Leven met een dwangstoornis

quinta

psyche Op een zebrapad alleen op de witte strepen stappen heeft iedereen weleens gedaan, of op een tegelpad niet over de randjes lopen. Als gedachten of handelingen uw leven gaan beheersen, wordt het tijd om aan de bel te trekken.

TEKST: KEES ROEST BEELD: ROEL OTTOW

Johan van der Heide (56) kampt al tientallen jaren met dwanggedachten.

Regelmatig komen er vloekgedachten in hem op. Het is het ergst als hij in de kerk zit, of aan het bijbellezen of bidden is.

De gedachten gaan vaak met zo’n kracht door hem heen, dat hij is gaan denken de zonde tegen de Heilige Geest te hebben gedaan. In de loop der jaren is Johan door zijn dwanggedachten in een isolement geraakt. Hij durft er nauwelijks met zijn omgeving over te praten, bang als hij is dat men hem niet begrijpt en verkeerde conclusies trekt.

Anne Ooms is een vrouw van achter in de veertig, die verstrikt is geraakt in dwangrituelen. Zij voelt zich gedwongen op een bepaalde manier op te staan uit bed. Ze herhaalt dit net zo lang tot ze het ‘goed’ doet. Wanneer ze geen gehoor geeft aan deze rituelen, is ze bang dat bijvoorbeeld haar dochter een ongeluk zal overkomen.

Kwelling

Leven met een dwangstoornis Quinta 84

Twee personen die gekweld worden door een obsessieve compulsieve stoornis, oftewel een dwangstoornis.

Ongeveer vier procent van alle mensen krijgt in de loop van zijn of haar leven een keer te maken met een dergelijke stoornis. Er is dan altijd sprake van dwanggedachten en/of dwanghandelingen. Dwanggedachten zijn terugkerende en aanhoudende angstoproepende gedachten, die iemand op krampachtige wijze probeert weg te houden uit het bewustzijn. Dwanghandelingen zijn zich herhalende gedragingen (handen wassen, opruimen, controleren) die gericht zijn op het neutraliseren van dwanggedachten of het voorkomen van onheil, maar op een niet realistische of overdreven wijze. Dwanghandelingen kunnen zich ook in het hoofd afspelen. Dan kan het

bijvoorbeeld gaan om zachtjes tellen, bidden of het in stilte woorden herhalen. Bekende dwangstoornissen zijn controledwang en smetvrees, al dan niet gecombineerd met wasdwang. Een minder bekende dwangstoornis betreft het hebben van dwanggedachten en dwangmatige impulsen.

Ongewenst

Als klinisch psycholoog spreek ik vrijwel dagelijks met mensen die last hebben van dwanggedachten. Wat mij steeds weer opvalt, is hoezeer deze dwanggedachten iemand het leven zuur maken.

Het lijkt of er geen onbezorgd moment meer is. Het hele leven gaat op den duur in het teken staan van deze akelige, ongewenste, maar steeds weer terugkerende gedachten. In mijn boek Wat dwang met je doet ben ik hier uitgebreid op ingegaan. Naast smetvrees/wasdwang en controledwang, gaat het in dat boek over dwanggedachten en hoe daarmee om te gaan. Johan en Anne komen er, naast andere dwangpatiënten, uitgebreid in aan het woord.

In het tweede deel komt ter sprake met welke vorm van therapie dwangstoornissen het beste kunnen worden aangepakt. Gedragstherapie biedt daarbij de hoogste succeskans. Daarbij moet meteen worden opgemerkt dat dwangstoornissen, wanneer ze langer bestaan, zodanig verankerd kunnen zijn in iemands bestaan dat de dwang zelden geheel verdwijnt. Een tweede kansrijke aanpak is die met medicijnen.

Verschillende antidepressiva zijn óók effectief bij dwangstoornissen. Vaak zijn mensen al met medicatie begonnen en wordt gedragstherapie toegevoegd wanneer de pillen onvoldoende werken.

Binnen de gedragstherapie wordt veel gebruik gemaakt van exposure en

responspreventie. Daarbij moet u denken aan blootstelling aan de angstige gedachten (expres aan de dwanggedachten denken of expres de handen vuil maken) en om het bewust niet uitvoeren van de dwanghandelingen (niet dwangbidden, geen geruststelling vragen, niet de handen wassen).

Een andere belangrijke aanpak binnen de gedragstherapie is de cognitieve therapie. Daarbij leert de patiënt de gedachten op te sporen die angstig maken en deze te vervangen door reële gedachten. Veel mensen met dwang stuiten zo bijvoorbeeld op irreële gedachten over veiligheid en controle. Zij eisen perfecte controle. Een kerngedachte is: ‘Ik moet absoluut zeker weten dat ik geen fout gemaakt heb’ en: ‘Ik kan niet tegen onzekerheid’. Dit soort opvattingen leidt ertoe dat iemand krampachtig fouten probeert te voorkomen en dan dus maar liever tien keer iets controleert voor niets, dan een controle na te laten en risico te lopen. Als iemand dan leert inzien dat risico’s bij het leven horen en dat er beter mee te leven valt dan met de krampachtige controle, kan de controle wat losgelaten worden. Men ziet ook in dat er slechts sprake was van een controleillusie.

In veel boekjes en artikelen wordt met name ingegaan op wasdwang en controledwang. Er zijn echter minstens zoveel mensen die last hebben van dwanggedachten zonder zichtbare dwanghandelingen. Daarom nu wat extra aandacht voor dit probleem, een probleem dat bij christenen veel vaker voorkomt dan bij niet-christenen.

Dwanggedachten bedwingen

Iemand zei eens: ‘Ik wilde dat ik die gedachten weg zou kunnen toveren!’

En daar zit nu net het probleem. Want u

85 Quinta

kúnt deze gedachten niet zomaar wegwerken. We kunnen overal aan denken, waar we maar aan willen denken. Denk maar eens aan een sinaasappel. U ziet hem zo in gedachten voor u. Denk nu maar eens aan wat u gisteravond hebt gegeten. U kunt het opnieuw zomaar tevoorschijn toveren. Maar wat u niet kunt is: bewust ergens niet aan denken.

U moet dan namelijk uw hersenen de opdracht geven: ‘Denk niet aan X of Y.’ Uw hersenen willen u graag van dienst zijn. Wat er gebeurt is dat er nu bij alles wat u denkt een soort parallelproces plaatsvindt waarbij de gedachten als het ware gecontroleerd worden op het eventuele tevoorschijn komen van de dwanggedachte. En juist dit controleproces zorgt ervoor dat de gedachte niet wegblijft, maar extra vaak gaat opduiken!

Als een hond die in zijn eigen staart bijt.

Neem de proef maar op de som. Denk maar eens een minuut lang niet aan een sinaasappel. Doe dat met uw ogen dicht en zet elke keer dat u er toch aan denkt met een potlood een turfje. Grote kans dat u er wel vijf keer toch aan hebt gedacht! Herhaal het experiment nog maar eens met familie of vrienden.

Succes verzekerd!

Bij dwanggedachten gebeurt iets vergelijkbaars. Het gaat altijd om vervelende, ongewenste gedachten met een godslasterlijke, agressieve of seksueel perverse inhoud. Hoe serieuzer en perfectionistischer iemand is, hoe meer hij van dergelijke gedachten zal schrikken.

Hij zal dus allerlei pogingen in het werk stellen om niet aan deze gedachte te denken. Helaas heeft dit wegduwen een averechts effect, met een dwangstoornis als gevolg.

Is er dan helemaal niets aan dwanggedachten te doen? Het antwoord is: gelukkig wel! Ook al kunnen ze niet in een handomdraai worden weggetoverd, er zit wel degelijk ergens een soort aan/ uitknopje! Gezien het effect dat de methode uiteindelijk op de dwanggedachten heeft, kan het best een toverformule worden genoemd. In elk geval is TOVER het woord waarmee de methode het best kan worden onthouden. De afkorting staat voor Trigger – Obsessie – Visie – Emotie – Ritueel.

Quinta 86

T

rigger

De dwanggedachten kunnen spontaan tevoorschijn komen. Heel vaak is er echter een aanleiding, een zogenaamde trigger, of uitlokkende situatie. Steeds wanneer de sirene van een ambulance klinkt, komt de gedachte op: ‘Laat degene die erin ligt maar verongelukken’, of: ‘Ik hoop dat mijn moeder een ernstig ongeluk heeft gehad’. Het geluid van de sirene is dan de trigger. Of zoals bij Anne Ooms steeds gebeurde als ze de foto van haar dochter voorbijliep. Ze zag haar in gedachten voor de trein springen. De trigger is dan het voorbij de foto van de dochter lopen.

Of als iemand steeds wanneer hij de Bijbel openslaat – de dwang van Johan – een vloekgedachte in zich op voelt komen. De trigger is dan het openslaan van de Bijbel. Het zijn dus vaak volkomen neutrale situaties, die op zichzelf niets met dwanggedachten te maken hebben.

Neutrale situaties kunnen een uitlokkend karakter krijgen, wanneer er in zo’n situatie een angstige ervaring is geweest. Zo kan de kassa van de supermarkt een uitlokkende situatie worden voor iemand die op die plek een paniekaanval heeft gehad. Zodra hij weer voor een supermarktkassa staat, kan de angst spontaan komen opzetten, door de daarmee verbonden herinnering aan de paniekaanval.

Dat bepaalde situaties u ergens aan kunnen doen denken is trouwens een alledaagse ervaring. Als u door een park wandelt kunt u zich soms zomaar een gesprek herinneren dat u op die plek met iemand hebt gevoerd.

O

bsessie

De obsessie is de dwanggedachte die volgt op de trigger. De gedachte wordt beleefd als opgedrongen en misplaatst. Hierboven noemde ik al enkele voorbeelden, maar een dwanggedachte kan ook zijn: ‘Ik wilde dat ik met een ander een relatie had’.

De obsessie kan ook een soort

impuls zijn, bijvoorbeeld de neiging om uw kind van de trap te gooien of degene die naast u zit in het kruis te tasten. Of iemand in het gezicht te spugen, of met een mes te steken. Het kan ook een vloekgedachte zijn, of de gedachte: ‘Laat mij maar naar de hel gaan. Daar is het pas fijn’. Obsessies zijn dus meestal het soort gedachten waarvan we niet graag willen dat een ander ze van ons weet. Onderzoek heeft echter aangetoond dat bijna alle mensen dit soort gedachten zo nu en dan hebben. De menselijke geest is nu eenmaal vindingrijk en zeer actief.

Naast de doelgerichte gedachten die we hebben, komt heel veel ruis voor.

De meeste mensen besteden niet veel aandacht aan deze ruis. Ze halen hooguit hun schouders een keer op of moeten erom lachen. En dan is er eigenlijk niets aan de hand. Een dwangstoornis ontstaat pas wanneer iemand te veel betekenis aan deze dwanggedachten toekent. Een dwangpatiënt heeft eigenlijk altijd een verkeerde visie op zijn dwanggedachten.

V

isie

Het succes van de methode draait om deze stap. Het gaat om de visie die iemand heeft op de obsessieve gedachten. Die visie is namelijk de schuld van het in stand houden van de dwang. Bijna altijd wordt er overmatig veel betekenis aan de dwanggedachte verleend. Wie agressieve dwanggedachten heeft, denkt bijvoorbeeld dat hij het misschien wel echt gaat doen, of dat hij een psychopaat is, een huichelaar of een gevaarlijke gek, die beter maar kan

worden opgesloten. Of iemand heeft de gedachte dat hij vast wel een slechte relatie zal hebben, wanneer hij steeds een dwanggedachte heeft over seks met een ander. Iemand met vloekgedachten kan de visie hebben dat hij de zonde tegen de Heilige Geest gedaan heeft.

Sowieso hebben dwangpatiënten bijna altijd de visie dat hun dwanggedachten verkeerd en zondig zijn. De belangrijkste aspecten van zo’n verkeerde visie zijn risico, verantwoordelijkheid en persoonlijkheid. Wie achter het stuur van de auto de dwanggedachte heeft tegen een boom te rijden, kan ten onrechte denken dat hij risico loopt om het daadwerkelijk te doen.

Dan wordt zo’n gedachte ineens angstwekkend. Je kunt er dan niet meer prettig mee verder rijden. Ten onrechte kan iemand de gedachte ook nog eens doortrekken naar zijn innerlijk of zijn persoonlijkheid. Hij kan denken dat die dwanggedachte een teken is van onderliggende suïcidaliteit. Dat kan er weer voor zorgen dat hij ook voor andere dingen bang wordt, bijvoorbeeld voor messen. Hij zou er zichzelf eens mee gaan snijden.

E

motie

Wanneer iemand een onjuiste negatieve visie op zijn dwanggedachten heeft, zal het resultaat zijn dat hij spanning en angst ervaart. Dat noemen we de emotionele consequentie, kortweg de emotie. Bijna altijd gaat het om een vorm van spanning of angst.

Belangrijk: de angst is het gevolg van de visie en niet het rechtstreekse gevolg van de obsessie! Het goede nieuws is: de obsessie kan niet direct worden veranderd, de visie wel! En met het veranderen van de visie, verandert uiteindelijk ook de last die iemand heeft van de dwanggedachten en tenslotte de frequentie waarmee deze zich voordoen.

R

itueel

Het ritueel is datgene wat iemand doet om zijn angst of spanning te verminderen. Het ritueel wordt ook wel dwanghandeling of compulsie

genoemd, vandaar de naam obsessieve compulsieve stoornis. Dit ritueel kan zich ook in gedachten afspelen, bijvoorbeeld wanneer iemand voor zichzelf de dwanggedachte herhaalt maar nu in ontkennende vorm, bijvoorbeeld: ‘Ik wil niet dat mijn moeder een ongeluk krijgt’. Of wanneer iemand een gebed om vergeving of bewaring in gedachten uitspreekt: ‘Wilt u mij dit vergeven. Wilt u voor mijn moeder zorgen’. Het ritueel kan ook bestaan uit het vragen om geruststelling. Het ritueel heeft een dwangmatig karakter gekregen. Iemand moet deze handeling verrichten om zich weer goed te kunnen voelen. Pas wanneer de visie op de obsessieve gedachte verandert, is iemand in staat om het ritueel te gaan nalaten of afbouwen.

Waar het dus vooral om gaat, is dat iemand zijn visie op de dwanggedachten leert veranderen. Als u er last van hebt, is de belangrijkste stap hierbij misschien wel dat u zichzelf gaat realiseren dat het om dwanggedachten gaat en niet om zondige of opzettelijke gedachten, ook al kan dit wel zo lijken.

Verder is het belangrijk uzelf voor te houden dat deze gedachten niets te betekenen hebben. Ze hebben geen voorspellende waarde, ze zeggen niets over uw diepste drijfveren, ze betekenen niet dat u er echt toe in staat zou zijn, of een gevaar voor uzelf of uw omgeving bent. Evenmin betekenen de gedachten dat u bezeten zou zijn, of de zonde tegen de Heilige Geest zou hebben gedaan. Het zijn dwanggedachten en niet meer dan dat.

Hebt u uw visie erop veranderd, dan kunt u stap voor stap leren om het ritueel dat u hebt aangeleerd los te gaan laten. Dat ritueel heeft geen enkele betekenis. Het is niet meer dan een aangeleerde manier om uw angst te verminderen. Het is niet meer dan bijgelovigheid, ook wanneer het ritueel een gebed betreft. Wanneer u op een dwangmatige manier vele keren op een dag bidt, probeer dit dan af te bouwen. Niet bidden dus in reactie op een dwanggedachte, maar bidden op een vast moment en een vaste plek.

Dwanggedachten komen bij christenen veel vaker voor dan bij niet-christenen Assertiviteit

Ik begon met de voorbeelden van Johan en Anne. Wie de interviews met hen leest, komt onder de indruk van de hardnekkigheid van de klachten. Mijn indruk is dat vooral in tijden van stress de klachten weer de kop opsteken.

Omgaan met dwangklachten betekent dus ook het leren hanteren van stress of beter: het leren voorkomen ervan. Denk aan het belang van assertiviteit. Wie geen nee kan zeggen, krijgt vroeg of laat te veel hooi op zijn vork.

Wanneer daar dan onverwacht nog dingen bijkomen gaat het evenwicht snel verloren. Stress uit zich altijd in bepaalde symptomen. De een krijgt hoofdpijn, een volgende wordt prikkelbaar en een derde krijgt last van dwangklachten. Het is de kunst deze symptomen als signalen te leren gebruiken. Het zijn de lampjes op het dashboard die gaan branden wanneer de motor oververhit geraakt is. Het is dan niet verstandig om nog even snel door te rijden. Dat geldt ook voor de lichamelijke signalen.

Leer naar uw lichaam te luisteren en neem op tijd rust. g Kees Roest is klinisch psycholoog bij Eleos

Voor meer informatie:

g Alles onder controle en Het dui-

veltje van de geest, Lee Baer

g Wat dwang met je doet, Kees

Roest

g www.cvadf.nl (christelijke

patiëntenvereniging)

g www.ocdvriendenkring.org

87 Quinta