พิธีสู่ขวัญข้าว

การพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่น เรื่องพิธีสู่ขวัญข้าว บ้านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร์

เสนอ ดร.เดชกุล มัทวานุกูล

หลักสูตรท้องถิ่นเล่มนี้เป็นส่วนหนึ่งของรายวิชาการพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่น ภาคเรียนที่ 2 ปีการศึกษา 2559 มหาวิทยาลัยราชภัฏสุรินทร์

การพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่น เรื่องพิธีสู่ขวัญข้าว บ้านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร์

จัดทาโดย นางสาวสุธาสินี คาวิชัย รหัสนักศึกษา นางสาวรุ่งฤดี เปรียบดีสุด รหัสนักศึกษา นางสาวปาริชาติ ยืนยงค์ รหัสนักศึกษา นางสาวพรพิมล สาราญดี รหัสนักศึกษา นางสาวจันจิรา ทรงราษี รหัสนักศึกษา สาขาภาษาไทย

56191010214 56191010215 56191010218 56191010222 56191010224

เสนอ ดร.เดชกุล มัทวานุกูล

หลักสูตรท้องถิ่นเล่มนี้เป็นส่วนหนึ่งของรายวิชาการพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่น ภาคเรียนที่ 2 ปีการศึกษา 2559 มหาวิทยาลัยราชภัฏสุรินทร์

ก

คานา หลักสูตรท๎องถิ่นเลํมนี้ เป๕นสํวนหนึ่งของวิชาการพัฒนาหลักสูตรท๎องถิ่น รหัสวิชา 1023210o ซึ่ ง ได๎ จั ด ท าหลั ก สู ต รท๎ อ งถิ่ น เรื่ อ งพิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า ว บ๎ า นโคกส าโรง ต าบลปรื อ อ าเภอปราสาท จั งหวัดสุ ริ น ทร๑ เพื่อเป๕ น แนวทางในการจั ดการเรี ยนการสอนและเป๕นการอนุรักษ๑พิธี สูํ ขวัญข๎า ว ให๎คงอยูํสืบไป โดยหลั ก สู ต รท๎ อ งถิ่ น เลํ ม นี้ มี เ นื้ อ หาเกี่ ย วกั บ พิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า ว บ๎ า นโคกส าโรง ต าบลปรื อ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ ซึ่งประกอบด๎วยประวัติความเป๕นมาบ๎านโคกสาโรง พิธีสูํขวัญข๎าว ของบ๎านโคกสาโรง ขั้นตอนพิธีสูํขวัญข๎าว และบทสวดสูํขวัญข๎าว คณะผู๎ จั ดทาหวังเป๕ น อยํ างยิ่งวํา หลักสู ตรท๎องถิ่นเลํ มนี้เป๕นประโยชน๑ตํอผู๎ที่ส นใจศึกษา หลั กสู ตรท๎องถิ่น เรื่ องพิ ธีสูํ ขวัญข๎ าว บ๎า นโคกส าโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวั ดสุ รินทร๑ เพื่อนาไปใช๎ในการจัดการเรียนการสอนและการพัฒนาท๎องถิ่นของตนเอง คณะผู๎จัดทาขอขอบคุณ ทํานอาจารย๑ ดร. เดชกุล มัทวานุกูล ที่ชํวยชี้แนะให๎คาแนะนา คาปรึก ษาในการจั ดทาหลักสู ตร รวมทั้ง ผู๎ ใหญํบ๎าน นักปราชญ๑ช าวบ๎าน และผู๎ รํว มพิธีสูํ ขวัญข๎าว บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ ที่ให๎ข๎อมูลในการทาหลักสูตรท๎องถิ่นครั้งนี้

คณะผู๎จัดทา สุธาสินี คาวิชัย และคณะ 20 กุมภาพันธ๑ 2560

ข

สารบัญ หน๎า คานา สารบัญ สารบัญ (ตํอ) สารบัญภาพ แผนภูมิแสดงขั้นตอนการพัฒนาหลักสูตรท๎องถิ่น คาอธิบายขั้นตอนการพัฒนาหลักสูตรท๎องถิ่น จัดตั้งคณะทางาน ศึกษาและวิเคราะห๑ข๎อมูลพื้นฐาน กาหนดเนื้อหาโดยยึดหลักสูตรแกนกลางเป๕นหลัก กาหนดกิจกรรม กาหนดคาบเรียนตามแนวทางหลักสูตรแกนกลาง การพัฒนาหลักสูตรท๎องถิ่นเรื่องพิธีสูํขวัญข๎าว บ๎านโคกสาโรง หลักการและเหตุผล วิสัยทัศน๑ พันธกิจ จุดมุํงหมาย นิยามศัพท๑เฉพาะ คุณลักษณะอันพึงประสงค๑ คาอธิบายรายวิชา โครงสร๎างการใช๎หลักสูตรท๎องถิ่น สื่อการเรียนการสอน แหลํงเรียนรู๎ การวัดผลและประเมินผล เกณฑ๑การประเมินผล หนํวยการเรียนรู๎ หนํวยการเรียนรู๎ที่ 1 ประวัติความเป๕นมาบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ หนํวยการเรียนรู๎ที่ 2 พิธีสูํขวัญข๎าวของบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ หนํวยการเรียนรู๎ที่ 3 ขั้นตอนพิธีสูํขวัญข๎าว บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑

ก ข ค ง 1 2 2 2 2 2 2 3 3 5 5 5 6 6 6 7 7 8 8 8 9 9 14 19

ค

สารบัญ (ต่อ) หน๎า หนํวยการเรียนรู๎ที่ 4 บทสวดสูํขวัญข๎าว บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ บรรณานุกรม ภาคผนวก ภาคผนวก ก ข๎อมูลผู๎ให๎สัมภาษณ๑ ภาคผนวก ข ภาพพิธีสูํขวัญข๎าว

27

ง

สารบัญรูปภาพ ภาพที่ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ศูนย๑พัฒนาเด็กเล็ก ศาลาประชาคม โรงเรียนภาคบังคับ 9 ปี โรงเรียนบ๎านบักดอก หอกระจายขําว ศูนย๑สาธารณสุขชุมชน เครื่องเซํนไหว๎สาหรับพิธีสูํขวัญข๎าว ยอดบายศรีสูํขวัญ ผลไม๎ที่ใช๎เป๕นเครื่องเซํนไหว๎ ชาวบ๎านนาข๎าวเปลือกออกจากยุ๎งฉางเพื่อนามารวมกันที่ศาลากลางหมูํบ๎าน ชาวบ๎านนาข๎าวเปลือกใสํขันเงินประดับด๎วยดอกไม๎ ธูปเทียน มาวางไว๎บนกองข๎าว เครื่องเซํนไหว๎ที่ใช๎กลําวชุมนุมเทวดา พิธีกลําวชุมนุมเทวดา การยกธงสามชายในพิธีกลําวชุมนุมเทวดา พระสงฆ๑สวดเจริญพระพุทธมนต๑ อาจารย๑เริ่มพิธีสูํขวัญข๎าว เริ่มพิธีสูํขวัญข๎าว อาจารย๑เริ่มสวดพิธีสูํขวัญข๎าว พิธีสูํขวัญข๎าว พิธีสูํขวัญข๎าว การผูกแขนเรียกขวัญให๎ชาวบ๎าน

หน้า 10 10 11 11 11 19 20 20 21 21 22 22 23 23 24 24 25 25 26 26

กระบวนการพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่น แผนภูมิแสดงขั้นตอนการพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่น กระบวนการพัฒนาหลักสูตร จัดตั้งคณะกรรมการเพื่อ จัดทาหลักสูตร

การประเมินหลักสูตร

ศึกษาและวิเคราะห๑ข๎อมูลพื้นฐาน

ตรวจสอบคุณภาพและการ ทดลองใช๎หลักสูตร

กาหนดจุดประสงค๑ของหลักสูตร

จัดทาเอกสารหลักสูตร

กาหนดเนื้อหา

กาหนดเกณฑ๑การวัดผลประเมินผล

กาหนดกิจกรรม

2

กระบวนการพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่น คาอธิบายขั้นตอนการพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่น 1. จัดตั้งคณะทางาน คณะทางานที่จัดทาการพัฒนาหลักสูตรท๎องถิ่นเรื่องพิธีกรรมสูํขวัญข๎าว บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ มีดังนี้ นางสาวจันจิรา ทรงราษี ประธาน นางสาวพรพิมล สาราญดี รองประธาน นางสาวรุํงฤดี เปรียบดีสุด กรรมการ นางสาวสุธาสินี คาวิชัย เลขานุการ นางสาวปาริชาติ ยินยงค๑ ผู๎ชํวยเลขานุการ

2. ศึกษาและวิเคราะห์ข้อมูลพื้นฐาน 2.1 สอบถามข๎อมูลจากปราชญ๑ชาวบ๎าน ดังนี้ นายประกุด แก๎วประกา 2.2 ค๎นคว๎าจากหนังสือเรียนและสื่ออินเทอร๑เน็ต

3. กาหนดเนื้อหาโดยยึดหลักสูตรแกนกลางเป็นหลัก 3.1 ประวัติความเป๕นมาบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ 3.2 ความเป๕นมาของการสูํขวัญข๎าวบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ 3.3 ขั้นตอนการสูํขวัญข๎าวบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ 3.4 บทสวดสูํขวัญข๎าวบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑

4. กาหนดกิจกรรม 4.1 นักเรียนทาใบงาน 4.2 นักเรียนทากิจกรรมในห๎องเรียน

5. กาหนดคาบเรียนตามแนวทางหลักสูตรแกนกลาง 5.1 เรียน 1 คาบตํอสัปดาห๑ คาบละ 60 นาที 5.2 น้าหนักหนํวยกิจ 0.5 หนํวยกิจตํอภาคเรียน

การพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่น เรื่อง พิธกี รรมสู่ขวัญข้าว บ้านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร์ หลักการและเหตุผล รัฐธรรมนูญแหํงราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2550 มาตรา 80 วรรค 4 บัญญัติให๎สํงเสริม สนั บ สนุ น การกระจายอ านาจ เพื่ อ ให๎ อ งค๑ ก รปกครองสํ ว นท๎ อ งถิ่ น จั ด และมี สํ ว นรํ ว มในการจั ด การศึ ก ษาซึ่ ง สอดคล๎ อ งกั บ พระราชบั ญ ญั ติ ก ารศึ ก ษาแหํ ง ชาติ พ.ศ.2542 แก๎ ไ ขเพิ่ ม เติ ม (ฉบับที่ 2) 2545 มาตรา 7 ระบุวํา กระบวนการเรียนรู๎ต๎องมุํงปลูกฝ๓งจิตสานึกที่ถูกต๎องเกี่ยวกับ การเมืองการปกครองในระบอบประชาธิปไตย อั นมีพระมหากษัตริย๑ทรงเป๕นประมุข รู๎จักรักษาและ สํงเสริมสิทธิ หน๎าที่ เสรีภาพ ความเคารพกฎหมาย ความเสมอภาค ศักดิ์ศรีความเป๕นมนุษย๑ มีความภาคภูมิใจความเป๕นไทย รู๎จักรักษาผลประโยชน๑สํวนรวม และประเทศชาติ รวมทั้งสํงเสริม ศาสนา ศิล ปะ วัฒ นธรรมของชาติ การกีฬา ภูมิป๓ญญาท๎องถิ่น ภูมิป๓ญญาไทย และความรู๎ อั น เป๕ น สากล ตลอดจนอนุ รั ก ษ๑ ท รั พ ยากรธรรมชาติ แ ละสิ่ ง แวดล๎ อ ม มี ค วามสามารถ ในการประกอบอาชี พ รู๎ จั ก พึ่ ง ตนเอง ความคิ ดริ เ ริ่ ม สร๎ า งสรรค๑ ใฝ่ รู๎ และเรี ย นรู๎ ด๎ ว ยตนเอง อยํางตํอเนื่อง และโดยเฉพาะมาตราที่ 27 ได๎กาหนดให๎คณะกรรมการการศึกษาขั้นพื้นฐานกาหนด หลั ก สู ต รแกนกลางและให๎ ส ถานศึ ก ษามี ห น๎ า ที่ จั ด ท าสาระของหลั ก สู ต รในสํ ว นที่ เ กี่ ย วข๎ อ งกั บ สภาพป๓ญหาของชุมชนและสังคม ภูมิป๓ญญาท๎องถิ่น (สานักงานคณะกรรมการการศึกษาแหํงชาติ.

2542 :12-15) จากเหตุผ ลดังกลําว เป๕นสํ งเสริม สนับสนุนให๎ประชาชนทุกคนรวมตัว กันเข๎ามา มีสํวนรํวมในการดาเนินงานวัฒนธรรมเพื่ออนุรักษ๑ ฟื้นฟู สํงเสริม พัฒนา เผยแพรํวัฒนธรรมท๎องถิ่น และวัฒ นธรรมชาติ เพื่อให๎ การดาเนินงานสื บสานวัฒ นธรรมในท๎องถิ่นของประเทศไทยในสั งคม เกษตรกรรมยั่งยืนสืบไป จากการศึ ก ษาข๎ อ มู ล จั ง หวั ด สุ ริ น ทร๑ เป๕ น จั ง หวั ด หนึ่ ง ที่ มี พื้ น ที่ ที่ มี ค วา มอุ ด มสมบู ร ณ๑ บนพื้นที่ราบภาคอีสาน ชาวสุรินทร๑จะประกอบอาชีพการทานาเป๕นสํวนใหญํ เนื่องจากมีป๓จจัยที่ เอื้ออานวยในการประกอบอาชีพได๎อยํางเหมาะสม ชาวนาในท๎องถิ่นให๎เห็นความสาคัญในประโยชน๑ ของข๎าว เพราะบุญคุณของข๎าวนั้นถือวําเป๕นเรื่องใหญํที่เลี้ยงเรามาตั้งแตํอดีต แตํการทานาของคนไทย ในป๓ จ จุ บั น ได๎ ใ ช๎ เ ทคโนโลยี ส มั ย ใหมํ ใ นการท านา ท าให๎ สั ง คมแหํ ง การชํ วยเหลื อ เกื้ อ กู ล กั น พิธีการสูํขวัญข๎าว รวมถึงวัฒนธรรมและความเชื่อกาลังจะสูญหายไป แ ตํ มี อี ก ห นึ่ ง ห มูํ บ๎ า น ที่ ยั ง ค ง อ นุ รั ก ษ๑ พิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า ว ไ ว๎ นั่ น คื อ บ๎ า น โ ค ก ส า โ ร ง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ ซึ่งวิถีดั้งเดิมของชาวนาบ๎านโคกสาโรง ไมํแตกตํางจาก ชาวนาทั่ ว ไปที่ ด าเนิ น ชี วิ ต โดยพึ่ ง พิ ง ธรรมชาติ เ ป๕ น หลั ก จึ ง มี ค วามเชื่ อ ตํ อ สิ่ ง เหนื อ ธรรมชาติ และแสดงความเคารพตํ อ ธรรมชาติ มี พิ ธี ก รรมเป๕ น กลไก เชื่ อ มโยงความเชื่ อ กั บ พฤติ ก รรม การแสดงออก ทั้งนี้ก็เนื่องจากในสมัยโบราณ มนุษย๑ดาเนินชีวิตทํามกลางปรากฏการณ๑ทางธรรมชาติ ที่มนุษย๑ไมํสามารถเข๎าใจได๎ไมํวําจะเป๕นพายุ น้าทํวม ความแห๎งแล๎ง ทาให๎เกิดความกลัวและเชื่อวํา ต๎องมีสิ่ งศักดิ์สิ ทธิ์ที่มี อานาจลี้ ลั บ อยูํเหนือ ปรากฏการณ๑ เหลํ านี้ ซึ่ง สามารถบันดาลคุณและโทษ

4

แกํ ม นุ ษ ย๑ ไ ด๎ ฉะนั้ น มนุ ษ ย๑ จึ ง พยายามหาวิ ธี ก ารอ๎ อ นวอนเอาใจหรื อ ตํ อ รองกั บ อ านาจลึ ก ลั บ ของธรรมชาติ ด๎ ว ยการบู ช า บนบาน หรื อ เซํ น ไหว๎ พิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า วจึ ง เป๕ น พิ ธี ก รรมหนึ่ ง ที่มีความสัมพันธ๑กับวิถีชาวนา แสดงให๎เห็นถึงความเชื่อที่มีตํอแมํโพสพ ซึ่งเป๕นเทวดาประจาพืชพันธุ๑ ธั ญ ญาหารทั้ ง ปวงที่ ช าวไทยเชื่ อ ถื อ และกราบไหว๎ บู ช ามาตั้ ง แตํ โ บราณ พิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า ว เป๕ น การแสดงความนอบน๎ อ มตํ อ แมํ โ พสพ เพื่ อ ให๎ ด ลบั น ดาลให๎ พื ช พั น ธุ๑ ที่ เ พาะปลู ก มีความอุดมสมบูรณ๑ โดยตามคาบอกเลําของ นางสาคร ทรงราษี (สัมภาษณ๑. 2560 : มกราคม 25) กลํ า ววํา ชาวนาจะทาพิ ธี ขอขมาตํ อ พระแมํ โ พสพ หรื อที่ เ รี ยกวํ า พิธี สูํ ข วัญ ข๎ า ว ให๎ เ ห็ น เป๕ น จ านวนมาก แตํ ป๓ จ จุ บั น ความเจริ ญ ก๎ า วหน๎ า ทางวิ ท ยาศาสตร๑ แ ละเทคโนโลยี วัฒ นธรรมตะวันตกเข๎ามามีบ ทบาทในการดาเนินชีวิตมากขึ้น ทาให๎ วิถีชีวิตการทานาของชาวนา เปลี่ยนไป แรงงานคนกลายเป๕นแรงงานเครื่องจักร การใช๎ปุ๋ยและสารเคมีเป๕นจานวนมาก การทานา มี ก ารแขํ ง ขั น กั น ท าในตลอดปี เพื่ อ ที่ จ ะให๎ ไ ด๎ ผ ลผลิ ต มากขึ้ น ในการท านาแตํ ล ะครั้ ง ลงทุ น ในการผลิตสู ง และเวลาในการเก็บเกี่ยวผลผลิ ตใช๎เครื่องจักรในการทานา ไมํ คํอยมีเก็บในยุ๎งข๎าว เหมือนสมัยกํอน ดังนั้นบางคนจึงละเลยพิธีสูํขวัญข๎าว ไมํเครํงครัดเหมือนสมัยกํอน แตํทาในลักษณะ พอเป๕นพิธีปฏิบัติตามๆ กันมา ในเรื่องของความเชื่อจึงเปลี่ยนแปลงไปในบางขั้นตอนได๎สูญหายไปแล๎ว แ ล ะ บ า ง ขั้ น ต อ น ก า ลั ง จ ะ สู ญ ห า ย ไ ป พ ร๎ อ ม กั บ ค ว า ม เ จ ริ ญ ก๎ า ว ห น๎ า ท า ง เ ท ค โ น โ ล ยี นายอดิเทพ คลองงาม (สัมภาษณ๑. 2560 : มกราคม 25) กลําววํา ชุมชนบ๎านโคกสาโรง อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ ประชากรสํวนใหญํประกอบอาชีพเกษตรกรรม คิดเป๕นร๎อยละ 90 อาชี พ หลั ก คื อ การท านา จึ ง ได๎ สื บ สานพิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า วมาอยํ า งตํ อ เนื่ อ งและเป๕ น ประจ าทุ ก ปี ตั้ ง แตํ ส มั ย อดี ต จนถึ ง ป๓ จ จุ บั น และท าเป๕ น สํ ว นหนึ่ ง ของการด าเนิ น ชี วิ ต ในการประกอบอาชี พ ในป๓ จจุ บัน นี้ การทานาของชาวบ๎ านโคกสาโรง ยังคงสืบสานพิธีสูํขวัญข๎าวอยูํ แตํมีส าเหตุที่ทาให๎ การรั ก ษาประเพณี ดั ง กลํ า วลดน๎ อ ยหรื อ ใกล๎ ที่ จ ะสู ญ หาย เนื่ อ งมาจากการท านาแบบสมั ย ใหมํ ยึดหลักการในเชิงธุรกิจ คานึงถึงความสะดวกสบาย ความรวดเร็ว และการแขํงขันผลผลิตเพื่อการค๎า การใช๎เครื่องมือที่เป๕นเทคโนโลยีสมัยใหมํทดแทนการทานาแบบดั้งเดิมและชาวนาบางคนไมํมีที่นา เป๕นของตนเอง การสืบสานพิธีสูํขวัญข๎าวมีเฉพาะผู๎ที่สูงอายุในชุมชน การใช๎ยาฆําแมลงในการกาจัด ศั ต รู พื ช ในนาข๎ า วเข๎ า มามี บ ทบาทในการด าเนิ น ชี วิ ต ของชาวนา การเพิ่ ม ผลผลิ ต ในการท านา จึงขึ้นอยูํกับเทคโนโลยีสมัยใหมํเป๕นสํว นมาก ชาวบ๎านโคกสาโรงจึงละเลยการประกอบพิธีกรรมไป บ๎างประกอบกับขาดแคลนหมอทาขวัญและขาดการสืบทอดจากเยาวชนคนรุํนใหมํ เนื่องจากเยาวชน ไปศึกษาและทางานนอกพื้นที่ทาให๎พิธีกรรมสูํขวัญข๎าวลดความสาคัญลง พิธีการขั้นตอนที่ปฏิบัติ ไมํ เ ครํ ง ครั ด มากนั ก จึ ง ท าให๎ พิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า วที่ ป ฏิ บั ติ สื บ เนื่ อ งเสมื อ นหนึ่ ง ในการด าเนิ น ชี วิ ต ในการประกอบอาชี พ หลั ก ของคนชุ ม ชนบ๎ า นโคกส าโรงใกล๎ สู ญ หาย เนื่ อ งมาจากคนรุํ น ใหมํ ขาดความสนใจในการสืบสานภูมิป๓ญญา จากการศึกษาป๓จจัยที่มีผลกระทบตํอสื่อพื้นบ๎านในป๓จจัย ภายนอกและภายในนั้นพบวําการผลิตข๎าวของประเทศไทยมีผลผลิตต่ากวําประเทศคูํแขํง การทานา เน๎นการใช๎เทคโนโลยีสมัยใหมํ ในการผลิตโดยไมํต๎องรอฤดูกาล แขํงขันกันในการผลิตและการใช๎ เทคโนโลยีสมัยใหมํทาให๎สังคม การชํวยเหลือเกื้อกูลกัน พิธีสูํขวัญข๎าว วัฒนธรรมและความเชื่อ กาลั ง จะสู ญ หายไป เชํ น เดีย วกั บ การสื บสานประเพณี การท าขวั ญข๎ า วของชุม ชนบ๎า นโคกส าโรง ที่มีผู๎สืบสานประเพณีการทาขวัญข๎าวลดน๎อยลง ชุมชนมีแนวคิดที่ใช๎กระบวนการและเทคโนโลยี

5

เข๎ามามีบทบาทในการผลิต โดยให๎ความสาคัญ ในประเพณีพิธีกรรมและความเชื่อใน “ แมํโพสพ ” เป๕ นสิ่ งประจ าพืช พัน ธุ๑ธัญญาหารจึ งกราบไหว๎บูช าเสมือนเทพธิดาแหํ งข๎าวคอยปกป้องดู แลรักษา และเพิ่มผลผลิตข๎าวให๎กับชุมชนกาลังจะลดลง ด๎วยการใช๎เทคโนโลยีสมัยใหมํและการสืบสานในชุ มชน ที่ยังสืบทอดพิธีสูํ ขวัญข๎าวมีแคํในวัย ผู๎สู งอายุ โดยที่เยาวชนไปศึกษาและทางานนอกพื้นที่มากขึ้น ทาให๎ประเพณีดังกลําวกาลังจะสูญหายไปกับผู๎สูงอายุในชุมชน ดังนั้นการสืบสานพิธีสูํขวัญข๎าวที่มีมายาวนานของชุมชนบ๎านโคกสาโรงจาเป๕นต๎องสํงเสริมให๎ เป๕ นเอกลักษณ๑ของชุมชน โดยชาวบ๎านบ๎านโคกส าโรง วัด และโรงเรียน รํว มกันสืบสานอนุรักษ๑ พิธี ก รรมอั น ดี ง ามของชุ ม ชน และเผยแพรํ พิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ าวสูํ ส าธารณชนให๎ เ กิด การเรี ยนรู๎ น าไปสูํ การปฏิ บั ติ สื บ ไป เพื่ อ น าองค๑ ค วามรู๎ ใ นชุ ม ชนมาแลกเปลี่ ย นเรี ย นรู๎ มาวิ เ คราะห๑ สั ง เคราะห๑ และบูร ณาการกับ ความรู๎จากภายนอก อันจะนาไปสูํ การพัฒนาตนเองและชุมชนบ๎านโคกสาโรง อยํางยั่งยืนสืบไป

วิสัยทัศน์ มุํ ง ผู๎ เ รี ย นมี ค วามรู๎ อธิ บ ายความหมายของประวั ติ ค วามเป๕ น มาบ๎ า นโคกส าโรง บอกความเป๕นมาของพิธีสูํขวัญข๎าวบ๎านโคกสาโรง อธิบายขั้นตอนของพิธีสูํขวัญข๎าว และรู๎จักคุณคํา ของพิธีสูํขวัญข๎าวตลอดจนชํวยสืบสานพิธีสูํขวัญข๎าว ซึ่งเป๕นเอกลักษณ๑ของบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑

พันธกิจ 1. พั ฒ นาหลั กสู ตรท๎ องถิ่น ให๎ ส อดคล๎ องกั บพิ ธีสูํ ขวั ญข๎า ว บ๎า นโคกส าโรง ตาบลปรื อ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ 2. ปลูกฝ๓งให๎ผู๎เรียนเกิดความรู๎ สามารถอธิบายความเป๕นมา และขั้นตอนพิธีสูํขวัญข๎าว บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ 3. อนุ รั ก ษ๑ แ ละสื บ สานพิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า ว บ๎ า นโคกส าโรง ต าบลปรื อ อ าเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑

จุดมุ่งหมาย เมื่อผู๎เรียนเรียนเรื่องการพัฒนาหลักสูตรท๎องถิ่น เรื่องพิธีสูํข๎าวข๎าว บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑แล๎ว ผู๎เรียนสามารถ 1. อธิบายความหมายและประวัติความเป๕นมาของบ๎านโคกสาโรงได๎ 2. บอกความเป๕นมาของพิธีสูํขวัญข๎าวได๎ 3. อธิบายขั้นตอนพิธีสูํขวัญข๎าวได๎ 4. บอกคุณคําของพิธีสูํขวัญข๎าวได๎ 5. อนุรักษ๑สืบสานประเพณีภูมิป๓ญญาท๎องถิ่นของตนเอง

6

นิยามศัพท์เฉพาะ บายศรีข๎าว หมายถึง บายศรีที่นารวงข๎าวมาประดับตกแตํงบนต๎นกล๎วย สูํขวัญ หมายถึง การเรียกขวัญข๎าว หมอทาขวัญ , อาจารย๑ หมายถึง ผู๎ที่ทาพิธีสูํขวัญข๎าว

คุณลักษณะอันพึงประสงค์ การพัฒนาหลักสูตรท๎องถิ่น เรื่องพิธีสูํขวัญข๎าว บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ มุํงพัฒนาให๎ผู๎เรียนมี คุณลักษณะอันพึงประสงค๑ เพื่อให๎ผู๎เรียนอยูํรํวมกับผู๎อื่นในสังคม ได๎อยํางมีความสุขในฐานะพลเมืองท๎องถิ่นนั้น ดังนี้ 1. ใฝ่รู๎ใฝ่เรียน 1.1 รักการเรียน รับผิดชอบตํอตนเองในการทางาน 1.2 มีจินตนาการทางความคิดริเริ่มสร๎างสรรค๑ 1.3 สามารถจาแนก เปรียบเทียบ สรุปประเด็นได๎ 2. มีวินัย 2.1 ให๎ความรํวมมือในกิจกรรมตํางๆ ของโรงเรียน 2.2 ปฏิบัติตนตามระเบียบของโรงเรียนอยํางเครํงครัด 3. เกิดความรักและหวงแหนภูมิป๓ญญาท๎องถิ่น 3.1 ปฏิบัติตนตามประเพณีอยํางภาคภูมิใจ 3.2 ปฏิบัติตนให๎เป๕นประโยชน๑ตํอสํวนรวม 4. มีจิตสานึกในการอนุรักษ๑วัฒนธรรมประเพณี และรํวมกันสืบสานขนบธรรมเนียมประเพณี อันดีงามให๎คงอยูํตํอไป

คาอธิบายรายวิชา ศึ ก ษาประวั ติ ค วามเป๕ น มาบ๎ า นโคกส าโรง ต าบลปรื อ อ าเภอปราสาท จั ง หวั ด สุ ริ น ทร๑ รวมถึ ง ความเป๕ น มาของพิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า ว ขั้ น ตอนของพิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ าว คุ ณ คํ า ของพิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า ว ด๎ว ยการสื บ ค๎น ข๎อมู ล อภิ ป รายและน าเสนอเพื่ อให๎ เกิ ดความรู๎ ความเข๎ า ใจ มีทั กษะคุณ ลั ก ษณะ อันพึงประสงค๑และเกิดความรัก ความภาคภูมิใจในภูมิป๓ญญาท๎องถิ่นของตน

7

โครงสร้างการใช้หลักสูตรท้องถิ่น หนํวยการเรียนรู๎ / สาระการเรียนรู๎ / จานวนคาบ จานวนหนํวยการเรียนรู๎ 4 หนํวยการเรียนรู๎ จานวน 4 คาบ หน่วยที่

ชื่อหน่วย

สาระการเรียนรู้

จานวน คาบ

1.

ประวัติความเป๕นมาบ๎านโคกสาโรง ประวัติความเป๕นมาบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑

1

2.

พิธีสูํขวัญข๎าว บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑

-ความเป๕นมาของพิธีสูํขวัญข๎าว -ความเชื่อเกี่ยวกับพระแมํโพสพ -พิธีสูํขวัญข๎าว ความเชื่อทางพิธีกรรม สูํที่พึ่งพิงทางจิตใจที่ใกล๎จะเลือนหาย -คุณคําที่ซํอนอยูํในพิธีสูํขวัญข๎าว -กตัญ๒ูรู๎คุณ คุณลักษณะของคนไทย ในอดีต -บทบาทและความสัมพันธ๑ในทางมิติ สังคม -การแสดงสัญลักษณ๑เพื่อสื่อความหมาย ที่ดีงาม -แนวทางการอนุรักษ๑ สืบสาน พิธีสูํขวัญข๎าว

1

3.

ขั้นตอนการทาพิธีสูํขวัญข๎าว

1

4.

บทสวดพิธีสูํขวัญข๎าว

ขั้นตอนการสูํขวัญข๎าว องค๑ประกอบการสูํขวัญข๎าว บทสวดในพิธีสูํขวัญข๎าว

สื่อการเรียนการสอน 1. วีดิทัศน๑พิธีสูํขวัญข๎าว 2. รูปภาพการทาพิธีสูํขวัญข๎าวบ๎านโคกสาโรง 3. ใบความรู๎เรื่องพิธีกรรมสูํขวัญข๎าว

1

8

แหล่งเรียนรู้ 1. หมูํบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ 2. ปราชญ๑ชาวบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ 3. ศาลากลางหมูํบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑

การวัดผลและประเมินผล การวัด 1. จิตพิสัย 10 คะแนน 2. ภาคทฤษฎี 30 คะแนน แบํงออกเป๕น อธิบายความหมายและประวัติความเป๕นมาของบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ 10 คะแนน บอกความเป๕นมาของพิธีสูํขวัญข๎าว 10 คะแนน อธิบายขั้นตอนการสูํขวัญข๎าว 10 คะแนน 3. ภาคปฏิบัติ 60 คะแนน แบํงออกเป๕น สารวจเก็บข๎อมูลในชุมชน 10 คะแนน จัดเตรียมเครื่องเซํนไหว๎ 20 คะแนน จาลองพิธีสูํขวัญข๎าว 30 คะแนน การประเมินผล 1. การสังเกตการมีสํวนรํวมในชั้นเรียน 2. การตอบคาถาม 3. ใบงานพิธีสูํขวัญข๎าว

เกณฑ์การประเมินผล วิธีการประเมิน

เครื่องมือประเมิน

เกณฑ์การประเมิน

การสังเกตการณ๑มีสํวนรํวมในชั้นเรียน แบบสังเกตการมีสํวนรํวมในชั้นเรียน ระดับ 4 การตอบคาถาม

แบบตอบคาถาม

ผํานร๎อยละ 60

ใบงานเรื่องพิธีสูํขวัญข๎าว

ใบงานเรื่องประเพณีพิธีสูํขวัญ

ผํานร๎อยละ 60

หน่วยการเรียนรู้ที่ 1 ประวัติความเป็นมาบ้านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร์ บ๎านโคกสาโรง หมูํที่ 10 ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ มีจานวนครัวเรือน 109 ครัวเรือน จานวนประชากร 466 คน แยกเป๕นชาย 237 คน แยกเป๕นหญิง 229 คน ผู๎ใหญํบ๎านชื่อ นายอดิเทพ คลองงาม

ประวัติความเป็นมาของหมู่บ้านโคกสาโรง เดิ ม ที บ๎ า นโคกส าโรงขึ้ น อยูํ กั บ การปกครองของหมูํ ที่ 3 บ๎ า นบั ก ดอก ต าบลปรื อ อาเภอปราสาท จั ง หวั ด สุ ริ น ทร๑ บ๎ า นบั ก ดอกมี ป ระชากรจ านวนมาก มี บ๎ า นฝากอยูํ ห ลายคุ๎ ม คือ บ๎านเซ็ม บ๎านกาลัน บ๎านโคกพลู บ๎านสกอร๑ บ๎านโคกอันโดง และบ๎านโคกสาโรง เมื่อบ๎านฝาก แตํละคุ๎มมีจานวนประชากรมากขึ้น การปกครองไมํทั่วถึง จึงมีการแบํงแยกการปกครองขึ้น เมื่อปี พ.ศ.2506 คุ๎มบ๎านโคกสาโรง จึงขอแยกตัวจัดตั้งเป๕นหมูํบ๎าน หมูํที่ 15 ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ และที่มาของชื่อบ๎านโคกสาโรงนั้น คือสมัยนั้นกลางหมูํบ๎านมีพื้นที่ สูงเนิน มีต๎นไม๎ใหญํต๎นหนึ่งอยูํที่เนิ นกลางหมูํบ๎านชาวบ๎านเรียกกันวํา “ต๎นส าโรง” เมื่อจัดตั้งเป๕น หมูํบ๎านขึ้นจึงให๎ชื่อวํา “บ๎านโคกสาโรง” เมื่อจัดตั้งเป๕นหมูํบ๎านโคกสาโรงแล๎วยังมีบ๎านฝากหลายคุ๎ม คือ บ๎านกาลัน บ๎านโคกพลู บ๎านสกอร๑ และคุ๎มโคกอันโดง บ๎านโคกสาโรงหมูํที่ 15 เปลี่ยนมาเป๕นบ๎านโคกสาโรงหมูํที่ 10 นั้น เนื่องจากทางราชการ ได๎มีการแบํงแยกตาบลปรือเพิ่มอีกหนึ่งตาบลชื่อวํา ตาบลตานี แล๎วทางตาบลปรือจึงเปลี่ยนแปลง จากบ๎านโคกสาโรงหมูํที่ 15 มาเป๕นบ๎านโคกสาโรงหมูํที่ 10 ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ มาจนถึงป๓จจุบันนี้ เมื่อปี พ.ศ.2531 บ๎านโคกสาโรงได๎แบํงแยกหมูํบ๎านอีกคือ บ๎านกาลัน หมูํที่ 15 เมื่อปี พ.ศ.2533 บ๎านโคกสาโรงได๎แบํงแยกหมูํบ๎านอีกคือ บ๎านสกอร๑ หมูํที่ 16 เมื่อปี พ.ศ.2540 บ๎านโคกสาโรง แบํงแยกหมูํบ๎านอีกคือ บ๎านโคกพลู หมูํที่ 17

บริการสาธารณะ 1.

2.

3.

4.

5.

ศูนย๑พัฒนาเด็กเล็ก ศาลาประชาคม โรงเรียนภาคบังคับ 9 ปี โรงเรียนบ๎านบักดอก หอกระจายขําว ศูนย๑สาธารณสุขชุมชน

10

ภาพที่ 1 ศูนย๑พัฒนาเด็กเล็ก ที่มา (จันจิรา ทรงราษี. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

ภาพที่ 2 ศาลาประชาคม ที่มา (จันจิรา ทรงราษี. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

11

ภาพที่ 3 โรงเรียนภาคบังคับ 9 ปี โรงเรียนบ๎านบักดอก ที่มา (จันจิรา ทรงราษี. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

ภาพที่ 4 หอกระจายขําว ที่มา (จันจิรา ทรงราษี. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

ภาพที่ 5 ศูนย๑สาธารณสุขชุมชน ที่มา (จันจิรา ทรงราษี. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

12

การคมนาคมและสื่อสาร บ๎านโคกสาโรงตั้งอยูํหํางจากตัวอาเภอปราสาท ประมาณ 13 กิโลเมตร ตามเส๎นทางหลวง แผํ น ดิ น โชคชั ย -เดชอุ ด ม ถนนภายในหมูํ บ๎ า นเป๕ น ถนนคอนกรี ต ใช๎ เ วลาเดิ น ทางเข๎ า อ าเภอ 20 นาที

สภาพทางภูมิศาสตร์ของหมู่บ้าน บ๎านโคกสาโรง ในป๓จจุบันเป๕น 1 ใน 19 หมูํบ๎านของตาบลปรือปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ ตั้งอยูํทางทิศตะวันตกของอาเภอปราสาท อยูํหํางจากที่วําการอาเภอประมาณ14 กิโลเมตร และหํางจากตัวจังหวัดสุรินทร๑ 43 กิโลเมตร มีเส๎นคมนาคมสายหลักตัด ผํานกลาง หมูํบ๎านคือ ถนนโชคชัย -เดชอุดม และมีที่ทาการขององค๑การบริหารสํวนตาบลปรือ ตั้งอยูํในเขต พื้นที่ของหมูํบ๎านโคกสาโรงมีอาณาเขตติดตํอดังนี้ ทิศเหนือติดกับ บ๎านบักดอก หมูํที่ 3 ตาบลปรือ อาเภอปราสาท ทิศใต๎ติดกับ บ๎านโคกเพนาว๑ หมูํที่ 4 ตาบลตานี อาเภอปราสาท ทิศตะวันออก ติดกับบ๎านกาลัน หมูํที่ 15 และบ๎านโคกพลู หมูํที่ 17 ตาปรือปรือ อาเภอปราสาท ทิศตะวันตก ติดกับบ๎านเดื่อพัฒนา หมูํที่ 9 ตาบลตานี อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑

ด้านการศึกษา มีโรงเรียนระดับประถมในหมูํบ๎านชื่อโรงเรียนบ๎านบักดอก มีครู 14 คน และยังมีศูนย๑ พัฒนาเด็กเล็ก 1 แหํง มีครู 3 คน

สภาพทางเศรษฐกิจ อาชีพหลักคืออาชีพเกษตรกร (ทานา) อาชีพเสริมได๎แกํ ปลูกอ๎อย ปลูกมัน เลี้ยงสัต ว๑ ตัดยูคา

สภาพทางสังคม สภาพบ๎านเรือนของชาวบ๎านหมูํบ๎านโคกสาโรงมีความมั่นคงถาวร มีการจัดบ๎านเรือนเป๕น ระเบียบถูกสุขลักษณะ อยูํในระดับปานกลาง ครอบครัวมีความอบอุํน ภาษาที่ใช๎พูดสํวนใหญํเป๕น ภาษาเขมร ประชาชนสํวนใหญํมีสุขภาพดี คนอายุ 35 ปีขึ้นไปได๎รับการตรวจสุขภาพประจาปี 90% เด็กและเยาวชนได๎รับการศึกษาภาคบังคับทุกคน ประชาชนที่มีอายุ 15-60 ปี อํานออก เขียนได๎เป๕นสํวนใหญํ ปฏิบัติกิจทางศาสนาอยํางน๎อยอาทิตย๑ละ 1 ครั้ง ผู๎สูงอายุและคนพิการได๎รับ การดูแลเป๕นอยํางดี ครัวเรือนในหมูํบ๎านสํวนใหญํเป๕นสมาชิกกลุํมที่ตั้งขึ้นในหมูํบ๎านและมีสํวนรํวม แสดงความคิดเห็นเพื่อประโยชน๑ของชุมชน

ทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม หมูํบ๎านโคกสาโรงมีแหลํงน้าที่สร๎างขึ้นจากงบประมาณของรัฐและองค๑การบริหารสํวนตาบล 1 แหํง คือ ห๎วยแงํเงา มีบํอน้าตื้นที่ประชาชนขุดขึ้นมาเพื่อใช๎ประโยชน๑ในการเกษตรจานวนมาก

13

ศิลปะและวัฒนธรรมในท้องถิ่น ศิลปวัฒนธรรมของหมูํบ๎านโคกสาโรง แบํงออกเป๕นด๎านตํางๆ ดังนี้ 1. ด้านการแต่งกาย ชายสูงอายุสํวนใหญํจะนุํงผ๎าถุงชาย เขมรเรียกวํา “ผ๎าโสรํง” สํวนผู๎ชายโดยทั่วไปจะใสํเสื้อ และกางเกงทั่วไป แตํจะมีการนาผ๎าสไบมาพาดเอวเมื่อมีงานบุญตํางๆ สํวนผู๎หญิงสูงอายุ จะนุํงผ๎าถุง กับเสื้อคอกระเช๎า แตํจะมีการนาผ๎าสไบพาดบําเมื่อมีงานบุญตํางๆ 2. ด้านอาหาร เรื่องอาหารการกินของชุมชนบ๎านโคกสาโรงนั้น ชาวบ๎านสํวนใหญํหาปลาและเก็บผักริมรั้ว ซึ่งอาหารที่ช าวบ๎ านนิ ยมรั บประทาน คือ ข๎าวจ๎าว ปลาจํอม ปลาร๎า น้าพริกปลาทู ต๎มปลา เป๕นต๎น 3. ด้านวัฒนธรรม หมูํบ๎านโคกสาโรงมีประเพณีวัฒนธรรมที่ดีงาม เชํน พิธีกรรมสูํขวัญข๎าว ซึ่งเป๕นพิธีกรรม ที่ส ร๎ า งขึ้น จากความเชื่อเรื่ องการเหยียบย่าข๎ าวจากการทานา ชาวบ๎ านจึ งจัดพิ ธีการสูํ ขวั ญข๎า ว เพื่อเป๕นการขอขมาพระแมํโพสพขึ้น

หน่วยการเรียนรู้ที่ 2 พิธีสู่ขวัญข้าวของบ้านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร์ ความเป็นมาพิธีสู่ขวัญข้าวของบ้านโคกสาโรง วิถีดั้งเดิมของชาวนาบ๎ านโคกส าโรง ไมํแตกตํางจากชาวนาทั่ว ไปที่ดาเนินชีวิตโดยพึ่งพิง ธรรมชาติเป๕นหลัก จึงมีความเชื่อตํอสิ่งเหนือ ธรรมชาติและแสดงความเคารพนบน๎อมตํอธรรมชาติ มีพิธีกรรมเป๕นกลไก เชื่อมโยงความเชื่อกับพฤติกรรมการแสดงออก ทั้งนี้ก็เนื่องจากในสมัยโบราณ มนุษย๑ดาเนินชีวิตทํามกลางปรากฏการณ๑ทางธรรมชาติที่มนุษย๑ไมํสามารถเข๎ าใจได๎ไมํวําจะเป๕นพายุ น้าทํว ม ความแห๎ งแล๎ ง ทาให๎ เกิด ความกลั ว และเชื่อวํา ต๎องมีสิ่ งศักดิ์สิ ทธิ์ที่มีอานาจลี้ ลั บอยูํเหนือ ปรากฏการณ๑เหลํานี้ ซึ่งสามารถบันดาลคุณและโทษแกํมนุษย๑ได๎ ฉะนั้นมนุษย๑จึงพยายามหาวิธีการ อ๎อนวอนเอาใจหรือตํอรองกับอานาจลึกลับของธรรมชาติด๎วยการบูชา บนบาน หรือเซํนไหว๎ พิธีทาขวัญข๎าวจึงเป๕นพิธีกรรมหนึ่งที่มีความสัมพันธ๑กับวิถีชาวนา แสดงให๎เห็นถึงความเชื่อที่ มีตํอแมํโพสพ ซึ่งเป๕นเทวดาประจาพืชพันธุ๑ธัญญาหารทั้งปวงที่ชาวไทยเชื่อถือ และกราบไหว๎บูชามา ตั้งแตํโบราณ การทาขวัญข๎าวเป๕นการแสดงความนอบน๎อมตํอแมํโพสพ เพื่อให๎ดลบันดาลให๎พืชพันธุ๑ ทีเ่ พาะปลูกมีความอุดมสมบูรณ๑ (อดิเทพ คลองงาม. สัมภาษณ๑. 2560 :มกราคม 25)

ความเชื่อเกี่ยวกับแม่โพสพ พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 (2556 : 853) กลําววํา โพสพ หมายถึง ชื่อเทพธิดาประจาข๎าว , เจ๎าแมํแหํงข๎าว ตามสารานุกรมไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน ‘แมํโพสพ’ แปลวํา ‘เทวดาประจาพืชพันธุ๑ ธัญญาหารทั้งปวง’ มวลมนุษยชาติเชื่อถือ และกราบไหว๎บูชามาตั้งแตํครั้งโบราณของชาวไทย ลาว และละแวกลุํมน้าเจ๎าพระยา บูชาเพื่อขอความอุดมสมบูรณ๑ของพืชพันธุ๑ที่เพาะปลูกตามฤดูกาล คนไทยเชื่อวําในต๎นข๎าวมีสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่เรียกวํา ‘ขวัญข๎าว’ หรือ ‘แมํโพสพ’ หรือ ‘นางโคสบ’ สถิตอยูํ แมํโพสพเป๕นเทวดาที่มีหน๎าที่รักษาต๎นข๎าวให๎แข็งแรง ได๎เมล็ดข๎าวมากๆ เพื่อเป๕นอาหารเลี้ยง มนุษย๑ ตามตานานกลําววําแมํข๎าวขี้น๎อยใจ ถ๎าปฏิบัติตํอแมํไมํดี ไมํเคารพ กระทารุนแรง แมํก็จะหนี จากไป ทาให๎เกิดความอดอยากบนผืนพิภพ (ย็วน ทรงราษี. สัมภาษณ๑. 2560 :มกราคม 25)

พิธีสู่ขวัญข้าว ความเชื่อทางพิธีกรรมสู่ที่พึ่งพิงของจิตใจ ซึ่งใกล้จะเลือนหาย พิธี สูํขวัญข๎าว หรื อ เรี ยกขวัญข๎าว ทาตามความเชื่อ และความศรัทธาที่มีตํอพระแมํโพสพ เพื่ อ ขอบคุ ณ พระแมํ โ พสพที่ ดู แ ลให๎ ค วามอุ ด มสมบู ร ณ๑ แ กํ ผื น นา เชื่ อ กั น วํ า เมื่ อ ท าพิ ธี นี้ แ ล๎ ว พระแมํโพสพจะชํวยคุ๎มครองข๎าวในนาให๎มีผลผลิตเต็มเม็ดเต็มหนํวย และเป๕นการสร๎างขวัญกาลังใจ ในการทานาครั้งตํอไปสร๎างความเชื่อมั่นให๎กับชาวนาวําข๎าวในนาจะปราศจากภัยธรรมชาติและจะไมํมี แมลงศัตรูพืชตํางๆ เข๎ามาทาร๎ายต๎นกล๎าในนาข๎าว พิธีสูํขวัญข๎าวเป๕นพิธีกรรมดั้งเดิมที่มีในภูมิภาคที่มีการปลูกข๎าวของประเทศไทย โดยในแตํละ ภาคจะมี พิธีสูํ ขวัญข๎าวไมํพร๎ อมกัน แตํที่พบมีลั กษณะคล๎ ายกันคือ พิธีสูํ ขวัญข๎าวตอนข๎าวตั้งท๎อง

15

และพิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า วตอนขนข๎ า วขึ้ น ยุ๎ ง แล๎ ว องค๑ ป ระกอบส าคั ญ ของพิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า วคื อ แมํ โ พสพ และบทสวดสูํขวัญข๎าว โดยจะทาพิธีบูชาแมํโพสพด๎วยเครื่องเซํน ได๎แกํ มะพร๎าว กล๎วย ส๎ม เป๕นต๎น ในพิธีสูํขวัญข๎าวจะมีการสวดบทสวดสูํขวัญข๎าว ซึ่งในแตํละท๎องถิ่นเรียกแตกตํางกันไป ภาคเหนือ เรี ย กวํ า ค าสูํ ข วั ญ ข๎ า ว ภาคกลางและภาคใต๎ เ รี ย กวํ า บทท าขวั ญ ข๎ า ว ถื อ เป๕ น องค๑ ค วามรู๎ ห รื อ ภูมิป๓ญญาชาวบ๎านอยํางหนึ่ง ที่บันทึกความรู๎ชื่อพันธุ๑ข๎าวในแตํละถิ่น บั นทึกความรู๎ด๎านการประกอบ พิธีสูํขวัญข๎าว ความเชื่อของชาวนา และแสดงขั้นตอนตําง ๆ ของการทานา บทสูํขวัญข๎าวของแตํละ ท๎องถิ่น มีทั้งลักษณะที่คล๎ายกันและแตกตํางกัน สํวนที่คล๎ายคลึงกันก็คือ สํวนที่กลําวเชิญขวัญหรือ เรี ย กขวัญ สํ ว นนี้ จ ะเป๕ น สํ ว นที่เรี ย กขวัญแมํโ พสพ และอีกสํ ว นหนึ่งคือ สํ วนที่เป๕นการขอพรหรือ การขอร๎องแมํโพสพ สํวนนี้เป๕นสํวนที่แสดงถึงความปรารถนาของชาวนาที่ต๎องการให๎ขวัญข๎าวหรือ แมํโพสพ ดลบันดาลในสิ่งที่เขาต๎องการ สํวนเนื้อหาที่แตกตํางกันไปบ๎างในแตํละท๎องถิ่น นําจะเป๕นสิ่ง ที่มีเฉพาะในท๎องถิ่น นั้ น ๆ เชํน ชื่อพันธุ๑ข๎าวพื้นเมืองที่มีประจาถิ่น หรือตานานเกี่ยวกับข๎าวหรือ แมํโพสพที่เป๕นเรื่องเลําที่รับรู๎กันในท๎องถิ่นนั้น ๆ เป๕นต๎น พิธีสูํขวัญข๎าวถือเป๕ นกลไกอยํางหนึ่งในการชํวยลดหรือบรรเทาความเครียดให๎ กับชาวนา เนื่องมาจากการทานาในแตํละครั้ง ต๎องลงทุนลงแรงจานวนมาก ชาวนาจึงเกิดความไมํมั่นใจและ รู๎สึกไมํมั่นคงทางจิตใจวํา การทานาในครั้งนั้นๆ จะประสบความสาเร็จหรื อไมํจึงต๎องอาศัยพิธีสูํขวัญ ข๎าวเพื่อสร๎างขวัญและกาลังใจให๎กับตนเอง อยํางไรก็ตาม ป๓จจุบันการทาขวัญข๎าวคํอยๆ เลือนหายไป จากสังคมชาวนาไทย นําจะมาจากป๓จจัยหลายประการ เชํน - การทานาสมัยใหมํมีระบบชลประทาน มีการใช๎ยาปุ๋ยเคมีและปราบศัตรูพืช ชาวนาจึงรู๎สึก วําไมํจาเป๕นต๎องพึ่งพิงธรรมชาติมากเหมือนแตํกํอน การทาพิธีตามความเชื่อเพื่อให๎ข๎าวเจริญงอกงาม ปลอดโรคจึงไมํมีความจาเป๕น - ชาวนาสํวนใหญํมีฐานะยากจน ไมํได๎มีที่นาเป๕นของตนเอง ใช๎วิธีเชําที่นา ความรู๎สึกผูกพัน และระลึกถึงบุญคุณแหํงผืนดินทากินอาจไมํมากเทําสมัยกํอน - หาผู๎ ท าพิ ธี ห รื อ หมอท าขวั ญ ข๎ า วได๎ ย ากขึ้ น เนื่ อ งจากไมํ มี ผู๎ สื บ ทอดความรู๎ ใ นการท า พิธีสูํขวัญข๎าวฯลฯ

คุณค่าที่ซ่อนอยู่ในพิธีสู่ขวัญข้าว ความเชื่อกาหนดพฤติกรรมโดยมีพิธีกรรมเป๕นเครื่องแสดงออก พิธีกรรมนี้เกิ ดขึ้นมาจาก ความเชื่อของคนโบราณที่เมื่อครั้งอดีตยังไมํมีคาอธิบายถึงปรากฏการณ๑ตํางๆ ทางธรรมชาติมากนัก การเกิดน้าทํวม น้าแล๎ง ฝนตกไมํเป๕นไปตามฤดูกาล เมื่อไมํทราบวํามีสาเหตุจากสิ่งใด ก็เชื่อเอาวํา นํ าจะมี สิ่ งเหนื อธรรมชาติบั น ดาลให๎ เกิดขึ้น การที่ยังไมํเข๎าถึ งความรู๎จึงทาให๎ ไมํท ราบวํา เหตุใ ด ข๎าวบางปีผลผลิตงอกงาม ในขณะที่บางปีผลผลิตเสียหาย จึงเชื่อวําเทวดาประจาผืนนาไมํชํวยดูแล ด๎วยเหตุตํางๆเหลํานี้ทาให๎คนโบราณจึงนอบน๎อม เกรงกลัวและถํอมตนกับธรรมชาติรวมทั้งสิ่งเหนือ ธรรมชาติด๎วยตนเองนั้นก็ไมํมีความสามารถที่จะฝืนปรากฏการณ๑ตํางๆที่เกิดขึ้นได๎ และเมื่อมุํงหวังสิ่ง ใดก็จะร๎องขอตํอสิ่งที่ตนเองเชื่อ พิธี กรรมที่เกี่ยวกับการบวงสรวงบูชา จึงเป๕นการแสดงออกเพื่อสร๎าง สัมพันธภาพอันดีระหวํางมนุษย๑กับเทวดาหรืออานาจศักดิ์สิทธิ์ทั้งหลาย ซึ่งเชื่อวําสามารถควบคุมหรือ มีอิทธิพลเหนือวิถีทางของธรรมชาติและวิถีชีวิตของตนเอง

16

อยํ างไรก็ตาม ความเชื่อและพิธีกรรมนี้ที่เชื่อวําข๎าวเป๕นพืช ที่มีขวัญอยูํประจาไมํห ลี กหนี ไปไหน การกระทาใดๆ ที่เป๕นการลบหลูํดูหมิ่น ไมํรู๎คุณของแมํโพสพ จะทาให๎แมํโพสพเสียใจน๎อยใจ ขวัญที่อยูํก็จะหนีไป สํงผลให๎เกิดคาสอนที่ให๎ปฏิบัติตาม และเป๕นข๎อห๎ามที่เต็มไปด๎วยกุศโลบายตํางๆ เชํน - คนเฒําคนแกํเลําวํา เมื่อหลังจากทาพิธีสูํขวัญข๎าวแล๎ว ก็จะเก็บข๎าวใสํหาบเพื่อเอาไปเก็บ ไว๎ในยุ๎ง ระหวํางเดินทางจะต๎องไมํพูดกับใครเลย นั บวําเมื่อเรียกขวัญแมํโพสพแล๎วก็กลัววําขวัญจะ หลํนหายกํอนไปถึงยุ๎งเก็บข๎าว เมื่อนามาวิเ คราะห๑ดูนําจะเป๕นกุศโลบายให๎เรํงทางานให๎สาเร็จ สังคม คนสมัยกํอนมีความใกล๎ชิด รู๎จักเป๕นพี่น๎องเครือญาติเพื่อนบ๎านก็มีความสนิทสนมกัน หากเมื่อเจอคน รู๎จักแล๎วมัวแตํแวะพูดคุยกัน งานก็จะเสร็จช๎า - ไมํให๎ตากข๎าวกับกระด๎ง ไมํเชํนนั้นแมํโพสพจะโกรธมีความหมายเพื่อให๎ลูกหลานรู๎จักใช๎ ภาชนะที่เหมาะสม เนื่องจากกระด๎งเป๕นภาชนะสานด๎วยไม๎ไผํบางๆ หากนาไปใสํข๎าวตากแดดก็จะทา ให๎กระด๎งกรอบและพังในที่สุด - ห๎ามกินข๎าวแหยะ เนื่องจากแมํโพสพจะเสียใจ การกินข๎าวแหยะ หมายถึง การกินไมํหมด เหลือไว๎บางสํวน เป๕นการสอนให๎รู๎จักประมาณตน มีความพอดีในการบริโภค ไมํทาให๎เสียของ - เก็บข๎าวในนามิให๎หล๎อง มิเชํนนั้นแมํโพสพจะเสียใจน๎อยใจ คาวํา “หล๎อง” เป๕นภาษา ท๎องถิ่นภาคใต๎ที่มีความหมายวํา หลงลืม ทาไมํครบ ทาไมํหมด ความหมายของการหล๎อง คือ เก็บ ข๎าวไมํหมด อาจเว๎นเหลือไว๎บางพื้นที่ที่หลงลืมเก็บ การกลําวเชํนนี้จึงเป๕นการสอนให๎เป๕นคนละเอียด รอบคอบไมํ ท างานฉาบฉวย ท าให๎ ไ ด๎ ผ ลผลิ ต ไมํ เต็ ม ที่ เสี ย ของ ดั ง นั้ น เวลาเก็ บเกี่ ย วข๎ า วชาวนา จะไมํคํอยคุยกัน จะตั้งหน๎าตั้งตาเก็บทุกรวงไมํให๎คลาดสายตา แม๎แตํรวงใดข๎าวคอตกหรือหักลงบน พื้น ดิน ก็ต๎องเก็บขึ้นมา สํ วนรวงไหนที่ใ กล๎จะสุ กก็จะเก็บไปด๎ว ยเพราะจะไปสุ กเองเมื่อนาขึ้นลอม จะเว๎นไว๎เฉพาะข๎าวเขียวที่จะกลับมาเก็บอีกครั้งเมื่อสุก เมื่อเก็บหมดแปลงแล๎วก็จะเดินดูข๎าวที่ตกค๎าง อีกครั้งเพื่อให๎ข๎าวหมดในนาจริงๆ - เวลาคดข๎าวอยําเคาะหม๎อ แมํโพสพจะตกใจสมัยกํอนหม๎อข๎าวจะทาจากหม๎อดิน เมื่อเอา ทัพพีหรือสารพีไปเคาะหม๎อหม๎อจะบิ่น แตก ไมํนําใช๎และเป๕นการสิ้นเปลืองเพราะต๎องซื้อหม๎อใบใหมํ เป๕นต๎น

กตัญญูรู้คุณ คุณลักษณะของคนไทยในอดีต พิธีสูํขวัญข๎าว เป๕นพิธีกรรมที่สื่อความหมายให๎เห็นคุณลักษณะของคนไทย ที่มีความอํอนโยน ละเอียดอํอน อํอนน๎อมถํอมตนตํ อผู๎มีพระคุณ และหาโอกาสที่จะแสดงออกถึงความสานึกกับผู๎ที่มี พระคุณ เพราะชาวนาเชื่อวําผลผลิตที่ได๎รับนั้นนอกจากแรงงานและความเพียรของตนเองแล๎ ว สํวนหนึ่งเกิดจากการดลบันดาลและการดูแลของแมํโพสพด๎วย จากการศึกษาข๎อมูลพบวําในบางพื้นที่จะมีพิธีกรรมที่เกี่ยวข๎ องอยูํหลายครั้ง เรียกได๎วําแทบ จะตลอดชํวงการทานาที่ชาวนาจะราลึกถึงแมํโพสพ เริ่มตั้งแตํการหวํานข๎าวก็ต๎องหาวันดีพันธุ๑ข๎าวต๎อง แบํงสํวนจากข๎าวขวัญที่ผํานการทาพิธี กํอนถอนต๎นกล๎าไปป๓กดาต๎องขอขมา ตอนเริ่มป๓กดาต๎องเชิญ ขวัญมาอยูํรากอยูํกอ ข๎าวออกรวงอรํามต๎องรวบข๎าว ผูกขวัญไว๎เก็บเกี่ยว แล๎วต๎องทาขวัญข๎าวครั้ง

17

ส าคั ญ และเมื่อรื้ อข๎า วลงจากกองมานวด ทุ กครั้ งก็ต๎ องขอขมาลาโทษ แตํใ นทุก ขั้นตอนที่ วํา นี้ การทาขวัญข๎าว จัดเป๕นการแสดงออกตํอแมํโพสพที่เป๕นพิธีรีตองมากที่สุด

บทบาทและความสัมพันธ์ในมิติทางสังคม หมอท าขวัญ ข๎า ว ถือ วํา เป๕ นผู๎ ที่มี บทบาทมากในพิ ธีก รรม ผู๎ ทาหน๎ าที่ นี้สํ ว นใหญํจ ะเป๕ น ผู๎อาวุโส อยูํในศีลในธรรม ได๎รับการยอมรับนับถือ และเป๕นแบบอยํางที่ดีของชาวบ๎าน ด๎วยบทบาท หน๎ า ที่อ าจจะกลํ า วได๎วํ าเป๕ น สื่ อกลางระหวํ างมนุ ษย๑ กับเทวดาสามารถพู ดคุ ยเรียกเชิ ญแมํโ พสพ ซึ่ ง ถื อ เป๕ น เทวดาลงมาได๎ นอกจากนี้ ยั ง ท าหน๎ า ที่ ถํ า ยทอดความรู๎ แ ละพิ ธี ก รรมแกํ ค นรุํ น หลั ง เป๕นผู๎ที่มีความสาคัญตํอการอนุรักษ๑ความเชื่อและพิธีกรรมให๎คงอยูํกับท๎องถิ่นตํอไป พิธีก รรมนี้ เ ป๕ น การสร๎ างความรู๎สึ กเป๕นกลุํ ม พวกพ๎อ งเดี ยวกัน เนื่ องจากได๎ รํ ว มกันท าพิ ธี สมัยกํอนทุกบ๎านจะทาพิธีของตนเองสอดคล๎องไปกับวิถีการดารงชีวิต มีคนเฒําคนแกํของตระกูล ที่ ส ามารถท าพิ ธี ไ ด๎ ค นที่ ม ารํ ว มคื อ กลุํ ม เครื อ ญาติ ค นรู๎ จั ก ซึ่ ง ถื อ เป๕ น การสมานความสามั ค คี ถึงแม๎ป๓จจุบันมีผู๎สืบทอดพิธีกรรมน๎อยลง จึงเริ่มเปลี่ยนแปลงจากการทาแตํละบ๎านเป๕นการทารํวมกัน ทัง้ หมูํบ๎านก็ถือวําพิธีกรรมได๎ชํวยหลอมรวมจิตใจของคนในชุมชนให๎เป๕นหนึ่งเดียว ทาให๎เกิดความรัก ความสามัคคีในหมูํคณะ

การแสดงสัญลักษณ์ เพื่อสื่อความหมายที่ดีงาม พิธีกรรมของไทยแทบจะทุกพิธีประกอบด๎ว ยเครื่องบูช า และเครื่องใช๎ประกอบพิธีตํางๆ ที่ล๎วนเป๕นสัญลักษณ๑สื่อความหมายของสิ่งนั้นๆ ในพิธีทาขวัญข๎าวก็เชํนเดียวกัน ที่มีสัญลักษณ๑สื่อ ความหมายในพิธี - การนุํงหํมสีขาวของผู๎ทาพิธีแสดงถึงความบริสุทธิ์เป๕นสีของพราหมณ๑ - ดอกไม๎ แสดงถึงความเคารพ เป๕นเครื่องบูชาที่แสดงถึงความอํอนน๎อม อํอนโยน - ธูป 3 ดอก เป๕นสัญลักษณ๑ของพระพุทธ พระธรรมพระสงฆ๑ - เทียน เป๕นสัญลักษณ๑ทางศาสนา แสงเทียนที่เป๕นประกายแสดงถึงจิตอันสวํางไสวและสมาธิ - หมาก พลู เป๕นสิ่งที่คนโบราณนิยมกินและใช๎รับแขก

แนวทางการอนุรักษ์สืบสานพิธีสู่ขวัญข้าว พิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า ว เป๕ น พิ ธี ก รรมและภู มิ ป๓ ญ ญาที่ มี ค วามเสี่ ย งตํ อ การถู ก ละเลย และก าลั ง สูญหายไปในที่สุด ด๎วยเพราะป๓จจุบันชาวนามีความรู๎เทคโนโลยีและตัวชํวยมากมายในการเพิ่มผลผลิต ทั้ง แบบหวัง ผลระยะสั้ น และระยะยาว อีก ทั้ ง ผู๎ ที่ สื บ ทอดความรู๎ ทางพิ ธีก รรมก็ มีน๎ อยลงไปทุก ที การอนุรักษ๑พิธีสูํขวัญข๎าวหรือแม๎แตํพิธีกรรมโบราณอื่นๆ ไว๎ นั้นมีความจาเป๕น เนื่องจากสิ่งเหลํานี้จะ เป๕ น เครื่ อ งมื อ หนึ่ ง ในการเรี ย นรู๎ ข องคนรุํ น หลั ง ให๎ ไ ด๎ เ รี ย นรู๎ ค วามเชื่ อ การแสดงออกทางสั ง คม และคุ ณ คํ า ตํ า งๆ ที่ ซํ อ นอยูํ อั น จะชํ ว ยพั ฒ นากระบวนการคิ ด การวิ เ คราะห๑ รวมทั้ ง การศึ ก ษา เพื่อนาไปสูํพัฒนาจึงมีความจาเป๕นที่จะต๎องมีกลวิธีหรือแนวทางในการอนุรักษ๑สืบสาน เชํน - การบูรณาการพิธีกรรมและภูมิป๓ญญาเข๎ากับการเรียนรู๎ในสถาบันการศึกษา ทั้งในรูปแบบ ที่เป๕นสํวนหนึ่งของหลักสูตรท๎องถิ่น การจัดประสบการณ๑นอกห๎องเรียน เป๕นต๎น

18

- การจัดเป๕นงานประเพณีเชิงการทํองเที่ยว - การสร๎างมูลคําจากผลิตภัณฑ๑ของที่ระลึก - การถอดความรู๎ เพื่อ สร๎ า งแรงบัน ดาลใจในการท างานสร๎ างสรรค๑ เชิง ศิล ปะ ดนตรี ห รื อ นาฏศิลป์ - การอนุรักษ๑ฟื้นฟูพันธุ๑ข๎าวในอดีต ที่มาจากการถอดบททาขวัญข๎าว - การใช๎พิธีกรรมเป๕นกลไกในการรวมกลุํมและสร๎างความสามัคคีในชุมชน เป๕นต๎น

หน่วยการเรียนรู้ที่ 3 ขั้นตอนพิธีสู่ขวัญข้าว บ้านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร์ หมูํบ๎านโคกสาโรง เป๕นหมูํบ๎านที่มีการจัดพิธีสูํขวัญข๎าวมาตั้งแตํสมัยบรรพบุรุษ และยังคง สื บ ทอดมาจนถึงป๓ จ จุ บั น นายประกุด แก๎ว ประกา ผู๎ สื บทอดองค๑ความรู๎ในการทาพิธีสูํ ขวัญข๎า ว จากหมอสูํ ข วั ญ ข๎ า วรุํ น กํ อ นๆ ได๎ ใ ห๎ สั ม ภาษณ๑ วํ า “การที่ เ ราจั ด พิ ธี ก ารสูํ ข วั ญ ข๎ า วนั้ น ก็ เ พื่ อ เป๕ น การขอโทษหรือขอขมาตํอพระแมํโ พสพและเพื่อขอบคุณพระแมํโพสพที่ดูแลให๎ความอุดมสมบูรณ๑ แกํผืนนา ซึ่งเป๕นความเชื่อที่แสดงถึงความกตัญ๒ูอยํางหนึ่งของคนไทย”

วันเวลาในการจัดพิธี การจัดพิธีสูํขวัญข๎าวจะจัดขึ้นปีละครั้งเทํานั้น โดยการจัดพิธีสูํขวัญข๎าวของบ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุ รินทร๑ ในปีนี้คณะกรรมการหมูํบ๎านได๎จัดประชุมและมีมติให๎จัด ขึ้นในวันพุธ ที่ 25 เดือน มกราคม พ.ศ. 2560 (ซึ่งตรงกับ แรม 13 ค่า เดือน 2) และจัดขึ้น ณ ศาลากลางหมูํบ๎าน

การเตรียมพีธี ในชํวงเช๎า มีการเตรียมอยูํ 2 สํวน คือ การเตรียมเครื่องเซํนไหว๎ และการเตรียมเจดีย๑ ข๎าวเปลือก การเตรียมเครื่องเซ่นไหว้ การเตรี ย มเครื่ อ งเซํ น ไหว๎ ส าหรั บ พิ ธี สูํ ข วั ญ ข๎ า ว อาจารย๑ สูํ ข วั ญ จะเป๕ น ผู๎ จั ด เตรี ย ม เครื่องเซํนไหว๎ตํางๆ อันได๎แกํ -บายศรี ข วั ญ ข๎ า ว 1 คูํ (ซึ่ ง ท ามาจากการน ารวงข๎ า วที่ เ กี่ ย วไว๎ ค รั้ น เกี่ ย วเอาฤกษ๑ ย าม กํอนลงแขกเกี่ยวข๎าวมาประดับไว๎บนต๎นกล๎วยและตกแตํงให๎สวยงาม) -ผลไม๎ตํางๆ ได๎แกํ กล๎วย ชมพูํ มะพร๎าว ส๎ม แอปเปิ้ล -หมากธรรม 1 คูํ

ภาพที่ 6 เครื่องเซํนไหว๎สาหรับพิธีสูํขวัญข๎าว ที่มา (รุํงฤดี เปรียบดีสุด. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

20

ภาพที่ 7 ยอดบายศรีสูํขวัญ ที่มา (รุํงฤดี เปรียบดีสุด. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

ภาพที่ 8 ผลไม๎ที่ใช๎เป๕นเครื่องเซํนไหว๎ ที่มา (รุํงฤดี เปรียบดีสุด. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560) การเตรียมเจดีย๑ข๎าวเปลือก ชาวบ๎ า นแตํ ล ะครั ว เรื อ นจะน าข๎ า วเปลื อ กออกจากยุ๎ ง ฉาง มากน๎ อ ยตามก าลั ง ศรั ท ธา เพื่อนามารวมกันที่ศาลากลางหมูํบ๎าน และกํอให๎เป๕นเจดีย๑ข๎าวเปลือก

21

ภาพที่ 9 ชาวบ๎านนาข๎าวเปลือกออกจากยุ๎งฉางเพื่อนามารวมกันที่ศาลากลางหมูํบ๎าน ที่มา (สุธาสินี คาวิชัย. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

ขั้นตอนการทาพิธี พิธีในช่วงเย็น ชาวบ๎านจะนาข๎าวเปลือกใสํในขันเงิน และประดับดอกไม๎ ธูป เทียน เพื่อนาไปรํวมประกอบ พิธี

ภาพที่ 10 ชาวบ๎านนาข๎าวเปลือกใสํขันเงินประดับด๎วยดอกไม๎ ธูป เทียน มาวางไว๎บนกองข๎าว ที่มา (สุธาสินี คาวิชัย. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

22

กํอ นเข๎ าสูํ พิธี อาจารย๑ ท าพิ ธีสูํ ข วัญ ข๎ าวจะบอกเลํ า ยํอ ๆ ถึ งวั ต ถุป ระสงค๑ ข องการทาพิ ธี วํ า จะเป๕ น การเชิ ญ ขวั ญ แมํ โ พสพ รวมทั้ ง ขอขมาพระแมํ ธ รณี พร๎ อ มทั้ ง เลํ า ต านานแมํ โ พสพ อยํางยํอให๎ฟ๓ง เมื่อเริ่มพิธี อาจารย๑ผู๎ทาพิธีสูํขวัญข๎าวจะนาสายสิญจน๑มาล๎อมรอบเครื่องบูชาเมื่อพร๎อมแล๎ว จึงจุ ดธูปเทีย น กลํ าวชุมนุมเทวดา ซึ่งเป๕นการกราบทูล อัญเชิญพระผู๎มีพระภาคเจ๎าเสด็จมาโปรด แสดงธรรม พร๎อมกับด๎วยภิกษุสงฆ๑ผู๎ทรงศีล และในงานอันเป๕นมงคลได๎อัญเชิญเทวดาทุกชั้นฟ้ามารํวม พิธีด๎วย ซึ่งการกลําวชุมนุมดังกลําว โดยใช๎เวลา 10 นาที

ภาพที่ 11 เครื่องเซํนไหว๎ที่ใช๎กลําวชุมนุมเทวดา ที่มา (สุธาสินี คาวิชัย. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

ภาพที่ 12 พิธีกลําวชุมนุมเทวดา ที่มา (สุธาสินี คาวิชัย. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

23

ภาพที่ 13 การยกธงสามชายหลังพิธีกลําวชุมนุมเทวดา ที่มา (สุธาสินี คาวิชัย. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560) หลังพิธีกลําวชุมนุมเทวดา พระสงฆ๑ 6 รูป สวดเจริญพระพุทธมนต๑ และให๎พร เพื่อความเป๕นสิริมงคล โดยใช๎เวลา 20 นาที

ภาพที่ 14 พระสงฆ๑สวดเจริญพระพุทธมนต๑ ที่มา (พรพิมล สาราญดี. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

24

หลังพระสงฆ๑สวดเจริญพระพุทธมนต๑จบแล๎ว อาจารย๑ผู๎ทาพิธีสูํขวัญข๎าวจะจุดธูปเทียน เพื่อเริ่มพิธีสูํขวัญข๎าว จากนั้นจะทาน้ามนต๑และสวดมนต๑สูํขวัญข๎าว

ภาพที่ 15 อาจารย๑จุดธูปเทียนเพื่อเริ่มพิธีสูํขวัญข๎าว ที่มา (ปาริชาติ ยืนยงค๑. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560) เมื่ออาจารย๑จุดธูปเทียนเริ่มพิธีสูํขวัญข๎าวเสร็จแล๎วชาวบ๎านจะมานั่งล๎อมรอบกองเจดีย๑ ข๎าวเปลือก

ภาพที่ 16 เริ่มพิธีสูํขวัญข๎าว ที่มา (รุํงฤดี เปรียบดีสุด. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

25

เมื่อเริ่มพิธีสูํขวัญข๎าว อาจารย๑จะเริ่มสวดบทสูํขวัญข๎าว ระหวํางการสวดจะมีการย่าฆ๎อง เพื่อให๎เทวดาและแมํโพสพได๎รับรู๎

ภาพที่ 17 อาจารย๑เริ่มสวดพิธีสูํขวัญข๎าว ที่มา (รุํงฤดี เปรียบดีสุด. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560) ขั้นตํอไปชาวบ๎านเรียกขวัญข๎าว โดยจะเอามือโกยข๎าวเปลือกจากด๎านลํางขึ้นบน มีการพรม น้าอบและแป้งหอมในขณะเรียกขวัญข๎าวด๎วย โดยอาจารย๑จะสวดและชาวบ๎านทาแบบนี้ 3 รอบ สลับไปมา

ภาพที่ 18 พิธีสูํขวัญข๎าว ที่มา (รุํงฤดี เปรียบดีสุด. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

26

จากนั้นอาจารย๑สูํขวัญข๎าวจะสวดไลํ เสนียด เพื่อเป๕นการป๓ดสิ่งชั่วร๎ายตํางๆ และตัวแทน 1 คน นาด๎ายผูกแขนเรียกขวัญ 1 เส๎น โยนออกไปข๎างนอกบริเวณพิธีกรรม เป๕นเคล็ดวํา ได๎เรียกขวัญข๎าวแล๎ว

ภาพที่ 19 พิธีสูํขวัญข๎าว ทีม่ า (รุํงฤดี เปรียบดีสุด. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560) เสร็จสิ้นพิธีสูํขวัญข๎าว ชาวบ๎านที่มีอาวุโสน๎อยกวําจะผูกแขนให๎คนเฒําคนแกํ และคนเฒํา คนแกํก็ผู กแขนให๎ ผู๎ ที่อาวุโ สน๎ อยกวําเพื่อเป๕นการเรียกขวัญให๎ กับชาวบ๎านหลั งจากที่ได๎เสี ยเหงื่อ แรงกายแรงใจในการทานา จนได๎ข๎าวมารับประทานเลี้ยงชีพนั่นเอง

ภาพที่ 20 การผูกแขนเรียกขวัญให๎ชาวบ๎าน ที่มา (รุํงฤดี เปรียบดีสุด. (ถํายภาพ). 25 มกราคม 2560)

หน่วยการเรียนรู้ที่ 4 บทสวดสู่ขวัญข้าว บ้านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร์ ปะโกเพลียงปะออรจวบเจือม เดิมชะนาปะโกเฉลย เลื๊อบ ละเวียง ละเวียเสาะส๏อบ เปรย ปรึกษา โกนกะเมงเยืองเหิย๑ รันดับเด็งปะเกียะกะแชเยี๊ยะ ปะเดาเวือรอังเกือล ระเนื๊อะ คล๏ะปะโจ คละเรื๊อะปิงลือปีแด็ย เดิอ๑รแด็งประเว๏อะประเว็กคล๏ะดอก คล๏ะสะตูง คนองเยืองหาลทงัยใดจรดจังกวงเจืองรวง เปรียส ธรแน็ยปีลือปีแด็ยกะแจ็ยเลิงปีกม แบกเม็กตระสํม แบกกมตระสายสาขายวนเยีย เภิมระโบดเสร็าะหิ์ย หาล ปะกากวรแมสอดนา สอดเมียสนพคุณ โจรดแมโมยกัวร บานเกรือบปิงเนียลโจรดแมโมยเงียบาน เทียปิงเต๏อ โจรดแมโมยปรึกบานเทียปิงยุง โจรดแมคางโกน โจรดประโอนคางบอง กระสอบหิ์ย จองพองรันดับเจีย โจร๏หาลแมแบ็ยทงัยเตือบ อันเชิญแมตะเนือบขกะซายเตือบ อันเชิญเนียงกลาย ลาอองทะนง เตือบอันเชิญเนียง ก๏วง โสตง กระยาตังวิ์ย อันเชิญโมหิ์ย มินออยพล๏าด เติบอันเชิญเนียงสะอาด โมโหกรึกเรียง เตือบอับเชิญแมตาแหง ป๔าปิงบรแม็ยเตือบอันเชิญแมแซแท็ย มินออยคลากเพ็ด เตือนอันเชิญแมํโกนจิต รันเดียว ตะเนื๊อบเพ๏าะเตือบอันเชิญแมเสนีดเสร๏ะ ออยจุม เคลียโม มะลิพองเน็ยบานสวยกระยา อันเชิญโมหิ์ยดะเต๏อะ ดะเคลียงดะเต๏อะอะชิเวียง ดะเคลียเยืองหิ์ย อันเชิญแมโมปีเมือดเสกกระวาบ ปีเมือดจาบกระปู อันเชิญแมโมปีรูงปีเรียมเปียมตาเลีย ปีเกาะ กระแอ ปีตวงจองกอ ปีทมอแนด อันเชิญแมโมปีแด็ย แปร๏ะกระแฮ แมกมนิ์วนึงกล กันเจรียง แมกม เบืดบังนิ์วนึงจะมิ์ง อันเชิญแมลิ์งโจลเต๏อะ โจลเคลียง โจลยุง โจลฉาง...เฮาปลึง เตือบอันเชิญ แมโมหิ์ยดะเต๏อะดะ เคลื่อง ดะเอะอะชีเวียง ดะเคลื่องเยืองหิ์ย ยุง ตูกเยืองหิ์ย บาน ตรึมปะเม ยุงทมเตียงปี บานเวก ตะโมลจะปะเตี๊ยะ ตูก เยียงหิ์ย เมียแตํตะสํอ ประ ปะเตียสทมแม

28

เมียนแตํตะสาอเมียสจังก๏วก แอกะน็อง แมปะแอก เดเอา จัง ก๏วก แอ กราว แมปะแอ เดคะเน็ย ปะทมเตี่ยง ปี ม๏วน ปีเตี่ยงปรา ตะป่าง ดอก ป๓นจา ตะป่าง ปรัม ป๓นโน ออยยั๊วออยโย ออยโปสา แด็ยบ๑อบานโกน เป๊ราะ เจีย มุก มนต๑ แต็รยเบิ์อบานโกน แสร็รย ปี กันลํออง แมเมียน ขยํมโมํยชมํอเวิ่ย เนียงแอ๏ย อังกุย จํอง แก๏ยเฮา เพยียวป๓นลือ แมเมียน ขยํมโมยชมํอเวีย เนียงอา แจ๏ะสลาอแจ๏ะตะนา จารับบาย เพยียวแม เมียนายํมโมยชมํอเวียเนียง มณีเรื้อด แจะเรียน รันดับ แยเมือนแว็ยเตีย ปะกาโดง ปะกาสลา อะแนกนะหนา ป๔าเป๕งเคลียง เยือง งํอง ศรี ศรี วันนี้เป๕นวันดี อันเลิศลพ เชิญสูตรขวัญแมํโภสบ วันนี้อันฤกษ๑งามยามดีในพิธีสูตรขวัญ มงคล ตามประเพณีสิทธิชัยยะสุจาเริญ ชัยยามหาสุโข พระอินอวยชัย พระพรหมอวยพร ทั้งเทพยุกร อํอนอวยชัย ให๎ข๎าพเจ๎าเองตบแตํงบายศรีล๎วนแตํของดีๆ มีเป๕นทองพริ้งเพริดพรรณพรายประดับ ประดิฐดอกไม๎เทียนธูปชวาลา ฝ้ายมงคลห๎อยระย๎อยระย๎า ไขํหนํวยโสภาใสํยอดบายศรี ขณะกาลเวลา ประกอบด๎วยฤกษ๑งามยามดี ได๎ในพิธีสูตรขวัญมงคล ตามประเภณี พร๎อมพํอแมํหญิงชาย ปู่ยําตายาย ทั้งหลายญาติมิตได๎มากระทากิจ อันเป๕นมงคลสูตรขวัญ เชิญขวัญแมํเอ๐ยพระขวัญแมํมาได๎ยินเสียง แหํงหลานร๎องตังเวิยเสียงก๎องดังไปอยําได๎เชยเมย อยําดูเพลินอยูํเลยในลาเมาะป่าไพร เชิญพระแมํมา อยําช๎าอยูํใย เรํงรีบเร็วไวอยําไปรีรอ เชิญมาสะเถิดพระขวัญแมํมา กรุณาสงสารลูกหลานที่รอคอยอยูํ พร๎อมญาติกาพี่ป้าน๎าอาปู่ยําตายาย ที่ได๎อุปถัมภ๑ บารุงมารวมญาติกามหามงคลในวันนี้ เชิญชมบายศรีที่ต๎อนรับแมํเจ๎า วิเศษแพรวพราวดูแล๎วชื่นใจ พระขวัญอยูํไหนรีบมาไวไว จากทุกซอกหุบผา โตรกตรอก ซอยเนิน จากป่าละเมาะจากป่าพนมเนิน พระขวัญแมํเอ๐ยเชิญพระ ขวัญแมํมา อยําอยูํนั้นเลยในดงพราพรีสุขสันเงียบสงัดได๎ยินแตํเสียงสัตว๑สะกุนานกร๎องเจียวจาว แซกซอน ดาดาษเสือหมีมากมาย เหลือตราจิ้งจอกหมาป่า ลิงคางช๎างชะนี ป๓กษาป๓กษี ทิตถี่ แขยงขยะสะแซว เกรงกลัวสัตว๑ หันคืนกลับมา จากไรํจากนา จากป่าน๎อยใหญํ จากห๎วย จากหนอง จากคลอง จากบึง จากตะพัง ลาคลอง จากทะเล แมํน้า แสนสุดสายตา เชิญพระขวัญแมํเอ๐ยเชิญ พระขวัญแมํมา (ประกุด แก๎วประกา, สัมภาษณ๑. 2560 :มกราคม 25)

บรรณานุกรม บุญหงษ๑ จงจิต. (2547). ข้าวและเทคโนโลยีการผลิต. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร๑. ราชบัณฑิตยสถาน. (2542). พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2542. กรุงเทพฯ : ราชบัณฑิตยสถาน. _______. (2556). พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554. พิมพ๑ครั้งที่2. กรุงเทพฯ : ราชบัณฑิตยสถาน. สานักงานคณะกรรมการการศึกษาแหํงชาติ, สานักนายกรัฐมนตรี. (2542). พระราชบัญญัติ การศึกษาแห่งชาติ พ.ศ. 2542.กรุงเทพฯ : พริกหวานกราฟฟิค. สานักบริการเครือขํายทางวัฒนธรรม. (2547). คู่มือแนวทางปฏิบัติการดาเนินงานของสภา วัฒนธรรมและคู่มือวิทยากรกระบวนการ : วัฒนธรรมชุมชน. กรุงเทพฯ : องค๑การรับสํง สินค๎าและพัสดุภัณฑ๑. สานักงานวัฒนธรรมจังหวัดพระนครศรีอยุธยา. (2549). รายงานกิจกรรมสมบูรณ์ โครงการสืบสาน ประเพณีการทาขวัญข้าว ทาชีวิตดี ผลผลิตดี ชุมชนบ้านโคกห้วย ตาบลเทพมงคล อาเภอบางซ้าย จังหวัดพระนครศรีอยุธยา. ถํายเอกสาร.

ภาคผนวก

ภาคผนวก ก

ข้อมูลผู้ให้สัมภาษณ์ นายประกุด แก๎วประกา 23 หมูํ 10 บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ นายย็วน ทรงราษี129 หมูํ 10 บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ นางสาคร ทรงราษี117 หมูํ 10 บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑ นายอดิเทพ คลองงาม 13 หมูํ 10 บ๎านโคกสาโรง ตาบลปรือ อาเภอปราสาท จังหวัดสุรินทร๑

ภาคผนวก ข

ภาพประกอบพิธีสู่ขวัญข้าว

พิธีสูํขวัญข๎าว

บายศรีพิธีสูํขวัญข๎าว

ขันที่ชาวบ๎านใสํข๎าวนามาประกอบพิธี

อาจารย๑กาลังประกอบพิธีสูํขวัญข๎าว

เมื่อเสร็จพิธีจะมีการผูกข๎อตํอแขนให๎แกํกันและกัน

คณะผู๎จัดทาและอาจารย๑ผู๎ประกอบพิธี