EEN HALVE EEUW RELIGIEUZE BOUWKUNST

een halve eeuw religieuze bouwkunst door architecten JOHs Sluijmer en J.H. Sluijmer

A

een halve eeuw religieuze bouwkunst door architecten JOHs Sluijmer en J.H. Sluijmer

Colofon

Uitgave

Stichting Bedehuizen Overijssel en Flevoland

ISBN/EAN

978-90-74834-45-2

Bulletin

Nummer 45, november 2015

Redactie

Leo Sluijmer Christian Sluijmer

Teksten

Marisa Melchers Leo Sluijmer Christian Sluijmer

Bijdragen

Herman van Bergeijk Netty van den Nieuwboer-Langenkamp Frans Wiersma

Beeldessay

Leo Sluijmer Christian Sluijmer

Opmaak

Christian Sluijmer

Drukker

Wilco, Amersfoort

Omslagfoto

Ton van der Wal (1983). R.K. H. Bonifatius en Gezellenkerk: interieur naar het oosten.

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, objectnummer: 246.355

Š Stichting Bedehuizen Overijssel en Flevoland (SBOF) Niets uit deze uitgave mag worden gebruikt of vermenigvuldigt op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Elke redelijke poging is gedaan om de eigenaars van auteursrechten te identificeren. Contact met de uitgever via p/a: Bastinglaan 16, 7548 AN, Enschede of info@bedehuizen.nl

Voorwoord

Deze publicatie, nummer 45 in de reeks bulletins van de Stichting Bedehuizen Overijssel en Flevoland, beschrijft het werk van vader en zoon Sluijmer. Tussen 1920 en 1971 ontwierpen ze ruim veertig Rooms-katholieke kerken waarvan zevenentwintig in Overijssel, veertien in de Gelderse Achterhoek en telkens één in de provincie Flevoland, Drenthe, Utrecht en NoordBrabant zijn gebouwd. De meeste hiervan zijn nog steeds als kerk in gebruik, acht hebben een andere bestemming gekregen, een vijftal is in het eerste decennium van deze eeuw gesloopt.

Enkele jaren geleden werd bekend dat in de wijk Stadsveld in de gemeente Enschede de kerk afgebroken zou worden die ontworpen was door architect Sluijmer. Hierop heeft de Stichting Bedehuizen Overijssel Flevoland twee jaar geleden besloten om het initiatief te nemen speciale aandacht aan deze kerk te besteden. Dit wilde de Stichting doen door middel van een publicatie over de “Sluijmerkerken”. Aanvankelijk was het idee om alleen een uitgave over deze kerk in Enschede te maken, maar door het contact met de zoon en kleinzoon van de architect (Leo en Christian Sluijmer) ligt er thans een publicatie van enkele kerken voor u die door architecten Joh. en J.H. Sluijmer zijn ontworpen.

De Stichting is verheugd over het feit dat de familie Sluijmer, kunsthistorcus Marisa Melchers bereid heeft gevonden bijzonderheden over de kunst in het interieur van de bijzondere kerken te beschrijven. De SBOF heeft in de afgelopen jaren door publicaties aandacht gegenereerd voor bijzondere bedehuizen in de provincies Overijssel en Flevoland. Een overzicht van de publicaties van de afgelopen jaren is achter in deze uitgave vermeld. Het bestuur van de SBOF dankt mevrouw Marisa Melchers en de heren Leo en Christian Sluijmer voor hun inzet waardoor deze publicatie gerealiseerd kon worden.

Stichting Bedehuizen Overijssel en Flevoland Netty van den Nieuwboer-Langenkamp en Frans Wiersma

Inhoudsopgave

Inleiding

10

Context

12

Levensbeschrijving

20

Profane werken

28

Sacrale werken

34

Nawoord

86

Overzicht Sacrale werken

92

Stichting Bedehuizen Overijssel en Flevoland

110

Beeldverantwoording

112

10

Inleiding

11

De vele R.K. kerken die nu als vanzelfsprekend in onze woonomgeving staan, zijn in het verleden met grote inspanning door kerkgemeenschappen tot stand gebracht. Steen voor steen, en met dubbeltjes en kwartjes werden de noodzakelijke gelden bij elkaar gesprokkeld.

De periode van het zoeken naar betaalbare bouwgrond tot uiteindelijk het bijeenbrengen van kunstwerken en kerkinventaris duurde vele jaren. Inventieve en charismatische bouwpastoors, architecten en bestuurders bepaalden samen met vele parochianen het bouwproces van de kerk en de samenwerking in de nieuwe parochie.

Het resultaat van de intensieve ontstaansgeschiedenis is dat de kerkgebouwen letterlijk en figuurlijk het middelpunt zijn van de gemeenschap die ze heeft gerealiseerd. De stedenbouwkundige waarde van een kerk met toren in woonwijken en dorpen is groot en niet zo maar vervangbaar. De gebouwen worden ondanks de aanhoudende ontkerkelijking gezien als het moreel eigendom van omwonenden, die er rouw en trouw gevierd hebben. Plannen voor sloop of sluiting leveren dan ook steevast weerstand en frustraties op. Wat in tientallen jaren zorgvuldig is samengebracht mag niet in enkele jaren te gronde gaan.

Joh. en J.H Sluijmer waren in hun werkzame periode bescheiden, en timmerden niet aan de weg. Publicaties van beide architecten zijn ondanks het enorme religieuze oeuvre schaars.

Reden genoeg om in het huidige tijdsgewricht de bouwwerken te documenteren die met sluiting of sloop worden bedreigd. Laat de esthetische waarde van de bouwwerken die in dit boekwerk zijn samengebracht een inspiratiebron zijn voor initiatieven tot herbestemming.

Een radicale sloop voor kerkgebouwen die door ontkerkelijking en samenvoeging van parochies in onbruik raken is pas mogelijk na een zorgvuldig maatschappelijk debat. Een belangrijke regierol hierin is weggelegd voor particuliere stichtingen, belangengroeperingen en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Wij hopen dat het aanstekelijk enthousiasme van de Stichting Bedehuizen Overijssel en Flevoland en de inhoud van deze publicatie een bijdrage is in de discussie die gevoerd gaat worden over de toekomst van onze bedehuizen.

De auteurs: Marisa Melchers, Leo Sluijmer en Christian Sluijmer

12

Context

13

De verschijningsvorm van kerkgebouwen van Joh. en J.H. Sluijmer kan pas goed worden beoordeeld als de omstandigheden bekend zijn waarin ze zijn ontstaan. Kort worden hierna de maatschappelijke omstandigheden uiteengezet in Twente en Enschede, met nadruk op de 20ste eeuw. Ook de architectonische ontwikkelingen in het standvastige en traditionele Twente komen aan bod. De vanuit Rome en de bisdommen gestuurde veranderingen in de liturgie betekenen een voortdurende ontwikkeling van de gebouwvorm, plattegrond en inrichting. De kerkgebouwen zijn een afspiegeling van het veranderende geloof in een veranderende samenleving.

14

Zicht op Enschede (1905)

15

Maatschappelijke context Door schrale zandgrond is de regio Twente van nature een onvruchtbaar gebied, het weven van linnengoed is daarom een onmisbare bron van inkomsten bij vele boerengezinnen. Echter biedt industrialisatie van onder andere de textielindustrie, nieuwe kansen voor Twente aan het einde van de 19de eeuw.

De combinatie van industrialisatie, exponentieel groeiende bevolking, goedkope arbeid en de aanleg van een goede verbinding met het westen veroorzaken een periode van sterke economische groei voor Twente.01 Enkele belangrijke momenten in deze periode zijn de ingebruikname van de eerste stoommachine van Twente in Almelo in 1830 en de aanleg van het Overijssels kanaal in 1855. Wanneer er in 1862 in Enschede een grote brand uitbreekt is dit een impuls om de stad en de textielfabrieken moderner op te bouwen. Met de aanleg van een spoorverbinding tussen Hengelo en Zutphen in 1862 en Hengelo en Enschede in 1866 wordt het afgelegen Twente definitief goed bereikbaar.02 03 Met de voortschrijdende economische groei, neemt ook de werkgelegenheid toe. Deze groei veroorzaakt een massale trek van platteland naar stad, ondanks de slechte werkomstandigheden in de textielfabrieken. In de jaren ’30 van de 20ste eeuw, de crisisjaren, raakt een derde van de Twentse beroepsbevolking werkeloos. De textiel fabrikanten verlagen de kostprijs van hun producten door loonsverlaging en werktijd verkortingen door te voeren. Dit zorgt voor een toenemende ontevredenheid onder de arbeiders, met stakingen tot gevolg.

01

Leo Sluijmer, architect JOHs Sluijmer (niet gepubliceerd, 1985) Ibidem 03 Petra Mulder, Venite et Videte Opera in Honorem Dei: de kerkelijke bouwkunst van architectenbureau Sluijmer (Groningen, 2011) 02

Tijdens de Tweede Wereldoorlog krijgt Twente het zwaar te verduren door bombardementen. Voor de Duitsers was Twente een belangrijk doorvoergebied via het spoorwegnetwerk. Daarnaast werden veel fabrieken ingezet voor de wapenindustrie.

Twente liep om deze rede veel schade op door de geallieerde troepen aan het einde van de oorlog.

Een groot deel van het centrum van Enschede wordt platgebombardeerd.

Na de Tweede Wereldoorlog groeit Enschede uit tot een stad van 100.000 inwoners. Met de wederopbouw start een periode met een niet aflatende bouwproductie. In Enschede wordt tijdens de wederopbouw dankbaar gebruik gemaakt van de aanwezige ruimte door de aanleg van een brede boulevard ten zuiden van het centrum.

Wanneer vanaf 1967 de textielindustrie instort, vanwege aanhoudende internationale concurrentie, worden de leegstaande fabrieken grotendeels gesloopt. Door de sloop van deze fabrieken ontstaan grote gaten in het stedelijk weefsel van Enschede. Inmiddels heeft de grootste industriestad van Twente zich omgevormd tot een veelzijdig regionaal centrum.

16

De Wederopbouwperiode betekent een enorme bouwopgave voor architectenbureau’s

17

Architectonische context Als Joh. Sluijmer in 1919 start met zijn architectenbureau wordt het merendeel van de Twentse kerken gebouwd in de Neogotische bouwstijl. Vanaf de 2e helft van de 19de eeuw ontstaan dan de op de Gotiek geïnspireerde ranke hoge kerkgewelven ondersteund door slanke geribbelde zuilen en steunbogen, spitsboogvensters en torens die tot in de hemel reiken.

Later ontstaat onder aanvoering van architect H.P. Berlage een meer ambachtelijke rationele bouwkust.

Hij verwerpt stijlnabootsingen, en de bouwvolumes zijn doelmatiger met meer ruimte voor nieuwe materialen en technieken. De puristische en sobere stijl van Berlage heeft een tegenbeweging in de vorm van architecten die zoeken naar een grote mate van individuele expressie. In het begin van de 20e eeuw ontstaat de Amsterdamse School met uitermate vindingrijke ontwerpen met hoge dichte gemetselde muurvlakken en sprekende details.

Ongeveer tegelijkertijd met de Amsterdamse School ontstaat de internationale beweging van het Nieuwe Bouwen. De vormgeving is nog sterker dan bij Berlage afgeleid van de functie van het gebouw, en romantische bouwmaterialen als hout en baksteen worden afgewezen. Met glas, staal, en beton worden door architecten als J. Duiker, G.T. Rietveld, J.P. Oud, en L.C. van der Vlugt transparante gebouwen ontworpen met wit gestucte gevels en platte daken.

Als conservatieve tegenhanger van de zowel de modernistische experimenten van het Nieuwe Bouwen en de ornamentele bouwkunst van de Amsterdamse School, ontstaat in jaren ‘30 mede

door de pessimistische verwachtingen rond de economische crisis, de Delftse School. M.J. Granpré Molière stelt als hoogleraar aan de Technische Hogeschool Delft een aantal ontwerpstellingen en kunstregels op die vanuit de Roomse traditie meer harmonie moeten brengen tussen de mens en zijn omgeving. In de Delftse School wordt het gebouw gezien als ‘passende kleding’, en het functionalisme verworpen als badpak architectuur.

Na de 2e wereldoorlog gaat Dom H. van der Laan gebaseerd op de traditie van de vroegchristelijke Italiaanse basilieken verder met het gedachtegoed van de Delftse School. In het Kruithuis in ’s-Hertogenbosch wordt aan architecten van de wederopbouw met het Plastisch Getal een harmonisch stelsel geboden van ruimtelijke verhoudingen. Na verloop van jaren komt de sterke architectonische vormentaal bekent te staan als de Bossche School.

18

Inwijding van de R.K. kerk St. Bonifatius en Gezellen, Veldmaat

19

Religieuze context Het Rooms-katholicisme in Nederland heeft door de eeuwen heen veel veranderingen ondergaan en toont zich als een veranderend geloof in een veranderende wereld. In de 18de eeuw wordt de geloofsbeleving van Katholieken gedoogd.

Katholieken kerken dan in kerkschuren of schuilkerken.

Ten tijde van de Bataafse Republiek realiseren de Fransen een scheiding van kerk en staat door invoering van de Staatsregeling van 1798. Deze Staatsregeling bepaalt dat een ieder de vrijheid heeft om God te dienen naar de overtuiging van zijn hart. Hiermee is de openbare uitoefening van de katholieke godsdienst mogelijk en worden protestantse kerken langzamerhand aan de katholieken teruggeven. Halverwege de 19de eeuw begint de overheid zich terug te trekken uit de protestantse kerk, met een steeds meer gelijke behandeling voor protestanten en katholieken tot gevolg.

Wanneer Koning Willen II in 1848 Johan Rudolf Thorbecke de opdracht geeft een herziening van de grondwet te schrijven, komt er volledige vrijheid van godsdienst. Vervolgens wordt in 1853 de organisatie van de Katholieken, de bisschoppelijke hiërarchie, herstelt. Nederland wordt opgedeeld in vijf bisdommen, Utrecht, Haarlem, ’s-Hertogenbosch, Breda en Roermond.

Onder leiding van Schaepman en Ariëns komt langzaam een brede katholieke emancipatie en bewustwording op gang. Het gevolg hiervan is een sterke groei van het aantal parochies en een grote bedrijvigheid met de bouw van kerken, kloosters en scholen.

04

Paul Pennings, Verzuiling en Ontzuiling: de lokale verschillen.

Opbouw, instandhouding en neergang van plaatselijke zuilen in verschillende zuilen in Nederland na 1880 (Kampen, 1991)

Omdat de katholieken hun maatschappelijke positie nog moeten veroveren, verenigen zij zich in instanties die door de kerk gesteund worden.

Hierdoor ontstaan onder andere ‘eigen’ omroepen, dagbladen, vakverenigingen, politieke partijen, woningbouwcorporaties, scholen, ziekenhuizen, sportverenigingen, winkels en bedrijven. Roomskatholieken zijn niet de enige die zich organiseren, daarnaast ontstaan afscheidingen vanuit de protestants-christelijke en een socialistische hoek.

De samenleving raakt verdeeld in verschillende godsdienstige en maatschappelijke overtuigingen.

Men heeft belang bij het in stand houden van de verzuiling, omdat dit onlosmakelijk verbonden is met de politiek en daarmee politieke macht.

Daarnaast hebben de kerkelijk gesteunde instanties invloed op het dagelijks leven, vriendenkringen en partnerkeuze.

In tegenstelling tot de verzuiling van voor de Tweede Wereldoorlog, heerst er tijdens de oorlog echter een sterk nationaal gevoel. Na de Tweede Wereldoorlog raakt de samenleving wederom verdeelt. Vanaf de jaren ‘60 vervagen de scheidingen. Met name onder druk van de modernisering van na de oorlog wordt de secularisatie en ontzuiling van Nederland versnelt.04 Tot op de dag van vandaag zijn de restanten nog steeds zichtbaar.

20

Levensbeschrijving

21

Bij het vooronderzoek hebben de auteurs van deze publicatie meerdere kerken bezocht.Het bezoeken van deze kerken leverde een fascinerende ontdekkingsreis op en gaf inzicht in de verwevenheid van persoon en werk in het architectenvak. Om de totstandkoming van de werken te kunnen begrijpen wordt in de navolgende tekst de levens beschreven van Joh. en J.H. Sluijmer. Zij blijken steevast de juiste persoon, op het juiste moment, op de juiste plaats te zijn. Geboden talenten en kansen zijn door vader en zoon steeds voortvarend opgepakt.

22

JOHs Sluijmer (1894-1979)

Levensbeschrijving

JOHs Sluijmer (1894 - 1979)

23

JOHs Sluijmer (1894 - 1979) Door slechte schoolprestaties verlaat Joh. Sluijmer op 14 jarige leeftijd de hogere burgerschool en leert in het aannemersbedrijf van zijn vader op grondige wijze het timmervak. Na een periode van zelfstudie en tekenles in de avonduren neemt hij revanche op zijn slechte start door op 21 jarige leeftijd een 2e prijs te winnen met een prijsvraag voor een verzorgingshuis in Hilversum onder het motto “Amore Artis.” Tijdens de tekenlessen bij architectenbureau Kromhout van der Meer valt Sluijmer op door zijn leergierigheid en stiptheid, en maakt hier als tekenaar de eerste stap in zijn lange architectenloopbaan. Later werkt hij voor de bekende kerken- en gewelvenbouwer Wolter te Riele in Deventer, en architectenbureau Rovers in Schiedam. Via relaties en familie ontvangt hij zijn eerste opdrachten als architect, en in 1919 start hij zijn eigen bureau vanuit het aannemerskantoor van zijn vader aan de Lage Bothofstraat in Enschede.

De gunstige maatschappelijke omstandigheden en de goede reputatie van de jonge architect doen het aantal opdrachten gestaag toenemen. Joh. Sluijmer trouwt in 1922 met Annie Tönies en ontwerpt aan de Lasondersingel zijn eigen woonhuis met kantoorruimte. Op dit adres schenkt Annie hem vier kinderen.

Joh. Sluijmer heeft door de gestage groei van de katholieke gemeenschap weinig last van de crisisjaren en gaat in de drukke periode na de Tweede Wereldoorlog met zijn tijd mee. Het architectenbureau komt in een stroomversnelling.

Voor veelal katholieke opdrachtgevers in de verzuilde samenleving bouwt Sluijmer sr. aan een aanzienlijk deel van de Twentse wederopbouw.

Joh. Sluijmer is lid van de Bond van Nederlandse Architecten (BNA) en de Algemene Katholieke Kunstenaars Vereniging (AKKV) en heeft hier tijdens de kunstenaarsdagen te Huijbergen contact met collega’s en zijn oud werkgever te Riele. De AKKV wordt gezien als de bakermat van de Delftse School en geeft het RK Bouwblad uit waarin Joh. Sluijmer enkele publicaties heeft. Daarnaast oriënteert hij zich met opdrachtgevers, architecten en kunstenaars op vernieuwende kerkontwerpen in het Bernulphusgilde, en is hij bestuurslid van de Vincentius vereniging. Voor zijn grote verdiensten voor de Katholieke gemeenschap en de kerkenbouw wordt Joh. Sluijmer in 1959 benoemd tot ridder in de Orde van de Heilige Gregorius de Grote.

Aan de Staringstraat wordt in 1955 in de sobere stijl van de Delftse School een eigen woning gebouwd met een ruime tekenzaal voor uiteindelijk vijf werknemers. Op de solide fundamenten van het veelzijdige bureau bouwt Joh. Sluijmer vanaf 1956 samen met zijn zoon J.H. Sluijmer verder aan een zeer uitgebreid oeuvre. Architect Joh. Sluijmer kijkt nog lang mee over de schouder van zijn zoon, en overlijdt na een arbeidzaam leven op 85 jarige leeftijd.

24

J.H. Sluijmer (1927-2005)

Levensbeschrijving

J.H. Sluijmer (1927 - 2005)

25

J.H. Sluijmer (1927 - 2005) Als kleine jongen snuffelt J.H. Sluijmer in de grote boekenkast van zijn vader. Naar eigen zeggen “omdat je tijdens de Tweede Wereldoorlog toch geen kant op kon en omdat naar meisjes kijken er toen nog helemaal niet bij was.” Gefascineerd door het beroep van zijn vader is de keuze voor Delft snel gemaakt. Het oorlogsgeweld is nog maar nauwelijks verstomd of J.H. Sluijmer gaat Bouwkunde studeren aan de Technische Hogeschool Delft. De grote vernielingen als gevolg van de bombardementen van de Tweede Wereldoorlog en de snel groeiende bevolking zorgen na 1945 voor een enorme bouwopgave. De hoeveelheid werk voor architectenbureau Joh. Sluijmer BNA komt daarmee in een stroomversnelling, waardoor J.H. Sluijmer reeds tijdens zijn studie ontwerpwerk voor zijn vader verricht. In die tijd doceert de prominente hoogleraar M.J. Grandpré Molière in Delft de zogenaamde Delftse School. Deze traditionalistische stroming beinvloed het latere denken en werk van J.H. Sluijmer sterk. Er is voldoende aanleiding om te veronderstellen dat er in die tijd veel contact is tussen Grandpré Molière en Sluijmer jr. Dit blijkt allereerst uit de uitgebreide aantekeningen met bouwkundige schetsen die Sluijmer jr. tijdens de colleges heeft opgeschreven.

Daarnaast is de aanstaande vrouw van J.H. Sluijmer, Mieke Duynstee, secretaresse van de hoogleraar.

Tenslotte studeert J.H. in 1952 af als bouwkundig ingenieur bij diezelfde M.J. Grandpré Molière.

Sluijmer jr. wil zich verder ontwikkelen en begint datzelfde jaar aan de meerjarige “Cursus Kerkelijke Architectuur” (CKA). Deze cursus is bedoeld om architecten te begeleiden bij de kerkelijke wederopbouw van het Rooms-katholicisme. De

architectuurstijl die uit deze cursus voortvloeit komt bekend te staan als de Bossche School.

Deze stroming vloeit voort uit de Delftse School met het verschil dat de Bossche School een meer sobere vormgeving heeft. Na enkele jaren rond J.H. Sluijmer deze cursus met goed gevolg af.

In 1953 wint J.H. Sluijmer een premie voor de prijsvraag van een nieuw raadhuis in Arnhem.

Deze premie is voldoende om nog in datzelfde jaar een spoedig huwelijk mogelijk te maken met Mieke Duynstee. Ondertussen heeft Sluijmer jr. een baan als stagiair gekregen bij architectenbureau Jan van der Laan te Leiden voor de voorbereidingen en bouw van het nieuwe St. Jozefziekenhuis in Deventer. Sluijmer gaat daarom met zijn vrouw in Deventer wonen. Daar bewoont hij een romantisch schildersatelier in de tuin van het bouwbureau, waar zij ook hun eerste kind krijgen. Naast het werk in Deventer ging ‘s avonds het tekengerij met haak en driehoeken op de eettafel, om te ontwerpen voor het architectenbureau van vader Sluijmer.

Het ziekenhuis nadert zijn voltooiing, echter moet door verminderde gezondheid van zijn vader, J.H. Sluijmer het geliefde Deventer voortijdig verlaten.

Samen leiden vader en zoon het architectenbureau en neemt Sluijmer jr. volgens plan na enkele jaren het architectenbureau over. Wanneer in 1956 een tweede kind op komst is betrekt men grotere huisvesting in Enschede, waar het gezin later uitgroeit tot vier kinderen. De werkzaamheden in Deventer worden definitief afgebouwd om alle energie te steken in het architectenbureau van Sluijmer sr. De informele samenwerking die voortduurt vanaf de studietijd wordt in 1956

26

Levensbeschrijving

geformaliseerd in het “Architectenbureau Joh. Sluijmer BNA en ir. J.H. Sluijmer b.i.” Aan werk is er geen gebrek en de uitgevoerde werken vormen al spoedig een lange en diverse reeks, van kraamkamer tot crematorium.

Terwijl het bureau uitgroeit tot ongeveer twintig medewerkers, maakt J.H. Sluijmer. in deze jaren talloze reizen naar Italië, Frankrijk en de Alpenlanden. Tijdens zijn studie, in 1950, gaat J.H. per trein op de Tweede Bedevaart naar Rome. Het bijwonen van de heiligverklaring en de audiëntie bij Paus Pius XII maken grote indruk. Na zijn studie wordt in 1957 met Mieke en schoonouders opnieuw een reis gemaakt naar Italië, ditmaal per Volkswagen Kever. Tijdens deze rondreis bezoeken zij vele plaatsen waaronder Venetië, Assisië, Rome en verschillende steden in de Toscane. De verschillende fotoboeken die nadien worden gemaakt tonen de liefde voor de klassieke bouwkunst.

Daarnaast bezoekt J.H. Sluijmer wereldtentoonstellingen waaronder die te Brussel in 1958, Lausanne in 1964 en in 1967 de wereldtentoonstelling in Montreal. Tijdens dit laatst genoemde bezoek ontdekt J.H. Sluijmer het multidisciplinaire karakter van de bouwpraktijk in Canada en de Verenigde Staten. Samenwerken tussen verschillende ingenieurs binnen één bureau is in Nederland dan nog zeer ongebruikelijk.

In gesprek met zijn oudere broer T.J. Sluijmer, civiel ingenieur en woonachtig in Canada, komt hij tot het inzicht om dit bij zijn eigen bureau ook in te voeren. Een jaar later, in 1968, is de multidisciplinaire maatschap Sluijmer, Sassen, Fokkema een feit. In 1969 wordt deze uitgebreid met ir. Wendrich en na toetreding van ir.

Boven:

Voorgevel woonhuis J.H. Sluijmer, Van der Waalslaan, Enschede (1956) Midden: Bezoek aan de wereldtentoonstelling van Montreal, Canada in 1967 Onder: J.H. Sluijmer aan het werk tijdens zijn vakantie in Sörenberg, Zwitserland

J.H. Sluijmer (1927 - 2005)

Meulenbelt wordt de kiem gelegd van de huidige Ingenieurs en Architecten Associatie (IAA). Voor het bureau begint een periode van grote expansie tot buiten de Twentse regio en een schaalvergroting van de opdrachten. Naar eigen zeggen is in die tijd een samenwerking tussen ingenieurs en architecten nog iets bijzonders en vond “de BNA het maar niets, maar bij opdrachtgevers sloeg het bijzonder goed aan, dat zij in plaats van met meerdere adviseurs te maken kregen met maar één bureau, dat deskundigheid op verschillende gebieden in huis had.”

Met de samenwerking wordt ook de weg geopend naar nieuwe niet kerkelijke opdrachten en een ongebonden meer eigentijdse architectuur. Met name toen in de tweede helft van de vorige eeuw de veranderingen in de samenleving een teruglopend kerkbezoek veroorzaakt, maakt dit de bouw van nieuwe kerken overbodig. Het is 1971 wanneer de laatste kerk uit een reeks van ruim 40 Sluijmerkerken wordt gebouwd. Ondertussen komt de IAA in een stroomversnelling en weet steeds goed te profiteren van de naoorlogse voorspoed en welvaart. Vanuit de kantoorruimte in Enschede en een dependance in Almelo, wordt gewerkt aan prestigieuze opdrachten. In 1984 is de IAA uitgegroeid tot een zeventigtal medewerkers, het grootste van de provincie en variëren de werken van kantoren tot politiebureaus, banken, hotels, crematoria, woningen, bejaardenhuizen, ziekenhuizen, scholen, fabrieken, parkeergarages, winkels en gemeentehuizen. In datzelfde jaar neemt J.H. Sluijmer op 57 jarige leeftijd schijnbaar gemakkelijk afscheid van zijn carrière als architect.

Bevrijd van alle taken en plichten stapt hij op de racefiets naar een volgende actieve levensfase.

27

28

Profane werken

29

Ten onrechte wordt JOHs Sluijmer in de literatuur vooral genoemd als kerkenbouwer. Bij nadere bestudering blijkt hij een veelzijdig architect, met een hoogstaande architectuur in alle categorieĂŤn van het werk. In het volgende hoofdstuk noemen we enkele voorbeelden ter illustratie. Ook zijn zoon, J.H. Sluijmer, die het religieuze werk met de paplepel heeft meegekregen heeft een bijzonder breed oeuvre. Steeds vind J.H. in de tijdsgeest van zijn werkzame leven de mogelijkheden om het bureau verder uit te bouwen en ontwerpt hij gebouwen met een blijvende waarde. De eerder pragmatische dan dogmatische instelling is een bindend element in de gezamenlijke beroepsuitoefening van vader en zoon.

30

Woonhuis Sanders, Kortenaerstraat in Enschede (1935): karakteristiek voor de stijl van de herenhuizen uit een iets latere periode van Joh. Sluijmer

Profane werken

31

Veelzijdige architectuur

Veelzijdige architectuur Joh. Sluijmer begint zijn carrière als architect onder gunstige omstandigheden. Zijn vader is een bekende aannemer met tal van nuttige contacten, en Enschede staat aan de vooravond van een flinke groei. Voor zijn aanstaande schoonfamilie Tönies bouwt hij in 1919 een eerste dubbel herenhuis, en aan de pas aangelegde singels volgen direct daarna tal van statige en voorname villa’s waaronder zijn eigen woning aan de Lasondersingel in 1927.

Het woonhuis Sanders dat in 1935 wordt gebouwd aan de Kortenaerstraat in Enschede is karakteristiek voor de stijl van de herenhuizen uit een iets latere periode van Joh. Sluijmer. De hoge dakvlakken hebben forse dakoverstekken met forse uitgetimmerde gootlijsten. De riante entree met stoep en pilaren is nadrukkelijk aanwezig tussen hogere gevelvlakken van mooi gedetailleerd donkerrood metselwerk. De ambachtelijke en functionele stijl van de woningontwerpen van Johs Sluijmer wordt ook ingezet voor de diverse schoolontwerpen en is geïnspireerd op de stijl van Berlage.

De veelzijdigheid van architect Joh. Sluijmer blijkt als we kijken naar de vele winkel- en horecagebouwen die door hem in de vooroorlogse periode zijn ontworpen in een stijl die verwant is aan de Amsterdamse school. De decoratieve gevelontwerpen zijn veelal gebouwd in drie bouwlagen met een attractieve en voor het publiek toegankelijke begane grond. De verdieping is als een bel-etage enigszins naar voren uitgebouwd en heeft rijzige vensters en een aanzienlijke verdiepingshoogte. De bovenste bouwlaag is gedrukt met lage vensters en omsloten met

grote vlakken donker metselwerk. Decoratieve metselwerk pilasters verbinden de verschillende bouwlagen en zorgen voor een indrukwekkende verticaliteit.

In een opvallend moderne stijl worden tegelijkertijd bedrijfsgebouwen en autogarages ontworpen. De gebouwen tonen het technisch vernuft van de producten die in de gebouwen gemaakt worden.

De automobielgarage voor H.B. Roelofzzen aan de Lasondersingel uit 1928 is markant voorbeeld van de nieuwe zakelijkheid en het functionalisme zoals toegepast door Johs Sluijmer. Het wit gestucte gebouw bestaat uit verschillende volumes voor de te onderscheiden functies binnen het garagebedrijf. De compositie van de volumes, en de koppeling en bekroning ervan met schoorstenen en vlaggenmasten is bijzonder geslaagd. De gevelindeling met geschakelde vensters, de grote etalageruiten en de daklijsten geven de gevel een sterk horizontaal karakter, welke doorbroken wordt door opvallende reclamezuilen. Het gebouw is licht en transparant door de hoekvensters, de dunne stalen kozijnen, en de grote lichtkap op de werkplaats.

Al tijdens de bouwkundestudie in het begin van de 50er jaren ontwerpt J.H. Sluijmer in het bureau van zijn vader. De invloed van de Delftse school is dan steeds sterker zichtbaar in de ontwerpen van Sluijmer en Sluijmer. In 1954 bouwt Joh. Sluijmer een eigen woonhuis met kantoor aan de Staringstraat, en J.H. Sluijmer een eigen woonhuis aan de van der Waalslaan. Beide woningen tonen het gedachtegoed van Granpré Moliere en de van der Laans. De woning aan de van der Waalslaan

32

Profane werken

foto heeft een gesloten en harmonieus volume van baksteen en dakpannen. De voordeur wordt geaccentueerd door randen siermetselwerk en het uitgemetselde kozijn met Frans balkon van de overloop dat door de gootlijn steekt als dakkapel.

In het interieur tonen de zichtbare houten balkenplafonds en een schouw met traditionele Delfts Blauwe tegeltjes de band met de traditie.

Na de eigen woning worden in de wederopbouw periode nog vele particuliere villa’s en woningbouwprojecten ontworpen met soortgelijke kenmerken. In 1966 verhuist het gezin van de Bisschopstraat, in de binnenstad van Enschede, naar de Kwinkelerweg in het landelijke Boekelo.

Het ontwerp heeft enige Scandinavische invloeden met een brede gesloten voorgevel, transparante achtergevel met balkon en grote schuifpuien.

Vanaf de periode van de samenwerking van J.H. Sluijmer met Sassen, Fokkema, Wendrich en Meulenbelt worden de banden met de klassieke architectuur veel losser en neemt het aandeel niet kerkelijke opdrachten de overhand. In een eigentijdse ongebonden architectuur wordt in 1971 het 3e crematorium van Nederland in gebruik genomen in Usselo (1971).

Het bankgebouw voor de ABN dat in 1975 in het stadscentrum van Enschede geopend wordt kan zelfs revolutionair genoemd worden op meerdere fronten. De gevels bestaan uit repeterende witte rondgaande prefab betonelementen met grote expressieve bronskleurige ruiten met afgeronde hoeken. Ook bij de inrichting van de werkplekken en de publieksruimten zijn de zachte vormen en afgeronde hoeken nadrukkelijk aanwezig.

Het raster van de gevels is doorgetrokken in het interieur waar 200 medewerkers in open ruimten Boven: Garage Roelofzzen, Lasondersingel in Enschede (1928) Midden: Winkelpand Sanders, Kalanderstraat, Langestraat (1930) Onder: Woonhuis met kantoor JOHs Sluijmer, Staringstraat, Enschede (1955)

Veelzijdige architectuur

33

van 12x12 m. samenwerken. Alle ruimten hebben de noviteit van een totale airconditioning en koeling, die per stramien van 3x3 m. geĂŻntegreerd is in de verlichtingsarmaturen. Consequent en met veel elan ontworpen, oogt het ABN gebouw in het lichtvoetige ABBA decennium overzichtelijk, laagdrempelig, en solide.

De samenwerking tussen de maten groeit verder uit tot de ingenieurs- en architectenassociatie met prestigieuze en niet meer regionaal georiĂŤnteerde opdrachtgevers zoals Scania Zwolle, het muziekcentrum met conservatorium Enschede, Pechiney Nederland in Vlissingen foto, het Arke Stadion in Enschede, en de Technische Universiteit Twente.

Boven: Woonhuis J.H. Sluijmer, Kwinkelerweg, Boekelo (1966) Midden: Twente crematorium, Usselerrietweg in Enschede (1971) Onder: ABN Bankgebouw, Oldenzaalsestraat, Enschede (1975)

34

Sacrale werken

35

Met toewijding en vakmanschap bouwen Joh. en J.H. Sluijmer vele tientallen kerken in de periode van 1920 tot 1971. In deze periode verandert de liturgie, de aard en omvang van de geloofsgemeenschap, de tijdsgeest en de maatschappij, en de opvattingen over de architectuur. Het is dan ook geen wonder dat alle Sluijmerkerken sterk van elkaar verschillen.

Aan de hand van een vijftal representatieve kerkontwerpen wordt een globale indeling gemaakt die karakteristiek is voor een bepaalde periode. Per kerk volgt een beschrijving van de stedenbouwkundige ligging, de architectuur en tot slot het interieur. In de intrigerende periode van samenwerking tussen vader en zoon ontstaan bijzondere en vernieuwende kerkontwerpen. Hoe exact de invloed is geweest van beide ontwerpers blijft echter ook voor de auteurs gehuld in de nevelen van de tijd.

36

Interieur R.K. kerk St. Isidorus, gezicht op het priesterkoor

Sacrale werken

R.K. kerk St. Isidorus te St. Isidorushoeve (1927)

37

R.K. kerk St. Isidorus te St. Isidorushoeve (1927) Vanaf de jaren ’20 van de vorige eeuw tot begin jaren ’30 bouwt architect Joh. Sluijmer kerken met hoge bakstenen gewelven in neogotische stijl. Als leerling van de kerkenbouwer Wolter te Riele is Joh. Sluijmer bekend bij het bisdom Utrecht, en heeft hij veel ervaring opgedaan in het ontwerpen en bouwen van gewelven in baksteen. Deze ervaring komt de jonge architect direct na de start van zijn bureau goed van pas als hij in 1920 vanuit het Drentse Zwartemeer de vraag krijgt om zijn eerste kerk met pastorie te ontwerpen.

Omdat de kerkleiding in het oosten nog lang gehecht is aan de Neogotiek ontwerpt hij midden in het veengebied een hoge vierkante kerkruimte met dwarsschip en gemetselde kruisribgewelven en een vijfkantige apsis met altaar. Door de hoge slanke gewelven, de spitsboogvensters met glasin-lood ramen, de metselwerkversieringen, en het sjabloonwerk op de wanden ontstaat een rijk decoratief interieur. De kerk te Zwartemeer krijgt in 1998 de status van Rijksmonument en trekt als ‘veenkathedraal’ direct naast het natuurgebied het Bargerveen elk jaar vele bezoekers.

De kerkontwerpen voor St. Isidorushoeve en Boekelo in 1926 en 1929, vertonen grote overeenkomsten met die in Zwartemeer. De imposante Mauritiuskerk in Silvolde uit 1930, en de grote parochiekerk te Zwolle-Assendorp uit 1932 zijn overgangsmodellen met hoge spitsbogen en al minder steile dakvlakken en gewelven. Daarnaast werden in de jaren ’20 leien in de katholieke kerkenbouw in toenemende mate vervangen door pannen. Met de soort dakbedekking verandert ook de kleur van blauw naar rood.05

Architectuur De Sint Isidorus is een kerk met pastorie in het kerkdorp St. Isidorushoeve, ten noordwesten van Haaksbergen. Wanneer aan het einde van de eerste wereldoorlog de bouw van een nieuwe parochie nabij Haaksbergen ter sprake komt, is men van mening dat het een boerenparochie moet worden.

Niet voor fabrieksarbeiders, maar overwegend voor landbouwers. In 1927 was de inwijding van de nieuwe parochie een feit en krijgt deze de naam van de Heilige Sint Isidorus, patroonheilige van de landbouwers.06 De Sint Isidorus is een kruiskerk van het type pseudobasiliek met pastorie, priesterkoor en toren. De toren is ongeleed en voorzien van een ingesnoerde naaldspits. Ten zuiden van de kerk ligt de pastorie en in het verlengde van het priesterkoor de bijbehorende begraafplaats. Het front van de kerk is gericht op het westen, het priesterkoor op het oosten. Deze situering op de ‘Heilige Linie’ is ontworpen vanuit liturgische overwegingen en heeft ook praktische voordelen. De slagregen uit het westen wordt door de toren opgevangen, terwijl het priesterkoor met zijn vele geledingen wordt beschut.07 In deze vroege kerk van Joh. zijn nog duidelijk invloeden te zien van zijn leermeester W. te Riele.

Bijvoorbeeld de zojuist genoemde tweedelige opstand van de koorsluiting en de overgang van een halfronde naar een zevenhoekige vorm. Omdat met de kap geen ronde vorm kan maken is deze tweedelige opstand noodzakelijk. Deze overgang van een halfrond kerkdeel naar een veelzijdige Zeno Kolks (Historische Kring Haaksbergen), Haaksbergen: het Jeruzalem van Twente (2005) 06 Gerhardus Woertman, Sint Isidorushoeve 27 september 1927 - 1967: 40 jaar, (1967) 07 Ibidem 08 Ibidem 05

Sacrale werken

38

doorsnede wordt in het kerkbouwkundig oeuvre van Joh. Sluijmer herhaaldelijk aangetroffen.12 De kerk biedt plaats voor 400 kerkgangers. Bij het ontwerp is rekening gehouden met een vergroting tot 600 zitplaatsen, door uitbreiding van de dwarsbeuken.08 Aangezien deze uitbreiding nooit gerealiseerd is levert dit de opmerkelijke situatie op dat het dak zich voordoet als een kruiskerk, terwijl in de plattegrond de dwarsbeuken nagenoeg ontbreken. Deze kerk is uitgevoerd in een overgangsvorm van late neogotiek en expressionisme.09 De neogotische stijlkenmerken komen vooral terug in de architectuur van het kerkgebouw, terwijl in het interieur en inrichting sterke expressionistische kenmerken aanwezig zijn.

De Sint Isidorus is opgebouwd uit gewelven, behorend tot het type ribgewelf. Dit type is gebruikelijk in katholieke kerken uit de tweede helft van de 19de eeuw. Opmerkelijk zijn de zeer spitse vorm van de scheibogen tussen het koor en de zijkapellen en van de gordelbogen in de zijschepen. Daarnaast zijn overkragende bakstenen als decoratie toegepast. Het gebruik van baksteen als decoratie zal door het gehele sacrale oeuvre van vader en zoon zichtbaar blijven.10 Zowel de bakstenen decoraties alswel, het nog met leisteen beklede dak van de Sint Isidorus kraagt uit.

Tenslotte de voor ventilatie van het dak aanwezige dakkapellen hebben een bijzondere driehoekige vorm en een naar voren hellende voorkant.11

Boven: Vogelvlucht, met school ook van Joh. Sluijmer Midden: Exterieur, zicht vanaf de Beckummerweg Onder: Interieur, richting het zangkoor

Ronald Stenvert, e.a. Monumenten in Nederland: Overijssel.

Rijksdienst voor de Monumentenzorg, (Zwolle, 1998) 10 Zeno Kolks (Historische Kring Haaksbergen), Haaksbergen: het Jeruzalem van Twente (2005) 11 Ibidem 12 Ibidem 09

39

40

R.K. kerk St. Isidorus te St. Isidorushoeve (1927)

41

Situatie* De oudste onderzochte kerk van het bureau Sluijmer is de St. Isidorus (1927) gelegen in het gelijknamige dorp St. Isidorushoeve, tussen Haaksbergen en Wegdam. Als patroonheilige van de landbouwers stond St. Isidorus in deze plattelandsgemeenschap aan de basis van zowel kerk als dorp. De ligging van de kruisbasiliek met pastorie, dwars op een kruising van de doorgaande wegen naar Goor, Bekkum en Haaksbergen toont de intentie om de bebouwing van het dorp rondom de kerk te laten ontwikkelen. Joh. Sluijmer tekende drie stedenbouwkundige varianten met een georiënteerde kerk. De gezichtsbepalende oostelijke hoek van de kruising had de voorkeur van pastoor-deken J.H. Scholten van Oldenzaal, bouwpastoor B.J. Wirtz en zijn commissie van voorbereiding. De grond werd geschonken door een van de toekomstige parochianen, alleen voor een betere oriëntering moest een extra strook grond worden aangekocht. Binnen de kerkelijke erfgrenzen reserveerde de architect ruimte voor een kerkplein, achter de kerk projecteerde hij een kerkhof. Vervolgens ontstonden de belangrijkste voorzieningen, zoals een katholieke lagere school (op het in 1929 overgenomen terrein van de eerdere openbare school) naar ontwerp van Sluijmer, enkele winkels en café Dwars in de nabijheid van de kerk. De architect ‘die wilde toonen, dat niet om winstbejag ook door hem steeds op nieuwbouw werd aangestuurd’ restitueerde zijn honorarium voor de nieuwbouw van de school. Tijdens de eerste vergaderingen spraken de architect en de commissie over een uitbreiding van de kerk, een tweede bouwfase waardoor er 200 extra zitplaatsen zouden ontstaan. Gezien de ongunstige economische omstandigheden beperkte de eerste R.K. kerk St. Isidorus, gezien vanaf de kruising Goorsestraat en Beckummerweg

* Door Marisa Melchers

42

bouwfase zich tot ‘heel eenvoudig, alleen maar het meest noodzakelijke’. De gewenste verlenging van het transept is dus nooit gerealiseerd. Wel heeft men in de periode 1943-1957 de kerk kunstzinnig verfraaid. De bijdragen van de parochianen, onder wie enkele ‘flinke’ boeren, een verstandig financieel beheer en de doortastendheid van pastoor A. Bouwmeester maakten dit mogelijk. Uiteindelijk leidden de afnemende bevolkingsgroei, en de aantrekkingskracht van de grotere dorpskern van Haaksbergen ertoe dat St. Isidorushoeve niet volledig tot bloei is gekomen.

Interieur* De inwendig basilicaal vormgegeven St. Isidorus is bedoeld voor 400 gelovigen, die zowel in het schip als in de zijbeuken in een lengtegericht bankenplan kunnen worden ondergebracht. Kruisribgewelven vormen de overkapping van de drie beuken, de toegevoegde ribben zijn eerder decoratief dan constructief. Een centraal middenpad voert naar het verhoogde priesterkoor, belegd met travertin tegels en omrand met hardstenen platen. Hier staat het hoofdaltaar naar ontwerp van de beeldhouwerglazenier Hans Mengelberg (1885-1945) tegen de achterwand van de halfronde apsis opgesteld.

Het betreft een zandstenen tafelaltaar met een hardstenen blad, tussen de staanders rust een zandstenen plaat met een reliëf van twee herten tegen een goudkleurig beschilderd fond. Het altaar rust op een twee treden hoog suppedaneum bekleed met hardsteen en een groen marmeren middenplaat. Het altaar vormt een geheel met het tabernakel dat is bekleed met wit marmeren platen, en voorzien van messing deurpanelen. * Door Marisa Melchers

Sacrale werken

Hierop zijn een kruisvorm met bladmotieven en een medaillon met een alpha- en omegateken aangebracht, de hoeken zijn gedecoreerd met vier engelfiguren. Aan weerszijden van het tabernakel bevindt zich een witmarmeren verhoging met aan de voorzijde de tekst ‘Altare priviligiatum quotidianum perpetuum’ in messing stroken.

Deze bewaarplaats van het Heilig Sacrament heeft een koperen expositiekroon en is verbonden met een zandstenen achterwand. Oorspronkelijk bekroonde een witmarmeren kruisteken het ensemble. Tegen de sobere bakstenen achterwand van de apsis trekt het hoogaltaar, als eucharistisch en kunstzinnig hoogtepunt de aandacht van de gelovigen. Aan de linkerzijde van het priesterkoor stond een eenvoudige houten preekstoel achter een witgeschilderde houten communiebank opgesteld.

Het doopvont bestaat uit een achtkantig bassin met afgeronde vlakken met een cylindervormige hardstenen stam in verschillende diameters op een ronde voet, geheel uitgevoerd in hardsteen en geaccentueerd door vier rechthoekige, licht afgeschuinde dragers van geel-wit genuanceerd marmer. Het geheel kan worden afgedekt met een achtkantige koepelvormige deksel van messing bekroond door een platte messing kruisvorm.

Het doopvont is van onbekende herkomst, maar vertoont overeenkomsten met een doopvont dat Mengelberg in de jaren 1927-1929 voor de H. Hartkerk in Utrecht maakte. Oospronkelijk bevond het doopvont zich in de aan de noordzijde van de voorgevel uitgebouwde doopkapel. In die zin voldeed de liturgische inrichting van deze kerk aan de liturgische desiderata van de vooroorlogse periode.

R.K. kerk St. Isidorus te St. Isidorushoeve (1927)

43

In 1926 verleende de Liturgische Commissie van het aartsbisdom haar nihil obstat aan de bouwplannen. Het zijn de jaren waarin binnen de liturgische beweging in Nederland de ideevorming over het ideale kerkgebouw op gang kwam. Dit is terug te zien in de onduidelijke relatie tussen het in- en exterieur (binnen een basilicale opzet, buiten een kruisbasiliek) en de plaatsing van banken in de zijbeuk. Niet alle gelovigen hadden hierdoor volledig zicht op het hoofdaltaar. Vanuit de zuidbeuk keek men bijvoorbeeld naar het beeld van St. Isidorus met schop en korenaren als attributen.

Dit zandstenen sculptuur maakt deel uit van een ‘bescheiden’ gilde-altaar, een tafelaltaar uitgevoerd in zandsteen en hardsteen, geschonken door de Aartsdiocesane R.K. Boeren- en Tuindersbond (A.B.T.B), en vermoedelijk vervaardigd door atelier Mengelberg. De zandstenen voet van het altaar is gedecoreerd met een reliëf met een IS-teken, gevat in een medaillon en omringd door een stralenkrans en korenaren in een onregelmatige rechthoek met een goudkleurig fond, omlijst door de tekst ‘St. Isidorus bidt voor onze parochie’. De reliekschrijn is niet authentiek en dateert uit 2011.

De kerkgangers in de noordbeuk waren gericht op een beeld van Maria met kind. Opvallend is nog de sierlijk opengewerkte inwendige steunberen in de zijbeuken. Hierdoor ontstaat een pseudo-beukje dat nog enigszins een doorkijk biedt voor de aldaar geplaceerde gelovigen. Duidelijk is nu dat het hybride grond- en bankenplan te maken heeft met de niet voltooide staat van het kerkgebouw. Wat kerkelijke kunst betreft, konden de vooroorlogse periode de kerkgangers genieten van het kleurrijke gebrandschilderde glas-in-lood in de vijf spitsboogvensters van het priesterkoor. V.l.n.r. zijn afgebeeld: doopsel, vormsel, H. Sacrament des Boven: Interieur, zicht op zijbeuk en middenschip Onder: Tafelaltaar met beeld van St. Isidorus met schop en korenaren in de zuidbeuk

44

Sacrale werken

Altaars, biecht en H. Oliesel. In de correspondentie met Mengelberg valt op dat pastoor Wirtz aandrong op soberheid, en ook Sluijmer vond de ontworpen figuren aan de grote kant.

In 1943 kreeg het priesterkoor een nieuwe communiebank die een zeldzame eenheid vormt met de verhoogde ambo (preekstoel) aan de linkerzijde en het H. Hartbeeld in zandsteen met geïntegreerde kaarsenbakken aan de rechterzijde.

Het rijkelijk met teksten en reliëfs van het Lam Gods en de vier Evangelisten gedecoreerde ensemble is eveneens ontworpen door Mengelberg.

De gebruikte materialen zijn geel en zwart marmer, hardsteen (petit granit), zandsteen (Caensteen), afgewerkt met elementen in diverse houtsoorten.

Bijzonder is dat het drijfwerk in brons in de communiebank dateert uit 1957; atelier Brom was de ontwerper. Thema’s die worden afgebeeld zijn onder meer: een pelikaan die zichzelf in de borst pikt om haar jongen te voeden als verwijzing naar de opofferende moederliefde, een vis (ichtus) en broodkorf, korenaren, en een druiventros.

De geometrische lijnvoering van de ambo sluit naadloos aan bij het oudere hoofdaltaar, en is tegelijkertijd een zeldzaamheid in deze sobere oorlogsjaren. De offerte voor de ambo dateerde uit 1939 en kon worden bekostigd uit giften van de parochianen. Met het oog op de dreigende devaluatie drong pastoor Bouwmeesters bij het bisdom aan op een spoedig goedkeuring van de opdracht. Andere bestellingen volgden, zoals een altaar voor het Mariabeeld in de noordbeuk, eveneens bij Mengelberg. Dit altaar is gelijkvormig aan het St. Isidorusaltaar. In de sokkel van het beeld is een ruimte uitgespaard die wordt afgesloten door een messing deurpaneel met de tekst ‘Ave Maria’ en Boven:

H. Hartbeeld met geintegreerde kaarsenbakken in zandsteen aan de rechterzijde van de communiebank Onder: De vier pilaren van het kerkschip zijn gedecoreerd met beelden, gericht op de gelovigen

R.K. kerk St. Isidorus te St. Isidorushoeve (1927)

een beschildering van een gedoornde tak van een rode roos omgeven door een stralenkrans.

In de jaren 1942-1945 leverde de N.V. Kunstwerkplaatsen Cuypers & Co. te Roermond veertien kruiswegstaties, deze in Franse kalksteen uitgevoerde reliĂŤfs kregen een plaats in de zijbeuken. In 1944 kwamen er giften binnen voor een zestal heiligenbeelden (H. Jozef. H. Antonius, H. Gerhardus, H. Theresia, H. Willibrordus en H. Bonifatius), die mogelijk eveneens werden aangeschaft bij Cuypers & Co. Ditzelfde atelier vervaardigde in 1944-1946 de antiekglazen panelen van de biechtstoelen, het houten triomfkruis op de overgang naar het priesterkoor, het St. Isidorusbeeld buiten boven de hoofdingang, en de rechts naast de ingang gesitueerde kapel ter ere van Maria van Altijddurende Bijstand. De oprichting van de marmeren kapel was een initiatief van de enkele tientallen parochianen die gedurende de oorlog bescherming van Maria hadden ervaren.

Ter gelegenheid van het zilveren priesterjubileum van pastoor Bouwmeesters boden de parochianen in 1946 aan de kerk te laten decoreren. De beeldend kunstenaar-glazenier J.M. Ydema (1901-1990) beschilderde de gestucte boogvelden met scènes die aansloten bij de thematiek van de ramen of de altaren. Tijdens de bombardementen op 31 maart 1945, de laatste dag voor de bevrijding van de parochie, sneuvelde een groot deel van de kerkramen. Bouwmeesters zocht in 1948 contact met atelier Cuypers om de driedelige ramen in het transept van gebrandschilderd glas-in-lood te voorzien. Ook voor deze ramen tastten de parochianen in de buidel. Voor de overige vensters maakte atelier Louis van den Esser uit Roermond in 1949 gebrandschilderde glas-in-loodramen.

45

Ook deze decoraties passen binnen een uitgewerkt iconografisch programma, waarvan onduidelijk is wanneer en door wie het is opgesteld. De ramen in de noordbeuk staan in het teken van Deus Creator (God de Schepper). Vanaf de doopkapel met een eigen raam over de doop van Christus tot het Maria-altaar zijn de volgnde scènes afgebeeld: de bekering, de roeping en de communie, de schepping (transeptraam van Cuypers), de intocht in Jeruzalem, het laatste avondmaal en het priesterschap. De door Mengelberg ontworpen ramen op het priesterkoor behelsen het thema Deus Sanctificator (God de Heiligmakende). In de zuidbeuk staan de ramen in het teken van Deus Redemptor (God de Verlosser), vanaf het St. Isidorusaltaar zijn afgebeeld: het huwelijk, de hof van olijven, en de verrijzenis, de Calvarieberg (transeptraam van Cuypers), hemelvaart, pinksteren, de ten hemelopneming van Maria en de kroning van Maria. De twee smalle ramen boven het orgelbalkon hebben als thema Deus Remunerator (God de oneindig milde Vergelder) en betreffen het Laatste Oordeel.

In 1953 kreeg de kerk een nieuwe marmeren tegelvloer in verschillende maten en schakeringen.

Dit had te maken met de aanleg van een centrale verwarming in de kerk, waarvoor de parochianen ter gelegenheid van het zilveren bestaansfeest van de parochie geld hadden ingezameld. In totaal werd er in deze naoorlogse jaren voor fl. 120.000 uitgegeven aan verbetering en verfraaiing van de kerk.

46

Luchtfoto van de R.K. kerk Bonifatius en Gezellen

Sacrale werken

47

R.K. kerk te St. Bonifatius en Gezellen in de Veldmaat (1934)

R.K. kerk St. Bonifatius en Gezellen in de Veldmaat (1934) Wanneer Joh. Sluijmer de bouwbegeleiding van de door H.W. Valk ontworpen kerken verricht verschuift daarmee ook de architectuurstijl van Sluijmer zelf. De eerder beschreven neogotische bouwstijl transformeert naar een meer ambachtelijke traditionalistische bouwwijze met stijlkenmerken die verwant zijn aan de Delftse School. Sluijmer sr. begeleid de uitvoering in 1931 van de Onze Lieve Moeder van Smarten te Haalderen en in 1932 de Jacobuskerk te Enschede. Deze laatste kerk aan de Oude Markt in hartje Enschede wordt ontworpen in een voor zowel Sluijmer als Valk vreemde neobyzantijnse stijl. Geïnspireerd door de samenwerking en de gepubliceerde kerken van Kropholler in o.a. Tilligte, ontwikkelt Joh. Sluijmer met de ontwerpen van de Sint Bonifatius in de Veldmaat bij Haaksbergen in 1933 en de Sint Martinus in Megchelen in 1934 een nieuwe stijl van plattelandskerken. De vormgeving volgt de kunstzinnige voorschriften van de kerkleiding die stelt dat een dorpskerk moet harmoniëren met de omgeving en qua vorm en afmeting als een ‘volkskunst’ moet aansluiten bij de parochianen.13 Een niet onbelangrijk voordeel is dat de kerken nu aanzienlijk goedkoper gebouwd kunnen worden dan in de periode van de neogotiek.

van het Antoniuskruis waardoor de priester midden tussen de gelovigen staat, en er overal een goed zicht is op het altaar. Het interieur heeft een introverte devote sfeer met eenvoudige materialen en lage gemetselde dubbel gebogen tongewelven.

Het daglicht uit de kleine ramen toont de sierlijke lijnen van het gewelf met een bijzonder accent op imposante muurschildering op de achterwand van het priesterkoor.

De dwarsbeuken van de Bonifatius en de Martinus zijn laag aangekapt aan het middenschip, de torens zijn bescheiden, en de gevels hebben een lage gootlijn met kleine raampartijen. Ook het materiaalgebruik is afgestemd op de omgeving met licht gevoegde in wild verband gemetselde bakstenen en rode dakpannen met natuurlijke kleurnuances. De plattegrond volgt het patroon

De Sint Bonifatius en Gezellen is een kerk met bijbehorende pastorie en lijkenhuisje gelegen in een kerkdorp nabij Haaksbergen. De Sint Bonifatius en Gezellen is een kerk van het type pseudobasiliek met het grondplan van een Latijns kruis. De pastorie is gelegen ten zuidwesten van het de schip en de sacristie is ten noordwesten van het schip aangebouwd. Het lijkenhuisje dat zich achter de

13

Zie voorwoord van Martinus Jan Grandpré Molière: Pater Constantinus, Liturgie en Kerkelijke Kunst (Bilthoven, 1950)

Joh. Sluijmer ontwerpt op basis van deze nieuwe inzichten van De Veldmaat en Mechelen nog vele dorpskerken zoals de Matheus in Eibergen (1934), de wat grotere Blasius in Beckum (1938), de Brigitta in Ommen (1938) en de Heilige Maria Presentatie in Buurse (1939). Deze kerken vertonen overeenkomsten met de kerken van Kropholler uit die tijd, waarbij de processiegangen tot gangpaden worden verkleind en de kerkgangers in één ruimte worden samengebracht. De karakteristieke plattelandskerken die Sluijmer in de periode voor de oorlog ontwerpt kunnen ook in de huidige tijd rekenen op een bijzondere waardering en worden zowel in stedenbouwkundig als sociaal opzicht gezien als de ziel van het dorp.

Architectuur

Sacrale werken

48

sacristie bevind, markeert tevens de toegang tot de begraafplaats. Met de realisatie van de Sint Bonifatius in 1934 is een nieuw kerkdorp geboren, ter uitbreiding van de gemeente Haaksbergen. Dit kerkdorp wordt ‘De Veldmaat’ genoemd, zoals de St. Bonifatius kerk in de volksmond dan ook heet.14 De patroonheilige van de kerk, de Heilige Bonifatius, is een verwijzing naar een missionaris uit het jaar 700, die zijn leven wijdde aan het bekeren van de heidense Friezen, wat uiteindelijk ook de vormgeving van de kerk heeft beïnvloed.

De toren heeft namelijk een dwarsgeplaatst zadeldak, geïnspireerd op de torens van oude Friese kerken. Dit heeft niet alleen te maken met de patroonheilige van de kerk, maar het zou een wens zijn van de bouwpastoor Jetze Brandsma, een neef van de bekende Karmeliet en oorlogsslachtoffer Titus Brandsma, die nabij Sneek in Friesland was geboren.15

Twente is dit in de jaren ’30 van de 20ste eeuw gebruikelijk. De toepassing van schoonmetselwerk in het interieur hangt samen met de toegenomen waardering voor het ambachtelijke karakter van het bouwmateriaal en de schoonheid die het gebruik ervan uitstraalt.16 Vanwege de bouwstijl, de ensemblewaarde van bovengenoemde gebouwen, de markante situering in het kerkdorp De Veldmaat en de uit- en inwendige gaafheid geniet het geheel sinds 1977 een rijksmonumentale status.17

Het complex van gebouwen is opgetrokken in een aan de Delftse school verwante bouwstijl.19 De kerk bestaat uit een driebeukig schip, waarbij de middenruimte is geflankeerd door processiegangen. Op deze manier zijn de gelovigen bijeengebracht in een ongedeelde ruimte en worden de processiegeangen als ontsluiting gebruikt. Het schip wordt gesloten door een gepleisterde, rechte achterwand met een opvallende muurschildering. De kerk is spaarzaam met vensters doorbroken waardoor de door daglicht verlichte muurschildering extra aandacht krijgt.

De kerk is opgetrokken uit handgevormde geelbruine kloostermoppen en gedekt met rode Romaanse dakpannen. Het interieur van de kerk inclusief de gewelven van het schip en transept geheel uitgevoerd in schoonmetselwerk. In 14

Reliwiki: “Haaksbergen, Veldmaterstraat 61: Bonifatius en Gezellen.” Geraadpleegd op 01 november 2015, van: http://www.reliwiki.nl 15 Zeno Kolks (Historische Kring Haaksbergen), Haaksbergen: het Jeruzalem van Twente (2005) 16 Ibidem

17

Monumentenregister: “R.K. kerk de H. Bonifatius: Nr. 507735.” Geraadpleegd op 1 november 2015, van: http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl

49

50

R.K. kerk St. Bonifatius en Gezellen in de Veldmaat (1934)

51

Situatie* De H.H. Bonifatius en Gezellen in De Veldmaat, een kerkdorp dat nu behoort bij de gemeente Haaksbergen, dateert uit 1934. Ook hier is sprake van een katholiek ensemble met een aangebouwde sacristie, een pastorie in dezelfde stijl als de kerk en een kerkhof, ditmaal gelegen aan het kruispunt van de Geukerdijk en de Veldmaterstraat. Door de kerk ver achter de rooilijn van het L-vormige perceel te bouwen, ontstond een afgerond kerkplein op eigen terrein dat is aangekleed met beplanting en bankjes. De lange poot van de L dient als kerkhof, te betreden via een achter de kerk gelegen zijweg die voert naar een bescheiden poortgebouw annex lijkenhuisje en bewaarplaats voor begrafenisbenodigdheden. Op een van de ontwerptekeningen is te zien dat de architect het poortgebouw aanvankelijk wilde verbinden met de sacristie. Opvallend is dat Sluijmer heeft afgezien van de in liturgische kringen bejubelde oriĂŤntatie van de kerk. Gezien de verschillende stedenbouwkundige varianten, waar met uitgeknipte vormen kon worden geschoven, dwongen de perceelvorm en het programma van eisen van de opdrachtgever hem hiertoe.

Ten noordwesten van het kerkelijke erf bevond zich vanaf 1903 een openbare lagere school, die in 1925 een katholieke signatuur kreeg. Een in 1954 gebouwd parochiehuis (gesloopt in 2000), eveneens ontworpen door Sluijmer in de vroeg naoorlogse shakehands-stijl - een handreiking van traditionalisten en modernisten - voltooide het kerkelijke ensemble. Het besluit om de H.H. Bonifatius en Gezellen te wijden aan een Nederlandse bisschop-martelaar omschreef architect-redacteur Jan van Dongen in het R.K. Boven: Onder:

Kerk met pastorie, zicht vanaf de kruising Geukerdijk en de Veldmaterstraat Kerk met pastorie en de toren, geinspireerd op torens van oude Friese kerken

* Door Marisa Melchers

52

Sacrale werken

Bouwblad van 1934 als ‘[…] een gezond soort nationalisme dat tracht de vaderlandsche heiligen weer in hun oude glorie te herstellen […]’. Deze heiligen zouden ‘ons nader staan in bloed en karakter’ dan de’ uitheemsche heiligen’.

Interieur* Sluijmer presenteerde een plan voor een T-vormige basiliek met 600 zitplaatsen, een zogeheten christocentrisch grondplan dat A.J. Kropholler (1881-1973) in 1930 had toegepast voor de St. Antonius Abt in Delfshaven. Het idee van een christocentrische kerk of een gemeenschapskerk stamde uit Duitsland, waar de priester-ziekenhuisrector J. Van Acken in 1922 een architecturaal-esthetische vertaling van de liturgische vernieuwing presenteerde in Christozentrische Kirchenkunst. Ein Entwurf zum liturgischen Gesamtkunstwerk. Anders dan Van Acken en Kropholler bedachten de architect en bouwpastoor J. Brandsma dat de brede dwarsbeuk een lengtegericht bankenplan zou krijgen. De gelovigen hadden vanaf hier geen direct zicht op het hoofdaltaar. Het schip kreeg een inrichting met twee bankenblokken gescheiden door een breed middenpad. Ter hoogte van de zijbeuken reiken de banken tot achter de ronde gemetselde zuilen, voorzien van gefreinde zandstenen achtkantige kapitelen. Het lage schip en de zijbeuken zijn overwelfd met smalle kruisgewelven en tellen vier traveeën, verdeeld door enigszins gedrukte geribde gordelbogen. Zowel de intimiteit van de gedrongen ruimte als de architecturale ritmiek van de bogen dragen bij aan een concentratie op de liturgische rituelen. Het priesterkoor, oorspronkelijk aan de voorzijde afgeschermd met zwarte hardstenen Boven: Pastorie en kerk, zicht vanaf de Veldmaterstraat Midden: Zicht op het trancept van de Bonifatiuskerk, met rechts oprijlaan naar lijkenhuisje en kerkhof Onder: Interieur, zicht vanaf het trancept op de kruising en middenship

* Door Marisa Melchers

R.K. kerk St. Bonifatius en Gezellen in de Veldmaat (1934)

communiebanken, reikte weliswaar tot in de viering, maar het hoofdaltaar stond op een suppedaneum tegen de achterwand.

Het betreft een robuust tafelaltaar uitgevoerd in zwart hardsteen, dat momenteel nog in gebruik is als celebratiealtaar. Hierop bevond zich het tabernakel, een stalen kluis beschilderd met goudkleurige verf en voorzien van deuren en panelen in bruin antiekglas en paarlemoeren kruisen ruitvormen. Dit tabernakel dat nu rust op een houten console met een smeedijzeren ornament uit de oude communiebanken, dateert uit 1934; de ontwerper is onbekend. In de beginjaren stond een eenvoudige houten preekstoel aan de linkerzijde van het priesterkoor. In de jaren vijftig werd deze vervangen door twee verplaatsbare smeedijzeren lezenaars, waarvan een gedecoreerd met een metalen adelaar met nimbus en boekrol, als verwijzing naar de evangelist Johannes. Het priesterkoor is betegeld met donkerrood marmer, omlijst met zwarte hardstenen banden en treden, dat contrasteert met de zorgvuldig gedetailleerde betegeling in geel-bruin genuanceerde plavuizen rondom de kerkbanken, waarvan de rijnummers in het hout zijn uitgespaard.

In de vooroorlogse jaren vierden bijna alle priesters de mis versus oriemtem, hetgeen betekent dat zij samen met de gelovigen hun gezicht naar het altaar richtten. In de inmiddels afgebroken kerk in Delfshaven was er sprake van een misviering versus populum en een gemeenschapsvormende scharing rond het altaar. Ondanks het korte en brede schip creĂŤerde de lengtewerking in De Veldmaat een distantie tussen de gelovigen en het sacrament. Ook ontstond er een zekere driedeling tussen het verzamelde kerkvolk in het schip en beide transepteinden, dat bovendien gedeeltelijk

53

in de viering moest plaatsnemen. In lijn met het liturgisch gedachtegoed van Kropholler koos Sluijmer voor een vlakke achterwand van het overwelfde priesterkoor, dat aan weerskanten wordt verlicht door spitsboogvormige getraceerde vensters gevuld met geelkleurig glas-in-lood. Geen absidiale nissen, maar een meer dan levensgrote Calvarieschildering in gematigd modernistische stijl op een spitsboogvormig vlak van de Almelose beeldend kunstenaar-glazenier Jos ten Horn (1894-1956) focust het zicht van de in het schip gezeten kerkbezoeker. Als voorbeeld diende het fresco bovenaan de Heilige Trap in het Lateraanse Paleis in Rome. Ten Horn beschilderde ook een blinde nis, direct links van het voorportaal, met een afbeelding van de bewening van Christus. In de zijbeuken bevinden zich ter hoogte van het priesterkoor zijaltaren, bestaande uit opgemetselde staanders afgedekt met een hardstenen altaarblad.

Op het linker zijaltaar stond aanvankelijk een eenvoudig Mariabeeld en op het rechter zijaltaar was een H. Hartbeeld opgesteld. De ontwerper van deze beelden is onbekend gebleven; in de jaren vijftig werden beide beelden vervangen door grotere houten reliĂŤfs. Ook hiervan is de maker niet bekend. Het orgelbalkon is boven het entreeportaal in de toren gesitueer en heeft een gemetselde borstwering met uitgespaarde kruisvormen. Het rondvenster in de toren is gevuld met pastelkleurig glas-in-lood.

Hoewel de architect liet zien dat hij op de hoogte was van de laatste kerkarchitectonische inzichten gaf de bouwpastoor vermoedelijk de voorkeur aan een groot aantal zitplaatsen boven een vernieuwende liturgische inrichting.

Sluijmer toonde zich net als in St. Isidorushoeve

54

Sacrale werken

een pragmatische man. Het waren bovendien crisisjaren. Geld voor een verdere kunstzinnige inrichting was er niet, de pastoor van de St. Bonifatiusparochie in Den Hoorn bood kruiswegstaties vervaardigd door de Beuroner Kunstschule aan en uit St. Isidorushoeve kwam een altaarsteen voor het hoofdaltaar.

Een kostenbesparende oplossing vormt ook de inpandige doopkapel (nu Mariakapel) die zich links van het torenportaal bevond. Hier stond een doopvont, dat in de jaren vijftig is vervangen door het huidige grof keramische exemplaar voorzien van een koperen deksel. Het vont is gedecoreerd met motieven in polychroom beschilderde reliëfs zoals Adam en Eva in de hof van Eden, een doopscène en primitieve dierfiguren met een wapen. De herkomst van dit doopvont is niet bekend; de stilistische uitvoering van de figuren doet echter denken aan die van de kruiswegstaties in de zijbeuken, eveneens daterend uit de jaren vijftig. Het ontwerp voor een rond doopvont op een kruisvormige sokkel van Sluijmer zelf zal het vermoedelijk vanwege de financiële omstandigheden niet hebben gehaald. De ligging in de nabijheid van de pastorie maakte het mogelijk om een van de spreekkamers te gebruiken als wachtkamer voor de doopouders. Dit werd in de Rooms-katholieke beweging, waar de waardige uitvoering van het sacrament van de doop hoog in het vaandel stond, gewaardeerd. De beide biechthokken in de korte zijde van de transepten zijn aan de buitenkant geaccentueerd met een lessenaarsdakje.

Typisch voor zowel katholieke als protestantse kerken uit de sobere jaren dertig van de vorige eeuw was de lichtval die door de onbeschilderde Boven: Onder:

Interieur, eenvoudige glas-in-lood vensters verwerkt in de sacristie Interieur, glas-in-lood in gemetselde vorktracering, zicht vanuit het middenschip naar de zijbeuk

R.K. kerk St. Bonifatius en Gezellen in de Veldmaat (1934)

pastelkleurige glas-in-loodramen viel. In liturgische kringen was er kritiek op de plaatsing van de vensters. Ze waren te laag geplaatst waardoor er contact met de buitenwereld mogelijk was, hetgeen de concentratie op de liturgie niet ten goede kwam. Bovendien gaven de lage ramen te weinig licht om het missaal goed te lezen. Een bijzonder detail vormen de in het zicht gelaten noppen van de bakstenen die zijn gebruikt voor de afzaten, de hellende waterslag onder de vensters. Hier heeft Sluijmer bewust gekozen voor een decoratief element. Het was de wens van de bouwpastoor dat de vensters in een latere fase zouden worden gevuld met gebrandschilderd glas-in-lood.

In de jaren vijftig vervaardigde de glazenier Jan Schoenaker uit Oldenzaal gebrandschilderde ramen boven het Maria-altaar, het Jozef-altaar en het H. Hart-altaar, en ramen met afbeeldingen van St. Bonifatius (attributen: mijter, staf, model van een kerk, kruik) en St. Willibrordus (attributen: mijter, staf, doorstoken evangelieboek, bijl, eikenboom).

De overige ramen, met onder meer de thema’s van de Verrijzenis en Pinksteren, dateren uit de periode 2003-2009 en zijn van de hand van Diego Semprun Nicolas (1954), kleinzoon van Joep Nicolas (18971972), een van Nederlands bekendste glazeniers uit de twintigste eeuw. Sinds 1997 heeft het kerkelijke complex de rijksmonumentale status.

55

56

Interieur R.K. kerk O.L.V. ten Hemelopneming, zicht op priesterkoor

Sacrale werken

R.K. kerk O.L.V. ten Hemelopneming te Oldenzaal (1955)

57

R.K. kerk O.L.V. ten Hemelopneming te Oldenzaal (1955) In de jaren na de Tweede Wereldoorlog bouwt Joh. Sluijmer eenvoudige noodkerken met duidelijke herinneringen aan de vroeg christelijke kerken in Rome, die destijds ook door de Delftse School en de vroege Bossche School worden gepropageerd.

Gezien de opleiding van Sluijmer jr. in Delft en de Cursus Kerkelijke Architectuur nadien, zijn deze stijlinvloeden van zowel Delftse als Bossche school op de kerkelijke architectuur van Joh. Sluijmer grotendeels toe te schrijven aan zijn zoon. Vanaf het begin van de studie van J.H. is het werk van zijn vader in toenemende mate beïnvloed, wat zich toont in de werken, nog voordat hij toetreedt tot het architectenbureau van zijn vader in 1956.18 Vanaf 1952 verrijzen in allerlei variaties kerken met het sobere karakter van de Bossche school. In 1952 wordt de Heilige Martinus in Gendt (Geld.) gerealiseerd waarin een eigen interpretatie van de vroege Bossche school te zien is, vervolgens de Heilig hart van Jezus (1953) te Enschede, in 1955 de Sint Willibrordus in Arnhem (Geld.), de Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming in Oldenzaal (1954), de Heilig Hart van Jezus in Hengelo (1956) en de Heilige Mauritius (1956) in Rheden (Geld.).

Architectuur De Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming, ook wel Mariakerk geheten is een kerk met pastorie in de naoorlogse uitbreidingswijk, Zuid-Berghuizen te Oldenzaal. Door aanhoudende groei van het aantal parochianen blijkt de bestaande parochie te klein en ontstaan eind jaren ’20 plannen voor een nieuwe parochie. De uitvoering van de gemaakte bouwplannen laten echter lang op Petra Mulder, Venite et Videte Opera in Honorem Dei: de kerkelijke bouwkunst van architectenbureau Sluijmer (Groningen, 2011) 18

zich wachten door de tussenkomst van de Grote Depressie in de jaren ‘30 en het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Uitiendelijk stelt in 1952 bouwpastoor B.K.M. Kloppenburg architect Joh. Sluijmer aan als architect van de nieuwe kerk. Al is geduld lang op de proef gesteld, doet dat de vreugd niet drukken, want na een vlot verloop van het bouwproces door gunstige weersomstandigheden kan Kerstmis in 1954 al worden gevierd in de nieuwe parochiekerk.

De Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming biedt plaats voor 850 kerkgangers en is daarmee een van de grootste door Joh. Sluijmer ontworpen kerkgebouwen en behoort tot het type kruisbasiliek.

Ten zuiden van het imposante kerkschip ligt de pastorie en sacristie die kerk en pastorie met elkaar verbinden. Zowel de typologie als de traditionele vormgeving van de kerk zijn typerend voor de stijl van de vroege Bossche School. Deze kerk met referenties aan vroegchristelijke basilica is in de voorgevel voorzien van een naar voren geschoven porticus, die alleen met een zadeldak met de kerk wordt verbonden. Dergelijke vooruitgeschoven wanden om de entree te markeren wordt veelvuldig toegepast bij de naoorlogse kerken van Sluijmer.

Het gebruik van een wand om het cachet van een kerkgebouw te vergroten is ook te zien bij kerken van M.J. Granpré Molière, waarvan de Onze Lieve Vrouwe van Altijddurende Bijstand uit Breda een goed voorbeeld is. Het portaal is bewust losgehouden van de westgevel, Dit Zou Kunnen Komen Door materiaalschaarste en/of dat de voorgevel nog niet af is. Echter is dit gezien de vele toepassingen van een dergelijk voorportalen in dat type kerk niet aannemelijk.

58

Sacrale werken

Tevens is het ontbreken van een toren een typisch kenmerk van de kerken die gebouwd zijn tijdens de Wederopbouw. Dit heeft te maken met rijkssubsidie voor de kerk, maar niet voor de bouw van een toren. Vaak worden torens wel opgenomen in het ontwerp, meestal als losstaande toren, zodat deze op latere datum alsnog gerealiseerd kan worden.

De schaarste van bouwmaterialen aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, dwingt de van oorsprong conservatieve katholieken tot het maken van noodzakelijke experimenten in materiaalgebruik.

Deze noodzaak wordt door architecten opgevat als een deugd en maakt bijvoorbeeld het overkappen met een houtconstructie in plaats van het overkluizen met een stenengewelf mogelijk. Door het toepassen van een houtconstructie in de kap, wordt een grotere overspanning mogelijk, waardoor het schip breder wordt. Mede door een overkapping in hout doet deze imposante kerk zich voor als een kerk volgens de vroegchristelijke kerken in Rome, zoals in de Delfste School stijl en de vroege Bossche School stijl werd gepropageerd.

Boven: Voorgevel in het verlengde van de Mariastraat Midden: Zicht op trancept vanaf de Burgemeester Wallerstraat Onder: Interieur, zicht op zijbeuken met lessenaarsdak

R.K. kerk O.L.V. ten Hemelopneming te Oldenzaal (1955)

59

60

R.K. kerk O.L.V. ten Hemelopneming te Oldenzaal (1955)

Situatie* In de vroeg-naoorlogse periode ontwierp Joh. Sluijmer sr., samen met zijn pas afgestudeerde zoon de O.L.V. ten Hemelopneming voor een zuidelijke nieuwbouwwijk in Oldenzaal. Sluijmer sr. kampte in 1952 met zijn gezondheid en J.H. Sluijmer zag zich genoodzaakt diens eerste baan bij het bureau J. van der Laan op te zeggen en naar Enschede te verhuizen. Op zaterdagen volgde Sluijmer jr. de cursus Kerkelijke Architectuur in ’s-Hertogenbosch, waardoor hij in contact bleef met het gedachtegoed van de Van der Laans. Dit is bijvoorbeeld goed waarneembaar bij het basilicale ontwerp voor een kerk en pastorie in de wijk Zuid-Berghuizen, de vierde parochie van Oldenzaal, dat dateert uit 1953.

Het gebouw werd gewijd in 1955.

Zuid-Berghuizen was eind jaren twintig nog een landelijk gebied binnen de gemeente met kleine boerderijen, burgerwoningen, een paar winkels en cafés, en de H. Hartschool. De spoorlijn vormde de afscheiding met het centrum van Oldenzaal. In 1930 wist het bisdom via de moederparochie St. Antonius een aantrekkelijk driehoekig bouwperceel aan de latere Burgemeester Wallerstraat aan te kopen.

De economische crisis zal debet zijn geweest aan de vertraging van de bouwplannen. Vervolgens kon er niet gebouwd worden vanwege de bezetting, en na de oorlog kregen de restauratie en wederopbouw van getroffen en verwoeste kerken voorrang op nieuwbouw. Deze vroeg-naoorlogse periode bood de gelegenheid om flink te collecteren voor de nieuwe kerk. Inmiddels telde de parochie circa 2000 zielen die nog steeds de St. Antonius bezochten. In 1952 werd kapelaan B.K.M. Kloppenburg benoemd * Door Marisa Melchers

61

tot bouwpastoor, in de herfst zocht hij contact met architect Sluijmer. De bouwinspectie van het aartsbisdom begeleidde het bouwproces, dat in deze naoorlogse jaren overleg met het Ministerie van Wederopbouw en Volkshuisvesting vergde. Op basis van een voorlopig bouwplan en het jaarlijks vastgestelde bouwvolume besloot het ministerie wanneer een kerk kon worden gebouwd. Zowel het ministerie als de bouwinspectie drongen aan op bezuinigingen en versoberingen in het ontwerp.

Op het ruime kerkelijke perceel ontwierp het bureau een georiënteerde kruisbasiliek met 850 zitplaatsen. De hoofdingang van de kerk is gericht naar de rustige Mariastraat die ter hoogte van de kerk splitst. Een ovale rotonde zorgt voor een goede afvloeiing van het rouw- en trouwverkeer.

De via de sacristie aan de kerk verbonden pastorie bevindt zich aan de Burgemeester Wallerstraat en kijkt uit op een in de jaren zestig ontwikkeld winkelcentrum. De kerk is aan drie zijden omringd met gazon en beplanting. De aanvankelijk bedachte klokkentoren is nooit gerealiseerd. In plaats daarvan kreeg de viering een accentuering in de vorm van een houten klokkenstoel.

Interieur* De brede hoofd- en dwarsbeuk van de O.L.V. ten Hemelopneming zijn gedekt met een houten cassetteplafond gevuld met heraclietplaten, een vezelmateriaal dat vanwege de lage kosten geliefd was in de naoorlogse jaren. Het plafond rust op blokvormige betonnen dragers. De kerkvloer is betegeld met ijzertegels, ongeglazuurde rode rechthoekige plavuizen, in een eenvoudig patroon. De zogeheten scheibogen die doorgang bieden naar de zijbeuken steunen op verjongde

62

zuilen voorzien van stevige blokkapitelen van ‘gepoetst’ beton. Hoewel de zuilen zijn uitgevoerd in gewapend beton wekt de afwerklaag met natuursteen gruis de illusie dat deze uit kostbaar graniet zijn gehakt. Ook deze techniek werd vaker toegepast in de jaren vijftig, zoals bijvoorbeeld in de betongevelconstructies van NS stations uit die tijd. Opvallend is het alternerende ritme van de zeven ramen in de lichtbeuk met het viertal traveeën. De zijbeuken zijn vooral bedoeld om de banken in de middenbeuk te bereiken of voor het houden van processies. In beide zijbeuken bevinden zich twee half uitgebouwde enkele biechtstoelen van eikenhout, voorzien van deuren met kleine vensteropeningen met geel antiekglas.

Deze deurpanelen komen terug in de portalen van de hoofd- en zij-ingangen. Evenals in De Veldmaat stonden de banken in de dwarsbeuk in de lengte opgesteld. De hier gezeten gelovigen hadden alleen vanaf de zijkant zicht op het liturgische gebeuren. Ook liepen de bankenblokken door tot in de viering, terwijl volgens de aanhangers van de liturgische beweging deze kruising van schip en dwarsbeuk juist de plaats was waar het hoofdaltaar diende te staan. Net als in De Veldmaat was het onderbrengen van zoveel mogelijk gelovigen belangrijker dan het implementeren van de nieuwe liturgische inzichten.

Het hoofdaltaar in de vorm van een hardstenen offertafel bevindt zich op een suppedaneum voor de apsis en diende in de jaren vóór het Tweede Vaticaanse Concilie voor een misviering waarbij de priester naar het altaar was gekeerd, oftewel een celebratio versus orientem. Op het hoofdaltaar rust een rechthoekig metalen tabernakel, bestaande uit een stalen kluis met aan de voorzijde twee kleinere panelen en een

Sacrale werken

smeedijzeren rand rondom, en is ontworpen door de uit Almelo afkomstige beeldend kunstenaarglazenier Jan Schoenaker (1923). De deurpanelen zijn gedecoreerd met gebrandschilderd opaakglas, aangevuld met mozaïeksteentjes in diverse kleuren, dat de aanbidding van het lam Gods en de vier evangelisten verbeeld. Het tabernakel wordt bekroond door een smeedijzeren standaard voor een bloempot of vaas. Achter het hoofdaltaar staat een smeedijzeren altaarkruis met Christusfiguur op een standaard in gematigd modernistische stijl, afkomstig uit het atelier van kunstsmid Harry de Groot in Utrecht. Dit kruis betrof een schenking van twee vrouwelijke parochianen. Het in een ruitpatroon met hardstenen banden en vierkante Solnhofer tegels belegde priesterkoor stak oorspronkelijk minder diep de kerk in.

Op de hoeken van het priesterkoor bevonden zich smeedijzeren ambones voorzien van de apostel Paulus met zwaard en boekrol, vermoedelijk van dezelfde kunstsmid. De twee losse communiebanken, bestaande uit een smeedijzeren balustrade met symbolen als de Ark van Noach, een ichtus en broodkorf, en een pelikaan zijn eveneens naar ontwerp van Harry de Groot. Opvallend is dat men afstapte van de uit marmer of andere steen gehakte communiebanken en koos voor een meer transparante constructie. Deze ontwikkeling deed zich elders in Nederland pas later voor, na de introductie van de Nieuwe Liturgie van Paulus VI (1969-1970) die de mogelijkheid bood om - al dan niet staande - de hostie op de hand te ontvangen. Harrie de Groot vervaardigde ook de uitgebreide serie kandelaars in verschillende hoogten, de godslamp en vermoedelijk de kroonluchters. De smeedijzeren luchter boven het hoofdaltaar liet men ontwerpen door G. Thole uit

R.K. kerk O.L.V. ten Hemelopneming te Oldenzaal (1955)

63

Oldenzaal. Aan weerszijden van het priesterkoor bevinden zich twee chamotte beelden op een smeedijzeren console, rechts een Jozefbeeld en links een H. Hartbeeld, die zijn vervaardigd door de Augustinesser zuster Marie-José van der Lee (1913) van het klooster Monnikenberg in Hilversum.

Het is niet met zekerheid te zeggen of de twee Mariabeelden met kind in de rechter dwarsbeuk, waarvan een op het huidige Maria-altaar, ook door haar zijn gemaakt. In het noordtransept bevond zich het Maria-altaar in een halfronde blinde nis. In de jaren zestig werd dit transept, dat was voorzien van een zij-ingang, als dagkapel gebruikt.

De kerk wordt verlicht door ingesnoerde rondboogvensters met pastelkleurig glas-in-lood in de apsis, de lichtbeuken en het transept. De smalle gekoppelde vensters van zowel de met een lessenaarsdak gedekte zijbeuken als het transept zijn gevuld met gebrandschilderd glas-in-lood vervaardigd door Jan Schoenaker in de periode 1958-1966. Deze ramen hebben, mede vanwege de kruisweg en de aanwezigheid van de biechtstoelen in de zijbeuken betrekking op de thema’s zonde, berouw, boete en vergeving, in de vorm van de twee oudtestamentische figuren Eva en koning David, twee heiligen uit het Nieuwe testament, Maria Magdalena en de berouwvolle St. Petrus. Andere scènes betreffen: Christus die de zonden van de lamme vergeeft, de H. Johannes Vianney, pastoor en biechtvader van Ars, de Goede Herder die een schaap bevrijdt, en rouwmoedige Verloren zoon.

Voor het roosvenster in de voorgevel ontwierp Schoenaker een gebrandschilderd raam met als thema de ten hemelopneming van Maria met engelen die haar mandorla omhoog brengen. De ramen in het roosvenster en in de beide kapellen werden geschonken door de firma Reef uit Boven: Onder:

Interieur, zicht op het zangkoor Detail, kruiswegscènes in acrylverf aan weerszijden van gebrandschilderd glas-in-lood vensters

64

Sacrale werken

Oldenzaal. De andere ramen werden gedoneerd door parochianen. In het parochiearchief bevindt zich een ongesigneerde en niet gedateerde iconografische toelichting op de ramen. Tijdens de uitvoering blijkt men de volgorde en chronologie enigszins te hebben los gelaten en zijn de ramen mede afhankelijk van de opdrachtsituatie geplaatst.

De houten balustrade van het gedeeltelijk sterk uitkragende balkon rust op een witgeschilderde betonnen draagconstructie. Ter vervanging van een tijdelijke kruiswegstatie schilderde Schoenaker in de jaren 1958-1963 aan weerszijden van de vensters kruiswegscènes in acrylverf. Hij werkte hierbij direct op de muur, waardoor het metselwerk door de afbeelding heen schemert. Schoenaker bekwaamde zich in monumentaal schilderen aan de Academie Kunstoefening in Arnhem en vervolgde vanaf 1947 zijn opleiding aan de École superieure des beaux-arts in Parijs. Na de oorlog maakte Schoenaker deel uit van de Nieuwe Groep, opgericht door Ben Akkerman, Johan Haanstra en Riemko Holtrop. Zijn gematigd expressionistische stijl doet denken aan het werk van de kunstenaars van de Limburgse School, die een belangrijke inspiratiebron voor hem vormden.

Aan de noordzijde van de hoofdingang bevond zich oorspronkelijk een verdiepte doopkapel. Het hardstenen doopvont op kruisvormige voet is vermoedelijk ontworpen door architectenbureau Sluijmer en was mede mogelijk door een gift van de schoolkinderen van de parochie. Het koperen deksel is uitgevoerd door edelsmid-beeldhouwer Willem Fitzthum (1907-1983) uit Oldenzaal.

Schoenaker ontwierp het gebrandschilderd glas voor de twee vensters met de thema’s: de doop van een kind, en de doop van Christus door de H. Johannes in de Jordaan. Hieronder zijn de twee Boven: Onder:

Roosvenster, Maria ten Hemelopneming door beeldend kunstenaar-glazenier Jan Schoenaker Mariabeeld met kind, in de rechter dwarsbeuk

R.K. kerk O.L.V. ten Hemelopneming te Oldenzaal (1955)

familiewapens van de schenkers aangebracht. De ruimte aan de rechterzijde van het hoofdportaal dient als kapel van Maria van Altijddurende Bijstand. Voor vulling van deze vensters koos Schoenakers de thema’s: de tronende Madonna met Jezuskind, en een gezin dat hen vereert en haar voorspraak inroept. Beide kapellen zijn kort na de consecratie van de kerk voorzien van smeedijzeren hekwerken. Er bleken dermate veel kerkgangers te zijn, dat men uit ruimtegebrek plaats nam op de trappen bij de doopkapel, waardoor men met de rug naar het altaar gekeerd zat. Dit waren ‘verkeerde toestanden’ aldus de bouwpastoor.

Al in 1966 bemerkte het kerkbestuur dat de inrichting niet meer aan de eigentijdse liturgische inzichten voldeed. Het was tijd voor een aggiornamento, een ‘bij de tijd brengen’ van de liturgische rituelen. Het Tweede Vaticaanse Concilie meende dat een vernieuwing en bevordering van de liturgie het christelijke leven zou stimuleren. In eerste instantie besloot men tot een verplaatsing van het hoofdaltaar, het tabernakel zou op een uit bakstenen opgemetseld basement in de apsis blijven staan. In overleg met beide architecten is besloten het priesterkoor te verlengen, een van de ambones naar voren te schuiven (de andere ambo is omgesmeed tot rijdende credenstafel) en de communiebanken te verplaatsen. Deze herinrichting had consequenties voor het bankenplan. De eerste rijen kerkbanken in het schip kwamen tegen de gevel van de zijbeuk te staan; ook werden de banken in het transept naar het priesterkoor gericht. De communiebanken kregen hierdoor meer de functie van beëindiging van de bankenblokken in het schip; hiervoor diende voorheen een gesloten knielbank op de eerste rij. Evenals in St. Isidorushoeve en De

65

Veldmaat, waar vanaf de tweede helft van de jaren zestig dezelfde discussies plaatsvonden, koos men ervoor het doopvont in de nabijheid van het priesterkoor te plaatsen. Hierdoor zou het doopritueel meer gemeenschappelijk kunnen worden beleefd. Ook kreeg het zangkoor en een klein orgel een plaats op of nabij het priesterkoor.

In 2013 is het hoofdaltaar teruggeplaatst op haar oude positie voor de apsis.

66

R.K. kerk de Heilige Paulus gezien vanaf de hoek van de G.J. van Heekstraat en de Rigelstraat

Sacrale werken

R.K. kerk de Heilige Paulus te Enschede (1957)

67

R.K. kerk de Heilige Paulus te Enschede (1957) Vanaf 1956 vormen vader en zoon Sluijmer het architectenbureau Joh. Sluijmer BNA en ir. J.H. Sluijmer b.i. en krijgen de kerken een meer zuivere vormentaal. Wanneer de Heilige Pauluskerk in 1957 te Enschede wordt gerealiseerd, breekt het ontwerp duidelijk met de voorgaande werken.

J.H. Sluijmer ontwerpt een kerk met een vierkante plattegrond, strakkere vormentaal en definitieve opstelling met het gezicht naar het volk. De Heilige Paulus is vernieuwend in de reeks Sluijmerkerken en onderscheidt zich niet alleen met het werk van Joh. Sluijmer, maar ook met andere Roomskatholieke kerken uit die tijd. De invloed van J.H. Sluijmer op het ontwerp van de Pauluskerk is ook te zien in een fraai vlak plafond uitgerust met een opvallend meandermotief. Een motief dat in de sacrale werken na de Heilige Paulus ook veelvuldig terugkomt. Meandermotieven zijn geinspireerd op Romaanse motieven die ook door de Cursus Kerkelijke Architectuur zijn geadopteerd.

In 1961 wordt de kloosterkapel van de paters Karmelieten te Almelo opgeleverd met duidelijke invloeden van de Bossche school en in 1960 de eigentijds vormgegeven Heilige Christoffel te Almelo. Overeenkomstig bij de kerken uit de tweede helft van de jaren ’50 is de christocentrische indeling met processiegangen rondom, die vormgegeven zijn door grote rondbogen op gestileerde zuilen. Er wordt beton gebruikt dat voor sacrale werken nog ongebruikelijk is in die tijd. Hoewel na de oorlog de kerken duidelijk versoberen, worden in de kerken nog altijd eenvoudige decoraties uitgevoerd in baksteen, zoals ook voor de oorlog kan worden gezien bij de kerken van Joh. Sluijmer.

Katholiekenschede.nl: “Korte Geschiedenis H. Paulus.”

Geraadpleegd op 1 november 2015, van: http://www.katholiekenschede.nl 20 Reliwiki: “Enschede, G.J. van Heekstraat 414: Paulus.”

Geraadpleegd op 1 november 2015, van: http://www.reliwiki.nl 19

Architectuur De Heilige Paulus is een kerk met bijbehorende pastorie gelegen in het Twekkerveld, een uitbreidingswijk ten noordwesten van het centrum van Enschede. Voorafgaand aan de Sint Pauluskerk bestond er al een parochiegemeenschap die zich in houten noodvoorziening hadden gevestigd. In 1947 kreeg pastoor Holterman de taak een nieuw kerkgebouw te realiseren. Precies tien jaar later, in 1957, werd de Pauluskerk ingezegend door kardinaal Alferink.19 De Heilige Paulus is een centraalkerk, met een vrijwel vierkante plattegrond met verhoogde middenpartij, gedekt door een piramidevormig dak.20 Ten noordoosten van het kerkgebouw is een rechthoekige aanbouw geplaatst waarin zich de sacristie, een garderobe en berging bevinden.

Vanuit de aanbouw bereikt men via een gang de aan de oostzijde gelegen pastoriewoning.21 De kerk bied plaats voor 786 kerkgangers en kent een cristocentrische opstelling, met het gezicht naar het volk. Ook bij deze kerk ten tijde van de wederopbouw, ontbreekt een toren. De voorgevel wordt echter gekarakteriseerd door een hoog opgaande gevel met daarin vijf grote rondbogen.

Dit voorportaal is niet langer een losstaand element zoals bij de Onze Lieve Vrouwe te Oldenzaal, maar bevat aan weerszijden een doop- en devotiekapel.22 De Pauluskerk is ontworpen onder sterke invloed van de Bossche School, met stilistische referenties aan Romaanse en vroegchristelijke kerken23 en is de eerste kerk die grotendeels toe te schrijven is aan J.H. Sluijmer.

Katholiekenschede.nl: “Korte Geschiedenis H. Paulus.”

Geraadpleegd op 1 november 2015, van: http://www.katholiekenschede.nl 22 Ibidem 23 Reliwiki: “Enschede, G.J. van Heekstraat 414: Paulus.”

Geraadpleegd op 1 november 2015, van: http://www.reliwiki.nl 21

Sacrale werken

68

De kerk zoals wij die vandaag de dag kennen is eenvoudiger van architectuur dan door Sluijmer was beoogd. Het originele ontwerp voorziet in fraai schoonmetselwerk en vensters onder rondbogen.24 Waar de centrale kerkzaal, rechthoekige gevelopeningen heeft gekregen in plaats van rondbogen, heeft het voorportaal rondbogen gekregen in plaats van rechthoekige openingen. Dit voorportaal is uitgevoerd als een vooruitgeschoven wand om wederom het cachet van het kerkgebouw te vergroten. In het originele ontwerp staat echter geen eenvoudig portaal getekend, maar een westwerk met zadeldak. Een vergelijkbaar monumentaal bouwwerk ten westen van het kerkgebouw is te zien bij de R.K. Kerk Heilige Martinus in Gendt (1952) en in het ontwerp van de Heilige Sebastianus te Haarle (1963). Vermoedelijk dwingt schaarste in materialen en financiele middelen in de periode na de Tweede Wereldoorlog architecten tot creatieve oplossingen.

Boven: Noodkerk van bouwpastoor Holterman Midden: Voorgevel, zicht vanaf de G.J. van Heekstraat Onder: Interieur, zicht op het priesterkoor

Reliwiki: “Enschede, G.J. van Heekstraat 414: Paulus.�

Geraadpleegd op 1 november 2015, van: http://www.reliwiki.nl 24

69

70

R.K. kerk de Heilige Paulus te Enschede (1957)

71

Situatie* Na jaren te hebben gebivakkeerd in twee houten barakken die dienden als kerk en pastorie liet pastoor Holterman van de St. Paulusparochie in Enschede ansichtkaarten drukken met op de voorzijde een zwart/wit foto van de noodkerk met de tekst ´Nederland’s armste kerkje.´ Op de achterkant plaatste hij een oproep: ‘P.S. Toe zeg, doe eens ’n goed werk en stuur iets naar deze doodarme parochie. Over ’n paar jaar zijn deze houten keten vermolmd. Het adres is: Pastoor Holterman-Sahara Enschede, Giro 518437. God lone U!’ Met Sahara werd het braakliggende terrein aangeduid waar in de tweede helft van de jaren vijftig de uitbreidingswijk Twekkelerveld zou verrijzen. Met het oog op de bouw van een Roomskatholieke kleuterschool en een lagere school kocht de parochie na de oorlog bouwgrond aan de Schietbaanweg. In 1954 kon de Petrusschool worden gerealiseerd, 1959 volgde een tweede lagere school, de Paulusschool, vermoedelijk beide naar ontwerp van het bureau Sluijmer.

In 1957 kon de St. Pauluskerk worden gewijd, begin 2015 werd de kerk ontwijd en herbestemd als sportschool. Ook dit kerkgebouw past binnen de typologie van de Bossche School. Het basilicale schema dat favoriet was in de vroegnaoorlogse jaren verruilde J.H. Sluijmer nu voor een op het noordoosten gerichte centraalbouw op een bijna vierkante grondslag, eindigend in een tentdak. Alle aandacht gaat uit naar de hoge vooruitgeschoven narthex, voorzien van een romaans aandoende boogconstructie. Op straatniveau wordt het voorportaal gemarkeerd door een opengewerkte muurdam met ezelsrug.

Het gebouw staat op een eigen perceel aan de Boven:

Luchtfoto anno 1957, met door Sluijmer ontworpen woningen Midden: Originele situatie, voorafgaand aan de uitbreiding van het secretariaat Onder: Achterzijde kerk, met klok om kostentechnische redenen aangebracht tegen een schoorsteen

* Door Marisa Melchers

72

Sacrale werken

G.J. van Heekstraat, ingebed tussen blokken eenvoudige naoorlogse woningbouw in de vorm van laagbouw en portiekflats. Gecomplementeerd door een verhoogde sacristie en bijsacristie, een forse pastorie met zeven slaapkamers en een omsloten pastorietuin verhief het katholieke ensemble zich eerder door een zorgvuldig gedetailleerde architectuur dan door een imposante klokkentoren. Om kostentechnische redenen was de klok aangebracht tegen een aan de achterzijde van de kerkzaal gelegen schoorsteen. Een gedeelte van het rechts van de kerk gelegen perceel, tussen de Weegschaalstraat en de Van Limborchstraat, behoorde eveneens tot het kerkelijk erf. Voor deze locatie tekende het architectenbureau vanaf 1958 verschillende ontwerpen, zoals een U-vormig gebouw voor Rooms-katholieke jeugdzorg met een zeskantige zaal voorzien van een podium en een bar, en ruimten voor clubactiviteiten verbonden met een dubbel woonhuis voor het kerkbestuur.

Interieur* Een plattegrond uit mei 1955 toont vier lengtegerichte bankenblokken met 786 zitplaatsen die gedeeltelijk in de omgang staan. In een later stadium is ervoor gekozen de banken ter hoogte van het vooruitgeschoven priesterkoor te richten op de misviering. Vier lengtegerichte bankenblokken en vier dwarsgerichte bankenblokken met in totaal 654 zitplaatsen stonden in het centrale deel van de kerkruimte, omringd door acht gecanneleerde verjongende zuilen van lichtgrijs gepolijst beton, dat in de jaren vijftig en zestig ook wel kunststeen werd genoemd. Op deze zuilen rusten tufstenen blokkapitelen voorzien van reliĂŤfs, ontworpen door beeldhouwster Marie Eitink (1925) uit Enschede.

Eitink volgde haar opleiding aan de Rijksacademie Boven: Onder:

Interieur, zwevende trap van het zangkoor Interieur, zicht vanaf zangkoor

* Door Marisa Melchers

R.K. kerk de Heilige Paulus te Enschede (1957)

73

voor Beeldende kunst in Amsterdam, waar zij beeldhouwkunst studeerde bij Piet Esser. Ook het tufstenen reliëf in het boogveld boven de hoofdingang is van haar hand. Hier heeft zij de bekering van Paulus verbeeld. Voor de kapitelen aan de zuidzijde koos zij de thema’s: de kruisiging en de geboorte van Christus; aan de westkant: het offer van Abraham, en de mannaregen; aan de noordzijde: de wonderbaarlijke broodvermenigvuldiging en het laatste avondmaal, en tot slot aan de oostkant: de parabel van de onwillige genodigden en het Lam Gods omgeven door zeven engelen.

De dakconstructie wordt op de hoeken gedragen door een L-vormige bakstenen penant, voorzien van een licht getoogde doorgang. Het houten cassetteplafond van de centrale zaal, gedecoreerd met achthoeken, kruis- en meanderpatronen, droeg bij aan een gevoel van gemeenschap, zowel binnen de eenheid der gelovigen als van het kerkvolk en de clerus. De plafonds van de zijbeuken bestaan uit heraclietplaten op donkergrijze betonnen dragers.

De voormalige kerkzaal wordt van bovenaf verlicht door een lichtkrans van gekoppelde rechthoekige vensteropeningen in beton gevuld met wit-geel glas-in-lood in een ruitmotief, als door de subtiel getoogde ramen met gelijkvormige vulling in de zijbeuken. Het hoofdaltaar, in de vorm van een tafelaltaar op een kolom positioneerde men op een één trede hoog vierkant suppedaneum op de overgang van het kerkbrede priesterkoor en het centrale, tot de eerste travee verlengde gedeelte, met aan de linkerhoek van de traptreden een ambo. Het tabernakel, dat later werd vervangen door een cylindrisch koperen tabernakel uit de jaren dertig van de firma Brom, rustte op een eigen altaar of piëdestal in de kleine vierkante Boven: Onder:

Interieur, zicht vanuit rondgang op het westkoor Detail interieur, met tufstenen blokkapiteel voorzien van reliëf, door beeldhouwster Marie Eitink

74

Sacrale werken

apsidiale uitbouw van de rechte achterwand, ook wel de sacramentskapel genoemd. Het bureau Sluijmer ontwierp in 1957 voor deze ruimte twee ambachtelijk smeedijzeren kaarshouders.

De kapel werd aan weerszijden verlicht door een rond venster gevuld met veelkleurige glasin-looddecoratie van een onbekend gebleven kunstenaar. De tufstenen communiebanken beklemtonen aan drie zijden het verhoogde priesterkoor, waar een blokaltaar stond opgesteld.

In deze kerk kon al ruim v贸贸r de nieuwe zienswijze op de liturgie de mis facie ad populum worden opgedragen. Opvallend voor een kerk uit deze periode was de afwezigheid van ambones.

Waarschijnlijk voldeed een verplaatsbare lezenaar.

De vloer van de kerkzaal is belegd met zwarte leisteen, terwijl het priesterkoor oplicht door het gebruik van de lichte steensoorten Solnhofer en Comblachien. Dezelfde Solnhofersteen werd gebruikt als bekleding van de trap die naar de sacristie voerde.

In de rechteromgang bevinden zich drie uitgebouwde biechtstoelen, aan de binnenzijde vormgegeven in eikenhout. De omgang was oorspronkelijk gedecoreerd met vroeg twintigsteeeuwse kruiswegstaties, bestaande uit in eikenhout gevatte olieverfschilderingen op metaal. Het betrof een bruikleen van de H. Lambertusparochie in Hengelo. De vierhoekige doopkapel bevond zich een aparte verdiepte ruimte aan de, vanuit de kerkzaal gezien, linkerzijde van het hoofdportaal.

Het inmiddels verwijderde zwart marmeren doopvont op een vierkante sokkel was ontworpen in de trant van de eerder besproken kerken, en zou naar ontwerp van architectenbureau Sluijmer Boven: Onder:

Detail interieur, met tufstenen blokkapiteel voorzien van reli毛f, door beeldhouwster Marie Eitink Detail, doopvont waarschijnlijk naar ontwerp van architectenbureau Sluijmer

R.K. kerk de Heilige Paulus te Enschede (1957)

kunnen zijn gehakt bij steenhouwerij Michiel de Groot in Enschede. Deze firma leverde eveneens de altaren en het tufsteen voor de hoofdingang.

Vermoedelijk had dit doopvont een gehamerd koperen deksel. De aan de rechterzijde van de hoofdingang gesitueerde Mariakapel was eveneens vierhoekig van vorm en werd net als de doopkapel verlicht vanuit het hoofdportaal door drie langwerpige vensters met geel glas-in-lood. Beide kapellen hebben eveneens een gebrandschilderd glas-in-loodraam in de zijwand van een onbekend gebleven kunstenaar.

In de doopkapel heeft de decoratie een kruisvorm en een duif; in de Mariakapel is het thema een gesluierd portret van Maria. Het Mariaaltaar bestond uit drie opgemetselde boogvormen afgedekt met een tufstenen tablet. Het oude orgelbalkon dat zich uitstrekt boven de kapellen en het hoofdportaal heeft een betonnen balustrade met penanten gedecoreerd met uitgespaarde kruisvormen. Twee gecanneleerde betonnen zuilen dragen het platte dak van deze zangzolder dat ter hoogte van het orgel is voorzien van een rond venster. De ruimte is te bereiken met een open steektrap voorzien van betonnen treden en een smeedijzeren leuning.

De ontwerpgeschiedenis van deze kerk maakt duidelijk dat de architecten zich wederom voor het dilemma gesteld zagen tussen de optimale liturgische inrichting – waarvoor hun kerkarchitecturale ontwerpen telkens weer alle mogelijkheden boden - en de praktische, en bovenal meer behoudende eisen van de opdrachtgevers, die het aantal zitplaatsen en een traditionele lengte-inrichting qua banken lieten prevaleren.

75

76

R.K. kerk Verrijzenis des Heren, situatie uit 1980 gezien vanaf het Leunenberg

Sacrale werken

R.K. kerk Verrijzenis des Heren te Enschede (1968)

77

R.K. kerk Verrijzenis des Heren te Enschede (1968) De Bossche school doet eind jaren ’50 afstand van de vroeg christelijke basilica als onderlegger.

Daarmee verwante karakteristieken, zoals de processiegang rondom en de daarbij horende grote rondbogen op gestileerde zuilen worden daarmee niet meer toegepast. Door deze veranderende opvattingen binnen de Bossche school bedient J.H. Sluijmer zich nu van een strakkere geometrische vormentaal dan voorheen, met als gevolg een nieuw kerk-type, de zaalkerk. Vanaf 1960 nemen modernistische stijlkernmerken duidelijk de overhand in het oeuvre van J.H. Sluijmer. Ronde vormen en ornamentiek verdwijnen, op de eenvoudige baksteendecoraties na. De zaalkerk is het eindpunt van een lange doorontwikkeling van het kerkgebouw binnen het bureau. J.H Sluijmer maakt bij de eervolle opdrachten voor de laatste kerkontwerpen dankbaar gebruik van de expertise van zijn vader.

In de stijl van de late Bossche School verdwijnen alle vormen van ornamentiek. Sluijmer jr. voegt aan zijn zaalkerken een decoratief element toe, in de vorm van gebruikt van glaskunst. Dit glas wordt vaak uitgevoerd in abstract kleurrijk glas-inlood, gevat in beton of baksteen. Daarnaast is een herkenbaar element in de zaalkerken van Sluijmer jr. het toepassen van uitgewassen grindvloeren door de gehele kerk. Verder worden in deze periode nog steeds minimale baksteendecoraties toegepast, zoals van oudsher aangebracht bij de kerken van beide Sluijmers.

De zaalkerken Emmanuel (1961) te Zutphen (Geld.) en de Heilige Michaël (1962) in Enschede zijn beide kerken met modernistische invloeden.

Daarna bouwt J.H. Sluijmer voornamelijk kerken met een mengeling tussen Delftse en Bossche school zoals de Goede Herder (1962) in ’t Harde (Geld.), de Heilige Sebastianus (1963) in Haarle, de Sint Ludgerus (1965) te Loenen aan de Vecht (Utr.) en de De Goede Herder (1965) te Enschede.

Vervolgens worden kerken meer in de sobere stijl van de Bossche school ontworpen zoals de Heilige Ludgerus (1964) te Dronten (Flev.), de Heilige Paulus (1965) te Raalte en de Verrijzenis des Heren (1968). De laatste kerken worden met duidelijke modernistische invloeden gebouwd, zoals de Emmaus (1970) te ’s-Heerenberg en de allerlaatste Sluijmerkerk de Emmaüs (1971) te Dieren.

Architectuur De Verrijzenis des Heren is een kerk met pastorie uit 1968 gebouwd in de uitbreidingswijk, de Wesselerbrink. Omringt door hoogbouwflats in een strakke orthogonale structuur bevindt zich een eigentijdse, sobere kerk met pastorie naar een ontwerp van J.H. Sluijmer. Al doet de kerk zich tussen de hoogbouw bescheiden voor, onderling hebben de bouwvolumes een duidelijke hiërarchie.

In de Verrijzeniskerk staat de grote rechthoekige kerkzaal centraal die plaats bied voor 700 parochianen, met rondom vele nevenruimtes voor buitenkerkelijke activiteiten. Dit type kerk wordt vanwege zijn grote centrale ruimte een zaalkerk genoemd. De kerk is opgebouwd met ten westen van de kerkzaal een bijzonder mooi uitgevoerde narthex die wordt beëindigd door een lage toren, met achter de toren de dagkapel. Aansluitend aan de dagkapel bevind zich de biechtkamer, toiletten en een garderobe. Ten oosten van de kerkzaal

78

bevinden zich de pastorie, parochiezaal, sacristie, koffiekamer, een bij-sacristie, keuken en een spreekkamer.

De Verrijzenis des Heren is een kerk met sterke stilistische referenties naar de Bossche school stijl.

Het gebouw met zijn bescheiden klokkentoren en centrale kerkzaal, bezit een fraai uitgevoerde narthex. Deze bijzondere voorruimte is een ontmoetingsplek tussen kerkzaal en kerkplein. Deze strak vormgegeven kerk heeft als enig decoratieve elementen kleurrijk glas-in-lood. Mede door de sobere kleurstelling en strakke architectonische vormentaal, komen de rijk gekleurde glas-in-lood ramen, bijvoorbeeld bij het doopvont, extra goed tot zijn recht.

De kerk is opgetrokken uit een gesinterde gele baksteen. Deze donkere, ‘ambachtelijke’ verkleuring, benadrukt de sobere vormentaal van het gebouw. Hoewel de gevel slechts spaarzaam is doorbroken met gevelopeningen, is de positionering van deze gevelopeningen uiterst subtiel. De vrije indeling van gevelopeningen lijkt nonsialant, maar is met uiterste precisie vormgegeven volgens de principes van de Bossche School. Daarnaast is het opvallend te noemen dat er verschillende gevelopeningen zijn, waarbij de openingen op de begane grond licht getoogd zijn. Op deze manier kan zonder gebruik te maken van betonnen lateien alsnog een grote overspanning in metselwerk worden bereikt.

De grote centrale kerkzaal wordt overkluisd door stalenvakwerkliggers van 1,20 meter hoog.

De grote overspanning die de vakwerkliggers mogelijk maken, in combinatie met de glas-inlood bovenlichten, geven deze centrale ruimte een bijzonder sereen karakter.

Sacrale werken

Ten westen van de kerkzaal bevindt zich een uitbouw uit 1981, van de hand van J.H. Sluijmer.

Het betreffen drie lokalen voor de gereformeerde gemeenschap van Enschede-Zuid. Vanaf eind jaren ’70 draait deze gemeenschap hun diensten in de Verrijzeniskerk. Echter is de accommodatie niet afgestemd op de behoefte van de gereformeerde geloofsgemeenschap. Architectenbureau Sluijmer en Sluijmer is inmiddels uitgegroeid tot de IAA, met een minder katholiek karakter en dus zoekt de gereformeerde gemeenschap contact met de architect van de Verrijzeniskerk. Pogingen om gebruik te maken van een niet gerealiseerd speelterrein ten westen van de Verrijzeniskerk lopen vanwege langdurige procedures vanwege het bestemmingsplan op niets uit. In 1975 wordt besloten om aan de voorgevel van de Roomskatholieke parochie een aanbouw te realiseren.

De aanbouw wordt in 1981 in gebruik genomen en bevat drie lokalen die gecombineerd gebruikt kunnen worden en daarmee ook ruimte bieden voor omvangrijke culturele activiteiten. Met de realisatie van deze drie lokalen wordt de definitieve samenwerking tussen katholieken en gereformeerden een feit.

79

80

R.K. kerk Verrijzenis des Heren te Enschede (1968)

81

Situatie* In de periode van de naoorlogse expansie, de jaren van de Dutch Miracle, kreeg het bureau Sluijmer de opdracht een Rooms-katholieke kerk met pastorie en nevenruimten te ontwerpen voor de nieuwbouwwijk Wesselerbrink in EnschedeZuid. De wijding van de Verrijzenis des Heren aan het Leunenberg vond plaats in 1968. De stedenbouwkundige ligging van deze kerk wijkt af van de eerder besproken kerken. In plaats van de wijk te domineren, bevindt deze doosvormige kerk zich te midden van een constellatie van hoge flats. De keuze om zowel de kerkzaal als de kerktoren laag en bescheiden te houden, paste bij de nieuwe inzichten over de liturgie en de identiteit van de Rooms-katholieke Kerk in de jaren na het Tweede Vaticaanse Concilie. Een toegankelijke dienende functie met veel nevenruimten voor buitenkerkelijke activiteiten stond hierbij centraal.

In 1960 maakte de architect-stedenbouwkundige S.J. van Embden (1904-2000) een uitbreidingsplan voor Enschede, met drie nieuwe woonwijken ten zuiden van het centrum. Het plan, dat wordt gekenmerkt door een scheiding tussen wonen, werken en verkeer, veel openbaar groen in de vorm van brinken, en een combinatie van strokenbouw en galerijflats, paste in de stedenbouwkundige opvattingen van het CIAM (Congrès Internationaux d’Architecture Moderne).

Op een schetsplan voor de Wesselerbrink uit 1963 projecteerde Van Embden iets ten zuidoosten van de knik van Het Leunerberg een kerkgebouw, evenals op een bouwperceel op het kruispunt van de Wesselerbrinklaan en het Leunenberg.

Voor een derde kerk reserveerde hij een locatie aan de Broekheurnering. Op het schetsplan staan Boven: Onder:

Blokvormige toren, op de hoek van parkeerplaats en het Leunenberg Voorgevel, compositie met blokvormige volumes en gevelopnemingen naar de narthex

* Door Marisa Melchers

82

Sacrale werken

geen denominaties vermeld. In Wesselerbrink Noord-Oost is alleen de kerk op Het Leunerberg gerealiseerd. Op een kadastrale kaart uit 1987 is te zien dat de grote open ruimte voor de hoofdingang van de kerk behalve als kerkplein gereserveerd was voor de bouw van een lagere school met een speelplein en een vrijstaande gymzaal.

Een viertal betrokken katholieken van de St. Jansparochie vormde in de loop van 1964 een commissie ter voorbereiding op de bouw van een nieuwe katholieke kerk. Twee jaar later startte de woningbouw, al snel konden de nieuwe bewoners de opgeleverde woningen betrekken en volgde de benoeming van kapelaan G. van Eijden tot bouwpastoor. Doel was de bouw van een sobere kerk met circa 700 zitplaatsen en mogelijkheden tot multifunctioneel gebruik. De commissie besprak haar ideeën met vader en zoon Sluijmer.

Men besloot om een biechtkamer in te richten in plaats van biechtstoelen in de kerkzaal te plaatsen.

Uitgaven als knielbanken kruiswegstaties, beelden en kerkklokken werden voorlopig overbodig beschouwd. In een later stadium was ook de bij het bureau werkzame architect A. Middelhoek (19232001) bij het bouwproces betrokken. Kort na de wijding van de kerk in 1968 zocht de gereformeerde gemeente contact met de parochie. Zij beschikten nog niet over een eigen wijkkerk en zouden graag diensten willen houden in de Verrijzeniskerk.

Vanaf eind 1969 diende het kerkgebouw voor zowel katholieke als protestantse diensten. In 1968 bouwde het bureau Sluijmer in de achtertuin van de pastorie een dubbele garage en een gemeenschapsruimte ‘De Leuterhoek’ genaamd. De uitbreiding van het kerkcomplex in de vorm van nevenruimten ten behoeve van de gereformeerde gemeente volgde in 1980.

Boven: Onder:

Interieur, zicht op priesterkoor Doophoek, met doopvont en non-figuratief glas-inlood venster van Hans Morselt

R.K. kerk de Heilige Paulus te Enschede (1957)

83

Interieur* De Verrijzenis des Heren beschikt over een vierkante kerkzaal, op een grondplan van 7x7 vierkante modules, en opgetrokken uit grijs-beige genuanceerde baksteen. De ruimte heeft een vlak met donker gebeitste schrotenplafond met inbouwverlichting en wordt gedragen door twee smalle gemetselde staanders. Oorspronkelijk was de kerk gevuld met vijf op het vooruitgeschoven priesterkoor gerichte bankenblokken en vier korte dwars op het priesterkoor opgestelde bankenblokken. Bij alle bankenblokken stond een gesloten houten balustrade opgesteld. Een aflopende vloer gedekt met vierkante platen gewassen grintbeton vergemakkelijkt het zicht op het laag gehouden priesterkoor, dat slechts twee treden hoog is en drie modules naar voren steekt, en is belegd met vierkante tegels van grijs marmer. De mis wordt opgedragen vanachter een celebratiealtaar van donker gebeitst Iroko-teak in dezelfde uitvoering als de kerkbanken, de credenstafel en de sedilia. Deze priesterzetels stonden opgesteld op een verhoging in de rechthoekige nis in de achterwand van het priesterkoor. Aan weerszijden hiervan bevonden zich de credenstafel, banken en krukjes voor de misdienaars.

Op de rechterhoek van het priesterkoor, dat geen afscheiding in de vorm van communiebanken heeft, staat een houten lezenaar opgesteld in dezelfde vormgeving als het overige liturgische meubilair.

Het liturgisch meubilair is vervaardigd naar ontwerp van de architect. Hetzelfde geldt mogelijk ook voor de smeedijzeren kaarsenstandaards, die in verschillende hoogten en variaties zijn uitgevoerd.

Opvallend, ten opzichte van de eerder gebouwde Boven: Interieur, vanuit kerkzaal zicht op priesterkoor Midden: Interieur, zicht op priesterkoor Onder: Detail, kruiswegstatie

* Door Marisa Melchers

84

Sacrale werken

kerken van het bureau Sluijmer, is dat het altaar niet van steen is en evenmin op een suppedaneum staat.

Deze liturgische oplossingen vergemakkelijkten het gebruik van de kerk voor de protestantse eredienst.

Een podium tegen de zuidwand, ter hoogte van het priesterkoor, diende als ruimte voor het zangkoor en het orgel met een front dat is ontworpen door architectenbureau Sluijmer. Deze variant op de zangzolder boden de organist en koorzangers zicht op het priesterkoor hetgeen de timing van de liturgische rituelen ten goede kwam. Een lage gemetselde muur vormt de beëindiging van het podium en creëert intimiteit voor de zogeheten doophoek. Het achthoekige doopvont bestaat uit een gemetselde uitlopende stam en een massief bassin in grijsbruin marmer met een ronde deksel van gebronst koper. De doophoek wordt geaccentueerd door een non-figuratief glas-inloodvenster in rood-oranje-geel kleurschakeringen, naar ontwerp van, de uit Enschede afkomstige beeldend kunstenaar-glazenier, Hans A.M. Morselt (1929-2014). Waarschijnlijk zijn ook de pastelkleurige non-figuratieve glas-inloodvullingen in de smalle vensters onder het plafond van zijn hand.

De georiënteerde kerkzaal is aan drie zijden omgeven door een lage ‘zijbeuk’, die aan elke zijde een andere functie heeft: aan de voorzijde dient zij als het nartexvormige hoofdportaal, aan de straatzijde gelegen wordt zij benut als dagkapel waar het tabernakel is ondergebracht en aan de achterzijde vormt zij een lange gang naar de gemeenschapsruimte. Het een modulebrede voorportaal opent met twee brede rechthoekige openingen, voorzien van eikenhouten deurpanelen met smeedijzeren deurbeslag dat mogelijk is Boven: Onder:

Dagkapel, met opgemetseld sacramentsaltaar met tabernakel uit de begintijd van de kerk Interieur, zangkoor en orgel met een front ontworpen door architectenbureau Sluijmer

R.K. kerk de Heilige Paulus te Enschede (1957)

ontworpen door een van de architecten, naar de kerkzaal. In de dagkapel die twee gelijkvormige doorgangen heeft bevindt zich het uit grijze zandsteen opgemetselde sacramentsaltaar, gedekt met een grijsbruin marmeren altaarblad, waarop een rechthoekig metalen tabernakel gedecoreerd met vier groene half edelstenen en smalle wit-rode emaille elementen gevat in stroken geruwd geel koper. Dit tabernakel dateert uit de begintijd van de kerk, de ontwerper is onbekend. Het houten celebratiealtaar wordt van bovenaf belicht via een vierkante lichtkoker. Behalve de achter het sacramentsaltaar gelegen biechtkamer plaatste men in de dagkapel twee losse biechtstoelen bij de zij-ingang in de toren. Rechts achterin de kerkzaal bevindt zich een devotiealtaar gewijd aan Maria, op dezelfde wijze vormgegeven als het sacramentsaltaar. Achter de oostwand van het priesterkoor loopt een verbindingsgang naar een spreekkamer, de sacristie en de bijsacristie die later tevens diende als koffiekeuken voor de gemeenschapsruimte.

De interieurs van deze vijf kerken laten zien hoe vader en zoon Sluijmer zich verhielden tot de heersende liturgische en stijltechnische tendensen en deze vertaalden in kwalitatief hoogstaande kerkarchitecturale ontwerpen die de tand des tijds goed kunnen weerstaan. Hun kerkelijk oeuvre is het aandachtig bekijken en behouden meer dan waard.

Dit geldt zowel niet alleen voor de gebouwen en hun stedenbouwkundige ligging, maar ook voor de zorgvuldig vormgeven liturgische en kunstzinnige inrichting.

85

86

Nawoord

87

Al geruime tijd vormt ontkerking een actueel probleem. Terwijl overal in de wereld iconen worden neergezet, weten we niet wat we met de leegstand van vele kerken aan moeten. Het lijkt erop alsof ze geen functie meer hebben in de huidige samenleving en in het stadsbeeld.

Dit is het resultaat van een langere ontwikkeling, die ook implicaties heeft gehad voor hoe we naar kerken kijken en welke waarde we aan ze toekennen. In de 20ste eeuw krijgt kerkbouw maar weinig waardering en meestal wordt ze in de geschiedenisboeken over de architectuur slechts stiefmoederlijk behandeld. Als thema lijkt zij van weinig belang te zijn geweest. Dit is echter onterecht. Sinds mensenheugenis behoort het cultusgebouw tot de belangrijkste gebouwen die een samenleving kon neerzetten. Het was een van de meest prestigieuze opdrachten die een architect kon krijgen. Het ontwerpen van zo’n bijzonder gebouw was niet alleen een bouwkundige opgave, het was eveneens het zetten van een merkteken dat van verre kon worden gezien en dat als het ware de gemeenschap moest definiÍren. Vooral stedenbouwkundig gezien werd er veel aandacht aan besteed en was het een evidente tegenhanger van het stadhuis. Aan de ene kant de wereldlijke macht, verbeeldt in het raadhuis, aan de andere de geestelijke, verbeeldt in de tempel. Bijna elke architect zag daarin het hoogste dat hij moest geven. Daarbij maakte het weinig uit of hij katholiek of niet was.

Bekende architecten als Le Corbusier en Aldo van Eyck hebben zich aan het ontwerpen van kerken gewaagd. Ook Herman Hertzberger heeft er ooit een ontworpen. Zelfs H.P. Berlage zal enkele keren in zijn leven een kerk ontwerpen en tevens de agnostische W.M. Dudok liet zich na de oorlog verleiden tot het nadenken over de vorm van het kerkgebouw. Daarmee lijkt al aangegeven dat er belangrijke kerkgebouwen zijn die in de architectuurgeschiedenis een rol van betekenis hebben gespeeld. In feite kunnen we de moderne architectuurgeschiedenis in de ontwikkeling van de kerkbouwkunst teruglezen. Dit wordt vooral duidelijk als we naar het werk van het architectenbureau van Joh. Sluijmer en later van zijn zoon kijken.25 Hoewel zij zich nauwelijks in woord over hun kerken hebben geuit is het toch evident dat zij een behoorlijke kennis bezaten van de ontwikkeling van enerzijds de constructie- en materiaalleer en anderzijds die van de expressieve vormleer die in het werk van zoveel andere architecten tot uiting kwam. Dit maakt het zo boeiend om hun werk in zowel een nationaal als internationaal kader te bekijken want invloeden en voorschriften bleven niet alleen tot bepaalde gebieden beperkt. Kerkbouw heeft zowel een lokale als een globale kleur.

De bekendste kerkbouwer in Nederland is ongetwijfeld Pierre Cuypers geweest. Een eeuw geleden was de Cuypers familie een machtige architectendynastie in Nederland. Baksteen was hun lievelingsmateriaal. Pierre was verantwoordelijk voor het Rijksmuseum en het Centraal Station in Amsterdam en zal talloze kerken bouwen. Lange tijd werkt hij samen met zijn zoon Joseph Cuypers die zich op zijn beurt in 1920 met zijn zoon Pierre junior associeerde.

In tegenstelling tot Eduard Cuypers, een neef van Pierre senior, maakten zij vooral furore als katholieke kerkbouwers. In hun tijd moesten ze vooral concurreren met Alfred Tepe, Evert 25

Zie voor een goede inbedding van het werk van de architecten Sluijmer: M. Melchers, Het nieuwe religieuze bouwen. Liturgie, kerken en stedenbouw, Amsterdam 2015.

88

Margry, Jan Stuyt en anderen. Opvallend is dat Margry, evenals Sluijmer, stamde uit een familie die verschillende architecten heeft voortgebracht. Kerkbouw lijkt een familiebezigheid te zijn geweest. Die regel die echter niet altijd opgeld doet zoals we uit het werk van A.J. Kropholler, Bernard Koldewey, C.M. van Moorsel en anderen kunnen opmaken. Ook zij leverden een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling in de kerkbouw. En dan hebben we het nog alleen maar over die van de Rooms-katholieke kerkbouw.

Joh. Sluijmer heeft vooral veel geleerd van de grotendeels onbekende, in Deventer geboren, Wolter te Riele, die een vaardige tekenaar was en steeds naar eenvoud zocht. Naam heeft Sluijmer zich reeds verworven in 1915 toen hij op 20-jarige leeftijd met zijn ontwerp voor de prijsvraag van een verzorgingshuis in Hilversum de tweede plaats verovert. Helaas weten we niet hoe zijn ontwerp er voor deze wedstrijd waaraan vele bekende architecten hadden deelgenomen, uitzag. Ongetwijfeld bezat het genoeg potentie om te worden gewaardeerd. In de jaren daarna zal Sluijmer zich vooral met het ontwerpen van woonhuizen bezighouden. In 1919 begint hij zijn eigen bureau in Enschede en een jaar daarna krijgt hij de opdracht voor de bouw van een kerk in Zwartemeer. De kerk wordt het eerste bouwwerk van een lange lijst van werken voor de Rooms-katholieke kerk. De architect bouwt een hecht corpus aan kerken die bijna allemaal dezelfde kenmerken hebben. Een uitzondering is die, die hij met H.W. Valk in Enschede neerzette, waarin de twee grote ramen in de hoofdgevel een merkwaardig gegeven vormen.

De jaren twintig waren een fantastische tijd voor de architectuur en voor de kerkbouw.

Stromingen wisselden elkaar af en de discussies over welke wijze van bouwen het beste zou zijn voor de moderne maatschappij waren niet van de lucht. Vooral in het rumoerrijke Duitsland werd in evangelische kringen erop gewezen dat nieuwe materialen tot een andere kerk moest leiden. De beroemde staalkerk in Essen van Otto Bartning kwam voort uit deze gedachten. Anderen daarentegen vonden dat het gebruik voorop moest staan. Dominikus BĂśhm en Rudolf Schwarz waren de leidende figuren. Deze markante persoonlijkheden lieten het debat bij onze oosterburen niet verstommen. De kerk stond bij hen in het middelpunt en de meningen waren verdeeld. In Nederland liepen de discussies niet zo hoog op. Berlage gebruikte aanvankelijk voor het ontwerpen van zijn kerken het boek De Heilige Linie (1858) van J.A. Alberdingk Thijm, later werd hij vrijer en keek hij naar wat anderen deden. Een leidraad vormde lange tijd ook het boekje Het Roomsche Kerkgebouw (1908) van M.C. Nieuwbarn, dat bovenal inging op de symboliek en iconografie van het kerkgebouw. Over het algemeen heerste er lange tijd overeenstemming, pas in de jaren twintig kwam daarin enige verandering en aan het eind van de jaren twintig begonnen Rooms-katholieke architecten hun eigen bouwblad omdat zij vonden dat zij in de andere bladen te weinig aandacht kregen.

Het R.K. Bouwblad had als doelstelling aandacht te geven ‘aan de kerkelijke Bouwkunst

89

waarmee de architektuur staat of valt als uiting eener gemeenschap. Het verwerpt evenzeer het karakterloos voortsloffen in academische historicistische richting als het individualistisch zich uitvieren in vormen die wèl nieuw-modisch zijn, maar niet “modern”, in den zin van: eigentijdsche realisatie der gezonde beginselen, wier waarde in het verleden bewezen werd’. Ondanks de oppervlakkige consonantie werd in het blad zo af en toe een discussie aangezwengeld door de verschillende medewerkers maar die leidde nooit tot grote verschillen.

Kropholler en de zijnen hadden een grote invloed hoewel die langzaam werd ondergraven door de richting van M.J. Granpré Molière. De vraag was steeds of de architectuur of de liturgie bepalend moest zijn voor de vormgeving van een kerk. Dit vraagstuk speelde ook bij de protestanten een rol van betekenis en aan het eind van de jaren twintig werden er verschillende congressen over het thema gehouden. Verschillende sprekers kwamen aan bod.

Berlage was een van hen. Belangrijk thema op het congres op 10 en 11 juli 1929 in Arnhem was de verhouding ten opzichte van de traditie. G. Feenstra zei in zijn referaat dat ‘het Katholicisme dat eveneens in het voorgaande tijdperk heeft gefaald door slechte neogotiek, geeft thans in aansluiting met hare traditie knap werk te zien. Hij besloot met de woorden: ‘De nieuwe uiting van den kerkbouw zij dus in diepste wezen geen protest tegen de traditie, maar een aanvulling en verrijking en een vernieuwing tevens’.26 De kerken van Joh. Sluijmer laten deze verrijking zien. Niet zozeer aan de buitenkant, ook al zijn ze vaak mooie ingepast in de omgeving en vormen ze met de parochiehuizen kleine ensembles die een centrum in dorp of stad maken. Het is bovenal de binnenkant die opvallend is. In tegenstelling tot zijn Duitse collega’s is het hem niet te doen om de open ruimtelijke ervaring die kan worden opgeroepen maar juist om de geslotenheid van diezelfde ervaring.

Dit leidt ertoe dat veel zorg is besteed aan de gewelven en hun relatie tot de kolommen.

Deze laatste zijn vaak gedrongen terwijl de gewelven hoog oprijzen. Zijn architectuur werd weliswaar gewaardeerd maar er werden ook kritische kanttekeningen bij geplaatst. Zo schreef Jan van Dongen over de kerk in Veldmaat: ‘Sluymer laat zich in dit werk onmiddellijk kennen als een romanticus, wiens aandacht en zorg voor de détailleering en uitvoering den serieuzen en ambitieuzen vakman verraadt’, maar ‘als romanticus vertoont hij in dit werk de neiging om het plan, ter wille van de uiterlijke of innerlijke verschijning, min of meer geweld aan te doen’.27 Van Dongen vond de buitenarchitectuur lovenswaardig maar kon met het innerlijk minder uit de voeten terwijl hij toch moest toegeven dat de sfeer in de kerk iets ‘mysterieus’ had. Hij begreep klaarblijkelijk niet hoe Sluijmer naar wegen zocht die afweken van een traditionele manier van ontwerpen en er bewust naar streefde om uiterlijk en innerlijk niet direct op elkaar af te stemmen. Buiten werd door de groepering van de gebouwdelen en door de vormgeving ingespeeld op de omgeving, binnen was het gevoel van beslotenheid dominant. Een spel van zien en niet-zien werd geïntroduceerd en door de hoge gewelven geïntensiveerd. Hij hield zich niet aan de traditionele regels - bovenal in de indeling - maar 26

G. Feenstra, ;Traditie en kerkbouw’, in: Religie en bouwkunst, Huis ter Heide 1929, p. 28.

27 Zie: J.v.D., ‘Een nieuwe R.K. kerk met pastorie in Veldmaat (Gemeente Haaksbergen)’, in: R.K. Bouwblad, 1934/1935, nr.

11, pp. 161-166.

90

probeerde juist met deze te experimenteren om te zien of hij tot een ander effect kon komen.

Licht en duisternis speelden daarbij een grote rol. Vandaar ook zijn liefde voor het metselwerk van de gewelven en de gedrongen kolommen. Geen overbodige luxe, maar ‘een sieraad van eenvoud in overeenstemming met den aard der Twentsche bevolking’, zo werd in de krant De Tijd over de kerk te Buurse geschreven.28 Algemeen geldende regels waren er niet ook al werd daartoe soms een poging gedaan. In 1939 publiceert de kapucijner monnik Constantinus (J.N. Reijersberg) zijn boek over Liturgie en kerkbouw. Granpré Molière schreef een voorwoord. Constantinus stelt onomwonden vast dat de nieuwe zakelijkheid niet geschikt is voor het bouwen van kerken vooral als deze strijdig was met het ‘volkseigen kunstcharakter’. Hij keurde daarom de kerken van Otto Bartning en anderen af. Wel stond hij open voor een gematigde zakelijkheid, ‘die meer gelegenheid openlaat voor het schoonheidselement en de schoonheidsontroering’.29 Hij zag de kapel van de R.K. Kweekschool in Zeist, die ontworpen was door de Utrechtse architect Willem Maas, en het raadhuis van Dudok in Hilversum als voorbeelden van een dergelijke bouwkunst. Nieuwe materialen boden eveneens nieuwe mogelijkheden. Daarmee wordt de weg vrijgemaakt voor meer vrijheid in het ontwerpen. Het boek werd in 1950 in herziene en uitgebreide vorm opnieuw uitgebracht. Er werd onder meer aandacht gevraagd voor de betonkerken die in vele landen werden gebouwd.30 In het architectuurbureau van Joh. Sluijmer had inmiddels een wisseling van de wacht plaatsgevonden. De jonge Sluijmer nam het heft in handen. Dit liet zijn sporen na. Zijn opleiding in Delft valt te bespeuren in de ontwerpen die van de tekentafel kwamen. Ook was hij geïmponeerd door het werk van Dom van der Laan. De jonge Sluijmer was echter allerminst een dogmaticus en dat maakt ook een groot deel uit van de charme die zijn architectuur bezit.

Hij neemt de liefde van zijn details van zijn vader over maar laat het thema van de gewelven varen. Vooral het licht wordt anders behandeld en gereflecteerd door de muren van lichte baksteen. Deze verandering is veelzeggend. Na de oorlog wordt er niet meer gezocht naar een mysterieuze of mystieke sfeer. Het licht doorspoelt veel meer het gebouw en verhoogt de helderheid. ‘Der Stoff scheint durchleuchtet, die Form zwingender, die Konstruktion feingliediger’, zo omschreef Otto Satzinger de nieuwe kerken in 1961.31 De meeste kerken van Sluijmers hand zijn van christocentrisch aard zoals dat door Johannes van Acken werd bepleit.32 Dat betekent dat het altaar het onbetwiste hart van de kerk vormt. Daardoor wijkt hij soms af van de basiliekstijl en veroorlooft hij zich meerdere vrijheden. Dit maakt zijn kerkbouw zo bijzonder interessant. In het oosten van het land verrezen talloze bouwwerken die getuigen van de zorgvuldigheid in uiterlijk en innerlijk. Dit boekje biedt een goede mogelijkheid om een indruk te krijgen van dit bureau. Het is fascinerend om te zien hoe in de vele kerken van het architectuurbureau Sluijmer de tijd wordt gevangen en tot uitdrukking komt. Ook 28

Zie: ‘Kerkconsecratie te Buurse’, in: De Tijd, 16 april 1940,p. 8.

Constantinus, ‘Liturgie en kerkbouw, Schiebroek 1939, p. 30.

30 Al in 1924 heeft H. Thunnissen aandacht besteedt aan kerken die in gewapend beton werden opgetrokken. Zie: H. Thunnissen, ‘Moderne Kerkenbouw’, in: Bouwen, 1924, pp.

53-56.

29

31

Zie: O. Satzinger, Zur kirchlichen Kunst der Gegenwart, München 1961, p. 63.

32 In 1922 had Van Acken het boekje Christozentrische Kirchenkunst. Ein Entwurf zum liturgischen Gesamtkunstwerk.

Zie ook: Th. Wieschebrink, Die kirchliche Kunstbewegung in der Zeit des Expressionismus (1917-1927), Münster i.W. 1932.

91

Constantinus was positief gestemd over de Pauluskerk van Sluijmer in Enschede.33 Dit terwijl hij zeker niet een voorstander was van de Bossche School zoals die door Dom Hans van der Laan in het leven was geroepen, maar hij wist de bijzonderheid van het werk van Sluijmer te herkennen en zag dat er geen verabsoluteerde grondslag in terug te vinden was maar juist een modern omgaan met materialen en een grote zorg voor de compositie.34 De toren en de ingangspartij vormen daarin steeds bijzondere momenten. Het dak verandert van steil tot minder steil en uiteindelijk tot plat. Dit architectonisch tolerante vocabulaire zorgde ervoor dat vele nieuwe uitbreidingsbuurten in het naoorlogse Nederland kerken kregen met een uiteenlopende allure. Juist die verscheidenheid is af te lezen aan het oeuvre van het architectuurbureau Sluijmer. De laatste jaren zijn er echter meerdere door Sluijmer ontworpen kerken gesloopt en het wordt tijd dat niet alleen wordt gewezen op de intrinsieke waarde van de gebouwen maar ook om na te denken hoe met dit erfgoed moet worden omgegaan en of en op welke wijze ze hun religieus en spiritueel karakter kunnen behouden.

Herman van Bergeijk

33

Zie: Constantinus, ‘De basiliekstijl is zijn eigen weg gegaan’, in: De Tijd, 31 juli 1957, p. 5.

34 Zie voor de kritiek van Constantinus: ‘Het doodgewone huis’, in: De Tijd, 30 augustus 1957, p. 6; Constantinus, ‘Een nieuw boek over kerkbouw’, in: De Tijd-Maasbode, 22 maart 1960, p. 4.

92

Overzicht Sacrale werken

93

R.K. kerk St. Antonius van Padua werknummer: bouwjaar: locatie:

ongenummerd 1920 Hogeweg 50 7894 AS Zwartemeer (DR) Rijksmonument (510943)

R.K. kerk St. Isidorus werknummer: bouwjaar: locatie:

ongenummerd 1927 Goorsestraat 126 7482 CL Haaksbergen (OV)

94

R.K. kerk St. Marcellinus werknummer: bouwjaar: locatie:

ongenummerd 1929 Beckummerstraat 167 7548 BD Boekelo (OV)

R.K. noodkerk H. Hart van Jezus werknummer: bouwjaar: locatie:

ongenummerd 1930 Pastr. Geertmanstraat 17 7535 BZ Enschede (OV)

R.K. kerk St. Mauritius werknummer: bouwjaar: locatie:

ongenummerd 1931 Prins Bernhardstraat 4 7064 GG Silvolde (GD) Rijksmonument (515474)

95

R.K. kerk St. Jozef werknummer: bouwjaar: locatie:

295 1932 Assendorperstraat 207 8012 DM Zwolle (OV)

R.K. kerk St. Jacobus de Meerdere werknummer: bouwjaar: locatie:

ongenummerd 1933 Langestraat 51 7511 HB Enschede (OV) Rijksmonument (510596) i.s.m. H.W. Valk

R.K. kerk St. Bonifatius en Gezellen werknummer: bouwjaar: locatie:

307 1933 - 1934 Veldmaterstraat 61 7481 AB Haaksbergen (OV) Rijksmonument (507735)

96

R.K. kerk St. Martinus werknummer: bouwjaar: locatie:

310 1934 - 1935 Pastoor Molderstraat 2 7078 AC Megchelen (GD)

R.K. kloosterkapel Dolphia werknummer: bouwjaar: locatie:

311 1933 Gronausestraat 710B 7534 AM Enschede (OV)

R.K. kerk H. Mattheus werknummer: bouwjaar: locatie:

315 1934 - 1935 Grotestraat 88 7175 BE Eibergen (GD) Rijksmonument (509414)

97

R.K. kerk H. Blasius werknummer: bouwjaar: locatie:

327 1936 Haaksbergerstraat 185 7554 PA Beckum (OV)

R.K. kerk St. Brigitta werknummer: bouwjaar: locatie:

359 1938 - 1939 Nering Bรถgelstraat 1A 7731 EL Ommen (OV)

98

R.K. kerk H. Maria Presentatie werknummer: bouwjaar: locatie:

365 1939 - 1940 Broekheurnerweg 46 7481 PZ Buurse (OV)

R.K. kerk O.L.V. van Zeven Smarten werknummer: bouwjaar: locatie:

438 1948 - 1949 Van der Mondeweg 22 6685 BP Haalderen (GD) Herbouw kerk van H.W. Valk uit 1932

R.K. kerk H. Caecilia werknummer: bouwjaar: locatie:

455 1948 - 1950 Borculoseweg 43 7161 GR Neede (OV)

99

R.K. kerk St. Donatus werknummer: bouwjaar: locatie:

460 1948 - 1950 Markt 7 6681 AE Bemmel (GD) Herbouw op fundament van R.K. kerk uit 1853

R.K. kerk O.L.V. van Fatima werknummer: bouwjaar: locatie:

477 1949 - 1951 Geert Migchelsweg 4 7776 RW Slagharen (OV)

R.K. kapel bij HBS de Grundel werknummer: bouwjaar: locatie:

484 1949 Grundellaan 36 7552 ED Hengelo (OV)

100

R.K. kerk O.L.V. van Altijddurende Bijstand werknummer: bouwjaar: locatie:

488 1944 - 1949 Valkenbergweg 26 8026 RK Wijthmen (OV)

R.K. kerk H. Martinus werknummer: bouwjaar: locatie:

503 1950 - 1952 Nijmeegsestraat 4 6991 CN Gendt (GD) Naar schetsplan uit 1944, toren van latere datum

R.K. kerk St. Augustinus werknummer: bouwjaar: locatie:

504 1951 - 1952 Van Damstraat 15 7011 GB Gaanderen (GD)

101

R.K. kerk St. Antonius van Padua werknummer: bouwjaar: locatie:

507 1951 - 1952 Heelweg 1 7134 PB Vragender (GD) Met toren uit 1871

R.K. kerk H.H. Simon & Judas werknummer: bouwjaar: locatie:

526 1952 - 1953 Kerkstraat 94 7667 PZ Reutum (OV) Naar schetsplan uit 1948

102

R.K. kerk St. Willibrordus werknummer: bouwjaar: locatie:

531 1952 - 1954 Oude Velperweg 56 6824 HG Arnhem (GD)

R.K. kerk H. Hart van Jezus werknummer: bouwjaar: locatie:

534 1953 Hogelandsingel 39 7512 GB Enschede (OV)

R.K. kerk O.L.V. ten Hemelopneming werknummer: bouwjaar: locatie:

538 1953 - 1954 Mariastraat 17 7574 ZN Oldenzaal (OV)

103

R.K. kapel voormalig St. Elisabethziekenhuis werknummer: bouwjaar: locatie:

544 1953 Hofkampstraat 52 7607 NJ Almelo (OV)

R.K. abdijkerk St. Paulus werknummer: bouwjaar: locatie:

551 1954 - 1955 Hoogstraat 80 4901 PK Oosterhout (NB)

R.K. kerk H. Hart van Jezus werknummer: bouwjaar: locatie:

557 1954 - 1956 Bornestraat 196 7556 BN Hengelo (OV)

104

R.K. kerk St. Mauritius werknummer: bouwjaar: locatie:

564 1954 - 1956 Arnhemseweg 49 6991 DK Rheden (GD)

R.K. kerk H. Paulus werknummer: bouwjaar: locatie:

582 1955 - 1957 G.J. van Heekstraat 414 7512 EN Enschede (OV)

R.K. kloosterkapel Karmelieten werknummer: bouwjaar: locatie:

607 1957 - 1961 Anninksweg 106 7552 DX Hengelo (OV)

105

R.K. kerk H. Christoffel werknummer: bouwjaar: locatie:

615 1958 - 1960 Christoffelstraat 1 7601 GC Almelo (OV) Gesloopt in 2008

R.K. kerk Emmanuel werknummer: bouwjaar: locatie:

636 1959 - 1961 Van Heemstrastraat 2 7204 GJ Zutphen (GD)

R.K. kerk H. MichaĂŤl werknummer: bouwjaar: locatie:

638 1959 - 1962 Wethdr. Nijhuisstraat 162 7545 NM Enschede (OV) Gesloopt in 2008

106

R.K. kerk H. Ludgerus werknummer: bouwjaar: locatie:

666 1960 - 1964 Het Ruim 7 8251 EL Dronten (FL) Gesloopt in 2000, alleen toren is gespaard

R.K. kerk De Goede Herder werknummer: bouwjaar: locatie:

674 1961 - 1962 Hertog Willemweg 1 8084 VP ‘t Harde (GD) Gesloopt in 2011

R.K. kerk H. Sebastianus werknummer: bouwjaar: locatie:

693 1962 - 1963 Kerkweg 1 7448 AC Haarle (OV)

107

R.K. kerk St. Ludgerus werknummer: bouwjaar: locatie:

720 1963 - 1965 Prinses Margrietlaan 1 3632 EA Loenen ad Vecht (UT)

R.K. kerk De Goede Herder werknummer: bouwjaar: locatie:

725 1963 - 1965 Velveweg 70 7533 XK Enschede (OV) Gesloopt in 2006

R.K. kerk H. Paulus werknummer: bouwjaar: locatie:

759 1964 - 1965 Westdorplaan 122 8108 BJ Raalte (OV) Vrijstaande toren van latere datum

108

R.K. kerk Verrijzenis des Heren werknummer: bouwjaar: locatie:

784 1965 - 1968 Het Leunenberg 588 7544 JM Enschede (OV)

R.K. kerk EmmaĂźs werknummer: bouwjaar: locatie:

828 1971 Rode Kruislaan 2 6951 BL Dieren (GD)

R.K. kerk Emmaus werknummer: bouwjaar: locatie:

837 1969 - 1970 De Bongerd 2 7041 GL ‘s-Heerenberg (GD)

109

110

Stichting Bedehuizen Overijssel en Flevoland

111

De Stichting Bedehuizen in Overijssel en Flevoland wil belangstelling wekken en zich inzetten voor de instandhouding van kerken, kloosters, kapellen en andere bedehuizen. Niet de ouderdom maar de kunsthistorische en cultuurhistorische waarde is hierbij bepalend.

Donateurs van de SBOF ontvangen bulletins, en kunnen deenemen aan excursies. Bulletins zijn uitgaven over één bedehuis of aan bedehuizen nauw verwante onderwerpen. Tot nu toe verschenen 44 bulletins. Door donateur te worden steunt u de activiteiten van de SBOF. Uw steun wordt zeer op prijsgesteld! De jaarlijkse donatie bedraagt minimaal 20,00 euro.

Bedrijven en instellingen kunnen het werk van de SBOF steunen met een minimumdonatie van 35,00 euro per jaar. Voor bestellingen en informatie kunt u terecht bij het secretariaat van de SBOF, tel 053-4282027 of info@bedehuizen.nl.

01.

02.

03.

04.

05.

06.

07.

08.

09.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

16a.

17.

18.

19.

20.

Een stal in Bethlehem; Nederlandse Kerstvoorstellingen uit kerkelijk bezit (uitverkocht) De kerk van Blankenham Middeleeuwse kerkgebouwen met zijbeuken van ongelijke breedte en hoogte in Drenthe en Overijssel (uitverkocht) De laatste kapel van het Sint Gerardus Majellaziekenhuis in Hengelo (OV) Latijnse opschriften van kerkklokken uit de 14de en de eerste helft van de 15de eeuw in Drenthe en Overijssel Beth Zikkaroon; de voormalige synagoge van Kampen Het Lambertus van Dam-orgel in de Grote Kerk te Enschede De kerk van Kolderveen Slotkapellen in Drenthe en Overijssel (uitverkocht) Klokken in Vollenhove (uitverkocht) De R.K. Kerk van de H. Paulus in Almelo De negentiende-eeuwse orgelgeschiedenis van de Onze Lieve Vrouwekerk te Zwolle (uitverkocht) Johan Christoffel Scheuer (1776-1854); het einde van een Zwolse orgelmakerij (uitverkocht) Kerkelijk zilver; enige historiserende voorbeelden Orgelgeschiedenis van de Oude Blasiuskerk te Delden vanaf de zestiende eeuw tot heden (uitverkocht) Middeleeuwse stenen doopvonten in Drenthe en Overijssel Middeleeuwse stenen doopvonten; een aanvulling De oriëntatie van kerken; een onderzoek in Drenthe De legende van de Heilige Blasius; Blasiuskerken in Nederland en België Doopsgezinde kerken in Overijssel en Drenthe (uitverkocht) De Grote kerk van Blokzijl

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

43.

44.

45.

Het Stift te Weeselo; herdruk 2001 De kerk te Lage; over Twickel en Lage, een grensoverschrijdende heerlijkheid (tweetalig) Kerken en hun klokken in Ommen en partnergemeente Recke (D) (tweetalig) De kerken van Drenthe in 1545 De Reformatie in Overijssel De synagoge van Haaksbergen Niet verschenen Het verborgen verleden; twee dorpen in Salland Kroniek van de H. Gerardus Majella Parochie te Overdinkel (uitverkocht) St. Lambertusbasiliek Hengelo Twickel en de Oude Blasiuskerk Delden De Joodse gemeenschap en synagoge van Delden (Ov) (uitverkocht) Het gebruik van de middeleeuwse kerken in Overijssel voor de katholieke eredienst Veenhuizen, geschiedenis van een restauratie J.W. Samberg, fenomeen; het levensverhaal van de pastor van Twickel en Twente (1890 - 1976) De Dorpskerk van Wierden De Dorpskerk van Bathmen De Grote Kerk te Almelo Grote of St. Nicolaar-kerk te Vollenhove Uit en tot elkaar; geschiedenis van twee kerken in Dalfsen BETH haCHAJIM; Huis van de levenden. De Joodse begraafplaats in Hengelo (Ov) De Johanneskerk te Diepenheim SURYOYE in beeld BETH haCHAJIM; Huis van de levenden. De Joodst begraafplaats in Hengelo (Ov) 2de, uitgebreide druk Een halve eeuw Religieuze Bouwkunst, door architecten JOHs Sluijmer en J.H. Sluijmer

112

Beeldverantwoording

113

pg 12

pg 14 pg 16 pg 20 pg 22 pg 24

pg 28 pg 30

pg 31

pg 34 pg 36

pg 39 pg 41 pg 42 pg 44 pg 49

pg 50

pg 52 pg 54 pg 56

Adriaan Friesendorp, Gezicht op Enschede, vanaf dak van de fabriek. Geraadpleegd op 16/11/ 2015, van: www.collectie.nederlandsfotomuseum.nl MijnAlbum, Oud Enschede. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.mijnalbum.nl/ Kerkelijk Erfgoed de Veldmaat, Foto’s. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.erfgoedveldmaat.nl/ Familie archief: Sluijmer Ibidem Boven: Ibidem Midden: Ibidem Onder: Ibidem Ibidem Boven: Ibidem Midden: Ibidem Onder: Ibidem Boven: Ibidem Midden: Ibidem Onder: Ibidem Ton van der Wal, St. Isidorushoeve. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.beeldbank.cultureelerfgoed.nl/ Boven: Hist. Kring Haaksbergen, Open Monumenten dag 2015. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.openmonumentendag.nl/ Midden: Eigen afbeelding, gemaakt op 03/04/2014 Onder: Ton van der Wal, St. Isidorushoeve.

Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.beeldbank.cultureelerfgoed.nl/ Ibidem Boven: Ibidem Onder: Eigen afbeelding, gemaakt op 03/04/2014 Boven: Ibidem Onder: Ibidem Kerkelijk Erfgoed de Veldmaat, Foto’s. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.erfgoedveldmaat.nl/ Boven: Ibidem Onder: Ton van der Wal, Bonifatius en Gezellenkerk.

Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.beeldbank.cultureelerfgoed.nl/ Boven: Ibidem Midden: Ibidem Onder: Ibidem Boven: Eigen afbeelding, gemaakt op 03/04/2014 Onder: Ibidem Kerkfotografie, Mariakerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkfotografie.nl/ Boven: Reliwiki, ansichtkaart 1966. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/

pg 61 pg 62

pg 64 pg 66

pg 69

pg 70 pg 71 pg 72

pg 74

pg 79

pg 80

pg 81

pg 82

pg 91

Midden: Pijk Kuipéri, Mariakerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.pbase.com/ Onder: Kerkfotografie, Mariakerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkfotografie.nl/ Boven: Ibidem Onder: Eigen afbeelding, gemaakt op 03/04/2014 Boven: Kerkfotografie, Mariakerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkfotografie.nl/ Onder: Facebook, Mariakerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.facebook.com/ Kerken in Beeld, R.K. Pauluskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkeninbeeld.nl/ Boven: Familie archief: Sluijmer Midden: Katholiek Enschede, St. Pauluskerk.

Geraadpleegd op 01/11/2015, van: www.katholiekenschede.nl Onder: Kerken in Beeld, Pauluskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkeninbeeld.nl/ Boven: Leo Sluijmer, architect JOHs Sluijmer (1985) Midden: Kerken in Beeld, Pauluskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkeninbeeld.nl/ Onder: Ibidem Boven: Ibidem Onder: Ibidem Boven: Ibidem Onder: Ibidem Boven: Eigen afbeelding, gemaakt op 03/04/2014 Onder: Kerken in Beeld, Pauluskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkeninbeeld.nl/ Geheugen van Enschede Zuid, foto’s Wesselerbrink.

Geraadpleegd op 23/10/2015, van: www.geheugenvanenschedezuid.nl/ Boven: Kerkfotografie, Verrijzeniskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkfotografie.nl/ Onder: Alie Stok-Britting, Verijzeniskerk.Geraadpleegd op 16/11/2015, van: http://www.reliwiki.nl/ Boven: Kerken in Beeld, Verrijzeniskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkeninbeeld.nl/ Onder: Ibidem Boven: Ibidem Midden: Ibidem Onder: Kerkfotografie, Verrijzeniskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkfotografie.nl/ Boven: Kerken in Beeld, Verrijzeniskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkeninbeeld.nl/ Onder: Ibidem Boven: Ton van der Wal, Paduakerk. Geraadpleegd 16/ 11/2015, van: www.beeldbank.cultureelerfgoed.nl/

114

pg 92

pg 93

pg 94

pg 95

pg 96

pg 97

pg 98

pg 99

Onder: Ton van der Wal, Isidorushoeve. Geraadpleegd 16/11/2015, van: www.beeldbank.cultureelerfgoed.nl Boven: Katholiek Documentatie Centrum, Parochie H. Marcellinus Boekelo. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.geheugenvannederland.nl/ Midden: Ansichten, Arienskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.enschedeinansichten.nl/ Onder: Taliha Ansichtenboekenshop, Silvolde RK Kerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.talitha-ansichtenboekenshop.nl/ Boven: Ton van der Wal, Jozefkerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.beeldbank.cultureelerfgoed.nl Midden: Ansichten, Jacobuskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.enschedeinansichten.nl/ Onder: Kerkelijk Erfgoed de Veldmaat. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.erfgoedveldmaat.nl/ Boven: Reliwiki, RK Martinus. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/ Midden: Jan Kamphuis, Bernadettekerk.

Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.flickr.com/photos/glanerbrug/ Onder: Reliwiki, RK H. Mattheus. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/ Boven: Wikipedia, Blasiuskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: https://nl.wikipedia.org/ Onder: Katholiek Documentatie Centrum, Parochie H. Brigitta Ommen. Geraadpleegd op 16/11/ 2015, van: www.geheugenvannederland.nl/ Boven: Ton van der Wal, St. Isidorushoeve.

Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.beeldbank.cultureelerfgoed.nl/ Midden: Familie archief: Sluijmer Onder: St. Paulusparochie, H. Caecilia. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.stpaulusparochie.nl/ Boven: Historische Kring Bemmel, RK kerk in Bemmel.

Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.historischekringbemmel.nl/archieffotos/ Midden: H.J. de Bruijn, De Belte. Geraadpleeg op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/ Onder: Lyceum de Grundel. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.lyceumdegrundel.nl/ Boven: Reliwiki, RK kerk Herfte. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/ Midden: André van Dijk, Martinuskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/ Onder: Reliwiki, Ansichtkaart 1971. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/ Boven: Job van Nes, Paduakerk. Geraadpleegd op

pg 100

pg 101

pg 102

pg 103

pg 104

pg 105

pg 106

16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/ Onder: Y. Attema, Simon en Judas. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.beeldbank.cultureelerfgoed.nl Boven: Leo Sluijmer, architect JOHs Sluijmer (1985) Midden: Ansichten, Hartkerk Hogeland.Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.enschedeinansichten.nl/ Onder: Reliwiki, ansichtkaart 1966. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/ Boven: Reliwiki, Almelo RK kapel. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/ Midden: Wikimedia, Paulusabdij. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.commons.wikimedia.org Onder: Pieter Schipper, Wilbertstraat. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.historypin.org Boven: Job van Nes, Mauritiuskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/ Midden: Kerken in Beeld, Pauluskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.kerkeninbeeld.nl/ Onder: Pieter Schipper, Grundellaan. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.historypin.org Boven: Ton vd Wal, Christoffelkerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.beeldbank.cultureelerfgoed.nl Midden: Katholiek Documentatie Centrum, Parochie Emmanuel Zutphen. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.geheugenvannederland.nl/ Onder: Ansichten, St. Michaelskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.enschedeinansichten.nl/ Boven: Norbertusparochie, Ludgerus. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.parochienorbertus.nl/ Midden: Boekhandel vd Pol, ‘t Harde. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.postcardsfrom.nl/ Onder: Parochie H. Kruis, Historie. Geraadpleeg op 16/11/2015, van: http://parochieheiligkruis.nl/ Boven: Reliwiki, ansichtkaart 1968. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/ Midden: Katholiek Documentatie Centrum, Parochie de Goede Herder. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.geheugenvannederland.nl/ Onder: Verslag vergadering, H. Paulus. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: http://parochieheiligkruis.nl/ Boven: Geheugen van Enschede Zuid, Wesselerbrink.

Geraadpleegd op 23/10/2015, van: www.geheugenvanenschedezuid.nl/ Midden: Pete Groot, Ammaüskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: http://www.diereninbeeld.nl/ Onder: André van Dijk, Emmauskerk. Geraadpleegd op 16/11/2015, van: www.reliwiki.nl/

A

Deze publicatie van de Stichting Bedehuizen Overijssel en Flevoland, beschrijft meer dan een halve eeuw religieuze bouwkunst ontworpen door de architecten JOHs Sluijmer (1894-1979) en J.H. Sluijmer (1927-2005). Sluijmer sr. begint als eenvoudige timmermanszoon, en werkt zich op tot meester in de gewelvenbouw. Zijn zoon bouwt het veelzijdige architectenbureau verder uit tot ĂŠĂŠn van de grootste van Nederland.

Vanaf 1920 worden door Sluijmer sr. kerken gebouwd in de stijl van de neogotiek met ranke en imposante gewelvenbouw. Onder invloed van een veranderend geloof in een veranderende samenleving, ontstaan daarna kerkontwerpen met een meer ambachtelijke, traditionalistische bouwwijze. Na de Tweede Wereldoorlog wordt de gewelvenbouw verlaten en ontstaan, in goede samenwerking tussen vader en zoon, sobere kerkgebouwen met stijlkenmerken van de Delftse, en later de Bossche School. De kerkontwerpen van Sluijmer jr. volgen daarna de liturgische vernieuwing van centraalkerk tot zaalkerk. Aan de hand van vijf karakteristieke kerkontwerpen van vader en zoon Sluijmer wordt deze geschiedenis in dit boekwerk beschreven.