларымы аралары чнриб къурт болургъа джетген эди. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 143.) Сюйсенг — сакъла, сюйсенг — къакъла.— Андан сора оссалам-окелам, хаджиретлени сюйсегиз — сакълагъыз, сюйсегиз — къакълагъыз, иш сизникиди. («Таулада таууш», 192.) Сюйгеннн, сюймегенни арасында. Син. Д ж а у н у , тосну ичинде.— Сюйгеннн, сюймегенни арасында мени да этгеним билинсе сюеме. ( « А м а н а т » , 2, 8.) Сюеме да, сюйюмюнг д ж о к ъ , сюймейме да, сюерим д ж о к ъ . — Айтыуунгдан, сюеме да, сюер тюгюнг д ж о к ъ , сюймейме да, ёзге кишим д ж о к ъ дегенлей болуб турама. ( « А м а н а т » , 3, 9.) Сюекаууз а д а м . — Син. Ауузунда къылычы болгъан деген магъанада. ги
Сюек саяу кибик — ариу, субай ишленнген. Сюеги-саягъы къатхан — чыныкъгъан, джашагъан адам. Сюек саулукъ. Вар. Кийик саулукъ — Аламат кючлю саулукъ. Сюек сындырыргъа.— Къызчыкъ, сюек сындырма, ансы джокъду, огъайым. Олтаннга джетмеген джолукъса, ма олду айыб. ( « К ъ о л а н т о л к ъ у н л а » ) , Сюек. Улан сюек.— Эбзеланы тулпар туугъан Къанамат, къабыргъангда барды артыкъ иегинг. Сени къанынгы бу итлеге къурутмаз артынгда къалгъан сынгар улак сюегинг. ( К ъ Х Д ж . ) Сюзюлген сууну къурту кёб.— Тынч, кесин сюпю этиб айланнган адамдан кёб гынтты, къылыкъ чыгъады деген магъанада. Сюдлюк-джоллукъ болургъа — т у т у л у б - д ж о ю л у б айланыргъа. Аталарына, аналарына айтханды; « С ю д л ю к джоллукъ болургъа башлагъансыз, с ю й ю б айтама, балаларыгъызгъа сакъ б о л у г ъ у з ! » ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 163.) Сюлдери кетерге.— Мыдах болургъа, мугурланыргъа деген магъанада. Сюлдери тюшерге. Вар. Боюн сюлдери тюшерге.— Мыдах болургъа, абзыраргъа. Мёлекни, Иванны, Солтанны кёргенлеринде уа, къапханнга тюшгенлерин сезиб, сюлдери т ю ш д ю . ( « М ё л е к » , 136.) Сюлеусюнча, с ю й ю н ю б — онгсунуб, кёлю джарыб. Мин, Акътамакъ, фаэтоннга, сен да базар гинджича кийиниб, эй, мен сени къатынга ойнай барырма, сюлеусюн кибик сюйюнюб. ( К ъ Х Д ж . ) Сюлеусюн тырнакъча къарышыб.— Тюз, терс болса да, бир сёзню айтса, алайгъа къарышыб тургъан адамгъа айтадыла. Сюрген да, къачхан да « А л л а х » дей эдиле. Син. М а м мат тутхан да, мамматла да кюннге къарай эдиле. Сютден ауузу кюйген сууну ю р ю б уртлай эди.— Сютден ауузу кюйген с у у н у - ю р ю б уртлар деб, атам да, кесим да бир кере болмай, талай кере дж'алда тургъан джерибизден, хакъ алмай, кетиб къала тургъанбыз. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 164.) Сют и е р г е — сюерге, илеширге. Алан, бу кимди? Моллагъа сют иймезми? Аллах ючюн, келмезми? («Гитчени джолу».) Сют с ю р ю у г е къошулмаз.— Малгъа тёлюден къошулады ансы, сют, не кёб болса да, сюрюуге къошулмайды. 212
Сют у ю г ъ а н ч а . — Д ж а р а ш ы б , тынч тургъан деген магъанада. Сют. Берген сютюм бла тилейме.— Къарачайда д ж ю рюген тилек, ант болсун, ананы с ю т ю бла айтылгъандан кючлюсю болмагъанды.
I аб кёрмей.— Ишни арты къолайлы болмазын таныб деген магъанада. Таба баргъан — чаба б а р ы р . — Иши тюзелиб, джолу бола башлагъан хаман къызгъандан къызыб баргъанына айтадыла. Табанны джетдирирге (берирге, беклерге). Къонакъ келе билгенча, кете да билирге керекди. Мардадан озсанг, артынгдан табанны бериб да къыстарла. ( « А м а н а т » , 3, 201.) Табсанг — къойма. Син. Думп болду, д ж у к ъ да д ж о к ъ . — Айрымканда болурму деб, тешиниб, ары ётюб къарадым, табсанг — къойма. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 67.) Табу десенг да — не кюрешсенг да, тилесенг да. Ойнаб айтама ансы, табу десенг да Таусолтан сени кёмюр машинагъа миндирлик тюлдю. ( « А м а н а т » , 3, 267.) Табу этиб да. Вар. Баш-аякъ уруб да. С ю й ю б , онгсунуб, къууаныб.— Табу этиб да барлыкъ эдим. («Сыналгъан д ж ы л л а » , 8.) Табу этерге. Син. Шукурла этерге. Бюсюреу этерге. Сени кибик т ю р с ю н ю бузулгъан бла ийлыкъмай д ж а ш а й эсе, табу эт. ( « К ъ а н а т л а » . ) Табылгъаннга — табан. Син. Юйню аллы бла баргъан сууну багъасы болмаз (кИши б а г ъ а л а т м а й д ы ) . Адамла ала бла шагърей, тенг болгъан огъай, сёлеширге да табмайдыла, биз а табылгъаннга — табан деб, тешиниб ары ётюб да къарадыкъ, табсанг — къойма. ( « А м а н а т » , 2, 219.) Таджи шагъатлыкъ этерге.— Къарачайда д ж ю р ю г е н адетге кёре, кёзюм бла кёргенме дегенни сёзлерин бегитген эки ышаннгылы адамны айтханы кёзю бла кёрген адамны айтханына тенг б о л у б тургъанды. Анга « т а д ж и шагъат» дейдиле. Таджал кибик.— Ишден къамамагъан, артына турмагъан джигит, джигер адам. Къанамат ишге не заманда да таджал кибик бир адам эди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 253.) 213
Таджалны д ж а у у р л у г ъ у ч а . — Таджалны джауурлугъун кюн сайын джамайдыла деб, айтыу барды. Кишт, худжулукъ! Джууургъанны сёкдю да ийди. Таджалны джауурлугъуча, хар кюн сайын д ж а м а б м ы турлукъма мен муну? ( « Е м ю р л ю к » , 157.) Талагъы турургъа.— Асыры къызыу чабхандан ат, адам да д ж ю р ю я л м а й , арыб къалады. Анга талагъы тургъан дейдиле. Тай аягъы да бокълайды сууну.— Гитчеден да чыгъады къайгъы, къыйынлыкъ. Ханымсатны ол къан къусарыгъы ЭНДИ мени юйдегими туугъан джеринден илгиздик этгенди. Ат аягъы да бокълайды сууну деб, адамла сынамай айтмагъандыла. ( « А д а м л а » , 148.) Тай асырамагъан атха минмез.— Айхай, юйдеги ёсдюрген, аланы адам этген тынч тюлдю. Аны ючюн айта болурла «тай асырамагъан атха минмез» деб. Тай ат болгъунчу, неси ит болур.— Юйдегини ёсдюрген, аланы адам тизгинине къошхан къыйын эмда кёб заманны алгъаны ючюн айтадыла. Талкъ б о л у р г ъ а . — Чачылыб, тас б о л у б кетерге. Арты болургъа. Т ю б болургъа. Былайда бир халкъ болур, узаймай ол да талкъ болур д е б , Къарачайда айтыу барды. Талкъ этерге — артын этерге, б о ш а р г ъ а къурутургъа. Малны джик дерин къоймагъандыла. Алларына сюралмагъанларын автоматла бла къырыб, ала да кёбюбкёбюб джатадыла. Былай бла болгъанны талкъ этиб, кюйд ю р ю б , къачаргъа кюрешгендиле. («Хорланнган а д ж а л » , 20.) Тамгъан тамчы таш тешер.— Тамгъан тамчы таш тешер деб, тамаданы къарыусуз хыйлалары джашны ётюн къозгъай турадыла да — бир кюн тилин ачарыкъдыла. (Га:1етден.) Тамакъ ариуларгьа.— Хыппырыкъ атаргъа, тюкюрюрге. Тамблагъы буудан б ю г ю н н г ю къоян ашхыды.— Болуру-болмазы белгисиз затха ышаныб турмай, керти боллукъ затны этиб къояргъа керекди деген магъанада. Тамбийланы Асланбеклай т ю б болгъун.— Къаргъыш. Тогъуз д ж а ш ы да, кеси да ёлюб, т ю б болуб къалгъандыла. Хаман чыгъыучу аман хапарланы бири чыгъыб, Тамбийланы Асланбеклай болсун аланы юйлери. («Уллу Къарачайда», 245.) Тамгъан кёлге тамады.— Анга ( У м а р г ъ а ) юйде къалса, олмуду къабыргъасын тешиб чыгъарыкъ? Тамгъан кёлге тамады. ( « Е м ю р л ю к » , 209.) 214
Тамгъасын салгъанды. Вар. Мухурун салгъанды,— А^тай болгъанлыкъгъа уа кеси башлагъан къазауатны къыйынлыгъы, джылыны да келгени аны тюрсюнюне тамгъаларын салгъандыла. («Бычакъны ауузунда», И 5 . ) Тамырдан тойгъан эшекча. Син. Аппийни эшегича.— Лшагъаны ичине сыйынмай, асыры тойгъандан, эсирикликден бир пелахха тюбеген адамны юсюнден айтылгъан сёзле. Тамарланыргъа.— Бегирге. орналыргъа. Тамыры бла к ъ о б а р ы б атаргъа.— Къурутургъа, дуниядан тас этиб иерге. Тамыр татхан тарыкъмаз.— Саулукъ ийнек. Кюн сайын саууб сют алыб турурча. Тамышмагъан тана кибик.— Тынгылауукъ, заманында керекли д ж у у а б эте бнлмеген. Танымагъан ит ашагъандан эсе, таныгьан б ё р ю ашасын.— Таныш, шагърей д ж а у н у ёрге кёредиле танымагъан шохдан эсе. Танышлыкъны, шагърейликни магъанасын айырыб чертгенлигиди. Танымагъан бла туумагъан бирди.— Джууукъну, тенгни танымагъанны туумагъаннга тенг этедиле. Нёгери, эки къолу бла Харшымны имбашларындан т у т а : — Танымагъан бла туумагъан бирди деб, къарачайлыла тюз айтадыла,— деди. Танымагъаны ол огъуна болгъа эди.— Энди Рамазан да таныды, алай а танымагъанынг ол огъуна болгъа эди: къусханы бла батмакъгъа боялгъанды. ( « Д ж а з ы у айла», 92.) Тангыи аман бла атдырады (кюнюн.) — Аман сагъатха къалгъанды, тынчлыгъы бузулгъанды деген магъанада. Танг ашхы болсун. Вар. Эртден ашхы болсун.— Менме, Мёлехан, танг ашхы болсун? — деб, Мёлеханны къолун тута б а ш л а б , анасын къучакълагъанча, къучакълады. ( « Т у л а д а т а у у ш » , 143.) Танг аласы татлы д ж у к ъ у заманда.— Танг аласы бла, джукъуну тамам татлы сагъаты болуб, адамла дженгил аякъланыб джеталмай эдиле. ( « Г о р д а бычакъ», 252.) Тангны бурну къарагъанлай.— Сары танг ата, танг белги бере. Тангны бурну къарагъанлай уяныб, Ниязбий атын джерледи. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 67.) Танг къуруму бла — эртден къарангысы бла. Танг кюз бола, д ж а й къыш бола.— Заманны оздура, кюнню кеч эте, болджал сала деген магъанада. Танг кесек — кёб да, аз да болмагъан. Вар. Иги кесек. 2IS
Тарбуууннга тыяргъа. Син. Эки аягъын бир уюкъгъа с у г ь а р г ъ а . — Гыл тюшер джерге, ёлю гёбелекча, кесинги атхан болмаса, мен бир да эсинге келмейме, тарбуууннга тыйылсанг, бойнунгу бычакъгъа узатаса да тохтайса. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 277.) Тары элек этерге.— Тешик-тешик этерге. Мечи улуну джигитлигине мында бек уллу сейир этедиле. Аны тонун окъла тары элек этген эдиле. (Газетден.) Тарт да кес, ур да джыкъ.-— Тарт да кес, ур да джыкъ, хо этдиралмадым. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 132.) Тарт-соз этерге.— Къызчыкъ, джаным, этме былай. Бу кюеу нёгерлени да къыйнама. Тарт, соз этдирме да, ат аллына мин да бар. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 178.) Тарта, с о з а , къызчыкъланы о з а . — Сабий фольклордан. Тартыб бойнун кессенг да, къан чыкъмаз.— Асыры харамдан, эришден дегенча... Тартхан ёгюзге чыбыкъ бектиеди — Ишни б е к т ы н д ы р гьандан излем да уллу болады. Тауну б а р ы б , тюзню келген Алий д е б . — Тауну б а р ы б тюзню келген Алий деб Къарачайда сёз барды. Тауну аудурургъа.— Адамны къаст этиб кюрешген кючю чертиледи бу сёзледе. Адам ишинден къууаныб бириксе, тауну да аудурур. («Хорланнган а д ж а л » , 18.) Таудан ауаргъа.— Не къыйын ишни да этерге деген магъанада. Бу затны кёрмез ючюн, таудан да ауарыкъдыла. ( « Ч о л п а н » , 51.) Тауну ашы — танкы. Танкы — аз, адаргы, д ж у к ъ а , — Анда иги болгъанын ангыларгъа кюрешген эдим. Къарабкъарагъынчы юй б о л у б къаллыкъбыз. Тауну ашы — танкы дейдиле, былайда алайды. («Хорланнган а д ж а л » , 73.) Тауну сайла да т ю з н ю ал.— Таудан эсе тюз игиди деген магъанада. Таугъа д а чыгъарыкъды.— Не ауур ишден да артына турлукъ т ю л д ю деген магъанада. Тауджан суудан не ангылайды.— Тауджанны джангы'з д ж а ш ы суугъа кетиб ёлгенди. Къыйынлы ана, башына башха мадары болмай, д ж а ш ы кетген джерге барыб, кюн сайын суугъа къараб тургъанды. Андан Тауджаннга не себеб барды, Тауджан суудан не айырады? — деб, халкъда сёз д ж ю р ю б тургъанды. Артдан артха ол затха башха магъана бергендиле: биреуню д ж у к ъ ангыламагъанын кёрселе, « Т а у д ж а н суудан не ангылайды?» — дейдиле. 216
Тауукъ бойнуна кеси бычакъ чыгъаргъанча.— Адам кеси кесине бир къыйынлыкъ табса, алай айтадыла. Тауукъ кеси бойнуна багушдан бычакъ чыгъаргъанды деб, къайгъы излемегиз. ( « А м а н а т » , 2, 65.) Тауукъ бурну бла элтгинчи д ж а ш а р г ъ а — бек кёб д ж а шаргъа. Тауукъ да суу ичсе, кёкге къарайды.— Ары-бери бурдурмай, тюзюн, болушлусун айт деген магъанада. Тауукъ къазгъа эришди да къуйругъун д ж ы р т д ы р д ы . — Болмазлыкъ зат бла кюрешиб, эришиб пелахха къалгъан деген магъанада. Тауукъну къанатынамы ийнанайым, къатынны антынамы ийнанайым? — кёз кёргеннгеми, огъесе б о ш антхамы ийнанайым деген магъанада. Тауукъ т ю ш ю — тары бюртюк. Син. Тюлкю тюшюнде тауукъланы санай эди.— Хар адамны бир нюзюрю, мураты болады. А н н танымагъан адамгъа тюбесе уа, ушакъгъа д ж а р а ш а д ы . Тауукъ т ю ш ю — тары б ю р т ю к деб, тиширыуладан хапар излейди. («Хорланнган а д ж а л » . ) Ташаякъ адам.— Бир тюрлю ишден къамамагъан, ташсынмагъан адам. Ауурду, къыйынды деб, ишден артына турмагъан. Таш атыб кетерге.— Ол джерге къайтмазгъа, ол джерни д ж о к ъ л а м а з г ъ а . Бир-бирде гура къылыгъым тутса, сабанынг да, башынг да от тёбеси болсун деб, алайгъа таш атыб кетиб къалыучан эдим. ( « А м а н а т » , 280.) Ташдан, агъачдан да терсди.— Эм бек терс адам, барындан уллу терслиги болгъан. Ташны, агъачны да сёлешдириб.— Сени д ж а у у н г а да аллай бир къутурсун, ташны, агъачны да чакъдырыб. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 181.) Ташны ата билмеген башына урур. Син. Юре билмеген ИТ юйюне къонакъ келтирир.— Бары да сени «игилигингденди». Ташны ата билмеген башына урур деб, сизни кибикле ючюн айта болурла. ( « Д е р т » , 257.) Таш бла ургъанны аш бла ур. Син. Аманлыкъгъа — игилик.— Сен, аналары, эсингде болсун, таш бла ургъанны аш бла ур деб турууунгу къой. («Къанаматны джуртунд а » , 208.) Ташын д ж а л а б турсам да, д ж у р т у м д а турлукъма.— Атамы, анамы къабыр топрагъын атыб, къайры кетерикме, ташын д ж а л а б турсам да, джуртумда турургъа сюеме. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 59.) Таш д ж а р ы р . — Асыры ауур сёздю деген магъанада. 217
Таш салыргъа.— Боллукъну таш салгъан бла билирге кюрешиу. Аны ким болгъанына таш сала тургъанлай, ачыб къарасам, эрибми кетерикди! Хы деб, конвертни ачды. («Хорланнган а д ж а л » , 147.) Ташны сыгъыб къан чыгъаргъан заманы — адамны бишиб, джетиб бошагъан заманы: акъылыны, кючюнн» бегиген кёзюую. Ташны сыкъса, къан чыгъаргъан би| д ж а ш эди. («Ананы къолу».) Тейри, сени да ташны сыгъыб къан чыгъаргъан заманчыгъынгды. ( « Г о р д а бычакъ>, 2, 32.) Ташха талауму тиерикди. Вар. Д ж е р г е талауму тиерикди.— Малгъа саламелик тийиб къырылсын дейик, д ж е р г е талауму тиерикди, д ж е р иелери ёмюрде джарлылыкъ кёрюрлеми? (Фольклордач-) Ташны ташха ургъанча.— Хыны, дюрген сёлешген адамгъа айтадыла. Таш чартлатыргъа — чарларгъа, кери урургъа. Анала барысы аллында таш чартлата келедиле да, артда д ж а рашыб къаладыла... ( « Д е р т » , 107.) Ташны юсюнде ташны къоймазгъа — о ю б ташларгъа, болгъанны бузаргъа. Таякъдан атлагъысыз болургъа — къарыусуз болургъа. Ол къыйын аурууду. Андан алкъын адам ёлмегенди, ёзге таякъдан атлагъысыз этиб къояды. ( « Д е р т » , 77.) Таякъ б о л у б тиерге — кесине заран, азаб болургъа. Таягъын джерге къагъаргъа.— Оноуну тыннганнга санаргъа, боллугъу алайды деб тохтаргъа. Таякъ кёлтюрюрге — тюйюлюрге, урулургъа. Таякъ тиерге.— Азабын чегерге. Тохта, артда санга таякъ тиерге башлагъанды. («Таулуну тангы», 120.) Таякъиы т ю б ю бла тизнлирге.— Ант-кърал этерге. Бурун Къарачайгъа андан-мындан къачыб адам келиО къалса, аны кеслериие алыр ючюн, д ж а м а г ъ а т х а член этер ючюн, таякъиы т ю б ю бла тизилиб ант этгендиле. Къабыл этилген адамгъа «таякъ къарнаш» дегеидиле. Биригиб б у къан ичген итлени къолуна тюшген заманда, ауузу къандан толса да, д ж у к ъ айтмазча, таякъны тюбюнден тизилирге керекбиз. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 74.) Таягъы узун тюртеди, аягъы кир манга сюртедн.— Мени онгсузгъа кёредиле,' манга артыкълыкъ этедиле деген магъанада. Таякъны башын агъартхан да хайырды ( с ю т н ю юсюнд е н ) . Син. Чык чыкъгъан да хайырды.— С а у у б алгьаи 218
аз болса д а , ариу таякъны башын агъарта эсе, ол да хайырды дегендиле малчыла. Тейри аллыкъла.— Къаргъыш. Тейри аллыкъла, шнурну ТЮЗ тартмагъансыз да, къабыргъаны белкъау къалаб барасыз. ( « К ъ а р ч а н ы юйдегиси».) Тейри берди. Д ж а н г ы вар. Аллах берди.— Тейри берди.— Тейри берди бишген аш. (Нарт сёз.) Тейри да адамы.— Ант этиу. Ант эх десегиз, ант этерикме, тейри да адамы, манга джетдирмей, юйюнге уа ма бу эки начас салгъандыла. ( « Д ж а н г ы н ы д ж а р ы г ъ ы » . ) Тейри д ж а р ы г ъ ы бла.— Кёк бла джерни бир-бирине джетген джеринде кёкню джарыгъы бла кёрюннген. Тейри кюнюн кёрюрге. Джангы вар. Аллах зауугъун этерге. Эки тели бир б о л с а , тейри кюнюн кёрюр. (Нарт сёз.) Тейриге табула болсун. Син. Аллахха шукурла болсун. Вар. Аллахха табула болсун. Тейри сюймесин. Вар. Аллах сюймесин.— Эй, Джашла, бу къонакъланы сюймейме. Менича аланы тейри да сюймесин. Юйлерине тейри саулай-иймесин. ( К ъ Х Д ж . ) Тау тейриге ышаннганча.— Тау тейриге ышаннганча, ышаныб тургъан бычагъы къолундан кетди. ( « Д ж а з ы у айла», 43.) Тейри урду. Вар. Аллах урду.— Аллах а з а б берди, азабын чекдирди. Малы болмагъаннга кюн тууду, малы болгъанны тейри урду. (Нарт сёз.) Тейри эшиги ачылыргъа. Хурмет келирге.— Ай, аллах, тейри эшиги ачылыргъа тебреген. болурму эди! ( « Г о р д а бычакъ», 172.) Хо, тейри.— Бегитиучю кесекчик. Х о , тейри, тюз айтаса. Боллугъу алай эди. Огъай, тейри.— Огъайлаучу кесекчик. Огъай, тейри, д ж а ш ы р а к ъ заманымда чабакъгъа барсам, кёб чабакъ тутуб, джырлай-джырлай келиучен эдим. (Газетден.) Къайдам, тейри. - Ишекли болгъанын билдирген кесекчик. Къайдам, тейри, анга бир иги керекди. (Газетден.) Тегерей кюбе.— Къарачайда джюрюген кюбелени бир тюрлюсю. Ананг тикген кёк чепкен тегерей кюбеден бек болду. ( К ъ Х Д ж . ) Теке текени аягъындан алгъанча. Къысха вар. Аягъындан алыргъа.— Адамны онгун алыргъа, огъары джанына тюшерге. Теке къалкъыу этерге. Син. Эчкичи чырым этерге. 219
Баш къагъаргъа. Олтуруб тургъанлай къалкъыргъа. Теке орнуна эчки. Вар. Бугъа орнуна ийнек.— Биреу, терс бола тургъанлай да, артыкъ сёлешсе, зат этсе айтадыла. Тели Д ж а н и б е к Чегемге баргъанча. Син. Аллах д ж о л у на.— Аллы айланнган джары. Белгили бир мураты болмай, алай аллах джолуна баргъан. Бир иши болуб, ишин тындыралмай къайтса да, айтадыла. Телини эшигин махтагъан д ж а б а р . — М а х т а у кёблени терилтеди, юйлерин къурутады. Махтагъыз! Махтагъыз! Телини эшигин махтагъан д ж а б а р дегенлей, мен да кертда деб, ауузуму ачыб, сизге тынгылаб турама. ( « А м а н а т » , 2, 82.) Тели о б у р . — Акъылы джетмегенлей хыйлала этиучю адам деген магъанада. Телче тамыры кибик д ж а й ы л ы б . — Д ж а й ы л ы б , тутуш тутуб, кёб. Окълары, тоблары джетишимлиди, телче тамырыча келедиле. ( « М е л е к » , 81.) Темир багъана б о л у р г ъ а . — Хар ким тутхан ишин деменгили тындырыргъа. Темир бет алыргъа. Вар. Темир къан алыргъа.— Къаны бузулургъа, теберге, ачыуланыргъа. Темир къаласы болгъаннга темир чюй да керек.— Юй джарлылыкъда уллусу, гитчеси джокъду. Сизге тенгиз тобукъданды, алай а темир къаласы болгъаннга темир ийне керекди, ( « А м а н а т » , 3, 3; 174.) Темир къан алыргъа.— Вар. Темир бет алыргъа. Т ю й ю ш ю р , урушур сыфатха кирирге.— Зорлукъсуз кюн табарыкъ тюлсе деб, темир къан алыб, темир ауаз бла айтды Л а л а у . («Баталлары.) Темир сууугъуичу тюй — ишии къызыуу бла эт, артха созма. Къызгъан темирни тюйюгюз. («Интернационалдан».) Тенгиз болду, терк болду, шайтан болду, джек б о л д у . — Къобан суу тенгиз болду, терк болду, ёгюзлеринг шайтан болду, джек болду. ( К ъ Х Д ж , 89.) Тенгиз кёзлеуледеи суу умут эте эди.— Не бай да джарлыдан юзерге излейди. Тенгизге таш атханча.— Башха зат бла тенглешдиргенде аз, кесек затчыкъ. Тенгиз тобукъдан.— Д ж у к ъ н у стемеген, къоркъмагъан. Вар. Тенгиз тобукъдан, булут богъурдакъдан. Тенгснимегеинге бойсунма.— Сени тенгнге санамай эсе, сен да кесинги андан энишге тутма, кем кёрме. Син. 220
Ийилгеннге ийилгин, башынг джерге джетгинчи, энгкейгеннге энгкейгин, башынг кёкге тийгинчи. Тенг тенги бла, тегене бауу бла. Вар. Тенг тенги бла, тегене баууру б л а . — Ахам, комсомол фермада Фатима да, мен да ишлесек, иги боллукъ эди. Мен анга сагъыш этмейди дебми т у р а с а ? Тенг тенги бла, тегене бауу бла. ( « К ъ а р чаны юйдегиси», 88.) Терлеген джерим д ж о к ъ д у . Сии. Къулагъына аллыкъ т ю л д ю . — Энтда ала ючюн терлеген джерим д ж о к ъ ду, алай ол къартыбызны джыламукълары тёгюле айтхан сёзлерин сыйсыз этерге болмайма. ( « К ъ а р а к ю б ю р » . ) Терлерик тюлдю ( в а р и а н т ) . — Сюйсенг — д ж а р а ш , сюйсенг — къой, аны ючюн Ажгерийни сырты терлерик тюлдю, джалыннган анга джалынады. ( « Е м ю р л ю к » , 72.) Тери излей баргъан тулукъ с о ю л д у . — Мени бу гяур джюрегим тутса, къабынама да къалама. Башымда мыйым болса, д ж о р т у б анга бармай, илипиннге башымы сугъуб, сууутур эдим. Сёлешгенден сора ненча кере с о к ъ у раннганма. Тери излей баргъан тулукъ союлду деб, менича этгеннге айта болурла. («Хорланнган а д ж а л » , 80.) Териси къалынды.— Сёз ётмейди, айтханынг татымайды. Терисин союб къаблагъанча ушайды. Вар. Союб къаблалагъанча. Син. Бурнундан тюшгенча.— Ушаш, бирча, бирбирине шашмай ушагъан. Терисин сояргъа — къыйнаргъа, инджитирге. Терисин с о ю б , къанын ичерге.^— Къаты азаб берирге, бек инджитирге деген магъанада. Таре аягъын б а с ы б кирирге.— Кефи, хаты бузулургъа, аманы тутаргъа деген магъанада. Терсине барыргъа. Син. Ит дуаны терсине окъугъанча.— Ишни чюйресин этерге. Терстамгъа.— Башха къауумдан, аладан болмагъан, киши, адам. Терс тиегинден б а с а р г ъ а . — Адамны халисинде чола джеринден тюртерге, учхара джерин басаргъа. Син. Дыгъысына тюзелирге. Тесукъа этерге.— Атлыны т ю б ю н д е аты хаман тепчилдеб турса, айтадыла. Д ж ю г е н н г е бойсунмай, тесукъа эте тургъан байтал. ( « Е м ю р л ю к » , 71.) Тёппеси кёкге джетгенча болургъа. Вар. Башы кёкге джетгенча болургъа. Кемсиз къууаныргъа. Тёппе тюклери ёрге-ёрге турадыла. Вар. Баш тюклери ёрге турургъа.— Асыры бек къоркъгъандан, джюреги асыры къыйналгъандан. 221
Тёппесинден къуяргъа.— Тютюнню, аракъыны асыры кеО ичгениге айтадыла. Тёбенги т ю б ю н е урдурургъа.— Аркъанны ёзенгини т ю б ю н е урургъа. Тёгерегине айланыргъа.— Чабыб, хар кереклисине, джумушуна айланыргъа. Тёгерек той т у т а р г ъ а . — Уллу къууанч этерге. Къысха вар. Той тутаргъа. Тёзген тёш ашар. Син. С а б ы р т ю б ю — сары алтын.— Ишни къыйынына тёзген хайырын да кёреди. Тёре кесген бармакъдан къан чыкъмаз. Джангы вар. С ю д кесген бармакъдан къан чыкъмаз.— Д а , не мадарым барды. Тёре кесген бармакъдан къан чыкъмаз дейди. Сен тыйыншлы кёргенни берирге кюреширме. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 12.) Тёрде темир таякълы, къаяда чыпчыкъ аякълы.— Сыйы да, джигитлиги да болгъан болумлу адам. Тёрюмден кёрюм д ж у у у к ъ . — Къарт болгъанма. Елюр заманым джетгенди деген магъанада. Вар. Бир аягъы тёрде, бир аягъы кёрде. Тёрт б ю г ю л ю б . — Сымайылны джангыз къызы бир джарлыгъа баргъанды да, тёрт б ю г ю л ю б ишлейди деб, мени ийлыкъдырсынла. ( « Г о р д а бычакъ», 2, 144.) Тёрт б ю к л е б . — Бу джерледе джарлылыкъ тёрт бюклеб тургъан тиширыуланы хар къайда кёрюне тургъанлары себебден, озгъан джолоучула бу эки тиширыугъа асыры эс бёлюб къарамайдыла. («Таулада т а у у ш » . ) Тёрт дуниягъа айтылгъан.— Дуниягъа белгили, тауушлукъ. Ударникле, стахановчула, хар ишге алчылыкъ этиб, тёрт дуниягъа айтылыб барадыла. ( « Д ж ы л л а бла таула», 412.) Тёрт санын т ю й ю б д ж а ш а г ъ а н . — Кесини къыйыны бла джашагъан адам. Тёшге таяныргъа.— Башха мадарын б о ш а б , амалсыздан этерге не затны болса да. Тёшекге тюшерге — ауруб джатаргъа. Кёб болмай анам тёшекге т ю ш д ю . (Газетден.) Тийме манга, тиймем санга.— Кесини энчи иши болмаса, башха халкъ, джамагъат иш ючюн кесин къыйнамазлыкъ адам. Тил айландырыргъа.— Кёзге хапчюк т ю ш с е , тил айландырыб аладыла. Тилим айланмайды. Син. Кёлюм бармайды.— Айтыб иерим келмейди. Къайдам, джарлы, алай бола эсе да 222
билмейме, къалай эсе да тилим айланмайды айтыб иерге. ( « К ю н д ю з г ю кюн», 173.) Тили артына кетерге — джунчуб, къоркъуб, айтырын айталмай къалыргъа. Тили бла д ж а л а р г ъ а — эркелетирге, ийнакъларгъа, къучакъларгъа. Тили б ю л д ю р г ю этерге — т и л и тутулуб-тутулуб сёлеширге. Тили бир къарыш.— Тилчи, сёзчю ( б е д и ш ) . Тил д ж а у у къурургъа.— Кёб тилегенден, сёлешгенден деген магъанада. Сизге джалына, тил джауум къуруду. ( « А м а н а т » , 2, 6.) Тилли. Бир ТИЛЛИ кёрюнмейди, д ж о к ъ д у . — Адам, киши деген магъанада. Тили джелкесинден чыкъсын,— Тилин оздургъан адамны алай айтыб къаргъайдыла. Тилинги джутмагъан эсенг.— Тынгылауну бассанг, сёлешмесенг айтадыла. Тили, къагъыты болгъан.— Окъуй, д ж а з а , орусча сёлеше билген. Тил къара т у т а р г ъ а . — Урушуб, бир-бирин д ж а у л а б , сёлешмезге. Тилин к ъ а б а р г ъ а . — Айтмазын айтыб ийиб, артдан сезиб сокъураныргъа. Тилине салыргъа. Вар. Тилине тиерге. Ашаргъа, ичерге, Тилде сюек д ж о к ъ д у . — Аманны, игини да джаншайды, гырылдайды деген магъанада. Тилине тиерге. Вар. Ауузуна тиерге.— Спиртни чачмазгъа буйрукъ болса да, хар кимни тилине тиер ючюн къалмады. ( « А т а д ж у р т ючюн», 33.) Тил т у т а р г ъ а . — Эски адетге кёре, джангы келин эрини джуукълары бла бир кёзюуге дери сёлешмегенине айтадыла. Тилими учунда айлана турады — Эсиме тюшюралмай айланама. Бир айтырым тилими учунда айлана турады, тюзелиб айталмайма ансы. (Газетден.) Тилини учу бла.— Уллу сан этмей, турсунмагъанлыкъ эте деген магъанада. Тилин чайнаргъа — айтырын кесгин айталмай, дыбылдай турургъа. 1абылгъанны тамакъдан ийиб, тилинги чайнай турургъа неге керекди? ( « А м а н а т » , 37.) Тили чалыргъа.— Бир сёзню орнуна башха сёзню айта — чалдыра, сёлешгеннге айтадыла. Тили чыгъаргъа.— Сабий сёлешиб башларгъа. Тогъуз223
дан — токъмакъ, ондан — оймакъ, абил билим, чыкъсын тилинг. (Сабий фольклордан.) Тилинге хыппил чыкъсын (калька.) Син. Ауузунга джылан къозласын. Ант. Ауузунга — къозу къуйрукъ.— Кет, тилинге хыппил чыкъсын дер эдим, д ж а з ы к ъ с а ансы. («Мёле^с», 62.) Тил этерге.— Биреуню тахсасын, тюбюн берирге. Тин кирирге — айныргъа, кюч-къарыу кирирге, семирирге, бай болургъа. Тин тери б а р ы р г ъ а . — Къыйын ауруб, терлесе, ойсурай турса, айтадыла. Тюнкесин б о ш а р г ъ а . Вар. Тюнкесин т а у у с у р г ъ а , — Къарыусуз болургъа. Этмейдиле дерслерин, ангылаялмайдыла. Къайсы бири бла кюрешириксе? Адам тюнкесин бошарыкъды. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы д ж о л у н д а » , 107.) Тинт-минт болургъа. Син. Сытчы-мытчы болургъа.— Айтыр сёзлерин табмай, джунчудула. (Газетден.) Тинкилди болургъа — учунургъа, д ж а р ы к ъ болургъа. Тирмени онгуна айланыргъа. Ант. Тирмени солуна (ызына) айланыргъа.— Рысхысы аллына барыргъа, аллына урургъа. Тирмендеча сёлеширге — къычырыб сёлеширге. Тирменине суу къуяргъа — иши бла да, сёзю бла да болушлукъ этерге ( к ё б ю с ю н е д ж а у у н а . ) Биз темир джол бла транспортну керекли д а р а д ж а г ъ а чыгъараллыкъ т ю л б ю з деген сёзле бош сёзледиле. Ала оппортунистлени сёзлеридиле. Д ж а у н у тирменине суу къуядыла. (С. М. Киров.) Тишлерин агъартыргъа.— Селеке халда ышарыргъа. Тиши батарыкъ — айтханын этдираллыкъ. Тийреде адамла бла сёлешеме дей эсенг, огъай демейме, алай а сени тишинг батарыкъ бир адам.табылыр деб, айталмайма. («Къанаматны д ж у р т у н д а » , 230.) Тиш билерге.— Сауутланыргъа, хазырланыргъа. Тиш билеуге къайракъ болургъа. Син. Аууз чайкъамды болургъа.— Гауджанны къайгъысына да къайгъы къошулуб, аны нёгерлерине уа тишлерин билерге къайракъ бериб, эки джанына къарыусуз аунай, юйю таба бурулду. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 256.) Тишге джууукъ эт кюер.— Ким да джууукъгъа, тенгнге къайгъырады. Тишге илинник. Син. Бычакъ саллыкъ.— Эти болгъан, кесерге д ж а р а у л у (малны ю с ю н д е н ) . 224
Тишге кирген къышхырча — кесини уллу бадуму болмагъанлай, арагъа кириб айлапнган адам Тиш да, тишлик д а кюймезча.— Экн джаиын да мусха.м этмей. тенг этиу. Бнрние джан басмай Тиши кичиген кючюк кибик.— Сабнйлони хар затха кеслсрин ура, кирпюй а1"|ла1тган кГчюулори. Тишлерине къара.— .Малны тишино къараб, джылын биледнле. Тиш къысаргъа — дорт этерге Элчиле Чомургъа тиш къысар ючюн къалмагъаидыла. («,'U'pr», 194.) Тишлеринги сана.— Уруб типккчхш ауучуна къуяргъа. Тишлери т ю ш г ю н ч ю махтаргъа — хамаи махтаб турургъа. Тиши ышаргъан адам — келн) д ж а р ы к ь . къууаичлы адам. Елгеи кеб болгъаплы, моллала бла байла болмаса. тиши ьииаргъан адам дж()К1.ду. ( « К ь а р а к ю б ю р » , 101 ) Тиширыуну намысы къан чёреуню къайтарыр.— Тиши рыупу къачы уллуду, чркишиле aiiiii иамисыи кёредило. ол айтхаины этедило. Къарачайдаи чыкп.гьаи аскер тамлы лапы ызларындаи Л\ара Ляп.ында джстгеиди. Алайда уруш бол\рп>а тсбрегеилой, (лиаиай бийче: «Ой аллах, ан ада.м!» — деб, башымдаи джаулу! ьун алыб. эки аскер ни арасына атхаиды. Тиширыуну намысы къан чбреуню къайтарыр доб. аны сынын этгендиле И HI кенгешге кирсо. урун1 болмайды. (Газетден.) Тоб кибик кийиниб. Вар. Т о б кесек кибик кнйиниб, Д ж а н д а р , атасыны айтхан джумуи1ун толтура. эртденбла ^ртде туруб, т о б кибик кийиниб, д ж о л г ъ а чыкъды. { « К ъ а наматны д ж у р т у н д а » , 210.) Тоблукъ болургъа ( э т е р г е ) . — Сант болургъа, сёз ётмезча болургъа доген магъанада. Тоблукъ ийисин чыгъарыргъа. Син Къыркъынджигнн берирге. Син. Къундуз ийлеуюн берирге.— Ургъанынгы ангыламазча болгъунчу тюерге. Т о б а этерге — ант-кърал этерге. Т о б х а урургъа. Син. Хыртха урургъа — Аппаланы Хасан кесини тауушлукъ романында къарачай байланы, патчахны оноучуларын, дии къуллукъчуланы, ташны таш юсюнде къоймагъанча, аман халек тобха урады. (Газетден.) Тобукъ ойнамайды.— Асыры тыкъды, адам бек басыннганды деген магъанада Тобукъгъа салыргъа (кёлтюрюрге, с и л д е р г е ) . — Алдаргъа, агъартыргъа деген магъанада 8
Фразеологический словарь
225
Тогъуз дугъжамы болгъан тойгъа чыгъыб тепсей эди. Снн. Атасы слген ат чабдыра эди деб. ( Д у г ъ ж а м — къанлы.) Тогъузуна тёзген, онунчусуна да тёз.— Кёбюне тёзген азына да тёз деген магъанада. Тойгъан джерден туугъан д ж е р . — Хар ким кеснни туугъан, ёсген, юренпген джерин сюеди, алайгъа тартады. Тойгъан джерден туугъан джер деб, аны ючюн айтадыл а ( « А м а н а т » , 1, 42.) Тойгъан джерге — тогъуз къат.— Уялмай хаман къарны тойгъан джерге барыучу. Тойгъаны ичине сыйынмагъан. Вар. Тойгъанын сингиралмагьан. Син. Аллахын-адамын танымай айланыргъа.— Эснрик. Тойну кючю бла тон битер.— Хар бир иш бирер чурум бла бола, бите барады. Бюгюн да, тойну кючю бла тон битер дегенлей, орус тил бла лнтератураны устазларыны семинары болгъаны себеблн, келе келиб, шахарда кнтаб тюкенден тёрт джангы кнтаб сатыб алдым. (Газетден.) Тойда тонун сыйыргъан — б а р ы б тохтагъан аман, уятсыз. Бети, ырызы болмагъаны элге ачыкъ б о л у б къалды. Тойда TOHVH сыйыргъан дегенни сени юсюнгде сынадыкъ. («А.манат», 2. 69.) Той тутаргъа. Толу вар. Тёгерек той тутаргъа.— Къууанч этерге. Токълу тобугъу кибик — гнтчечнк, бурхучукъ, кесек зат. Токълу тоймаз тогъуз кюнле.— Джылны ичинде эм къысха кюнле. Ол кюнледе токълула а ш а б ( о т л а б ) ашдан кеслерин тойдуралмайдыла. Токъмагъын алыргъа. Толу вар. Баш токьмагъын алыргъа.— Башын кесиб алыргъа.— Башын кесиб алыргъа, ёлтюрюрге. Толгъан ай кибик.— Тёгерек бетннде агъы бла къызылы тёгюлюб, арну адам. Толу юй болургъа.— Юй бла бир юйдегиси болгъан. Бирер толу юй болуб турадыла. ( « Д е р т » , 250.) Тонун альфгъа.— Тоноуун этерге, ёлтюрюрге деген магъа)1ада. Тонун узун этерге ( б ё р ю н ю ю с ю н д е н ) . — Итле талаб, адамла т ю й ю б ёлтюредиле. Сора тернсип аладыла. Тонун чюйресине киерге — ачыуланыргъа, теберге. MfH да алаллыкъ эдим семиз « б е ш д е н » онну. Махтар эдиле мени. чюйре киймейим тонну. ( « К ъ о л а н толкъунла».) 226
Тонгузну аласы, къарасымы б а р д ы ? ! — Барысы бир, башхасы д ж о к ъ д у деген магъанада. Тонгузну башын тепсиге салсанг, тёнгереб т ю ш е эди.— Тыныншлы болмагъаннга сый бергенликге, орнунда турмайды. Тонгузну къабыргъасына д ж а у джакъгъанча. Син. Чегетге ступ ташыгъанча. Син. Къуйрукъгъа д ж а у сюртгенча. Тонгузну къулагъына от салгъанча.— Тынчлыгъын бузаргъа, пелахха къояргъа деген магъанада. Тохтамншлей тохтагъын.— Къарачайда быллай къаргъыш д ж ю р ю й д ю . 1395 джыл Тамерланны ( А с х а к ъ Темирпи) аскерлери, Алтын орданы ханы Тохтамишни аскернн Э л х о т о в о элни (теген эл, Терк Башында) къатында хорлаб, чачыу-къучуу этгендн. Андан къача келиб, Тохтамиш бизнн таулада бугъа айланнганды. Былайдан Запад Снбирге къачады. Анда Тимурну ууу бла аны ёлтюредиле. Ол кёзюуден къалгъан болур бу айтыу. Тохтаны, тынны билмеген — ишлеимеген, дуиия хали билмегсн (сабнйлени ю с ю н д е н ) . Тубаннга иерге — алджатыргъа, аджашдырыргъа, алдаргъа. Тубаннга юрген итча.— Не сёлешгенин, не айтханын билмеген, алай аллах джолуна деген магъанада. Туз ашагъан суу ичеди.— Аманлыкъ этген айыбына тюбейди, тартылады деген магъанада. Тузлу гюттю а ш а р г ъ а . — Джетген къызланы оюну. М а , бюгече тузлу гюттю ашаб джатхан эдим да, ийнанамысыз. Д ж а ш а у л а д а суу ичдим. ( « Е м ю р л ю к » , 216.) Туз б о л у б м у эрнриксе?— Кесинги бошлама, хайт де. Кесинги къатдыр деген магъанада. Тузламай къатдырыргъа. Вар. Къатдырыргъа. Син. Къашына салыргъа.— Д ж у у а б с ы з , амалсыз этиб, ёрге с ю е б къояргъа. Тузну суугъа атханлай.— Эрлай тас б о л у б къалыргъа деген магъанада. Тукъум-джукъ болсунла — Юйресинле, д ж а ш ы - к ъ ы зы кёб болсунла. (Алгъышдан.) Тулукъ кибик к ё б ю б . — Бек кёбюб, иги кёлтюрюлюб деген магъанада. Тулукъ таууш этерге. Ант. Къамчи таууш этерге.— Ачы таууш этмей, доф деб тюшерге. Аны бла бирге хар зат тулукъ таууш этиб, доф деб гёзеннге т ю ш д ю . («Уллу Къарачайда», 10.) 227
Тулукъ т ю б ю тонгкъайса, тогъуз
гырджын
чыгъар.
Тюбк) бсрскетлн болады дсген магъанада. Тул-тубан — кёб. оыйыннгысыз. Турналача къатышыб. Апг. Туриалача тизилиб.— Джорукъ-джол болмай, уллу-гнтче айырылмай. Турналача тизилиб — арну д ж о р у к ъ бла, джарашыб. Туу кибик — уллу, ма.чаллы, къарыулу. Тууарда ёсген — тууардакъ — н ш л е н м е к л и г и болмагъап, къарапгы, дюргси адам. Тууар къурманлыкъ этерге.— Тууар къурманлыкъны бек уллу къууаичда ^тедиле. Тууартыймаз.— Орамлаиы саиаучу, хауле, бошбоюн, джарауоуз. Туугъанындан джашагъанына къууаныгъыз! Вар. Д ж а т а у л у болсун.— Сабий тууса. алан айтыб алгъыш этедиле Туугъандан туу1ъан — обурдан обур.— Тёлюден тёлюго айланиганлары сайын сабий акьыллыдан акъыллы бола барады дегон \1аП)а11ада. Туумай тумаланныкъ — туу май ёллюк, джаратылмай къаллыкъ. осал зат. Туумагъан айгъа салам берген кибик.— Иш болуб да б()111амап>аплай, къала!) боллугъу да белгили болмагъанлай. а т ы п > ы б оюм 'этерге дегсп магъанада. Душман дау табсын.— Кертнси. тюзю — адам даулашыр зат тюлдк). Тыбырынг къурурукъ. Син. Юнюнг къурурукъ (къаргъыш) Тыбырынг тартынныкъ. См. Тыбыры къурурукъ.— Ол тыбыры тартынныкъны пек тутулгъанын билёмисе? («Сыналгъан джылла», 97.) Тыбыр ташынг тыпырдарыкъ.— Къарачайда д ж ю р ю ген къаргъыи!. Тынчны тебгени къыйын.— Хар затха кёб тёзген, ачыуланса уа, кючлю тукъум тебген. Тыпырдаса, тай озар, табаны къызса, ат озар.— Къарыусуз дженгил къымылдайды; къырыулу, ауур къымылдаса да, ахырыида хорланды. Тырнакъны къарасы чакълы. Син. Л\ысхал чакт^лы.— Не аз да. не кесек да. Тырнакъны къарасы ч а к м ы бир айыбы Оолмагъанча, башын ёрге тутуб, юйге таукел кирдн. (Газетдеп.) Тышы джылтырауукъ, ичи къалтырауукъ. Син. Кё228
рюндюгю — корме, сырт джабханы — терн. Син. Д ж а л ланнгач амба г лжар.1ы -:)сирик. Тышына — мёлек, юйюне — халек.— Адамланы ичииде кеснн С Ю И Ю J T H O . юйде (юидегиде) — хыпы. Т ю б алыргъа. ('ип. Тахоасын билпрге. Муратын билирге.— ().1 Kf'io амасы, не аман бла, не иги бла кюрен1иб, аны с ё л е т д и р и б тн)б алалмагъан '^дн ( « Г о р д а бычакъ», 115.) Т ю б GepMe jre. Вар. Тахсасын берме^ге.— Ким биледи. талай ке[1е спруб да кёрдюм - т ю б бермеди. («Бирннчи сюймеклик». ()9.) Т ю б билирге. Сора тюбюн бнлнр муратда ол кеси соруу алыб гепроди. ( « А м а н а т » , Л. l.'W.)" Т ю б болургъа КИН1ИСИ къалмай ёлюб кетерге. Ар тында адам1.1 (джани.!) кьалмазгъа. Т ю б д ж ы я р г ъ а -- ёлгеЕ1ден къалгъан малны-мюлкню алыргъа. Т ю б ypypi ьа — Он саугьан ийнек бла д ж ю з къозлагъан К1>011 бк.к-а, малгъа т ю б урду денднле. Андан ары мал аякъ тнр^б кетедн дегендиле Т ю б ю н е кегерге. Аеыры бек бишгенден хант эзнреб т ю б ю н е кетели. Тюбюнден къарасанг, бёркюнг т ю ш е д и . — Асыры мийикден деген магьанада. Тюбюнден-башындан кириб. Сии .Артындан, аллындан кириб, бе1\иниб. Вир джукъ джалатсанг, ол затынгы тыидыр1.1рма. бу затынгы тындырырма д е б , мындан гыл тюнк'р дегеи адамлаи!.! тюблеринден-башларындан кириб. кееин джаран1дырыргьа кюрешнб анланады («Хорланнгаи а д ж а л » , 17И.) Т ю б с ю з челек кибик.— Т о ю м с у з , д ж у т адам. Тюзюн айтыргъа керекди. Къысха вар. Т ю з ю . — Эртденбла сен кириб, манга тыйынн1лы д ж у у а б бермей кетгенингде, тюзюн айтыргъа керекди, эс ташладым. ( К ъ а рачай тилни Г11амматнкасындан.) Тюз, аллах д ж а р а т х а н ч а — къошагъы, бузугъу болмагъан. Тюзге иерге. Вар Тубаннга иерге — Алдаргъа, къатышдырыргъа, алджатыргъа Тюз д ж о л г ъ а салыргъа — тюзетирге Терс джолдан тыяргъа. Тюзню ётмеги тюзде къалса да, ит а ш а м а з . — Тюзию тюзлюгю т а с болмайды деген магъанада. 229
Тюзде къалгъанча. Вар. Тюзде къалмагъан эсенг,— Д ж у т л а н ы б , неда кёб ашаса айтадыла. Тюклаякъ тауукъ кибик.— Хылымылы, кесин джыйыб джюрюялмагъан. Тюкню баргъан джанына сыларгъа. Ант. Тюгюн чюйресине сыларгъа.— Арну айтыргъа, адамны халисине кёре сёлеширге, ол сюнгенча этерге. Тюгюн бардырыргъа. Син. Эрик ашатыргъа. Син. Орнун табдырыргъа.— Башхалагъа этерик болгъа эдинг алай, снзни т ю г ю г ю з н ю бардырыр эдиле. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 131.) Т ю г ю - д ж а м ы джаланнган — Багъымы болгъан ат. Сафар тесукъа эте тургъан, т ю г ю - д ж а м ы джаланнган къаратору а л а т а н ы джюгсиннден тутуб, Чо.мур бла сёлешди. ( « Д е р т » , 121.) Т ю г ю - д ж а м ы джылтырагъан. Вар. Т ю г ю - д ж а м ы д ж а ланнган.— Быштады джылында да аны с ю т ю уллу ийнекледен кем тюл эдн, т ю г ю - д ж а м ы джы-лтыраб. илешлнги, адам тил ангылагъаны бла кесин с ю н д ю р ю б айланды. («Эм таза кскню т ю б ю н д е » , 35.) Т ю г ю - д ж а м ы чюйре айланыб.— Рахын, мараз, сууукъсураб деген магъанада. Тюкню къарасы чакълы. Вар. Тюк чакълы. Син. Тырнакъны къарасы чакълы.— Сора эскн джараны къозгъаб нек кюрешесе? Андап экибнзге да, Солтан бла кесиме айтама, тюкню къарасы чакълы бир с е б е б д ж о к ъ д у . ( « А д а м л а » , 173.) Т ю г ю сытылмагъанды. Вар. Сиркеси сытылмагъанды.— Хата, заран кёрмсгенди. Тюкню тюрге д ж а л г ъ а б . Син. Амал-такъал этиб.— Биягъы мен кюреширнкме тюкню тюкге д ж а л г ъ а б . ( « С ы налгъан д ж ы л л а » , 30.) Тюе къусханча.— Бир кесекни кёзлери тегерек айлана къараб турду да, тюе къусханча, бетибизге т ю к ю р ю б . чыгъыб кетди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 90.) Тюкюрюк бла д ж а б ы ш д ы р г ъ а н ч а . — Къарыусуз, леу, бнр-бирнн аз тутхан, чыгьыныб кетерча.
хы-
Тюлкюню бютеу хыйласы — къуйругъунда.— Тюлкю къунругъу бла алданды деген магъанада. Тюлкю кибик ы ш а р а . — Адамны алдарча, кукаланыб. Тюлкю къуйругъун къумгъа да салыр, суугъа да с а лыр.— Хыйлачы адам ары да этер, бери да этер. 230
Тюлкю-тешикге, къоян — къамишге.— Хар ким башы къалгъан джерге, джаны къайгъылы. Тюню, т ю ш ю д а . — Кечеси, кюню да, сагъышы да. Кече, кюн да, тюню, т ю ш ю да сабийди. ( « Д е р т » , 195.) Тюнкесин б о ш а р г ъ а . — Аламат адамса, апла.хий, д ж ю р тойгъа, къой бу къаяны кемиргеини, аталарыбыз да тюнкелерин бошагъандыла, аланы кемире. («Баталлары», 38.) Тюрк абеджиге б а р ы р г ъ а . — Амалсыздан дыгалас этерге. Атамы джаны ючюн, бу барыудан б а р ы б турсанг, башха болмай тюрк абеджиге барырса. (Фольклордан.) Тюрт-мюрт этерге.— Бир зат бла кюреше, мурукку эте, ишлей. Тютюнюн кёкге чыгъарыргъа. Син. Букъусун къагъаргъа.— Д ж а у н у машиналарын д ж у у у к ъ келмеге къоюб, кючлю залп бериб, тютюнлерин чыгъара, талайын агъызыб, ызларына айландырдыкъ. ( « А т а джурт ючюн», 74.) Тюу деген бир кесекге. Вар. Тюу дегннчи; тюу дегсн сагъатчыкъгъа.— Алан, тюу деген бир кесекчикге тюрлечнгенсе да къалгъанса. ( « К ю н таякъла», 31.) Тюшю, т ю н ю д а . — Не сагъышы, къайгъысы да. Къыс.хасы, Адамейни т ю н ш , тюню да сабнйледнле. ( « Д ж у къусуз кечеле», 172.)
У
зунбилек шапа,— Эринчек шапа. Олтуруб тургъанлай джумуш этген. Узун бичеринги къысха бич. Син. Аман кёзюнге учурама. Этеринги къалдырма, менн аяб, джазыкъсыныб къойма. Узуну бла кенгине — къайсы джанына сюнсе да, ары. Узункъулакъ. Вар. Уллукъулакъ. Ангысыз, тели. Узункъуйрукъ къагъыт ( с т а т ь я ) . — Артында къайгъысы болгъан. Уланла атасы болсун — кёб джашы болсун, ала да аламат адамла болсунла. (Алгьы1ндам.) Улан бешикле тебретилсинле — кёб д ж а ш туусун, ёссюн. Улан д ж а ш ы м , джыйын б а ш ы м . — Амманы кёлюне д ж у к ъ келмегенди, этек къый!)1ры11дан т ю т ю р м е й , «улан джашым, джыйын б а ш ы м » , — деб эркелетнб ёсдюрген уланын кемсиз сюеди. ( « Б а т а л л а р ы » , 31.) 231
Улан джигит болурму, джыгъылыб бурнун б у з м а с а ? ! — Д ж а ш л ы г ъ ы н д а джашлыкъ, сыркыулукъ этмей, адам чыныкъмайды. Улан с ю е к . — Д ж а ш , эркиши деген магъанада. Сени къанынгы бу итлсге къурутмаз артынгда къалгъан сынгар улан сюегинг. (КъПЛ, 93.) Уланындан туугъан. Джангы вар. Д ж а ш ы н д а н туугъан. Туудукъ. Ашхы улан. Д ж а н г ы вар. Игн д ж а ш . Улан. Тюнгюч улан — биринчи туугъан д ж а ш , тамада д ж а ш . Уллугъа кетерге.— Кншини теигнге санамазгъа. Уллу башын гитче этиб.— Кесии уллугъа санамай, кесини тургъан дараджасындан да кеснн кем этиб д ж ю рюрге дсгсн магъанада. Уллу кёллю болургъа — кеснии керти д а р а д ж а с ы н дан кеснн ёрге кёрюрге. Уллу къазанда бишген эт чий къалмаз.— Къайда болса да, уллу д ж е р д е ёсген адамны ншленмеклиги уллу б о лады. Дуния халнни игн биледи, дуниягъа терен т ю ш ю недп. Уллу бычакъны ауузундача. Вар. Бычакъны ауузунлача, къылычны ауузундача. Секирнб къобуб, уллу бычакъны ауузундача, къыйынлыкъда тургъаны эсине тют ю б . . . къолларып дженглерине суг'ьуб, чегетни къыйырындан кирди. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 53.) Уллу эшик.— Онглу адам, бай юню болгъан, уллу тукъумдан деген магъанада. Умут юзерге. Снн. Къол д ж у у а р г ъ а . Тюнгюлюрге.— By джолдан сора аллыма чыкъсанг, джанынгдан умут юз. ( « Е м ю р л к ж » , 77.) Ур да д ж ы к ъ , тарт да нес.— Макыт да унаса уа, чырт да, не аз да. Анхан, аурууунгу алайым, ур да джыкъ, тарт да кес, бетн асыры джарыкъды дегенди да, чепкен этднрирге унамайды.(«Уллу Къарачайда», 46.) Уруну арты къуру. Снн Суу челекни т ю б ю сууда къа.1ады.— Уруну арты къуру де'б, бу киши, билмейме, къачан болса да бнр кьанханнга тюшернкди. («Таулуну таигы», 59.) Урусу, б ё р ю с ю болмагъан — кеси къыйыны бла д ж а шагъан, т ю з адам. Урушмай айырылгъан уялмай къошулур — сыйы бла анырылгьан бет джарыкълы къошулур. Биз аны керегин берирбиз ортагъа алыб, урушмай айырылгъан уялмай 232
къошулур деб, бизде сёз барды. ( « Д ж а ш л ы к ъ н ы джолунд а » , 82.) Урчугъу чыкъсын — аман кюннге къалсын деген магьанада. ( К ъ а р г ъ ы ш . ) Урчукъча айланыб — тёгерегине айланыб, д ж у м у ш у на чабыб. Ууадых этерге — б у р ш у этерге, эзерге деген магъанада. Уу джетерге — зараны, пелахы джетерге деген магъанада. Ууахты унутхан.— Эртде ёлюрге тыйыншлы адам эди деген магъаиада айтылгъан сёзле. Ууучум бла бир — кесек зат, азчыкъ деген магъаиада. Ууучха д ж ы я р г ъ а — ие болургъа, барына хозяин б о лургъа. Вар. Къолгъа алыргъа. Уууч берирге.— Тирменнге мюрзеу элтселе, аны тартханы ючюн тирмении иеснне берилген хакъ. Учар къушча.— Аламат, сейирлик деген магъаиада. Учду, кюйдю, табсанг — къойма.— Тас болду, думп банду, зннк болду деген магъаиада. Учхан къушдан тюк алгъан, арыгъан уландан д ж ю к алгъан — джигит д ж а ш . Аны бютеу эси Шамилдеди: къалай тутдуруб къойду кесин, учхаи къушдан тюк алгъан джигит? ( « Е м ю р л ю к » . 49.) Уф десенг, ауарча болгъанды. Син. Таякъдан атлагъысыз б о л г ъ а н д ы . — Къарыусуз, арыкъ, азгьынлы. Къыйыилы. уф досеиг. ауарча болгъанды. ( « Д е р т » , 128.) Уф-чуф д е б айланыргъа — омакъ, .чагок б о л у б айланыргъа. Ушамагъан — д ж у к ъ м а з . Вар. А\ал, иесине ушамаса, д ж у к ъ м а и д ы . — Мал иесине. къагыи ^рине у и т и д ы . Ала бир-биринден юрене болурла. Бийчесини да кёб заты ушайды ':»рине, деучендиле. Уятын ачаргъа.— Лдет бла айтмазын айтдырса, этмезии этдирсе, айтадыла. Уялмагъаи бетге — къазан къара.— Бурун Къарачайны историясында «уялмап>ан бетге къазан къара джакъгъаи» адет болгъанды. Уялмагъан буюрулмагъанны ашар. Ант. Керексиз уялгъан ю л ю ш с ю з къалыр.— Л\юлкю арбазына сыйынмай тургъанлай, биреуню малый урлаб, къалай ашайды? Уялмагъан буюрулмагъанны auiap деб! («Таулуну тангы», 59.) Уят — ёлюмден къаты. Син. Хомухлукъ этиб ёл(енден 233
эсе, джигитлик этиб ёл.— Урушха баргъан джанына къоркъмай болмайды, алай а къызбайлыкъ этиб, халкъны аллында уялгъандан эсе, сыйы бла ёлюб кетген кёб игиди деб, урушха таукел барадыла. (Газетден.) Уясында не кёрсе, учханында аны этер.— Сабий юйюнде не кёрюб ёссе, уллу болса да, аны этеди.
ада, хыйда да д ж о к ъ д у . — Адам санда д ж ю р ю меген деген магъанада. Хайт д е б . — Бир кесек, иги танг деген магъанада. Хайт дегиз.— Кеснгизни къатдырыгъыз, хомух болмагъыз деген магъанада. Хайт деген.— Уллу, джараулу, асыулу деген магъанада. Хайт дегеннге хойт дерик. Син. Д ж а у аллына турлукъ, д ж у у а б къайтараллыкъ.— Д ж а п - д ж а н г ы з «хейт» деб къычыргъанны аллыиа « о й » чыгъарыкъ Рамазан къалды. ( « Д ж а з ы у айла», 88.) Хайырсёлемез.— Затха иги д ж о р а этмеген, иги сёз айтмагъан. Хайырсёлемез, бир алгъыш эт. сабанла иги битселе, бирер фитир аякъ ашлыкъ берирбиз! — дегендиле.— Битмей къалса уа, не берлнксиз? — деб д ж у у а б этгенди. Хайырындан — хатасы. Вар. Хайырындан хатасы озгъан.— Заранлы иш, файдасын зараиы хорлагъан. Халгер хансдан чыкъганча.— Билмсй тургъанлай чыгъыб къалгъан. Халкъны бойну базыкъды.— Халкъ кючлюдю, къарыулуду, къудретлиди. Халкъ — гуууртха, Гунай — д ж у у у р т х а . — « Г у у у р т » деген сёз1по профессор Хабич улу М. А. «сюрюлген мал> деген магъанада джюрюген сёзге санайды. Халкъны джартысы къан тёге тургъанлай, былайда сизге хакъ юлеше турлукъдула! Халкъ — гуууртха, Гунай джуууртха деб, сен да Советни арбазын сакълаучуму болгъанса? ( « А м а нат», 3, 135.) Халыгъа тагъылгъанча.— Къыйынлыкъгъа тюшерге, къоркьуугъа къалыргъа. Халын тартаргъа.— Аныча болургъа, ол тюбегсниге тюберге. Халы эшерге. Вар. Хуюн эшсрге. Чурум излерге. Хамхот урлукъ д ж о к ъ д у . — Отлау, хане д ж о к ъ д у деген магъанада. 234
Хамхот урмадыла (малланы ю с ю н д е н ) . — Отламадыла, ашамадыла. Хамхотуна урургъа — ытхырыргъа, хайт этерге. Ханнга, бийге да келеди хариблик. Син. Дуния кёзюудю.— Ханнга да келеди хариблик, ашыкъмагъыз деб, артхаракъ ту ракълаб, бай къауумгъа гыммайышыб (мынгайышыб) барадыла. («Уллу Къарачайда».) Хансыз д ж о м а к ъ б о л м а з . — Заманында джомакъ.1ада хан аслам джюрюгенди. Бусагъатда кёчюрме магъанада бек аз сагъынылады. Ханнга д ж у у а б т ю л д ю . — Тыйыншлы д ж у у а б тюлдю деген магъанада. Хан турургъа — не этерге билмей, ёрге туруб къалыргъа Хансдан алаша, суудан ш о ш . — Тынч, д ж у у а ш болургъа деген магъанада. Ханс сибиртгича, джетмеген джери къалмай.— Энди къарт болгъан асе да, кссине хайыр тюн1ер джерге хане сибиртгича айланады. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 81.) Хапа — бийди, б а ш х а — сыйды.— Кесинде болмагъан сыйны тартаргъа кюрешген. Хапа — бийди, башха — сыйды дегенлей, бир къауумла кеслерине артыкъ сый чакъырыб кюрешедиле. ( « М ё л е к » , 30.) Хапа-сапа этерге — Оолгъапны къаташдырыргъа, башын т ю б ю н е айландырыргъа. Хар гокка хансны ийиси — б а ш х а т ю р л ю . — Хар затпы (кимни) кесини энчи ышаны, башхалыгъы болады Хар кимни акъылы кесине — бышлакъ биширген.— Хар КИМ кесини акъылын джаратады деген сёздю. Хар кимни — бирер дерти, тирменчини — суу дерти.— Хар адамны бирер иши, бирер къайгъысы деген магъанада. Хар элни къой союуу — б а ш х а . — Хар элии, хар миллетни адетинде башхалыкъ болады деген магъанада. Харамдан, бычакъ урсанг, къан чыкъмаз.— Бек харам адамды деген магъанада. Харсха келликди ( д ж ы й ы л л ы к ъ д ы ) . — Келиширикди, мардагъа сыйынныкъды деген магъанада Харсына тепсемесин.— Ала аГ1тханны этмесин, ала джаплы болмасын деген магъанада. Харе эки къолдан чыгъады. Син. Балтада, сабда да барды.— Д а у у р экеуленден чыгъады. Хаталадан тёбеди.— Хатасы тийгенди деген магъанада.
кёбдю, зараны
кёблеге 235
Хойнухча бурулургъа.— Къабан... с ю р ю б итни джунчутду, экиси да хоГтухча бурчлдула. («Эм таза кёкню тюбюнде», 65.) Хош болургъа (джюреги хош б о л у р г ъ а ) . — Д ж ю р е ги тыичлыкъ табаргья. разы болургъа. Хош келдигиз (колигиз!) Сии. Сау келигии. огъур аякъ бла келигиз! — Х о т келлмиг, Ьаидымат. къамдан ашхы джолдаиоа? («.\\а.чти», 1:53.) Хунагъа джарашмагъан ташча — д ж а р а т ы у с у з , гыбыр: КИИ1И бла j6ii К1М\нтеи алам. Хур къызла.— Хурмгтли. С1.|йлы, ариу халилн дсген мап.аиада. Худее Къобанны бокълагъанча. (л1и. Къодан толу къой кьырылыр бо.к'а. кьотхр улакъ б а 1 и ч ы болур.— Бнр адам да къатып1Д1.|рм|и ьа боллук1>д\ сау •^лни. Хурджунумда алам баш бар эсе уа! ~ Адамны хурджуиума -(ркимликси.! у«алсала. айтадыла алай. Хурджуну къалын. .Лит. Хчрджуиу д ж у к ь а . — Ачхасы кёб, бай. Хуюн эшерге. Вар. .Халы мтерге.— Чурум иэлерге. хазыр болургъа. Ар|.1Г1.аиым собебли, къайда болса да бир джорге олтурургъа хуюн чиа' тура ^ди.м. («Бычакъны ауузунда». «7.) Хы деген джарагъан. нги, асыулу. Хыйны дуа кибик. — А К1.ыз. бюгюииге къараб тургъаича. бу хыйиы дуа къайдан чыгъЕ^б къалды? ( « А м а нат». 6'».) Хыккилерин агъызыргъа — джыларгъа, сыигсыргъа. Быланда хыккилсрииги агъыза турма да, барыб орсанг а! («Чолпаи». 110.) Хынтыр-мынтыр этерге (болургъа)—Ушагъыусуз зат эте1)ге. Хырын бурургъа. Вар. Къуйругъун бурургъа.— Зоотехнигинг барды, аига айт да атмсге къой, тындырман 'ice, хырын бур. («Гургумлу>. 1, 24.) Хынч-хынч этерге,— Раднону тауушу Анисатны къыздыргъанды, д ж а т ч ы г ъ ы и да уятыб, ала хыич-хынч этедиле ( « М ё л с к » , 4 )
• абакъны суудан чыгъарыб атханча.— Д ж а ш а у бермезге, насыбын кесерге деген магъанада. 236
Чабакъ суудаи чыкъмай эди, бёдене суугъа кирмей эди: экиси да шохайла эдиле.— Шох болса, джууукъ болса, барыб-келиб джууукълукъ джюрютеди. Энди, чабакъ суудан чыкъмай, бёдене суугъа кирмен тургъаича этмейик да, не сен кел, не биз барайыкъ. ( « Д ж а з ы у айла», 87.) Чабыр олтанига джарамагъан. Син. Тоннга джамаугъа джарамагъан.— Д ж а р а у с у з , осал адам. Чабыр къулакъ ашагъан кючюкча.— Хаталы, хар кимге зарапы джете тургъан д ж а т . Чапчакъ кибик кёберге. Чанчакъ — джыккырны бнр тюрлюсю. Ант ът, кьуран ат, ол сснн джалгьан сёзлеринг |()чк)и, чапчакъ киОик кёбдюрюр. («К'ьара кюбюр», 224.) Чайнамай джутаргъа — тынч огъуна, къыйналмай деген магъанада. Чайнаб къабдырыргъа — хар пени хап-хазыр этпб бери pre. Чалдыу этерге (салыргъа) — амал чтерге, хынлал ы к 1 . srepre. Чалдышха тыяргъа — тарбуууннга тыяргъа. Итни чал;1ЫН1\а тыйсанг. ккюнге секирир. (Иарт оёз.) Чалкъысы ташха тисрге. Вар. 13алтасы xanixa тиёрге.-- Ишинде (джолунда) чыр.мау, тый["Ъ1>1ч тюберге. Чапракь акьгъан заманда — к1.ачда, кюз артинда. Чарлагьан шкок тюз урур.— Аллында чарлаГ! келнб, артдаи джарашсала. айтадыла. Чарсха баргъанча.— Къызыу, чачыб, тохтаусуз. Чарт-гурт этерге — къатышдырыргъа. тюзетмезге. Чархы аллынады.— I I U I I H I тюзелген кёзюуюдю деген магъанада. .Лнт. Чархы ызынады. - Чархынгы аллына тёнгереген бир кёзк)ук)дк> бюгюн. («Батал.1а{)Ы», 77.) Чачын-башын джыртаргъа. Син. Керегин берпрге. Урургъа, тюерге. Д ж а ш чачым-башын джыртханды. («Эртде--|ртде», 132.) Чепкен сакъгъанча.— Къызыу ары-борн ётедиле, джолда джоло\чула кёб джюрюйдюле деген магъанада. Череу аскер кибик. Череу: « к ё б » , «сыйыннгысыз» деген мап>анада джк>рюндю Чёбден тайгъан — кёбден таяр.— Бирден К1)алгъан минг.им! къалыр деген магъанада. Чёбню Терек этерге сёзнн) кёлтюрюб айтыргъа, бош затха ул.|у магьана берирге Чёб тюбюнде ынгычхаргъа. Ант. Терек тюГмон.че ынгычхаргъа. Сии. Чычхан сыдырылгъаныи кер.щ) да джыл 237
д ж а т д ы . — Бош затны юсюнден, керексизге тарыгъыргъа деген магъанада. Чёб тюшерге — джазыууна тюберге. Чёб чыгъаргъа ( в а р и а н т ) . — Кёзюу джетсе деген магъанада. Чёб юзерге. Син. Арт айырыргъа.— Джууукълукъ, тенглик д ж ю р ю т ю у н ю тохтатыргъа. Чийпыс адам — т у т х а н ишин биширмеген хыре адам. Чийин чыгъарыргъа. Син. Джезин ачаргъа.— Айгъакъ этерге, аныбыи ачаргъа. Чиримпис болургъа — бузулургъа, сёгюлюрге. Начас а бек начас къатынды, арты чиримпис болмаса. («Джангыны д ж а р ы г ъ ы » . 22.) Чомаланы тамбла. Вар. Болурланы тамбла. Ишни тамблагъа къоюучу, болджалны созуучу. Чуба ичинде къыз кибик — аныбы, терслиги болмагъан, ариу, субан ёсген. Чубадан чыкъмагъан к ъ ы з л а — а л к ъ ы н д ж а ш а у г ъ а чыкъмагъан къызла. Чурукъчу хычын бишире, хычынчы чурукъ тиге.— Уллу орус джазыучу Крылов айтханлай, чурукъчу хычын бишире, хычынчы чурукъ тиге тебресе, пелах андан чыгъады. (Газетден.) Чыпчыкъны сойса д а , к ъ а с а б ч ы сойсун. Син. Иш устасындан къоркъады.— Не гитче ишни да устасы этсин. Чыпчыкъ ётмез — бек, деменгили бегиген. Чыпчыкъ ётдюрмеген (итленн ю с ю н д е н ) . — Къайыр, огъурсуз, сакъ. Чыбыкълыкъда бюгюлмеген къазыкълыкъда б ю г ю л мез. Син. Къарт итни стауатха юретгенча.— Д ж а ш л ы гъында юреталмасанг, къартлыгъында юреталмазса деген магъанада. Чыганлыны къолан атыча — белгили, хар ким таныгъан. Чыгыр къатында къутукъну сагъынма.— Адамны джанына тиерик сёзню айтма, сагъынма деген магъанада. Чыгыр башны къурт этерча.— Кюи исси болса, бек къыздырса, айтадыла алай. Чык айырыргъа.— Орун, къуллукъ алыргъа, сёзню баргъан джерин айырыргъа. Чыкъгъа кирсенг, суудан рыслама.— Ишге къатышхандан сора андан баш бурма, артына дери бардыр деген магъанада. 238
Чыкъ джетдирмезге — ариу, аяулу тутаргъа, айыб кслтирмсзге. Син. Букъу кьопдурмазгъа. Чыкъ ат — кишен салыб, къошдан узакъгъа иймей тутхаи, ууакъ д ж у м у т л а г ъ а д ж ю р ю т г с н тынч ат. Чык чыкъгъан да хайырды.— Чспкен сокъгъан тншир ы у л а а ИТ ы у ч а 11 д ы л а. Чыкъмагъан джаны ичинде.— Ауругъан къыпынлашса антадыла. Чыракъ тутдурургъа. Снп. Хан туру-ргъа.— Не этерге билмей снрелиб къалыргъа. Чырмауукъ хане кибик.— Бутларынга чалыша, атларгъа къоймазгъа, чырмау, тыйгъыч болургъа. Чыры б о л г ъ а н . — Малы, рысхысы болгъан, байлыгъы болгъаи. Чырым этерге. Вар. Эчкичи чырым этерге.— К'ьалкъыргъа б а ш къагъаргъа. Чычхан тешигине киралмай эди да, ызындан такъмакъ сюйрей эди.— Кеснни шпин эталмай тургъанлай дагъыда апы ю с ю п е с а п о н д ж ю алгъаннга айтадыла. Чычханны баласы тулукъ тешер. Син. Бсфюню баласы анасыиы къарнында улур. Чычханны баласы къанчыкъ тсшсрге уста болур деб, сабийлнкден терсине юреннген артдаи ТЮЗ нннстли къалай болсун! (Газетден.) Чычхан марагъан киштикча.— Алымчы да, чычхан марагъан киштнкча, алтын къамалыдаи бир Г1)1л юзерге хазыр б о л у б турады. («К'ьара к ю б ю р » , 19.) Чюйлюгюн илиндирирге.— Аман ныхытда арба озса.. къаягъа, ташха чюйлюгю тнймен хазна оз.манды, аллайын мен да Мыртазны джигнне тюртмен озал.майма. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 211.)
1абаты тутаргъа. Вар. Усу т у т а р г ъ а . — А м а н ы ту ир1ъа. Шайтан арбагъа миндирирге.— Узанмай, Гаттан бла Тотай Марзийни шайтан арбагъа мнндирдиле. («Джа1пыны джарып.ы.'», 52.) Шайтанла бисмиллядан къачханча.— Не кючюн да салыб, не амал-такъал да этиб деген магъанада. Шайтан кёзлерин байларгъа.— Малкёзлюк этерге, къызгъанч болургъа. Син. Кёзю къыймазгъа. Малы кёбню шайтаны кёб дегенлей, шайтан кёзюмю банлады да, 239
заманында малдан, мюлкден ашаб, ичпб къалалмадым,— дегенди бай. ( К ъ Т . ) Шайтан къаргъагъан — онгмагъан, терсейгсн. Шайтанларынг мени ю с ю м д е кёрюнмей эселе! — Нек ёчюкгенсе? Нек къадаласа манга? Деген магъанада. Шайтан с у у . — Аракъы, чагъыр, ичги деген магъанада. Шайтан окъа сокъду да о т х а атды.Кёб къыйналыб, аламат зат этди да, артын зыраф этиб къойду. Къолу уста. Кёб хайыр да этеди, не келсин, алгъан ачхасын. шайтан окъа сокъду да отха атды дегенлей, эрлай нчедн да къояды. (Хапардан.) Шайтанла чолнугъа басыннганча.— Кёб адам джыйылыб, бир ишге къарыу эталмасала, айтадыла. Шайтан элге джин молла.— Д ж о р у к ъ д а ч а бегимегсн. дин адетни д ж ю р ю т ю р г е билими бол.магъан адамлагъа кеслери кеслерин молла, афендн этиб айланиганлагъа айтадыла алай. Шалт болургъа. Сии. Хайт деб турургъа. Хомух болмазгъа. Хар затха къараб, сакъ турургъа. Шаманланы бугъоуну с а л ы р г ъ а . — Къартла айтхаиига кёре, Шамаилаиы б . ' - ъ о у и у он атлам узунлугъу, эки пуд ауурлугъу болгъаиды. Муиу къоркъуулу аманлыкъчыиы бойну бла эки аягъына кийдиргеидиле. «Бойнунгда бсрчлерииг не з а т л а д ы л а ? » — деб соргъанларыида, «бойиумда ол бугъоу тургъаилай къачыб, Тсбен Сылпагъарланы огъары джаиыида Ныхытха дери келген эдим да кече, андаи къалгъандыла»,— д е б д ж у у а б этгенди эртделеде биреу. (Фольклордаи.) Анга «Шаманланы буг ъ о у » дегендиле. Шаппаны алашасыча.— Айтыугъа кёре, Шаппаны алашасы, артдан къызыб, атланы барысыи о з у б тургъанды. Артдан къызыб, о з у б кетгеннге айтадыла. Шаркъ деб эсине т ю ш е р г е . — Олсагъатлай эсине т ю ш д ю деген магъанада. Шашмай ушайды.— Бир д ж у к ъ къоймагъанды, бек ушайды деген магъанада. Шериат хыйла этерге.— Т а б ы тюшген заманда шериатны ю с ю бла атлаб кетерге. Ууакъ-тюек хыйлала этерге деген магъанада. Ш и б ж и д ж а г ъ а р г ъ а ( с ю р т е р г е ) . Син. Къанат битдирнрге.— Къыздырыргъа Ш и б ж и къабдырыргъа. Вар. Исси къабдырыргъа. Бурнуна ургъанча этерге. 240
Шибмжияны сабаныча тас б о л у б . — Шибижняны хоншулары. сабанны эки джаныпдан кнриб с ю р ю б , кеслернни сабанларына къошхандыла да къойгъандыла. Шибижия келиб къараса, сабаны д ж о к ъ . ЛАа былайда эди сабаиым, не болду эсе да деб, излеб айланнганды Шибижия. Шидакълай къатышыб.— Бош затчыкъны башына джыялмам, джангылыб къалгъанды. Д а , сора М у с с а , мен билген М у с с а , къалай болур халкъны д ж а у у ? Шидакълай къатышханма! ( « Д ж ы л л а бла т а у л а » , М 9 . ) Шкок отну ийисгемегенсе.— Сон урушда батмагьанса. къазауат ':»тмегенсе деген магъанада. Шкок т а у у ш х а юрениген б ё р ю ч а . — Уллу сыиамы болгъан, кёб къыйынлыкъ чекген, кёб затха юрсннген. тюшюннген. Шкокну чачыб джыйдым да бычакълыкъ т ю ш ю р д ю м , Къысха вар. Бычак1>лыкь тк)н1к)рк)рге. Шобраларын къобарыргъа. Снн. Орнун табдырыргъа.— Керегнн бирмрге. Кир, ш о б р а , чыкъ, ш о б р а ! — Кеб кере этиле тургьан юрсннген затлары. Ш о , атангы джаны ючюн...— Къарачайда эм кючлю тилеклени би|)идн. Шорпа башы аулатырыкъ т ю л д ю . — Зауукъ этднрлнк тюлдю, арыкъды. Шорпа башы джалагъан киштикча.— Эрнн, бурну д ж а у д ж у п . у б о л у б логен магъанада. Шугут джылан к и б и к . — ^ убет, кьугсуз. джнймргешлн деген магъанада. Шум б о л у р г ъ а . — Тынгылауну б а с а р г ъ а , д ж у к ъ айтмазгъа деген магъанада. Штанкъыл къаздырыргъа.— Ачлыкъ. зарауатлыкъ джетерге. «Штанк-ьыл> кьаяда ёсген, госукча, адам ашагъан тамырды. Адамла ач джыллада джайылыб, ш т а н къыл къазыб а ш а п . а н д ы л а . «Бангча болман, штанкъыл къаздырыр» д е б аны ючюн айтылгъанды. Шыбла таууш этдириб. Син. Къамчи тауун! этднрнб. Шыбла урсун.— Къаргъыш. Шыкъыртха тынгылагъан чочхача.— Эшек, отлагъанын к ъ о ю б , шыкъыртха тынгылагъан къойча, къулакъларын аллына этиб, тёбен джанында къулакъдан чыкъгъан д ж о л г ъ а къарады. ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 96.) 241
Шындым э т е р г е . — К ъ ы р ы б , бнр-бирн ю с ю н е к ъ о я р г ь а . Д ж е л чегетни шындым этгенди.
къалаб
ы
1зына ( а р т ы н а ) айланыргъа. Ант. Аллыиа урургъа. Сип. М у д а р л а р ы д ж ы л - д ж ы л д а н ызына.— Рыс.хыиг ызыпа айланса, ншннг алай болады. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » , 2, 215.) Ызындан къара сабан с ю р ю р г е . — Тутар, д ж о я р муратда ызындан сю|)юб, къуууб айланыргъа дсгсн магъанада. Ызындан уру к ъ а з а р г ъ а . — Т у т а р г ъ а , д ж о я р г ъ а , ёлт ю р ю р г е дегсн магъаиада. Ындыр б а с х а н у у а н ы к ч а . — Биз а, ындыр басхан ууаныкча, тсгсрсгино анлана т у р а б ы з . ( « К ъ а р а к ю б ю р » , 233.) Ы р г ъ а д ж и к ( ы р г ъ а ж и к ) этерге. Син. Чалдыу салыргъа. Амал этерге, хыйлалыкъ этерге. Ы т т а - б ы т т а д е б . Син. К ю ч д с н - б у т д а н . — О л с а г ъ а т д а •муиу аты да аллына алай секнрди, Смайыл ю с ю н д е ыттабытта деб кючден къалды. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » , 1, 204.) Ышаннганынгдан т а б х ы н . — Д ы - д ы - д ы - д ы , а къыз, ышамнганынгдан табхын деб, былайгъа келмей, анга кесинг д ж у у а б этерге б о л а л м а д ы н г м ы ? ( « Г у р г у м л у » , 179.) Ы ш а р м а г ъ а н и г а киши кюлмейди — сюймегеннн киши да сюймейди.
бзеле го-го дей эдиле да таудан ауалмай эдиле.— Ишни юсюиден кёб сёлешнб, тауколлеииб этал.масала, айтадыла. Эбзеле, д ж а ш т у у с а , сыртына къапчыкъ тийиредиле.-— Хар миллетии кесини энчн адетлери барды дегсн магъаиада. Эбзени тау т ы й м а з . — Бир къауум адамны ие къыйын, къоркъунчлу иш да тыялмайды дегеи магъаиада. Эбине т ю ш е р г е . — Х а р не т ю р л ю ниши да этерге таиы, дж().1у б о л а д ы дегеи магъанада. Эгечден т у у г ъ а н . — Эгечден туугъаи эрке болур. ( Н а р т сёз.) Эгечден ( к ъ ы з д а н ) туугъан юйге кирсс, юйнк) ара 6aniaiiaci>i К1)ымылдар. ( Н а р т сёз.) 242
Эджиги-стюню бла.— Джик-джиги бла айырыб деген магъанада. Эзеу б о л у р г ъ а . — Экеу неда талай адам бирлешиб эзеу болуб учадыла. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 116.) Эзиланы Д ж е н г с у к ъ м а з . — Бир иги тюнюлмесе, тынчлыкъ табмагъан деген магъанада. Аллай адамла боладыла. (Тип.) Эки айтса, ючюнчюге... Къысха вар. Эки айтса...— Эки сёз айтсанг, ючюнчюге аны къошаса. ( « К ю н таякъла», 128.) Эки арамы бителликди? — Джол бителибми къаллыкъды, киши ёталмазчамы боллукъду деген магъанада. Эки ара ачыкъ б о л с у н . — Барыб-келиб турайыкъ. Бирбирибизден джашыргъан затыбыз болмасын деген магъанада. Экисини арасы кёк бла д ж е р кибикди.— Аралары узакъды, башхалыкълары уллуду деген магъанада. Экибизни арабызда къалгъан сёз болсун. Син. Ичингде къалгъан сёз болсун.— Къазийии сен атасыса. Сюйгенинге сёз д ж о к ъ д у . Алай а, экнбизии арабызда къалгъан сёз болсун, д е б айтама. ( « Д ж у к ъ у с у з кечеле», 65.) Эки арабдан бир араб алыргъа. Син. Тиш да, тишлик да кюймезча.— Хазна билинмезча, уллу зараны болмазча, аз-аз. Эки атлар къарыуу д ж о к ъ д у . — Кеталлыкъ тюлдю, аллай болуму д ж о к ъ д у . ( « Ч о л н а н » , 82.) Эки атламай (тутарыкъды, д ж е т е р и к д и ) . — Узайтмай, къарыу этднрмей. Эки атыб тютюнюн бир этиучю (арх.) — Къолу сауутда тири къымылдагъан джигит д ж а ш деген магъанада. Экиси ахратда да т ю б е р эдиле.— Бир-бирннден д ж у к ъ къоймагъан эр бла къатын. (Халнлери ушаш.) Эки аягъын бир уюкъгъа сугъуб ( т ы г ъ ы б ) . — Тарбуууннга тыяргъа, онгун алыргъа деген магъанада. Эки аягъын буздача бардырыргъа.— Гож бардырыргъа, къарыу этдирмезге. Эки аягъын д ж а й ы б (махтаргъа, сёрерге, у р у ш у р г ъ а . . . ) . ~ Кючюнден келген чакълы бир, къарыуун аямай деген магъанада. Эки аягъын кюлге сугъуб. Ант. Адамны джигнтн тюздеди. Джигитни ю л ю ш ю — тюзде. Эркишиге эм уллу бедишлени бнриди. Эки аягъын тирерге.— Унамазгъа, айтханын этмезге деген магъанада. 243
Эки аягъыны тюбюнде чёб сынмай. Вар. Аягъыны тюбюидс чёб сынман,—Хасанны экн аягъыны тюбюнде чёб сыимайды. («Аманат», 1, 162.) Эки баш бир къазанда къайнамаз, эки джигит бир джерде ойнамаз.— Хар адамны ёсюм джолу, д ж а ш а у болуму башхады. Халиси келшимеген адамла сенсе, менее деб джан1аялмайдыла деген магъанада. Экеуге барма, ючеуден къалма.— Пек кенгде тохтагъанса, берлакъгъа кел. Роза! Экеуге барма. ючеуден къалма деСмиле. ( « Д ж а з ы у айла». 87.) Экиден бирге джууукъ.— Атаеындан, анасындан да, ^ки джамындан да бнрге л ж у у у к 1 > . 1 \ г ъ у 6(viriiaH деген магъанада. Экилемей-бирлемей айтдым.— Вузмай, тюрлендирмей. к1.<)П1май, къоратмай; кеб сагъын! чп- т\рмай; къоркъмай. тартьтман. Экили болургъа. Аккылл1.1 б о л у р п . а . ткхюн билмей чайкьа.нлргьа, кьалай чте|ме билме|"| Эки джансюекге къол салыб.— Инки.!. \а\ле, 6ouj ту()| |,ан. Эки джукьудан къайтхан заманда. Адамла ^кн джукьудаи къайтхан болур ^лиле, кс-менн ол заманында аякь тюбюнде сыннгаи джингурчха да бутакь т а \ л н 1 эте ^ли. ( « Г о р д а бычакь», 2, 21.) Эки кёзю бла теиг д ж ы л а д ы . - Бек кючлю тукъум джыларгьа. Эки кёзнк> бирин къоймагъан.— 13арыб точгагьан rvд\чу. \[).тауч\ Эки кёзюн джандырыб тебрерге.— Не азчыкь да Даумгьа чюйре сёч айтеанг, лки кёзюн джандырыб тебрейди. ( « Л е р т » , 2!)Г) ) Эки кьолун къойнуна салыб турургъа.— Л ж \ к 1 > этмей, ннктемей айланыргъа. Эки къотур ат бир-бирин къашый эдиле. - Бнр-бнрине болуи1урп.а. джараргъа деген магъанада. Эки къулагъы бек болсуи.—Эн1итмесин Лк-н айтханнга тынгыламаеын деген магъанада. Эки къулагъын ёрге тутаргъа — сагъайырп.а, ic бёлюрге. Эки къуйрукъму этериксе? - Aui къат1.1нла бет табмаз деген.1еи, aiiiapiiiKb дегенле!!, М1>1.1.тыгын атыб, чар кнмин юлк)и1юне джутланса, аны нйлыкъдырыб айтадыла 244
Эки къуш урушса, садакъачыгьа тюк т ю ш е р . — Экеу бнр-бнрн Ола ур^шхан заманда, ючкжчюге riAi "юша*, аитадыла. Эки макъа бир джалпакъгъа сыйынмаз.— Эркии д ж е р д е керекснз затдан бмр-бириш' плишч'ле. а11тадыла. Эки отну арасында. Сим. Барама да, ъмеген а т а й д ы . бармайма да. хан б а т ы м ы кеседн. — Эки отиу арасыида т ю т ю б Typi ьаи Заураны ауазы да бир кссек тк>рл1.'11дн («Уллу Къарачайда», Зв.) Эки сойсун д а бир тойсун.— Лшасыи, нчсии деб. табалаб антылгъаи сёз. Эки тенг этерге.— Эки тенг юлюш чтиб, арагъа салыргьа. Эки тирменинг бла гугукга къалай алдатдынг?— Эки тирменинг бла гугукга кесииги алдатдынг дегенлей, б о т джашынг юйюнгде тургъамлай, илииин ариуларгъа кесинг къалай колесе? (Фольклордан.) Эки шагъат керекди.— Адам ийнаныр зат тюлдю. Эки этегин бюрек башына къайырды. - Косин \закъ. къыйын д ж о л г ъ а хазырлады. Эки этегии бюрок б а т ы н а къайырды. Уланланы эркочлории айырды. ( « Т а т а р к ъ а и » . ) Эки этегин башына къабларгъа. Сии. Керогин борирге. Орнун т а б д ы р ы р г ъ а . — Аны насыбына, аны алайда болгъанын билмегенме, ансы б а р ы б эки этегии бан1ына къаблар эдим. («Биринчи сюймсклик». 1, 155.) Эки эгечден туугъан арпа тулукъ ауушдурмаз.— Эки эгечден туугъан бир-бирние багъалы адамла — джууукъла болгъаны себебли, арпа тулукъну алмашдырмай, б о шуна береди деген магъанада. Экеуге ючеу д е б . Син. Баргъан суугъа джалгъан суу деб (джетек с у у ) . — А л л ы тюбегеннге къошулуб тебресе. айтадыла. Экиге эки эди, бирге бир э д и . — Хар кимге тенглик этгем, джигитлиги-болуму болгъан адам. Эки эрни бир-бирине джетмей.— Асыры къууаннгандан, асыры къууанч тыбырлы болгъандан. Эки затын бир д ж е р д е т а б м а з с а . — Хар заты ары-бери атылыб. Мизамсызлыкъ. Экинди бла ашхам арасында.— Замаисыз заманда. Экиндиде эл т а ш л а м а . — Ингирде элни, къонакъбайны къоюб, д ж о л о у ч у болмайдыла. Эл ауузу — элек. Вар. Элни ауузуна элск туталмаз245
са.— Халкъны ауузун тыялмазса. Сёз этилир, джайылыр деген магъанада. Эл ауузуна къарагъан адам.— Элни аллына чыгъыб сёлешиучю, белгили адам, авторитетли адам. Эл ашагъан эмеген.— Халкъны къыйнаб, ннджитиб тургъаи залнм. Элни ашагъан эмегенден эсе, эл тейриси кючлю. (Нарт сёз.) Эл багъасы адам — элни оноуун, къайгъысын этиб тургъаи адам. Элде болгъан эриннге тиер.— Элде д ж ю р ю г е н , болгъан затдан сайга да бнр зат табылады деген магъанада. Эл — гуууртха, Гунай — д ж у у у р т х а . — Халкъ, бирден къобуб, джамагъат ишленн баджарады, биреу а кеснни эичи къайгъысына чабады деген магъанада. Эл кёчюб б а р а эсе да, хапарым д ж о к ъ д у . — Элге къошулмаи, ксси къайгъылы б о л у б тургъан адам. Эл бла кёргенинг — байрам.— Эл бла бнрге келгеннге ёкюнюу д ж о к ъ д у , кемсиз къыйынлыкь кслмесин. Д ж а м а г ъ а т ! Д ж у р т у б у з д а н багъалы зат д ж о к ъ д у , анга джау чабхан кюн снреллик тюлбюз. Мени тилсрим: биригнб, д ж а у г ь а къаршчы чабайыкъ, эл бла келген къынынлыкъ байрамды. ( « Е м ю р л ю к » , 165.) Эл бла бир. Вар. Дуния бла бир,— Кёб, бек кёб деген магъанада. Эл д ж а т с а да, Элемен д ж а т м а з . — Алагъа менсиз, манга аласыз тынчайыу джокъду. Д ж а т с а м , мен джукъла1)гъа боллукъ тюлме. Джокъду аллай эркинлигим, ангылаймыса? Эл д ж а т с а да, Элемен д ж а т м а з деб, мени чотум алайды. ( « К ю н д ю з г ю кюн».) Эл ишге чыкъгъан заман.— Кюз, халкъ чалкъыгъа б а р п . а н заман. Элни ишин эр джакълар, эрни сыйын эл сакълар.— Опглу, бе.иили адам, аллай адамын халкъ унутмайды. Элни къанын бузсанг, къарнынг бузулур.— Не онглу адам да д ж а м а г ъ а т х а бой салыргъа борчлуду деген магъанада. Эл къарыу — эмеген. Син. Элни бойну базыкъды. Эл къарыу — эмеген деб аны ючюн айтадыла: эл къолгъа алса, ол эталмазлыкъ зат д ж о к ъ д у деген магъанада. Элге къоян кириб айланады.— Сейир-тамаша зат, кёз ачарча нш. Элде — омакъ, ишде — къонакъ.— Орамда омакъ кийиниб, ишге джарамагъан б о ш б о ю н , джалкъау. Элек алыргъа баргъан къатын элли сёз айтыр. Син. 246
От алыргъа баргъан къатын отуз аууз сёз айтыр.— Къатынла, не ашыгъыш ишге барсала да, бир кесек ушакъ этмей кетмейднле дегси магъанада антылгъанды. Эл-элни къой с о ю у у б а ш х а . — Эл-элии къой союуу башха дегенлен, хар бнр халкъны ( д ж у у у к ъ болсала да) кесини эпчнлнги болуучанды дегсн магъанада. Элек бла сюзгенча. Сип. Джик-джигн бла.— Ийнесинден тюймеснне дерн тинтнб сюзген. Элиси элге болгъан.— Элни къандырыб, инджитиб айланнган дегсн магъанада. Элиб деген эл ашар.— Окъугъан адам элни ашаб джашайды дегенлигиди (афендилени юсюнден айтылгъан сёзле). Эм уллу къарауул Геппени дуппуруна керекди. Вар. Къарауулну эм уллусу Геппени дуппуруна керекди.— Учкуландаи ёрге озгъанлай. Д е л ю ёзенде Геппени дуппуру деб барды. Бир заманда алайы къоркъуулу джерге саналгъапды. Алаайгъа къарауул салыныргьа керекдп дегендиле. Эмегенни бюгюн ашары джылай эди, тамбла ашары джырлай эди.— Мен кесими хапарымы айтама. Атам асыраб турлукъду деб, ышаннганым биринчи джангылычым эди, И1нден джанлагъаным экинчи джангылгъапым эди. Санга айтырым а: айюию (эмегенни — И. Т.) бюгюн ашары джылай эди да, тамбла ашары къууапа эди деб, эшитгенмисе? ( « А м а н а т » , 3, 20.) Эмизик шайтан кибик.— Назик, къылеуюз, къарыусуз зат, арыкъ. Эмиликни къуйругъуна т а г ъ а р г ъ а . — Хыянатчыланы эмнликни къуйругъуна тагъыб ёлтюргендиле алгъынлада. Эмиликни къуйругъуна кючлю байлаб, тюкеичини пара-чарасын чыкъма къоюгъуз. (КъТ, 9.) Эминаны ёлтюргенинден аурутханы къыйын,— Бир къауум къуллукълада 6ani ишден экинчи дараджалысы къыйын болады дегеи магъанада. Эмина кирсин юйюнге.— Къаргьыш. Энтда эт аллай аккагъа джюн тартма.— Эт аллай адамгъа игилик. Энтда эт аллай аккагъа джюн тартма, сен не заманда да алай тсрсакъыл болур эдинг. ( « К ъ а н а матны д ж у р т у н д а » , 96.) Эри бий болса, къатыны бийче б о л у р . — Авторитети болгъаниы джууукълары да авторнтетли боладыла деген магъанада. Эрге баргъан — тынч, этек бюкген — эмгек.— Къул247
лукъгъа кирген аллай бир къыйын болмаса да, аны айыбсыз тындыргъан къынынды деген магьанада. Эрни ( д ж и г и т н и ) эр ёлтюрмейди, эрни намыс ёлтюреди.— Джигитле кёбюсюне намыс, сын ючюн ёледиле. Эр эришсе, экеу б о л у р . — Эришмеклик адампы бютеу кючюн къозгъайды, джолгъа салады. Эрни эри — чалкъы бла б о р ч у . — Таулу эркишини эки эри барды: борчу бла къол чалкъысы. («Баталлары».) Эр с о г ъ у ш м а й , танымаз.— Эр согъушмай танымаз деб, ТЮЗ антадыла. Атагъа ашхы улан тууса, Къула тюзде бау этер, ичи толу мал этер дегендиле буруннгула. («Хорланнган а д ж а л » , 93.) Эркиши десенг — эркиши — керти эркншилиги болгъан алам. Эркек бла тиши, къатын бла киши.— Эркск бла тиши, къатын бла киши джетген кюи белгили болады. Д ж с т г е н кюн кёлсюз болма дсб, къартланы осиятлары барды. Кёзюие джетген кюн му.чоллукъ утген ёлгсн кнбнкди. Хомухдан ёлгенден эсе, джигитлнк •:^тиб ёл! (Фольклордан.) Эркек къатын.— Кёлсюз, болумсуз эркиши деген магъанада. Эркечин айырыргъа.— М а д ж а л - м а д ж а л ы н . Эрни кичирге ( ы ш а н ) . — Д ж а н г ы эт ашарыкъ болса, эрни кичн11лн деб айтыу барды. Эринлери бир-бирине джетмей.— Эки эрни бир-бирине джетмей. Г^рин, кюллюгюн тыялмай, эринлери бирбирнне джетмей, къабакъча керилиб. къууаннганын эслетмезге дыгалас этди. ( « Г о р д а б ы ч а к ъ » . 2. 229.) Эрнин къабаргъа.— Т а б с ы з ы р а к ъ айтханын (этгенин) артдан эслерге. Эрнин чюйюрюрге.— Турсунмазгъа, уллу кёллюлюк этерге. Эрик ашатыргъа.— Тюрме а з а б чекдирирге деген магъанада. Эртде, кеч б о л с а д а . — Къачан болса да деген магъанада. ^ Эртде этеринги кеч этме... Заманында тындыр деген магъанада. Эртдеги ИТ бичиуючюча.— Эртделеде бнреу, эртденбладан б а ш л а б ингирге дери айланыб, ит бичиб тургъанды. Къатларын д ж у у а р ючюн сапын алгъанды. Йнгнрде аны бла къолларын д ж у у у б , юйюне къайтыб тургъанды. М а г ь а н а с ы : хайыры болмагъан иш бла кюрешиу. 248
Эртде джарлыны къой терисича.— Барыб тохтагъан джарлы. Эртде къыйынлыла.— Кёбден бери къыйынлыкъ чегиб, кюн кёрмсй д ж а ш а г ъ а н . Эртде мараучуча.— Хаман бир этгеиин къантарыб тургъан. Эртде тууарчы патчах болгъанча.— Къысха заманнга уллу власты болгъаи адамгъа айтадыла. Эртде бнр эл тууарчы: «Бёркю.мю кёкге атыб тутхуичу, нги сагъаи патчах болур -(дн»,— деб тилек этиб т у р п . а н д ы . Сора аны тилегии патчах къаллайла эсе да эшптиб, келтнрнб тахтасына олтуртхаиды. Тууарчы, эрлай бёркюи кёкге атыб: «Бу кёрюниген барысы отлау б о л с у и ! » — деб, бёркюн да тутуб, туруб кетиб къалгъанды. (Фольклордап.) Эртден чыгъар ауазы.— Ишни кертиси чртденбла белгили (л)л\р дегеи магъанада. Эртденнги кёз экили кёрюр. Вар. ?)ртдеииги кёз экили кёрюр, ингирги кёз тёртеу кёрюр. — Эртденнги кёз экили кёрюр деб, къартла айтыучандыла. Эртденнги къонакъ къонакъ болмаз.— Эртденнги къонак1> кьонак!. б о л м а з дегендиле ю.артла. Эс аздырыргъа — эсин алыргъа, бек кьоркъутургъа. Эс д ж ы я р г ъ а . — Кесин б о ш л а м а з г ъ а , тин кирирге, солургъа. а б ш р а у д а и къайтхан, аязыгьан. Эсде болсун. — Унутма, кёз аллынгда т\т. Эсинг б а р д а атегинги д ж а б . — Заманынг, мадарынг болгьан кёзюуде -(теринги л и б къой д е ю н магъанада. Эсде-бусда болмагъан.— Эсингде, ак1.ылынгда болмай ту1)гъан зат болса, айтадыла. [.^илмей тургъаилай. Эсен кёрюшейик. - Кч.ууанч бла гюбпнейик. Хайда, эсен кёрюшейик, мен айт.чанны VHVTMa. («Эки заман», 2, 34.) Эсге салыргъа — айтыб къояргъа, унутмазча этерге, эсгертирге Эс табдырыргъа. Син. Кёл атерге.- Юретирге. Эс ташларгъа — не этерге билмей, сымиайыб къалыргьа. Эсге т ю ш ю р ю р г е эсние салыргъа. Эсден чыкъмазгъа.— Унутмазгъа. Эски берчлени къозгъаргъа - оз\б кетген затланы къозп.аргъа. Эски джамчы — тюклю. — Бети онгнган. эски тюрсюн алгьан. Алгъынча, д ж а ш л ы к ъ т ю р с ю н ю къалмагъамды деген магъанада. 249
Эски темирчи.— Дунияны кёб кёрген, уллу сынамы, усталыгъы болгъан деген магъанада. Этин ашаргъа, терисин киерге.— Инджитирге, азаб берирге. Эт бла бычакъча. Син. Ит бла киштикча.— Бир-бирине къаршчы, бир-бирнне д ж а у деген магъанада. Эт бла терича.— Бир-бирине д ж а б ы ш ы б , бир-бирин с ю й ю б деген магъанада. Этибиз бир къазанда бишсе да, шорпа б а ш ы б ы з б а ш ха чыгъар.— Идеялары, иннетлерн, халнлери бир-бирине чыртда келншмегеи адамла. Эти-джени болмагъан.— Д ж у у у к ъ л у г ъ у , къарнашлыгъы болмагъан. Эт да, тиш д а кюймезча. Вар. Тиш да, тишлик да кюймезча,— Эки джаны да джарсымазча. Эти барды (малны юсюндс) — кесерге, сояргъа д ж а рарыкъды деген магъанада айтылады. Эт д ж у у у к ъ — къысха джууукъла: къарнаш, эгеч, ата, апа дегенча, д. а. к. Эт кетсе да, бет къалсын.— Не къынналлыкъ, инджиллнк эсенг да, бетинги джой.ма, на.мысынгы атма деген .магъанада. Этин терисинден айыргъанча.— Бек къыйнаб, азаб чекднриб деген магъанада. Эти терисине сыйынмайды.— Асыры семизди, бедсудю деген .магъанада. Эт къурт б о л с а , туз джарайды, туз къурт б о л с а , не джарайды? — Гнтченн къылыфы чыкъса, уллу тыяды, уллуну къылыфы чыкъса уа, кнм тыяды? деген' магъанада. Этни хатери бла шорпасын ич.— Иесине джалыисанг, нтнне сюек ат. Уллусуну хатери бла гитчени сынын кёр деген магъанада. Эт этдирсе да, д ж а у этдирлик т ю л д ю . — Къарын этдирсе да д ж а у салдырлыкъ тюлдю, уллу хайыр келтирлик т ю л д ю деген магъанада. Этинден ю з ю б бергенча.— Бек ауурсуиуб, къыйналыб берирге деген магъанада. Этек кёлтюрюрге.— Керексиз сый берирге, джумуп1уна чабаргъа деген магъанада Эчки башлы, сыйыр аякълы.— Киши къалмай, бютеу барысы деген магъанада. Эчки бер да эчки ал, макъыргъаны — артыкълыгъы.— Къайгъысы болмаса, чыртда хайыры болмагъан и т н и этерге кюре1ииу. 250
Эчкилерин къозгъаргъа — ачыуландырыргъа, тебдирирге. Эчки чырым этерге. Вар. Теке къалкъыу этерге.— Баш къагъаргъа деген магъанада. Эчки д ж а п х а к ъ кибик — д ж у к ъ а . Эшек билген — арба джол. Сип. Anna билген — тыбына. Ненча айтханма, кесниги билгнч этиб, мени халыма къайгъырыупу къой деб, сеп а, эшек бнлген — арба джол дегенсе да, эки элинги тыялмайса. ( « К ъ а н а м а т ны д ж у р т у н д а » , 307.) Эшекни б у з г ъ а тартханча.— Аякъ тирерге. Унамазгъа. Эшек бузгъа тирелгенча.— Торс, тюз болса да, бир ант.ханындан таймагъан адам. Эшек гуммосча.— Ьагъыб, сау эталмагъан ауруу (рак). Эшекден джыгъылгъанча.— Аныблы иш, бедишлик. Эшеги ёлген таулуча.— Сюлдерн т ю ш ю б . Мыдах болуб, мугур. Эшек кёрмеген эл.— Сейир, къуджур зат. Эшек кеси харам, къыйыны — халал.— Эшекни къыйыпы халал да, кеси харам дегенлей, бу пасыкъла бизни Ажегиб, кеснбизпи уа харам этерге излей болурла, дейме. ( « А м а н а т » , 2, 249.) Эшек къала ишледи да къуйругъу бла ойду.— Уллу, аламат нш этиб, артдан бузса, айтадыла. Эшекге къонгурау такъгъанча — юсюне д ж а р а ш м а гъан ушагъыусуз зат. Керекснз омакълыкъ. Эшек мыйыны ашамагъан эсенг?! — Акъылынгданмы чыкъгъанса?! Телими болгъаиса? — деген магъанада. Эшек, мюйюз салдырама деб, къулагъын кесдирди.— Уллудан умут этиб, гитчедеи къуру къалды деген магъанада. Эшек окъуса, итни къарны б у р а д ы . — Бир кьауумланы халилерине, къылыкъларьта адам тёзюб, чыдаб" болмайды. Ит юрсе, берюню къарны бурур дегенча. Эшек таякъ да кёлтюрюр, д ж ю к да келтирир.— И ш ни ауурун да этиб, б ю с ю р е у да табмай деген магъа}1ада. Эшигинг ай д ж а р ы к ъ г ъ а тартылсын. Вар. Тютюиюнг ай джарыкъгъа къурурукъ.— Къаргъыи]. Эшигин д ж а б а р г ъ а ( в а р и а н т ) . — Айхай, аиы болумун билсем а, келечи эшнгнми д ж а б д ы . («Хорланнган а д ж а л » , 74.) 251
Эшик ачыкъ болса да, соруб кир.— Эркнмлпкснз бнреуии) .<iiibiH;i Tiiiivie. ;1Д1'Г)Си:« бол via Эшиги къайсы джаныидан ачылгъанын да билмейбиз.— liapMiii ь;1Иоы,<, лжюрюмоп'нГ)!! », лжолупа усталыгъ1.|Г)1.и д ж о м . л у .имен магъянала. Эшигмедим деме — артда orbaii at-ve, бит булгьама дсгои ма1 ьанада.
йню ал эшиги бла кириб, арт эшиги бла чыкъгьан чакълы бир. biniMiTi'[)mi к ь а ш . т амасы ,'U кк> ш . к т и Бабуш 15^! Л/кы.1 лжашаб ауушчаилы Г..по|) a x p w rniiiiu. т о т с к п ' тюип i imiLif: « Д ж а ш а г i.aHi.im м.а.ьш M-jnoiu'ли, амма. a f-Ki'o л ж а т а л ы м лоб raMi.m\n,iv а-*» л^ч') i (i|) гьан.чарынла. «юммю ал :)iiiiirii бла кирмб, а|>( ^miini бла чым.гьаи чак1к11.1 бир кгрюилк)», Л1-б 1ж\\.|б бсрп-нли (1 а и'ТЛ1'м ) Юй ариу — тонракъ. адам ариу — опракь. tOimio с ю р г ю б , а к и 1 а б , б о я с а ш . арич б<).1алы. <1лам л.1 н)1иин л ж а р а т х а и KiiiiiiM Kiiiivi', а|)и\ Kt'j)HiiuMii л^мш \iai ьаиа да. (()|1|)ак|. Miiiini.) Юйдеги аман чегетге барса, чегстдс аман юйге келир.— Лмам амампы табалы лоН'М viai i.aiia ia Юйде аман джашдан эсе, арбазда хыршы таш ашхы. — К)11до аман джашлан icv. арба (ла х ы р т ы ram m и деб. б\р\ни[\ла билмой а1|тма1ьанл1.1ла («Лманаг». Л. К Ю . )
Юйню ара багъанасы. - lOiiiiio а \ \ р . 1 \ п > \ м ген. K)i'uiMiiHM б а ш KC'pt.'K.iiicMii б а л ж а ] ) ! ьам
м л i юр-
Юй бирге замандача (сырплнгдам гюппоб) Кьарнашла (а1'1ырылп>ы11чы I кол ашаб иш.клнмч'мли.к'. ара мюлкге да джаи аурутуб KiiajiaMan.aiMM.ia Бир-бирино ышаныб. Алап. юн бнрго :и1мандача. сонн бу нн1го джюрюуюпг нели? ( « Д о р т » , 205.) Юй бла бир - - коб, юн толу Юй да бек, мен да бек.— Юнден чыкьмай, apiii-6eiMi джюрюмсй, дуниядап хапарсы.ч. Юйюнде, къутургъан ийнек кирсе, мюйюзюне илиниик джокъду.— Джарлы юй. Юйюнге отму салгъанма? Снн. Кнмии юйюие от салгъанды? — Не къыйынлыкъ этгснме? дегсн магъанада 252
Юйдеги тышына чыкъмасын, тыип месин.— Быланда айтылгъан сёз былаи^ шына чыкъмасын деген магъанада. Юйлю уругъа ИТ чабмаз.— Юйлю уругъа ит чаом^ деб, аны аллай бир кмр иниети болгъаныи ким биледн? ( « А м а н а т » , 2, 69.) Юйю чачылыргъа.— Эр бла къатын бнр-бнринден а й ы р ы л ca;i а а i'LT а д ы л а. Юйюне эмина кирсин.— Къаргъыш. Юсюне ёре туруб этдирирге.— Зор бла, аман бла, ашыкъдырыб. Юсюне къараб тургъанча. Син. Ичине кириб чыкъгъаича.— Тенрн, Къозтюйме, бизникилеин юслерипе къараб тургъаича сёлешесе. («Къанаматны дж\[)т\'нда», 141.) Юсюиден бир ауур д ж ю к н ю атханча.— Солуу т а б а р гъа, тынчлыкткты болургъа, кёл б а с а р г ь а ле1Ч"Н магъанада. Юсюне миндирирге.— Бойсунургъа, айтхапын чтерге дсгеи магъанада. Юреннген ауруу къоймаз.— Къабан къамишгс кнргенча, складлада уруб гурурП)а тюзслиб к ь а л г ъ а н б и з да, юреннген ауруу кьойманды. («Ахматны джангылычлары», 43.) " Юч дагъан таймаз.— Ючню мардагъа санагъандыла. Ючден-ючден секиртирге. — Этнмологиясы: атны юч аягъына кин1ен с а л ы б сюрсенг, юч аяп.ын бнрдсн алыб секиредн. К1>ыйнаргъа деген магъанада. Ючге чыгьаргъа (малны ю с ю н д е н ) . — А т н ы , ууаныКны ючюнчк) джы.1ында юретедиле. Кёчк)|)ме .магъанасы: а кьылбал ы къ болду. ...ючюн эл кёчмеге э д и . — А н ы ючюн (муку ючюн) бизге (элге) не боллукъду, нек къангъырабыз деген магъанада. Ючде турадыла,— Джууукълукъну ёлчеси.
Я
раби аллах. Къысха вар. Яраббн, араби.— «Арабн» кесекчнкдн. кеси да сёлешгенни сорулгъан зат1м>| юсюнден тюзюн бнлирге излегенин ачыкълайды. (Къарачаймалкъар тнлни грамматнкасы, 2-чи кесеги. Черкесок' 1Я76, 199 6.) Этимологнясы: Р а б б н — я раббн — «эй алл а х » . Варнантлары: арабн, арабнн, яраби, ярабин. 253
Эшик ачыкъ б о реуик) uiiuiui тиЭшиг»* би^ БАШЛАРЫ Автордан Къарачай тилии фразеологиясыны юсюпдон Байланнгаи сёзтутутла бла эркп» сёзтутушла Фразсаюгизмнн къурамы Фразеологняны семантика табнгъаты Фразеологмяда патнсемня Ф р а з е а ю г н я д а омонимия Фразеологияда синонимия Ф р а з е а ю г и я д а антонимия Сёзню магъанаснн ачыкьлауда контекстнн ролю Фразеалогнзмни д ж ю р ю у ю бла мардадам джанлауу Фразеологняны ышанларын билмен бузуу Фразеологизм ни къурамыны тюрленнуюнде эвфемизм бла эллипсис ' Фразеашгнзмни стилистика муратда джюрютюу Ф р а з е а ю г и я д а модификация Фразеологизмледе контаммиания Фразеологияда нлеоиазмла Фразеологнзмлени джаигылыч джк)1)к)Т1оу Къысхартылгъанла Лексикография источиикле А Б Г Д Дж
Е
3 И К Къ Л М Н О П Р С Т У X 4 Ш Ы Э Ю Я
.
. .
.
;
3 5 8 10 II 11 12 12 13 13 14 15 15 16 16 17 17 18 18 18 20 55 81 84 88
ПО 114 115 123 143 178 178 185 190
:
197 197 198 213 231 234 236 239 242 242 252 253