DE SLEUTEL TOT
Stadstour langs verborgen plekken
HAUTE CUISINE
VAN FRIESE BODEM In Beetsterzwaag, Dokkum Eastermar en Bakkeveen
DE MAASHEGGEN Wandelwalhalla in het zuiden
ORANJEWOUD
Het Versailles van Friesland
DE KAAG Eiland voor levensgenieters
Toen ik jong was, ging ik elke zomer zeilen in Friesland. In Grouw huurde ik samen met een vriend een ‘16-kwadraat’ (een open houten zeilboot) en dan voeren we van stadje naar stadje over de Friese meren. Het leven op zo’n boot van zes meter lengte was lekker primitief en als het regende, moest snel het dekzeil eroverheen om de boel droog te houden. Ik heb er goede herinneringen aan. De ruimte op het water, de deining en de sfeer zorgden voor vrijwel zorgeloze dagen. Als ik nu in mijn woonplaats Amsterdam met vrienden op een bootje door de grachten vaar, maakt datzelfde ontspannen gevoel zich van mij meester. Nu heb ik het plan opgevat om een keer te gaan suppen op de grachten of op een water in de buurt. Zou dat hetzelfde gevoel geven? Ik vermoed van wel.
Voor dit nummer selecteerde Suzanne Bergman tien uiteenlopende plekken in Nederland waar je een bootje kunt huren, heerlijk kunt varen en onderweg of na afloop ook nog culinair kunt genieten. En of je nu een paar uur of een dag (of nog langer) het water op gaat, het geeft onmiddellijk een vakantiegevoel.
Om bij het water te blijven: ‘Ons dorp’ is dit keer Kaag, het eilandje in de Kagerplassen dat alleen via een pont bereikbaar is. En waterrijk Friesland komt
in deze editie maar liefst twee keer aan de beurt: met een artikel over het prachtige dorpje Oranjewoud waaraan een gebied met bossen, buitenverblijven en koninklijke geschiedenis grenst. Daarnaast verkennen we wat Friesland op culinair gebied te bieden heeft.
Heggenvlechten: dit voor mij nieuwe woord kwam ik tegen bij het lezen van het artikel over het Land van Cuijkpad op de grens van Noord-Brabant en Limburg. Hier zijn de Maasheggen te vinden, het oudste cultuurlandschap van Nederland, dat sinds 2018 de status van Unesco Man & Biosphere-gebied heeft. Deze heggen zijn gevlochten van struiken en vormen zo een levende omheining van weides en landbouwpercelen. De kunst van het vlechten van die struiken was bijna uitgestorven, maar is de laatste jaren met veel succes nieuw leven ingeblazen. Een wandeling door dit bijzondere landschap staat nu ook op mijn bucketlist.
Verder gingen we naar Leiden en bieden we enkele heerlijke recepten uit de nieuwe Citrusbijbel . En natuurlijk geven we nog veel meer tips.
Ik wens u een heerlijke nazomer met veel uitstapjes, op het water en op het land!
Paul van Eijndhoven, hoofdredacteur p.vaneijndhoven@creditsmedia.nl
NUMMER 5 2025, JAARGANG 14
ABONNEMENTEN & KLANTENSERVICE
088 1102081 (op werkdagen van 9-17 uur)
S.P. Abonneeservice, t.a.v. Hollands Glorie A. van Leeuwenhoekweg 34 2408 AN Alphen aan den Rijn hollandsglorie@spabonneeservice.nl
COVERFOTO Leiden © Annemique de Kroon
HOOFDREDACTIE Paul van Eijndhoven
EINDREDACTIE Saskia Borst, Mariëtte van de Sande
REDACTIE Annemiek van Grondel, Marjolein Zuiderent
ARTDIRECTION Caroline Meijers
AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE
Adobe Stock, Maarten Albrecht, Suzanne Bergman, Amber Brugman, Amélie Dufour, Andrea Gulickx, Wim Huijser, Tom Kellerhuis, Annemique de Kroon, Emily van de Leur, Raymond Noë, Theo Schildkamp, Studio Steenhuis, Job van Tol, Ronald van Weeren
REDACTIE hollandsglorie@creditsmedia.nl
HOLLANDS GLORIE
Van Slingelandtstraat 63, 1051 CG Amsterdam
UITGEVER Eugen van de Pas
MARKETING Daniëlle Wiersema 020 5302570, communicatie@creditsmedia.nl
SALES Julien Frouin, Alex Sitompoel 020 5302570, advertising@creditsmedia.nl
DISTRIBUTIE Aldipress, Utrecht / AMP, Brussel
ABONNEMENTSPRIJS
In Nederland € 47,50 per jaar voor 6 edities bij automatische incasso of online betaling. Voor andere betaalwijzen wordt € 3,50 administratiekosten in rekening gebracht. Abonnementen buiten Nederland hebben een speciaal tarief, op te vragen bij de klantenservice. Het abonnement wordt automatisch verlengd tegen de dan geldende tarieven, tenzij u minimaal twee maanden voor het einde van de lopende abonnementsperiode opzegt. Proef- en cadeau-abonnementen lopen automatisch af.
ADVIESPRIJS LOSSE VERKOOP € 8,50.
HOLLANDS GLORIE DIGITAAL
U kunt Hollands Glorie vinden bij o.a. Blendle en Readly.
De redactie heeft haar uiterste best gedaan om bronnen en rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal te achterhalen en te vermelden. Wanneer desondanks beeldmateriaal wordt getoond waarvan u (mede)rechthebbende bent en u voor het gebruik daarvan niet als bron of rechthebbende wordt genoemd, ofwel geen toestemming geeft voor het gebruik, dan kunt u contact opnemen met de redactie.
© Hollands Glorie is een uitgave van Joie de Vivre BV dat deel uitmaakt van een groep uitgeverijen die samenwerken onder de naam Credits Media. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen en/of worden gereproduceerd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Een bakcursus bij Robèrt, overnachten in een dubbeldekker, wellness op Landgoed De Valkenberg, slapen en vlaai eten bij Antje in Weert.
Het Friese dorp Oranjewoud heeft een koninklijk verleden, maar Louis le Roy en Jan Mankes zorgen voor de artistieke kant.
Een restaurant achter een kast, een poort naar een burcht, verscholen hofjes: wie in Leiden nietsvermoedend een deur openduwt, kan zomaar in een verborgen wereld belanden.
Dwars door het gebied de Maasheggen slingert het Land van Cuijkpad. Het vlechten van heggen was op sterven na dood, maar is gelukkig weer helemaal terug.
Talent ontdekken in de Droomboom, microben verzamelen in ARTISMicropia en help de griffioen ontsnappen.
De tien mooiste plekken om een bootje te huren, te varen en aan te leggen voor een smakelijke pitstop.
86 ONS DORP: KAAG
Midden in de Kagerplassen ligt Kaag, dat slechts 440 inwoners telt; rustzoekers en levensgenieters die altijd de pont moeten nemen om op het eiland te komen.
26 SHOPPPING
Van een kleurige poef of een handige shopper tot een als sneaker vermomde wandelschoen.
51 VOOR DE BOEKENKAST
Alles over hofstad Den Haag, op reis met Jan Brokken en een album met heerlijke songs van het Jazz Orchestra of the Concertgebouw.
64 CITRUSBIJBEL
Vijf gerechten met een citrusvrucht als smaakmaker, van sinaasappel tot limoen.
72 DE NIEUWE FRIESE KEUKEN
In Friesland wordt volop geëxperimenteerd met wat land en zee te bieden hebben. Een culinaire ontdekkingstocht.
25 ONZE TAAL
Leestekens zijn de verkeersborden van de geschreven taal.
71 MET EEN KORRELTJE ZOUT
Tom Kellerhuis over pannenkoeken en crêpes.
80 UIT DE KUNST
Mode van Iris van Herpen in de Kunsthal, surrealistische foto’s van Hans Withoos, grote ensembles in Amsterdam onder het motto ‘big sounds is big fun ’ en meer.
84 DE FAVORIET VAN DE MUSEUMDIRECTEUR
Suzanne Swarts van Museum
Voorlinden in Wassenaar kiest voor Swimming Pool (2016) van Leandro Erlich.
96 PUZZEL & WIN
…spannende politieromans van Martin Walker met speurder Bruno, chef de police, in de hoofdrol.
98 DIERENMANIEREN
Geurige communicatie.
Tekst & samenstelling Amélie Dufour
Hoe maak je een luchtige chocolademousse? Hoe voorkom je dat botercrème gaat schiften? Van schuimtaartje tot chocoladetruffels, van tarte tatin tot miniquiche: u leert het allemaal tijdens de cursus Patisserie 1 op de Robèrt B’academie van – de naam zegt het al – Meester Boulanger Robèrt van Beckhoven. In drie dagen komt u alles te weten over de ingrediënten, materialen en basistechnieken die u nodig heeft om thuis de lekkerste taarten, desserts en andere lekkernijen te bakken.
Bij Robèrt, Almijstraat 14, Oisterwijk. € 995 voor 3 dagen van 09.00 tot 16.30 uur. cursus.bijrobert.nl
Aan de ene kant uitzicht op de bossen, aan de andere kant op de rivier de IJssel. Het prachtige Landgoed De Valkenberg uit 1834 ligt midden op de Posbank en niet ver van Arnhem. Nadat het in de Tweede Wereldoorlog bezet was geweest door de Duitsers werd het in 1964 geschonken aan het Rode Kruis, dat er een zorghotel van maakte. Nu is het een plek om groots te ontspannen; het resort heeft onder meer een zwembad, whirlpools en tien sauna’s. Blijven overnachten kan ook, in het bijbehorende hotel met kamers in barokstijl. Het landgoed is omringd door bos, heidevelden en heuvels, dus plan ook tijd in om te fietsen of wandelen. Wie weet spot u wilde zwijnen, reeën en vossen.
Wellness Landgoed De Valkenberg, Arnhemsestraatweg 12, Rheden. valkenberg.nl
Wilde Terschellinger oesters op de kaart zetten, dat is het doel van Werner Zuurman. Want dat die heerlijk zijn, proef je bij zijn Oesterfabriek, in combinatie met een glas wijn op het terras, of tijdens een excursie vers van het Wad. En dan kunt u hier ook nog blijven slapen: in een pareltje van een appartement boven de oesterbar. Kingsize bed met uitzicht over de Waddenzee en de jachthaven, eigen sauna en een volledig ingerichte moderne keuken. Al is het wel heel verleidelijk om gewoon beneden aan te schuiven voor een diner uit zee…
Appartement De Parel & De Oesterfabriek, Willem Barentszkade 22, West-Terschelling. deoesterfabriek.nl
Het Overijsselse Landgoed de Wiersse sleepte afgelopen juni de prijs voor ‘Meest bijzondere tuin van Nederland’ in de wacht. De wedstrijd werd georganiseerd door de Vriendenloterij Kasteelprijs 2025. De Wiersse overtuigde de jury met een combinatie van levend erfgoed, een voorbeeldfunctie in duurzaam tuinbeheer en generaties aan vakmanschap. Het Apeldoornse Paleis het Loo werd tweede, Kasteel Geldrop derde.
Landgoed de Wiersse, Wiersserallee 9, Vorden. dewiersse.com
Wie écht wat wil leren over de natuur in een bepaalde regio, doet er goed aan een Crossbill-natuurgids aan te schaffen. Het zijn dikke pillen, maar dan heeft u ook wat: heel veel kennis en achtergrondinformatie en zorgvuldig uitgezette fiets- en wandeltochten. Met deze over de Achterhoek en Liemers op zak kunt u de natuur tussen IJssel, Rijn en de Duitse en Overijsselse grens verkennen. Van blauwgraslanden vol orchideeën tot bossen, landgoederen, beekdalen en rivieruiterwaarden: de streek kent straks geen geheimen meer voor u.
Dirk Hilbers, Crossbill Guides Achterhoek en Liemers, KNNV Uitgeverij, € 29,95
Aan de rand van Arnhem staat het statige buitenhuis Zypendaal, dat vroeger ‘De Syp’ heette. De naam verwijst naar het water dat hier uit de grond ‘siepelt’. U kunt prachtig wandelen in het gelijknamige park Zypendaal of in het aangrenzende Sonsbeekpark, maar wie de allure van vervlogen tijden wil opsnuiven, moet hier vooral eens op de eerste of derde zondag van de maand naartoe. Dan kunt u een rondleiding krijgen of op eigen gelegenheid door het huis dwalen. De historisch ingerichte vertrekken op de hoofdverdieping laten de rijke geschiedenis van vijf generaties van de Arnhemse familie Brantsen zien, op de overige verdiepingen is het centrale kantoor van Geldersch Landschap & Kasteelen gevestigd.
Huis Zypendaal, Zijpendaalseweg 44, Arnhem. Gratis met Museumjaarkaart. glk.nl/zypendaal/huis-zypendaal
Leeuwarden, Sneek, IJlst, Sloten, Stavoren, Hindeloopen, Workum, Bolsward, Harlingen, Franeker en Dokkum. Juist ja, de elf steden van de legendarische Friese Elfstedentocht. De laatste werd geschaatst op 4 januari 1997, maar al die steden liggen desondanks te popelen om bezocht en bewonderd te worden. VVV Waterland van Friesland bracht een handig gidsje uit vol verhalen, leuke weetjes en tips voor onderweg – bedoeld om u te inspireren de elf steden in uw eigen tempo te ontdekken.
De gids is gratis digitaal te bekijken via de website en gedrukt te bestellen voor € 14,95. waterlandvanfriesland.nl
Met de rivier aan uw voeten en het mooie Nijmegen op fietsafstand geniet u bij de Danenberg van het pure Betuwse buitenleven. Deze historische herenboerderij aan de Waal ligt ideaal tussen stad en platteland. De plek waar de huidige boerderij staat, kent een roerige geschiedenis en bood onderdak aan allerlei mensen: boerengezinnen, geallieerde soldaten tijdens de Tweede Wereldoorlog, prostituees in de jaren tachtig en anti-krakers vanaf de eeuwwisseling. Inmiddels wonen Mieke en Aart en hun twee zoons er met veel plezier en delen ze dit prachtige plekje graag met gasten.
De Danenberg, Waaldijk 33, Slijk-Ewijk. dedanenberg.nl
Het is weer eens iets anders dan een hotel: slapen in een levensgroot vogelhuis. Het kan in het buitengebied van Arnhem, vlak bij ingang Schaarsbergen van Nationaal Park de Hoge Veluwe. Het ‘vogelhuis’ in kwestie is 165 kubieke meter groot, bestaat uit drie vloeren boven elkaar op slanke poten van zwart gecoat staal, met een verfijnde open wenteltrap naar boven. Bekijk de bosrijke omgeving vanaf grote hoogte en voel u (zo vrij) als een vogel.
Buitenverblijf Nest, Radarpad 56, Arnhem. Geschikt voor 2 personen, eventueel 2 extra bezoekers of 2 kinderen. buitenverblijfnest.nl
’Ontsnap’ naar Twente en geniet van rust, natuur en gastvrijheid...
Er even tussenuit in een omgeving waar rust, natuur en gastvrijheid samenkomen? Hotel ’t Kruisselt biedt u een ontspannen verblijf in het prachtige Twentse coulisselandschap. Omgeven door bossen, landgoederen en kronkelende beekjes ( kijk alvast eens op Google Maps! ) . Dé plek om samen te genieten van de frisse buitenlucht, mooie fietstochten, gezellige momenten en: de Twentse gemoedelijkheid.
Ons 3-sterren Superior hotel, gelegen nabij De Lutte en Oldenzaal, biedt werkelijk álles voor een zorgeloos verblijf. Begin uw dag met een uitgebreid ontbijt, trek eropuit met een gratis(!) hotelfiets en ontdek de mooiste fiets- en wandelroutes die direct vanaf het hotel starten.
Na een dag in de buitenlucht kunt u heerlijk ontspannen in ons verwarmde binnenzwembad of de infraroodsauna. Of geniet u van een goed boek en een drankje in onze sfeervolle Serre of Huiskamer.
Waarom onze gasten (meermaals) voor Hotel ’t Kruisselt kiezen?
Beoordeling: 9,4 op Zoover!
Persoonlijke service en een warme, huiselijke sfeer
Prachtige wandel- en fietsroutes direct vanaf het hotel
Gratis gebruik van hotelfietsen tijdens uw verblijf
Ontspannen in ons binnenzwembad en infraroodsauna
Uitstekende keuken; keuze uit diverse ambachtelijk bereide gerechten 9-holes par 3 golfbaan om actief te genieten
N a t u u r l i j k b ij Hotel ’ t Kruisselt! K o m o n t s p a nnen , k o m genieten
Compleet arrangement: incl.dinersontbijt, fietsen!én
“Speciaal voor u, de lezer van dit magazine” van 349,- nú vanaf slechts 299,- p.p.!
• Gastvrije ontva ngst met een welkomstdrankje
• 3 nachten verblijf in een fraaie comfortabele kamer,voorzien van koffie- en theefaciliteiten
• Iedere ochtend een uitgebreid ontbijt en elke avond een heerlijk driegangendiner Onbeperkt gebruik hotelfietsen, fiets- en wandelroutes en jeu-de-boulesbaan
• Gratis gebruik binnenzwembad en infraroodsauna
• Gratis parkeren (ook -overdekt- voor uw privéfiets)
Gratis wifi in het hele hotel
- Ex clusief verblijfsbijdrage à 2,75 p.p.p.n.
- Extra nacht bijboeken va. slechts 80,- p.p. incl. ontbijt en diner! De prijs (o.b.v. twee personen per kamer) is gebaseerd op de voordeligste kamer; keuze mogelijk uit meerdere kamertypes.
Deze Zomerspecial loopt 13 juni t/m 19 september. Daarna starten de Nazomerspecials , boekbaar vanaf 19 september. Meer informatie? Zie www.kruisselt.nl of bel!
“Dao es in hieël Hollandj geine reiziger te vînge, dae neet oeever Wieërt en z’n vlaai weit te zînge. Want Antje van Wieërt maakdje oeës vlaai populair.” Maria Hubertina Hendrix, oftewel Antje van de Statie, was een sociaal onderneemster avant la lettre. Ze verkocht Weerter vlaaitjes aan passerende treinreizigers, maar zette ook haar middelen in voor praktische hulp aan haar directe omgeving. In 2015 opende BrasserieHotel Antje van de Statie aan het Stationsplein van Weert als ode aan Antje. Een fijne centrale plek om te logeren en –uiteraard – koffie met vlaai te bestellen.
Brasserie-Hotel Antje van de Statie, Stationsplein 1, Weert. antjevandestatie.eu
En de prijs voor meest originele overnachtingsmogelijkheid van Nederland gaat naar… de Engelse dubbeldekker in het Brabantse Eersel. Meer dan 12.000 mensen brachten via origineelovernachten.nl hun stem uit met deze publiekslieveling als resultaat. Douchen kan in een iconische rode telefooncel en er zit een privéjacuzzi bij om in te bubbelen. Op het terrein staat ook kameel Patrick, die u mag knuffelen, net als alpaca’s Dirk en Will. De dubbeldekker ligt aan de rand van het bos, met een eigen pad zo de bossen in.
Vanaf € 150 per nacht, maximaal 4 personen. origineelovernachten.nl
Welke tassen u moet hebben om er helemaal bij te horen en waar al die idiote bijnamen vandaan komen: u leest het allemaal in de nieuwe Why Should I Go To Rotterdam -gids. De twee auteurs wonen al jarenlang in de stad en weten als geen ander waar u het beste een glas wijn kunt drinken en waar u het lekkerst eet, maar ook waar u naartoe moet als u behoefte heeft aan groen (ja ja, het bestaat in de stad). Speciaal voor lezers met een jonge geest, u dus.
Why Should I Go To Rotterdam, Uitgeverij Momo, € 14,99
ORANJEWOUD
Het voornaamste wat Oranjewoud te bieden heeft, ligt in de naam besloten: het dorp is omgeven door een bos met een koninklijk verleden. Maar dit Friese dorp heeft ook een artistieke kant. Zo bouwde beeldend kunstenaar
Louis le Roy niet ver buiten het dorp zijn
Ecokathedraal van stoeptegels en vond schilder
Jan Mankes inspiratie in overvloed in zijn dromerige ‘achtertuin’.
Tekst & fotografie Annemique de Kroon
Verscholen in de bossen bij Heerenveen, in het zuidoosten van de provincie Friesland, ligt het dorp Oranjewoud. Het bestaat voor een deel uit een woonwijk die tegen Heerenveen aanschurkt, maar bezienswaardiger is het aangrenzende parklandschap met bossen, buitenverblijven en koninklijke geschiedenis. Stralend witte landhuizen, beuken- en eikenlanen en een ommuurde tuin herinneren aan de tijd dat de voorouders van de Oranje Nassaus hier verbleven.
Landgoed Oranjewoud was het buitenverblijf van de Oranje Nassaus. Of moeten we zeggen: van de familie Nassau Dietz? Als je in Oranjewoud ronddwaalt, wil je toch een beetje weten hoe het zit.
Het landgoed wordt in 1676 gesticht door Albertine Agnes van Oranje-Nassau, dochter van stadhouder Frederik Hendrik. Met de dood van koning-stadhouder Willem III in 1702 verdwijnt echter de Hollandse tak van de familie Oranje-Nassau. Na het uitsterven van de directe lijn van Willem van Oranje neemt de Friese Nassau-tak de rol van stadhouder en de titel ‘Prins van Oranje’ over. De eerste in de rij is Johan Willem Friso van Nassau Dietz, de kleinzoon van Albertine Agnes.
Het van zijn grootmoeder geërfde buitenverblijf Oranjewoud laat Johan Willem Friso verbouwen tot paleis. Maar het noodlot slaat toe: onderweg naar Den Haag om de erfenis van zijn achterneef Willem III te regelen verdrinkt Johan Willem Friso. Zijn vrouw, de adellijke Maria Louise van Hessen-Kassel, blijft hoog-
Het noodlot slaat toe: onderweg verdrinkt
Johan Willem Friso
zwanger achter met hun babydochtertje. Ruim een maand na de dood van Johan Willem Friso wordt hun zoon geboren. Omdat het jaren zou duren voor hij als Willem IV de taken van stadhouder op zich kan nemen, wordt Maria Louise regentes. Haar populariteit bezorgt haar een koosnaam: de Friezen noemen haar Marijke Meu of Muoi – tante Marijke.
TAFELEN MET DE FRIESE ADEL
Maria Louise is regelmatig in Oranjewoud te vinden. Op het paleis ontvangt ze Friese adel en andere hoge gasten die in de eetzaal dineren en ‘Oranjewoudse wijn’ drinken onder het schilderij Eenden van Melchior d’Hondecoeter (nu in de collectie van het Rijksmuseum). In een audiotour noemt Jort Kelder het paleis ‘het Versailles van het noorden’. Oordeel zelf: een tekening van het ‘Maison de Plaisance Royale à Oranje Wout (Province de Frise)’ uit het boek Châteaux et Monuments des Pays-Bas faisant suite au Voyage pittoresque, gepubliceerd in 1830, is te vinden op internet.
In het echt is het paleis helaas niet meer te aanschouwen; het werd in 1803 afgebroken. Op de plek van het voormalige paleis staat nu Huize Oranjewoud en op een steenworp afstand, waar vroeger de rentmeesterswoning van het paleis stond, ligt buitenplaats Oranjestein.
STENEN STAPELEN
Een andere opmerkelijke, meer recente bewoner van Oranjewoud was Louis le Roy (1924 - 2012). De beeldend kunstenaar en natuurfilosoof was een zelfbenoemd ‘ecotect’. Zijn in 1973 verschenen boek Natuur uitschakelen, natuur inschakelen over ‘wild tuinieren’ werd een bestseller. De Le-Roy-tuin – niet keurig gemaaid en aangeharkt, maar wild en daardoor rijker, natuurlijker en complexer – wordt een begrip. Het
het stapelen, graven, zaaien
ging Le Roy niet om het verwaarlozen van je tuin, maar om de creatieve interactie tussen mens en natuur, om diversiteit, complexiteit en samenwerking. Zijn ideeën ontwikkelt Le Roy in de praktijk. Eerst legt hij eind jaren zestig een wilde tuin aan bij zijn huis in Oranjewoud. Kort daarna stelt de gemeente Heerenveen hem een plantsoen ter beschikking. Op een grasstrook van een kilometer lang en vijftien meter breed aan de President Kennedylaan en Europalaan bouwt Le Roy stapelmuren (zonder cement) van restmateriaal van stratenmakers. Samen met de buurt wordt er gestapeld, gegraven, gezaaid en geplant. In 2005 tekenen de burgemeester van Heerenveen en Le Roy een intentieverklaring om de ‘tuin’ minstens honderd jaar te onderhouden.
Vanaf de jaren zeventig bouwt Le Roy in Mildam, op een paar kilometer van zijn huis, aan zijn ‘Ecokathedraal’. Op een weiland met brandnetels plant hij bomen en planten en laat hij overtollig bouwpuin storten. Ruim veertig jaar maakt hij muren, torens en andere bouwsels van trottoirtegels, stoepranden en bakstenen. Na zijn overlijden bouwen vrijwilligers door. Daarom wordt het ook een kathedraal genoemd: het idee is dat er, net als bij de middeleeuwse kathedralen, eindeloos aan wordt gebouwd. Inmiddels is het voormalige weiland bebouwd en overwoekerd, als tempelruïnes van een andere beschaving.
Een kleindochter vatte Le Roy’s nalatenschap onlangs als volgt samen: “Dat gedachtegoed gaat niet zozeer over de Ecokathedraal […], maar over het toepassen van complexiteit voor het welzijn van de mens, zodat we niet doodgaan aan de gevolgen van een monocultuur. Klinkt allemaal ingewikkeld, maar een voorbeeld maakt het misschien tastbaar. Als je elke dag hamburgers van McDonald’s eet, ga je dood aan de gevolgen van eenzijdige snacks als voedsel. Wij hebben als mens diversiteit nodig en dus iets wat niet altijd simpel is. Dat probeerde Louis via zijn experimenten
Buitenplaats Oranjestein
Rechts: bijgebouw van Huize Oranjewoud ➤
aan de bezoekers voelbaar te maken.” (Zijn huis aan de Prins Bernhardweg 25 in Oranjewoud wordt ten tijde van het schrijven van dit artikel te koop aangeboden, bij voorkeur aan iemand die ‘de nalatenschap van Louis le Roy wil voortzetten’.)
WANDELWOUD
Vanaf de 19de eeuw tellen Heerenveen en Oranjewoud zo veel welgestelde burgers en middenstand dat het ook wel Het Friese Haagje wordt genoemd. Dat is goed voor te stellen als je door Oranjewoud wandelt, bijvoorbeeld door de Overtuin, een park in landschapsstijl met ommuurde (kruiden)tuinen. Of als je op zondagmiddag theedrinkt in de oranjerie van landgoed Oranjestein. Oranjewoud herbergt ook een 101 jaar oude uitzichttoren van beton. ‘De Belvédère’ is gebouwd op de ‘Berg van Brongergea’ (een buurtschap van Oranjewoud) waar eerder een houten toren stond. Naar verluidt reikt het uitzicht vanaf de dertig meter hoge top bij helder weer tot aan de Wadden. Wie dit met eigen ogen wil zien, moet misschien nog even geduld hebben: de toren, en dan met name het bergje waar hij op staat, wordt verstevigd en de toren krijgt een
De jonggestorven schilder was populair om zijn dromerige, verstilde stijl
nieuwe trap van cortenstaal. In de loop van de (late) zomer kan de uitkijktoren weer worden beklommen. In het strak vormgegeven Museum Belvédère, aan de rand van landschapspark Oranjewoud (het museumcafé kijkt uit op Landgoed Oranjewoud) is deze zomer een tentoonstelling over de jonggestorven schilder Jan Mankes, populair vanwege zijn dromerige, verstilde, magischrealistische stijl. Mankes (1889-1920) overleed op zijn dertigste aan de gevolgen van tuberculose. (‘Zijn zachte sterven duurde lang’, schreef zijn vrouw Anne Zernike.) Van 1909 tot 1915 woonde de schilder met zijn ouders in De Knipe, op ongeveer een kilometer van Museum Belvédère, aan de kop van de Woudsterweg. Hij woonde dus om de hoek. Inspiratie vond Mankes dichtbij: op het erf achter het huis en in de landelijke omgeving van Oranjewoud.
• Theetuin De Tún
Op weg van Oranjewoud naar de Ecokathedraal kom je langs theetuin De Tún. Heel huiselijk, met zitjes in de zon en in de schaduw. Op de kaart: huisgemaakte taart of iets anders lekkers ‘ite en drinke’. Meestal op zon- en feestdagen open, van 11.00 tot 16.30 uur. Instagram: @theetuinoranjewoud
• Le Roy & Ecokathedraal
Zowel de Ecokathedraal in Mildam als de Le Roy-tuin in Heerenveen zijn elke dag gratis toegankelijk. Voor een rondleiding kunt u contact opnemen via: info@stichtingtijd.nl
Op dinsdagmiddag klussen er vrijwilligers in Mildam; op woensdagmorgen zijn ze in Heerenveen aan het werk. In het najaar verschijnt een boek over het oeuvre van ‘wilde tuinman’ Louis le Roy. Louis le Roy, ecotect , naia010 uitgevers
• Landgoed Oranjestein
Op zondagmiddag (12.30 tot 17.00 uur) van mei tot en met oktober (maar niet bij storm en regen) zijn de tuin en het park van landgoed Oranjestein open voor publiek. Entree: € 2,50 p.p.. De oranjerie fungeert op die middagen als theeschenkerij en is dan vrij toegankelijk. oranjestein.com
• Museum Belvédère
De Jan Mankes-tentoonstelling Uiting geven aan geestelijk leven is nog te zien tot en met 24 augustus 2025. (Gelijktijdig is er in Museum Arnhem de tentoonstelling Jan Mankes – verstilling en strijd.) Open op dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 17.00 uur. museumbelvedere.nl
• Oranjewoud Festival
In de vroege zomer is Oranjewoud gedurende een paar dagen het decor van het Oranjewoud Festival, met klassieke muziek in een ongedwongen setting. Volgende editie: 22 t/m 25 mei 2026. oranjewoudfestival.nl
Enkhuizen - Dordrecht - Antwerpen - Gent - MiddelburgWillemstad - Wijk bij Duurstede - Enkhuizen
8 dagen NU v.a. € 1.105,-* Vertrek 25 augustus
Schip: mps Serenade 2, verzorging: volpension. Nederlandstalige reisleiding en interessante excursies!
(026) 445 28 05 www.feenstrarijnlijn.nl
Raymond Noë is (web)redacteur bij
Onze Taal, het grootste Nederlandse tijdschrift voor taalliefhebbers. onzetaal.nl
Leestekens zijn de verkeersborden van de geschreven taal. Ze helpen je bij het interpreteren van de tekst die je leest, en zorgen er ook voor dat je er lekker soepel doorheen navigeert. Zinnen van een halve bladzij zijn volgens alle handboeken en schrijfhulpen compleet uit den boze, maar als je er toch een wilt schrijven, kun je met komma’s, puntkomma’s, dubbele punten, haakjes (zoals deze) en aandachtsstreepjes – zoals deze – de lezer helpen niet te verdwalen vóórdat hij bij de/het eindpunt is aanbeland.
Wie al die leestekens verzonnen heeft, weten we niet, maar feit is dat de Romeinen oorspronkelijk geen leestekens gebruikten, en ook geen spaties.
Zeschrevenallesachterelkaar.
ENDANOOKNOGINHOOFDLETTERS. Later. voegden.ze.punten.tussen.de.woorden.toe – en nog later werden dat spaties. En nog veel later, toen het Romeinse Rijk allang ten onder was gegaan, volgde de uitvinding van de leestekens. Zoals gezegd: leestekens zijn reuze handig – maar niet allemaal. Zo was er blijkbaar ooit een omgekeerd vraagteken (¿) voor retorische vragen (vragen waar je geen antwoord op verwacht en die enkel dienen ter verhoging van het retorisch e ect, als in: “Wat is het leven zonder taal¿”). Maar het nut van dat vraagteken was blijkbaar minimaal, en het verdween weer. Een ander omgekeerd vraagteken lijkt dan juist weer wél handig, maar is nooit tot het Nederlands doorgedrongen: dat is de ¿ die in het Spaans aan het begin van een zin gebruikt wordt om aan te geven dat er een vraagzin volgt: ¿Qué es la vida sin lenguaje?
En zo zijn er meer leestekens die toch eigenlijk niet zo handig zijn. Op onze toetsenborden zit bijvoorbeeld een toets met een | waarvan eigenlijk niemand weet waar je die (dat?) voor moet gebruiken. Het
ding heet een sluisteken, voor het geval u deze column nog met iemand anders wilt nabespreken. En de accoladehaken {deze dus} gebruikt toch ook niemand¿ Het is met dat soort leestekens als met de letters x en q: ze zijn er wel, maar nodig heb je ze eigenlijk niet.
En dan de puntkomma; gebruikt u die weleens? Behalve dan om een knipoogsmiley te vormen? ;)
Nee toch¿ Desondanks was er een paar maanden terug opmerkelijk nieuws: de puntkomma is o cieel (want het is onderzocht) aan het uitsterven. Het opmerkelijke aan dit nieuws is niet zozeer dat uitsterven, als wel het feit dat dat nu pas gebeurt. En dat de puntkomma zich al vijfhonderd jaar in het Latijnse schrift weet te handhaven. Waarom dat is? Dat hebben ze dan weer níét onderzocht. Een puntkomma sluit een zin af, maar maakt tegelijkertijd duidelijk dat er een onlosmakelijk verband is
Het is een beetje hogeschoolschrijverij uit vroeger tijden
met de volgende zin. Wat eleganter gezegd: een puntkomma scheidt en verbindt. In 99 van de honderd gevallen kun je de puntkomma probleemloos en stra eloos vervangen door een komma of een punt, maar voor sommige jnproevers ontbreekt dan toch die subtiele verbinding tussen twee zaken die op het eerste gezicht gescheiden zijn. Het is een beetje hogeschoolschrijverij uit vroeger tijden – Harry Mulisch heeft ooit gezegd dat hij soms wel een halve dag nadacht over het al of niet plaatsen van een komma; over een puntkomma dacht hij misschien nog veel langer na.
Hoe dan ook: misschien is het niet zo erg om afscheid te nemen van de puntkomma – en om dan nu in plaats daarvan eindelijk eens een ironieteken in te voeren. Een leesteken dat zegt: “Het staat er wel rot, maar ik bedoel ’t niet zo kwaad.” Misschien is dat een verkeersbordje waar meer behoefte aan is ;)
Amber Brugman
Lotusbloem en jujube, de helden van The Ritual of Jing-bodycrème, hebben een stressverlichtende werking. Dus neem een moment van rust en verwen uw huid met een smeersessie. Is de pot leeg? Niet getreurd, hij is navulbaar.
Rituals, Body Cream The Ritual of Jing, € 19,90. rituals.com
Vier het leven
Soms zit geluk letterlijk in kleine dingen. Neem deze vrolijke onderzetters; praktisch én leuk om te zien. Ook mooi als symbolisch cadeau voor wie wel wat extra geluk in het leven kan gebruiken.
&Klevering, Coaster Lucky Clover Set of 4, € 24,95. klevering.com
Weg met de troep
Goede verzorging die niet ten koste gaat van de planeet, daar staat Naïf voor. In de flesjes van hun natuurlijke verzorgingsproducten voor kinderen en volwassenen zit dus geen chemische troep. Hun milde verzorgende shampoo met kokos- en lijnzaadolie bevat geen mineralen, siliconen of microplastics en is geschikt voor elk haartype.
en volwassenen zit dus geen chemische troep.
Naïf, Verzorgende Shampoo, € 19,99. naifcare.com
What a catch, deze schattige shopper van Marie Marie. Niet alleen vanwege het gehaakte design en de zachte zomertinten, maar ook door het formaat: niet onhandig groot, maar wel met genoeg ruimte voor de dagelijkse benodigdheden.
Marie Marie, Mienie Mini Shopper, € 69. marie-amsterdam.com
Voor Colour Stories, de zomercollectie van Sissy-Boy, deden de ontwerpers inspiratie op in India, Colombia en op Cuba. Dat resulteerde in exotische prints met frisse groentinten en roze nuances. Handig: de hoes van deze luxe poef kan in de wasmachine.
Sissy-Boy, Multicolour Jacquard Poef met Bloemen, € 89,99. sissy-boy.com
Een aanwinst voor de zomergarderobe: een kimono. Van origine een Japans kledingstuk dat van moeder op dochter wordt doorgegeven. Dat is met dit moderne exemplaar van 100% biokatoen niet nodig, want er is ook een kinderversie gemaakt, waarvoor Anna+Nina samenwerkte met Donsje.
Anna+Nina, Sunny Stripes Kimono, € 99. anna-nina.nl
Elegant maar toch comfortabel? Deze wijde jumpsuit zit als gegoten dankzij de ademende travelstof en door de krijtstreep is hij netjes genoeg voor een diner of kantoordag. Ook verkrijgbaar in een blauw-witte versie.
Studio Anneloes, Maggie Pinstripe Jumpsuit, € 199,95. studioanneloes.nl
Applaus voor deze sjaal van Pom Amsterdam, want hij fleurt in één klap elke outfit op. De sjaal is gemaakt van 100% biokatoen en de roze visgraatbies maakt ’m net wat specialer. Bonus: hij biedt bescherming op frissere dagen.
Pom Amsterdam, Sjaal Meadow Flowers Green, € 79. pom-amsterdam.nl
Meters maken
Tienduizend stappen per dag is het streven en dus is een paar comfortabele stappers onmisbaar. OneDr vermomt wandelschoenen als sneakers. Ze zijn wateren winddicht, gemaakt van 100% leer, hebben een grof wandelprofiel en Vibram-zolen voor maximale demping.
OneDr, Sneaker Beige Groen, € 249,95. onedr.nl
Een restaurant achter een kast, een poort naar een burcht, verscholen hofjes: wie in sleutelstad Leiden nietsvermoedend een deur openduwt, kan zomaar in een verborgen wereld belanden. Van een smoezelig wevershuisje en intrigerend rariteitenkabinet tot een gezellig koffiehuisje en botanische schatkamer.
Tekst & fotografie Annemique de Kroon
LEIDEN
• Wie het centraal station van Leiden aan de centrumzijde verlaat en richting binnenstad loopt, passeert vrijwel meteen een publiek geheim: restaurant Paco Ciao aan de Stationsweg. Bezoekers die binnenstappen in De Kroonvilla in neorenaissancistische stijl denken misschien onwillekeurig aan The Chronicles of Narnia . Net als in het boek van de Britse schrijver C.S. Lewis fungeert een grote houten kleerkast als magical portal , in het geval van Paco Ciao niet tot een fantasiewereld, maar tot een levendig restaurant – ‘met een interieur dat doet denken aan een Mexicaanse haciënda’, aldus een gast. Het is een prelude voor een bezoek aan Leiden, een stad vol deuren en poorten die toegang bieden tot verborgen werelden.
Openingspagina’s: links: Hooglandse Kerkgracht. Rechts: ijssalon Pavarotti, Nieuwe Rijn.
Linkerpagina: in de schaduw van de Pieterskerk zit de eigenaresse van het nabijgelegen boutiquehotel.
Neem de hofjes: na Amsterdam telt Leiden de meeste hofjes, 35 in totaal. Kleine huisjes, vaak dertien in aantal als verwijzing naar Jezus en de twaalf apostelen, staan rond een ommuurde gemeenschappelijke tuin met een toegangspoortje. Het oudste hofje, Jeruzalemhof, dateert uit 1467, maar de meeste werden in de Gouden Eeuw gebouwd. Meestal voor ‘behoeftige
bejaerde vrijsters, of weduwen, onbelast van kinderen’, soms voor ‘arme, eerlijke mannen’. Met zo’n liefdadigheidshofje poogden welgestelde burgers de leefomstandigheden van hun minder fortuinlijke medemensen te verbeteren. Toch was het niet altijd zonder eigenbelang: soms golden er verplichtingen voor de bewoners, zoals het wekelijks bijwonen van de mis om te bidden voor het zielenheil van de weldoeners. Veel hofjes verkeren in goede staat en zijn nog altijd te bezoeken, zoals het Eva van Hoogeveenshof aan de Doelensteeg en het Anna Aalmoeshuis of Sint Annahofje aan de Middelstegracht. Ook dit laatste hofje had van oorsprong dertien huisjes, voor ‘dertien arme vroukens van guede faem ende name wesende’, maar het heeft bovendien nog een laatmiddeleeuwse
kapel. De huisjes zijn in de loop der tijd samengevoegd en grotendeels herbouwd met de oude bouwstenen (op de gevelsteen staat: ‘het is een konste wel te weten / het goed herstellen van t versleten’), maar de kapel met haar eeuwenoude gebrandschilderde ramen is origineel en heeft de Beeldenstorm goed doorstaan. Het is duidelijk dat de bewoonsters trots zijn op hun hofje: de tuin bulkt van de bloemen en het hofje blaakt. De oude toegangspoort aan de Hooigracht is overigens niet meer in gebruik; de ingang is een onopvallende groene deur aan de Middelstegracht 2.
De weldoeners van Leiden verdienden hun fortuin met laken, bier en boeken; vooral laken maakte de stad rijk. Laken is in dit geval geen katoenen beddengoed, maar warme, sterke stof van wol die eerst wordt geweven en vervolgens vervilt, te vergelijken met een biljartlaken. Laken werd gebruikt voor kleding, meubels en wandbekleding. Lakenloodjes, de keurmerken van Leidse stof, zijn overal ter wereld teruggevonden.
Vooral dankzij laken groeide Leiden uit tot de op een na grootste stad van de republiek, en het Rapenburg werd de chicste gracht, bewoond door rijke koopmannen en beroemde professoren.
Maar laken was niet voor iedereen een zachte deken.
Het beeld dat wordt geschetst door schilderijen als De Staalmeesters van Rembrandt, met voorname heren
uit het lakengilde, staat in schril contrast met de dagelijkse realiteit. Er werden zelfs weeskinderen ‘geïmporteerd’ om in de lakenindustrie te werken. Spinners en wevers werkten in hun kleine huisjes, in benarde omstandigheden. Het 17deeeuwse Leids Wevershuis laat bezoekers kennismaken met het arme Leiden. De tijd heeft er stilgestaan; het huis heeft keuken noch badkamer, de muren bladderen, de bedstee kraakt en de kieren tussen de dakpannen bieden zicht op de hemel. Er staat tegenwoordig wel weer een weefgetouw waarop vrijwilligers van weefkring Het Leyds Laeken theedoeken weven; de felle kleuren contrasteren met de grauwe omgeving. Anneke Fennema, de drijvende kracht achter het museumhuis, vertelt vol verve over de theedoek die ze weven voor de aankomende tentoonstelling van kunstenaar Theo Rooden. “Per expositie maken we een theedoek, voor de verkoop. We gebruiken normaal een witte schering, voor heldere kleuren. Maar Theo ontwierp een theedoek met een grijze schering waardoor de kleuren prachtig vergrijzen. Bovendien is het zo ontworpen dat het driedimensionaal lijkt. Dat had ik echt nooit kunnen bedenken.”
APPELTAART & ANTIEK
Nóg een deur die in Leiden voor je opengaat is die van Kloksteeg 2. Een jaar of vijf geleden opende Marieke Vos koffietentje Madame Marie in haar 17deeeuwse
oude objecten onder Zaanse huisjes die werden verplaatst naar de Zaanse Schans. Zijn eerste bezoek aan Leiden was min of meer toevallig: “Ik ging naar Den Haag, maar vond het zonde om mijn treinkaartje niet beter te gebruiken. Onderweg stapte ik uit in Leiden en vrijwel meteen vond ik in een container op straat een paar 16deeeuwse deuren. Mijn interesse in Leiden was gewekt.”
V.l.n.r.: oranjerie, Hortus Botanicus; kunstgalerie Troef, Middelstegracht; Hortus Botanicus.
huis tussen het Rapenburg en de Pieterskerk. Het huis heeft nog zijn oorspronkelijke indeling en eeuwenoude tegeltjes. Marieke was op slag verliefd. Door Madame Marie kunnen meer mensen van het sfeervolle huis genieten. In haar Saartjekeuken bakt Marieke onafgebroken haar onovertroffen appeltaarten die ze op antiek servies serveert. Marieke: “Het concept is simpel: koffie, thee en appeltaart. Ik wil een huiselijke sfeer creëren, alsof het je eigen woonkamer is.” In de zomer sluit Madame Marie haar deuren, maar in september, belooft Marieke, gaat de oven weer aan.
Tegenover de Hooglandse Kerk, in het hart van de stad, opent op zaterdagen de deur van Anterieur, de antiekwinkel van Ron Meerman (die ook adviseur materialen was voor het Leids Wevershuis). Achter de smalle gevel ontvouwt zich een labyrint van vertrekken en gangen, volgestouwd met antiquiteiten – een uit de hand gelopen hobby, aldus Ron. Het begon in Zaandijk, waar hij als kind gefascineerd raakte door
Als je na de appeltaart bij Madame Marie de Nonnenbrug over het Rapenburg oversteekt, kom je uit bij de Hortus Botanicus Leiden, de oudste botanische tuin van WestEuropa. De plantkundige Carolus Clusius – eerder hofbotanicus bij keizer Maximiliaan II in Wenen – legde de tuin in 1590 aan ten behoeve van het onderwijs in de geneeskunde aan de universiteit. Een reconstructie van de kruidentuin van Clusius, op basis van oude plattegronden en beplantinglijsten, ligt voor de ingang van de Hortus en is vrij toegankelijk. Sinds Clusius is de hortus gegroeid, met kassen (onder meer voor reusachtige waterlelies uit de Amazone), een rozentuin, een varentuin, een Chinese tuin en een Japanse tuin. Deze laatste is er mede dankzij Philipp Franz von Siebold. Deze Duitse arts, een van de weinige westerlingen die in het begin van de 19de eeuw toegang kreeg tot Japan, stuurde planten en objecten naar Leiden. De planten kwamen terecht in de
Hortus; de objecten in zijn huis aan het Rapenburg, nu het Japanmuseum Sieboldhuis. Voor nog meer Leids groen: de oude stad is omringd door singelgrachten met groene stroken park, zoals het Plantsoen aan de Zoeterwoudsesingel. Voor fauna, maar dan van de opgezette en uitgestorven soort, is Naturalis de aangewezen plek, gevestigd in een modern gebouw buiten de Leidse singels. De dinosaurussen, met de 66 miljoen jaar oude T. rex Trix als bekendste, wachten op bezoek in de zaal ‘Dinotijd’.
Achter de kassa van het Rijksmuseum van Oudheden, in de Hortus, op terrassen, in studentenhuizen met massa’s fietsen en soms een verdwaald boodschappenkarretje voor de deur: studenten kom je in Leiden overal tegen. Bij mooi weer verplaatst het studentenleven zich naar buiten en wordt er op straat geborreld en gegeten. Of ze na hun studie in Leiden blijven? Drie studentes rond een picknicktafel op de stoep voor hun huis lachen eensgezind en schudden ontkennend hun hoofd. “Nee,” zegt een van hen, “Leiden is ontzettend gezellig. Het is best klein, dus je komt elkaar overal tegen. Maar na mijn studie wil ik naar een grotere stad, Den Haag of Amsterdam.”
De universiteit was een idee van Willem van Oranje: sinds de Nederlandse opstand tegen de Spaanse overheersing konden protestantse studenten niet meer in
“LEIDEN
het katholieke Leuven studeren dus had de Republiek een eigen universiteit nodig, met theologie, rechten en geneeskunde. Al ruim vier eeuwen dragen de Universiteit Leiden en haar studenten bij aan de levendigheid in de stad. De stad is op haar ‘levendigst’ tijdens het Leidens Ontzet op 3 oktober. Dit feest herdenkt de bevrijding van de Spaanse belegering in 1574 en brengt de stad samen met haring, wittebrood, hutspot en flink wat bier.
Een treffende illustratie van de informele sfeer in de studentenstad is de foto aan de gevel van Rapenburg 51, een Minervastudentenhuis. De foto is op die plek genomen en laat de inmiddels afgetreden Japanse keizer Akihito zien, in gesprek met drie Leidse studentes die uit het raam hangen. De foto werd voorpaginanieuws in Japan, want het was volstrekt ongebruikelijk dat de keizer, toch een soort godheid, zomaar op straat een praatje maakt. Nog altijd komen Japanse toeristen in Leiden even kijken waar hun keizer ook maar een gewoon mens bleek te zijn.
➤
Rechterpagina, met de klok mee: Stadstimmerwerf (nu expositieruimte), Kort Galgewater; hondje Coco wordt uitgelaten op het Rembrandtplein; bijenkorven in de Hortus Botanicus; terrassen gezien vanaf de Aalmarkt.
Hieronder: hoek Groenhazengracht en Oude Varkenmarkt; voor winkel Kast van Klaas, Kaasmarkt; Witte Singel.
ZIEN & DOEN
• Leidse Hofjes
Veel van de 35 hofjes in de stad worden nog bewoond en ze zijn vrijwel allemaal te bezoeken. De Stadswandeling Leidse Hofjes is te koop bij de VVV. Stationsweg 26 | visitleiden.nl
• Museum Het Leids Wevershuis
Van 30 augustus tot en met 19 oktober is er in het Wevershuis een expositie van wevend beeldend kunstenaar Theo Rooden. Open dinsdag t/m zondag van 13.00 tot 16.00 uur.
Middelstegracht 143 | wevershuis.nl
• Museum De Lakenhal
Het museum voor kunst en geschiedenis van Leiden gevestigd in een monumentale, 17de-eeuwse keurhal voor wollen stoffen. Uiteraard komt ook het Leids laken aan bod. Zo zijn er schilderijen van Isaac Claesz. van Swanenburg die laten zien hoe van schapenwol stof wordt gemaakt.
Oude Singel 32 | lakenhal.nl
• Anterieur
De antiekwinkel van Ron Meerman is open op zaterdag van 11.00 tot 18.00 uur. Nieuwstraat 23 | anterieur.nl
• Hortus Botanicus Leiden
De twee eeuwen oude tulpenboom bij de entree en de Clusius-tuin zijn gratis te bezoeken; voor de rest van de Hortus is een ticket of museumkaart nodig. (Of word voor € 30 per jaar Hortusvriend en krijg o.a. ook toegang tot Hortus Botanicus Amsterdam en Pinetum Blijdenstein.)
Rapenburg 73 | hortusleiden.nl
• Japanmuseum Sieboldhuis
Tot en met 7 december 2025 is er, naast de vaste etnografische collectie die Von Siebold een eeuw geleden in Japan
verzamelde, de tentoonstelling
De schildpad en de monnik, een multimediaal project van Anaïs López over een schildpad in Japan, rouw en de magie van verbeelding. Rapenburg 19 | sieboldhuis.org
• Rijksmuseum van Oudheden Egypte, de oude Grieken en Romeinen –onder het mom van ‘Wat volgt staat altijd in verband met wat eraan voorafging’ (Marcus Aurelius) belicht het Rijksmuseum de oudheid. Tot en met 7 september 2025 is er bovendien de tentoonstelling Boven het maaiveld met de opvallendste ontdekkingen uit de Nederlandse archeologie van de afgelopen 25 jaar. Rapenburg 28 | rmo.nl
• Rijksmuseum Boerhaave
Collectie historische instrumenten uit de geneeskunde, natuurkunde en astronomie, maar ook: de vulpen van Albert Einstein, het Surinaamse Insectenboek van Maria Sibylla Merian en een 3D-geprint kinderhart. Mooi vormgegeven – je waant je in een rariteitenkabinet. Lange St. Agnietenstraat 10 rijksmuseumboerhaave.nl
• Burcht van Leiden
Op de plek waar de Oude Rijn en Nieuwe Rijn samenvloeien staat de Burcht van Leiden, een van de oudste van het land. Aan het begin van de zomer is de burcht het kloppende hart van het Van Rijn-festival. Dan kan er zelfs, onder de
blote hemel, worden overnacht (inclusief cultureel programma en ontbijt). fieldsofwonder.nl
ETEN & DRINKEN
• Paco Ciao
Opgewekt restaurant met een jong publiek dat komt voor het eclectische decor en de wereldse kaart. Een kast in de voorkamer geeft toegang tot het restaurant. Ertegenover ligt de VVV van Leiden. Stationsweg 25 | pacociao.nl
• Madame Marie Vanaf september is er weer koffie, thee en zelfgebakken appeltaart met slagroom in de 17de-eeuwse woonkamer van Marieke Vos. Kloksteeg 2 Instagram: @madamemarieleiden
SLEUTELSTAD
Leiden wordt ook wel de Sleutelstad genoemd; op het stadswapen staan dan ook twee sleutels. Het is een verwijzing naar Sint Pieter, de beschermheilige van de stad, tegen wie Jezus zei: “Ik zal u de sleutels geven van het Koninkrijk der Hemelen.”
Er wordt druk gevlochten aan de grens van Noord-Brabant en Limburg. Even dreigde het ambacht uit te sterven, maar het vlechten van heggen staat weer helemaal op de kaart in de Maasheggen. Het gebied is een proeftuin voor duurzame ontwikkeling én een prachtig wandelgebied. Het Land van Cuijkpad slingert er dwars doorheen.
Tekst Wim Huijser Fotografie Stichting Wandelnet
Het is een zonnige zomerochtend, de vogels fluiten en het is niet te warm. Het perfecte weer voor een stevige wandeling. Met padcoördinator Frank van Kalleveen heb ik afgesproken op Erf De Schutkooi, een natuurlijke terp in de uiterwaarden van de Maas net buiten het dorp Vortum-Mullem. Tot zes jaar geleden was Frank boswachter bij Staatsbosbeheer. Het grootste deel van zijn werkzame leven bracht hij door in Boswachterij Sint Anthonis, waar hij ook woont. In 2002 zette hij in opdracht van zichzelf een wandelroute uit. “Ik had best een drukke baan als boswachter,” legt hij uit zodra we op pad zijn, “er moest veel verga-
derd en geregeld worden, maar ik genoot er meer van om buiten te zijn. Op een gegeven moment besloot ik iets te gaan doen waar ik niemand bij nodig had. Zo ontstond het Maas- en Peelliniepad.” Toen Frank na een jaar of twee de route op papier had gezet, ging hij ermee naar VVV Brabant en Stichting Wandelnet en al snel werd het een officieel streekpad.
Van de kaart gehaald
Nadat natuurorganisaties en gemeenten een paar jaar geleden de wens hadden geuit om het pad volledig samen te laten lopen met het wandelknooppuntensysteem, bleek dat meer werk dan Frank had verwacht.
“De route is deels verlegd, maar we hebben ook een deel van de wandelknooppunten aangepast, waardoor iedereen er beter van is geworden. De oude route is letterlijk van de kaart gehaald en daar is het Land van Cuijkpad voor in de plaats gekomen. De route kenmerkt zich door bossen, heidegebieden, vennen, rivieren, uiterwaarden en (vesting)stadjes. Recent verscheen daarvan de nieuwe wandelgids, waarin de route aan de hand van de knooppunten in twee richtingen is beschreven. Inmiddels wordt het streekpad onderhouden door 25 enthousiaste vrijwilligers, die allemaal eerst hebben moeten leren markeren.”
De conditie van de wandelroute is zodanig dat het pad het hele jaar door gelopen kan worden. Een groot deel van de route loopt over onverharde paden. In de winter of het voorjaar kunnen die na regen flink modderig zijn. In sommige delen van het jaar kan de Maas buiten haar oevers treden en kunnen de uiterwaarden onder water komen te staan. Trajecten door de uiterwaarden zijn dan niet begaanbaar. Bij hoogwater moeten wandelaars dan voor deze trajecten een alternatieve route volgen.
We lopen ondertussen in het gebied tussen de Maas en de dorpen Groeningen en Vortum-Mullem waar aan het einde van de ijstijden veel stuifzand terechtkwam. Door de aanwezige begroeiing werd het zand op deze stuifduinen vastgehouden. Deze bultjes in het landschap zijn nog altijd goed te herkennen en zijn een toevluchtsoord voor onder andere dassen. Even verderop ontvouwt zich het heggenlandschap. We wijken even iets van de route af en lopen een stukje van een vlinderroute, een extra lusje dat door biologische boer Eric Lamers van De Schutkooi is geïnitieerd om vlinders te tellen. Zoals het oranjetipje, dat zijn nectar vindt in de vele pinksterbloemen. Of de distelvinder, waar het informatiebordje van de Vlinderstichting op wijst. Deze soort zit vaak te zonnebaden, met zijn vleugels gespreid om zo veel mogelijk warmte op te vangen. Hij kan pas vliegen als zijn temperatuur ten minste 20 graden is. Het geluk is dat de Maasheggen een overvloed aan beschutte plekken kent waar het lekker warm wordt. De resultaten van de vlindertellingen worden gebruikt voor verder onderzoek. De met groene pijlen gemarkeerde vlinderroute werd mede mogelijk gemaakt door Nederland Zoemt en Staatsbosbeheer en is vrij toegankelijk voor het publiek.
“De zoon van de laatste heggenvlechter is mensen het vak gaan leren. Er kwam wel 2000 man op af”
Cultuurfenomeen
“Een jaar of twintig geleden kwamen we erachter dat de Maasheggen niet meer leefde bij de omgeving”, vertelt Frank terwijl we achter elkaar over een smal paadje lopen. “Het was zo gewoon dat niemand het nog zag als een oud cultuurfenomeen. Dat ambacht had je nergens nog in Nederland. Daar wilden we wat aan doen. We zijn begonnen met een aantal mensen die het oude ambacht nog kenden of het wilden leren. Marius Grutters, de zoon van de laatste professionele heggenvlechter, is les gaan geven. Dat liep meteen als een tierelier. De eerste keer was het slecht weer, maar er kwam wel tweeduizend man op af.”
De tweede zondag in maart is sindsdien de dag van het Nederlands Kampioenschap Maasheggenvlechten. Groepen uit binnen- en buitenland nemen een stuk heg van ongeveer tien meter onder handen. Het team dat de mooiste heg vlecht, wint De Gouden Hiep (een klein bijltje). Bijzonder is volgens Frank ook de aanwezigheid van vlechters uit Groot-Brittannië en Ierland. “Daar vlechten ze om schapen tegen te houden, terwijl wij het hier doen om koeien in het weiland te houden. Dat vraagt om een heel andere manier van vlechten. Voor ons maakt het niet uit als er onder in de heg gaten zitten.”
Sinds het heggenvlechten ook door de politiek en de omgeving is omarmd, worden de heggen waar mogelijk hersteld en is het Maasheggenlandschap terug op de kaart gebracht. Dat heeft er mede toe geleid dat het gebied sinds 2018 de status kent van Unesco Man & Biosphere.
Niet kapot te krijgen
De vlechttechniek om van struiken een ondoordringbare maar levende omheining te maken is in de afgelopen eeuwen nauwelijks veranderd. De heggen zijn zo stevig dat ze bij hoogwater blijven staan en vrucht-
In de oude schuur van De Schutkooi stonden ooit varkens en koeien; nu wordt die gebruikt voor horeca van een biologisch melkveebedrijf.
bare rivierklei vasthouden. Ze bieden beschutting tegen regen, wind en zon. Daardoor groeit het gras harder en kan het vee een maand langer buiten staan. De heggen zijn nog steeds functioneel: ze houden vee binnen en roofdieren buiten. Het mozaïek van weides, drinkpoelen en houtwallen dat daardoor in het landschap is ontstaan, biedt plaats aan een bijzondere variatie aan planten- en diersoorten. Zowel de bever als de das gedijen uitstekend in het gebied, evenals grote groepen kramsvogels en koperwieken, die in het najaar vanuit het koude noorden neerstrijken op de takken van de meidoorns. Ook de zwarte roodstaart laat zich graag zien in De Maasheggen. De oude knoesten in de meidoornstammen en knotbomen zijn voor de steenuil ideaal om in te nestelen. Als we even stil blijven staan op een plaats waar een Italiaanse clematis zich verrassend genoeg tussen de beplanting heeft gemengd, vraag ik Frank waar zo’n heg nu eigenlijk uit bestaat. “De basis is meidoorn”, zo wijst hij aan. “Een heel sterke plant die ook bij het vlechten niet kapot te krijgen is. De stam wordt voor negentig procent ingezaagd. Vervolgens wordt hij omgebogen en in elkaar gevlochten, waarna hij gewoon doorgroeit. Maar er staat ook haagbeuk, knot-es en -iep tussen. Allemaal functionele bomen die oersterk zijn en vroeger heel belangrijk waren voor het maken
In het voorjaar verschijnt een indrukwekkende massa bloesem, van wit tot donkerroze
van gereedschap. Hier zien we ook bosrank, sleedoorn, vlier, bereklauw en kamperfoelie, waarvan de vruchten ook weer in trek zijn bij bepaalde diersoorten. Er staat ook veel kruid tussen, zoals look zonder look.”
Smaken van de streek
De monumentale meidoorn- en sleedoornstruiken kunnen enkele eeuwen oud worden en er komen meer dan veertig variëteiten voor. In het vroege voorjaar verschijnt een indrukwekkende massa van bloesem aan de kale takken, van zuiver wit tot donkerroze. Een andere kleur die je in het gebied veel ziet, is het rood van de vruchten van de wilde kardinaalsmuts. “Hoor je de wielewaal?” vraagt Frank. “Een heg is een fantastische biotoop”, zo legt hij vol vuur uit. “Qua dichtheid vind je hier veel meer vogels dan in een dicht bos. Er is schaduw, luwte en er zijn heel veel insecten. Daarbij zijn de heggen ondoordringbaar voor roofvogels.”
We lopen naar een plek waar de heg een stuk lager is zodat we eroverheen kunnen kijken. “Daarnaast levert het dit soort weilanden op. Begraasd, nooit bemest, alleen met de vlaaien van de koeien. We hebben bewust deze doorkijkjes gemaakt, want eigenlijk wil zo’n heg alleen maar doorgroeien tot een oneindige groene tunnel. Zodra een herverkaveld landbouwperceel overgaat naar Staatsbosbeheer, kijken we hoe het er vroeger bij lag. Op precies dezelfde plaatsen worden dan weer heggen teruggeplant.”
Om de biodiversiteit in De Maasheggen te herstellen, zaaien en oogsten de initiatiefnemers van Stichting Kruiden van de Maasheggen samen met boeren en natuurorganisaties, inheemse en zeldzame kruiden in het Unesco-gebied. Ze oogsten kruiden waarvan we een aantal jaren geleden het bestaan niet eens kenden.
Van deze inheemse kruiden worden onder meer gezonde kruidentheemelanges gemaakt.
Onder het label Smaak van de Maasheggen worden ook andere streekproducten gemaakt en verkocht.
Linksboven: het landkaartje (vlindersoort) op watermunt. Rechterpagina, met de klok mee: doorkijkje door het heggenlandschap; padcoördinator Frank van Kalleveen; een groot deel van het Land van Cuijkpad loopt over onverharde paden.
Van verfrissend bier en verrukkelijke gin tot fruitige sappen en siropen. En van ambachtelijke stroop tot brood, vlees en honing, rechtstreeks uit de talloze bijenkorven in het Maasheggengebied.
Veldhekken
We wandelen over de Groeningse Bergjes, een langgerekt stuifduin dat nooit onder water liep als de Maas buiten zijn oevers trad. In het oude eikenbos plantten bewoners eeuwenlang boompjes als geriefhout. De schors was belangrijk voor de leerlooierij en het stookhout werd gebruikt voor de ovens van de bakker. Een stukje verderop lopen we gelijk op met de route van het Pieterpad. Meteen zien we meer wandelaars. “Dat is echt ongelooflijk”, zegt Frank. “Een paar weken geleden liepen hier twee vrouwen in de stromende regen en tot hun knieën in de bagger. Toen ik ze tegenkwam, was het eerste wat ze riepen: ‘Wat is het hier mooi, hè?’ Typisch de echte wandelaar!” Wat in de Maasheggen ook opvalt, zijn de ijzeren veldhekken met daarop een naam. Het zijn de benamingen die streekbewoners vroeger gebruikten voor plekken waar werd gehooid of gevlochten. Soms duidt deze naam op de bijzondere vorm van het weiland dat erachter ligt, zoals ‘het Bieleke’ (de bijl) of ‘Vrolliehemd’ (vrouwenhemd). Minder vleiend lijkt een naam als ‘Schwindelaer’ die verwijst naar ‘zwindelen’, een oud
woord voor ‘flauwte’ of ‘draaiing’. Ook zijn velden vernoemd naar oud-eigenaren en bepaalde dieren of planten, zoals ‘het Hazenwinkel’, ‘de Veulenweide’ en ‘de Klaverkamp’, waarbij ‘kamp’ de aanduiding was voor een akker met een haag. Ooit stond het gebied de Maasheggen in de volksmond bekend als ‘De Kemp’.
Wandelen & luisteren
Wandelend door dit gebied kun je ook de verhalen over iconische plekken, dieren en bomen in het Maasheggengebied beluisteren via een speciale podwalk. Je ziet bomen met bliksemsporen en gevlochten heggen, je luistert naar een concert van kikkers en het geluid van de wielewaal en je komt meer te weten over de ‘bospest’, de veldhekken en de vlinderkapel. De podwalk is ruim twee kilometer lang. Frank en ik hebben ondertussen maar een klein stukje gelopen van de bijna 180 kilometer van het pad dat langs Cuijk, Boxmeer, Overloon, Sint Anthonis, Mill en Grave voert. “Wat is nou het mooiste deel?” vraag ik Frank. Een onmogelijke vraag, zo blijkt. “Hoe kun je dit hier nu vergelijken met een bos? Negentig procent is prachtig. Naast het heggenlandschap zijn er de heidevelden en bijvoorbeeld landgoed De Barendonk. Maar ook de Kraaijenbergse Plassen in het noordelijke deel. Het gaat op het Land van Cuijkpad vooral om die afwisseling en de overgangen.”
Meer informatie: maasheggenunesco.com De podwalk is te vinden via maasheggen.tourio.com
LAND VAN CUIJKPAD
Volg de sporen van eeuwenoude tradities en ontdek het unieke landschap van het Land van Cuijk. De 178 kilometer lange route (streekpad 14) voert je langs de grens van Noord-Brabant en Limburg en neemt je mee door het hart van De Maasheggen, het oudste cultuurlandschap van Nederland. De wandelroute is opgeknipt in acht etappes en drie rondwandelingen.
Voor lezers van Hollands Glorie heeft Wandelnet een speciale lezersactie. Met de actiecode ‘Bever’ krijgen lezers de gids voor € 16,50 thuisgezonden (normale prijs is € 17,50).
Deze actie van Wandelnet loopt tot 1 november 2025. wandelnet.nl/webwinkel/1201/streekpaden/68120/ land-van-cuijkpad
De tuinen van Paleis Het Loo hebben elk een eigen sfeer
Tekst & samenstelling Marjolein Zuiderent
Klimgrage kinderen en hun (groot)ouders van de avontuurlijke soort, kunnen hun lol op bij Fun Forest in Almere. In dit klimbos, dat op Stadslandgoed de Kemphaan ligt, zijn twee parcours waar kinderen al vanaf 6 jaar (en langer dan 110 centimeter) veilig kunnen klauteren. Kinderen van acht jaar en ouder kunnen met een kinderticket vijf verschillende parcours ontdekken en voor de echte daredevils (12+) stijgt het parcours tot wel achttien meter hoog en is er onderweg een bungeejump of vrije sprong.
Fun Forest, Almere. funforest.nl
Kunnen microben met elkaar praten? Hoeveel microben wisselen mensen uit met een zoen? In ARTIS-Micropia krijgt u antwoord op deze en nog veel meer vragen en kunt u ruim veertig soorten levende microben bestuderen – bacillen die met het blote oog niet te zien zijn, maar waarvan er meer dan honderdduizend miljard op én in u zitten. Ook leuk zijn de interactieve installaties, zoals de Kiss-o-meter en de Bodyscan. Met de stempelkaart kunt u – lopend door het museum – dertig microben verzamelen. Leg de kaart aan het eind van het bezoek onder de scanner en zie een unieke microbenverzameling tot leven komen.
ARTIS-Micropia, Amsterdam. Kinderen tot 12 jaar gratis. micropia.nl
Creatief, sportief of misschien de nieuwe Freek Vonk? In ieder kind schuilt een talent en in de Droomboom kunnen kinderen daarnaar op zoek in zeven verschillende talenthoeken: van verkleden en acteren in Mandy’s musicalhoek tot tekenen en schilderen in Benny’s beelddroomhoek. In Melly’s muziekhoek kunnen ze experimenteren met muziek en zang en in de techniekhoek komen timmerlieden in de dop tot bloei. Speciaal voor de allerkleinsten zijn de Senso- en Snuffelhoek ingericht en er zijn regelmatig workshops: van peuterdans tot babymassage. En terwijl de kinderen verborgen talenten ontdekken, kunt u iets eten of drinken. Droomboom, Epe. droomboom.nl
SPELEN IN HET CAFÉ
Terwijl u bij Binkies van een ontbijtplankje en koffie geniet, bedienen de kinderen de klanten in de ‘winkel’ of serveren elkaar een stukje taart met limonade. Interieurstylisten in de dop kunnen het poppenhuis een make-over geven, want is die kinderkamer beneden wel zo’n goed idee? Kinderen die liever buitenspelen, kunnen zich vermaken met een waterbaan, met de stapelblokken aan de slag of eindeloos in het speelhuisje klimmen en van de glijbaan roetsjen. Check de activiteitenkalender en wie weet staan jullie binnenkort te shinen bij ‘Heel Binkies bakt’ of ontdekken jullie een muzikaal talent tijdens ‘Tiny tunes’ – muziekstimulatie en -motivatie voor peuters.
Binkies kindercafé, Den Haag. binkiesdenhaag.nl
Volgens de legende zit er in het Hof van Nederland een griffioen opgesloten in een fantasiewereld. Door puzzelopdrachten uit te voeren, kunnen jullie de code van de geheime deur kraken en het fabeldier helpen ontsnappen. Om de opdrachten te kunnen maken, hebben jullie wel wat geheimzinnige voorwerpen nodig; die zitten in een tas die jullie bij de start van de puzzeltocht meekrijgen. Let tijdens de wandeling goed op, want er zijn een aantal deurtjes die jullie zonder sleutel kunnen openen. Spiek door de deurtjes om de griffioen te zien rondvliegen; als hij in een goede bui is, geeft hij misschien wel een belangrijke hint.
Bevrijd Griffioen, Hof van Nederland, Dordrecht. Voor kinderen van 8 tot 12 jaar. hofvannederland.nl
Vlieg een rondje in een helikopter, doe mee aan een skelterrace, kijk binnen in een vliegtuig of neem een duik in een zwembad vol niet-eetbare maïs. Vervelen is onmogelijk bij
Speelpark & Maïsdoolhof Voorthuizen. Op pad met echte speurneuzen? Probeer dan de doolhof, waar je zeven moeilijke en zeven makkelijke vragen moet beantwoorden. Weet je de uitgang toch niet te vinden, klim dan in de toren en vogel van bovenaf uit wat de juiste route is. Als het regent, kunnen kinderen zich hier ook prima vermaken in de ballenbak of blokkenhoek. Na een dag nog niet uitgespeeld? Blijf overnachten op de camping of in een van de hooiberghuisjes.
Speelpark & Maïsdoolhof, Voorthuizen. maisdoolhofvoorthuizen.nl
Tekst Annemiek van Grondel
Als puber las Jan Brokken ademloos Die Leiden des jungen Werthers. Hij beschrijft hoe Goethe tijdens zijn Grand Tour voor het eerst oog in oog stond met jeugddroom Venetië en mijmert dan: “Ah, dat is precies waarom we allemaal reizen; om iets toe te voegen aan onze autobiogra e. In het onbekende zoeken we naar een aanknopingspunt, omdat niemand het volledig nieuwe aankan.” Als een oudere, wijzere vriend deelt deze nog immer nieuwsgierige ‘godfather van de
Voor de geluksvogels die er op 11 juli bij waren, is dit album loom nagenieten. Voor de meeste gewone stervelingen die geen kaartje konden bemachtigen voor het North Sea Jazz Festival is het een kans om thuis te beleven wat Jazz Orchestra of the Concertgebouw zoal ten gehore bracht in Rotterdam Ahoy. Op de cd e second time around onderzoeken het orkest en dirigent Johan Plomp originele arrangementen van de Amerikaanse saxofonist en componist
Nederlandse literaire non- ctie’ (dixit Standaard der Letteren) zijn inzichten. Hij neemt lezers aan de hand en loodst ze soepeltjes door intrigerende reizen, ontmoetingen en andere ervaringen, die zo haast ook een beetje de hunne worden. Veertien verhalen vol verwondering, van een rasverteller.
Jan Brokken, De weemoed van de reiziger, Atlas Contact, € 24,99
Oliver Nelson (1932-1975). Op haast achteloze maar feilloze wijze voeren de musici deze in 1965 voor Rita Reys geschreven instrumentals af en begeleiden ze jazzvocalisten Fay Claassen, Anna Serierse en Esther van Hees. Heerlijk wegluisterende songs met de nodige pit, bereikbaar in een vingerknip.
Jazz Orchestra of the Concertgebouw, The second time around, JOC records
Hagenaars en Hagenezen kunnen er zijn op dit lijvige boek. Want alle brandende vragen over hun Hofstad komen aan bod, zelfs achter de horizon verscholen kwesties waarop je het antwoord toch graag wilt weten. Zoals: waarom is de regering in Den Haag gevestigd en niet in de hoofdstad? Waaraan heeft deze stad aan zee, ooit het gehucht Die Haghe geheten, zo’n absurd hoge bevolkingsdichtheid te danken?
En trouwens… ís Den Haag wel een stad? Het Haagse stadsbeeld bevat ruim 700 afbeeldingen en nog meer ruimtelijke en cultuurhistorische feiten (veel architectuur) over hoe deze eigenzinnige stad zich vanaf 1230 heeft ontwikkeld, met hier en daar een sappige anekdote. Lang leve Agga!
Marcel Teunissen, Het Haagse stadsbeeld, WBOOKS, € 49,95
Met een sloepje of zeilboot het water op, kan het Hollandser? Daarom: tien prachtplekken om ’s zomers een boot te huren. Plus adresjes om aan te leggen voor een culinaire pitstop.
Tekst Suzanne Bergman
DE LOOSDRECHTSE PLASSEN
Minivakantie tussen
Gooi en Vecht
Tussen rietkragen en moerasbos liggen de Loosdrechtse plassen te glinsteren. Kloppend hart van dit recreatiegebied is natuurlijk Loosdrecht, waar het water nooit ver weg is en u wel in een bootje móét eindigen: bootverhuurbedrijven te over. Eenmaal op het water brengt u hier moeiteloos de dag door. Het gebied in de Gooi- en Vechtstreek, tussen Amsterdam en Utrecht, bestaat uit vijf aaneengesloten plassen – simpelweg De Eerste tot en met De Vijfde geheten
– aangevuld met een aantal door dijken en eilanden van elkaar gescheiden meertjes. Op sommige van die eilandjes is het fijn recreëren – Markus Pos is bijvoorbeeld heel geschikt voor een pitstop, met zijn zandstrandje en afgeschermd zwemgedeelte. Ten noorden van Oud-Loosdrecht ligt de Vuntus, waar dankzij het schone water veel waterplanten groeien. Liefhebbers van rust zoeken de Breukeleveense Plas op – bijnaam: de Stille Plas – waar purperreigers broeden en moerasvogels als de blauwborst te zien zijn. Alleen te bereiken met een platte boot, wat de rust nog eens extra ten goede komt. Ook
• Op ’t Eiland, Eilandseweg 32, Nederhorst den Berg. opheteiland.com
• Bootverhuur o.a. bij Rederij Manten in Loosdrecht. bootverhuur-loosdrecht.nl
zo’n mooie rustige plas is de Wijde Blik, de grootste en diepste plas hier, die zoals de naam al doet vermoeden een weids uitzicht biedt. Wie daarna even doorvaart door de binnenslootjes van het achterland komt daar Op ’t Eiland tegen. Hier meert u aan de lange aanlegsteiger aan voor een Italiaanse lunch of diner. Denk: verse pizza, ambachtelijke pasta en Italiaans flatbread, allemaal homemade met voornamelijk lokale ingrediënten. Bij mooi weer eet u op een picknickbank op het gras, en anders in de serre aan het water. Beetje zwemmen, over het water staren, met tiramisu toe: la dolce vita in Loosdrecht.
Laveren langs legakkers
Het unieke uiterlijk van de Vinkeveense Plassen, bekend om hun heldere water, is vanuit de lucht goed te zien: stroken land met smalle slootjes worden hier afgewisseld met drie grote plassen. Even een lesje geschiedenis: in dit van oorsprong natte veengebied werd eeuwenlang turf gewonnen. De veenplaggen die werden uitgestoken, werden te drogen gelegd op de zogenaamde legakkers. Zo ontstonden de slootjes waar je nu tussen de legakkers
van weleer doorvaart naar de Kleine Plas, de Zuidplas en de Noordplas. Die laatste is wel vijftig meter diep, als resultaat van zandwinning in de vorige eeuw – zand waarmee onder andere de A2 werd aangelegd. Gevolg van dat diepe water: kans op hoge golven, waar watersporters hun voordeel mee doen. Om de legakkers – waarop de veenplaggen plaats hebben gemaakt voor privévakantiehuisjes – tegen die golfslag te beschermen, zijn er twaalf zandeilanden opgespoten in de plassen. Daar kunnen zonaanbidders en zwemliefhebbers dan weer hun lol op:
• Wander Island, Zandeiland 1, Vinkeveen. wanderisland.nl
• Bootverhuur o.a. bij Vinkeveen Haven in Vinkeveen. vinkeveenhaven.nl
het is er goed toeven op de strandjes. Sommige zijn zelfs alleen per boot te bereiken; picknickmand mee en ontspannen maar. Eiland 4 is een vermaarde duikstek: dankzij het heldere water is het hier goed vissen spotten (als je een vergunning hebt). Leg voor een lunch of diner vooral aan bij Eiland 1, waar strandtent Wander Island u trakteert op de mediterrane en Midden-Oosterse keuken, volgens het shared diningprincipe. En natuurlijk op een ongeëvenaard uitzicht op de plas.
Sommige strandjes zijn alleen per boot te bereiken. Vergeet de picknickmand niet
AMSTERDAM
Iconische gebouwen vanuit een ander perspectief Misschien had u wandelend al een vermoeden, maar van bovenaf is helemaal goed te zien dat Amsterdam voor maar liefst een kwart uit water bestaat. En als al dat water er toch al ligt, waarom zou u daar dan niet gebruik van maken? Amsterdam vanaf het water bekijken geeft niet alleen een heel ander perspectief, het is vaak ook nog eens een stuk minder druk op het water dan aan wal, en u ziet minstens zo veel. De grachtengordel is natuurlijk
een must-see, met de grachtenpanden met hun karakteristieke gevels. Maar er is nog zo veel meer: de Wallen met de indrukwekkende Oude Kerk en al die andere grachten met iconische gebouwen als Paradiso, het Americain Hotel en het Rijksmuseum – om er maar een paar te noemen. Of vaar langs het groen van de Plantagebuurt, waar u zo naar binnen kijkt bij de Hortus Botanicus en kunt zwaaien naar de olifanten als u langs Artis vaart. Na de intimiteit van de grachten is de weidse Amstel dan weer heel andere koek: een parade aan boten vaart u voorbij (of u hen), onder
• Hannekes Boom, Dijksgracht 4, Amsterdam. hannekesboom.nl
• Bootverhuur o.a. bij Mokumboot, diverse opstaplocaties. mokumboot.nl
de Magere Brug door langs Koninklijk Theater Carré – overal is wat te zien. En ‘buitengaats’ biedt het IJ dan weer het mooiste aan moderne architectuur, met het futuristisch ogende Eye Filmmuseum en, aan de andere kant, de hedendaagse grachten van Java Eiland. Tussen IJ en Oosterdok ligt het Oosterdokseiland. Op de plek van een voormalig wachtershuisje is nu restaurant Hannekes Boom gevestigd, met een indrukwekkend en gezellig terras, een riante aanlegsteiger en een menukaart vanaf koffietijd tot (ver na) sluit.
Beleef de natuur van dichtbij in rustige hoekjes vol bloeiende waterplanten
DE REEUWIJKSE PLASSEN
Verrassende doorkijkjes & verborgen eilandjes Het is bijna niet voor te stellen, maar de Reeuwijkse Plassen zijn het resultaat van handwerk. Ook dit ooit natte veengebied transformeerde dankzij de turfwinning in de loop van een paar honderd jaar tot de dertien plassen, gelegen tussen Bodegraven en Gouda, die nu samen de Reeuwijkse Plassen vormen. Smalle weggetjes scheiden de plassen van elkaar, en geven uitzicht op het oude polderland -
schap. Maar u leert de plassen natuurlijk pas echt kennen vanaf het water. De afwisseling van natte graslanden, moerasbossen, rietvelden en natuurlijk het open water trekt een grote diversiteit aan vogels aan. Heeft u de zaagbek al gespot? Misschien vliegt er nog wel een ijsvogel voorbij. Verrassende doorkijkjes, verborgen eilandjes en rustige hoekjes vol bloeiende waterplanten zorgen ervoor dat u de natuur hier van heel dichtbij beleeft. En in alle rust: snelle motorboten zijn hier op diverse plekken maar beperkt of zelfs niet toegestaan. Het kabbelende water en de
weidse vergezichten doen de rest. Mocht u na al die ontspanning op enig moment zin krijgen in kaas – niet zo gek in deze contreien – meer dan vooral aan bij Koeien en Kaas aan de plas in Reeuwijk. Hier staan ze bekend om klassiekers als kaassoep en kaastaart, maar ook om hun visgerechten en steaks. Nog een idee: begin de dag hier en huur een van hun fluisterboten; dat kan zelfs met eten en drinken aan boord. Las hoe dan ook even een vaarpauze in bij Opa Antonio en zijn ijskar op de Hortemansdijk, voor een heerlijk Italiaans ijsje.
• Koeien en Kaas aan de plas (ook verhuur van fluisterboten), Korssendijk 32, Reeuwijk. koeienenkaasaandeplas.nl
• Opa Antonio, Hortemansdijk, Reeuwijk. opaantonioijs.nl
Kronkelende kreekjes, junglebossen en bevers in een uniek natuurgebied In 1421 doorbrak een grote stormvloed – de Sint-Elisabethsvloed – de verzwakte dijken rond Dordrecht en veranderde zo een stuk polderland van 300 vierkante kilometer in een binnenzee. Zo ontstond de Biesbosch, het grootste zoetwatergetijdengebied van Europa. Eb en vloed in een rivierendelta, dat is zelfs wereldwijd een bijzonder fenomeen. Niet zo gek dat de
Biesbosch sinds 1994 een nationaal park is. Het getijdenverschil kan soms wel oplopen tot tachtig centimeter! Als u meer wilt weten over de geschiedenis van de Biesbosch en de werking van de getijden, moet u zeker het Biesbosch MuseumEiland bezoeken, midden in de Biesbosch mét eigen passantensteiger en museumcafé. Maar natuurlijk is het het leukste om het gebied aan den lijve te ondervinden tijdens een boottocht. Al dit water zorgt namelijk voor een bijzondere natuur, met een doolhof van kreekjes en riviertjes, jungle-achtige
• Docks Vissershang, Vissershang 2, Hank. docksvissershang.nl
• Biesbosch MuseumEiland, Hilweg 2, Werkendam. biesboschmuseumeiland.nl
bossen en honderden plant- en diersoorten. Hoofdbewoner is na een succesvolle herintroductie in 1988 de bever: er leven er inmiddels zo’n 300 in de Biesbosch. De kans is groot dat u vanuit uw bootje een van hun vele burchten spot. Maar let ook zeker op de visarend, de zeearend en die fotogenieke ijsvogel. Als u doorvaart naar Hank kunt u bij Docks Vissershang terecht voor alles tussen lunch en cocktails in. Of u huurt hier uw bootje, dat kan ook.
DE LINGE
Slingeren langs
schilderachtige plaatsjes en boomgaarden
Tussen Doornenburg – vlak naast de Duitse grens – en Gorinchem stroomt De Linge, met 108 kilometer de langste rivier van Nederland. Waar de Boven-Linge (tussen Doornenburg en Zoelen) een nogal rechttoe rechtaan kanaal is, is de Beneden-Linge een natuurlijke waterloop die vanaf Zoelen door een landschap vol rietvelden, boomgaarden en grienden richting Gorinchem kronkelt. Schilderachtig Rhenoy is een mooi startpunt voor een
boottocht, niet in de laatste plaats omdat hier het leukste terras aan het water van afgelopen jaar te vinden is, bij restaurant Rustwat. Start hier met een lunch, eindig met een borrel of reserveer bitterballen voor aan boord: alles kan. Via al even charmant Acquoy met zijn scheve toren, ook wel de Betuwse Toren van Pisa genoemd, vaart u langs boerderijen en molens richting glasstad Leerdam. Daarbij passeert u het Fort bij Asperen, onderdeel van de Hollandse Waterlinie en tien jaar geleden bekroond met een design glaskoepel, wat een bijzonder aanzicht oplevert. Aanmeren in Leerdam is
• Rustwat, Lingedijk 16, Rhenoy. rustwatrhenoy.nl
• Bootverhuur o.a. bij Lingevaren, Lingedijk 16, Rhenoy. lingevaren.nl (bij/naast Rustwat)
sowieso de moeite waard: vanuit de haven zijn de historische stadsmuren al te zien. Aan de andere kant van Rhenoy vaart u langs knotwilgen en dijkhuizen van pittoreske dorpjes als Rumpt en Enspijk. Even uitstappen bij Heerlijkheid Mariënwaerdt – waar u zo de hele dag zou kunnen rondwandelen, zo veel moois heeft dit landgoed te bieden –is mogelijk: er ligt een steiger klaar. En verderop, aan buurriviertje de Korne, ligt Oranjestad Buren te barsten van de vaderlandse geschiedenis. Dat wordt nog moeilijk kiezen…
➤
HET VEERSE MEER
Zeeuws watersportparadijs
Ingebed tussen Walcheren en Zuid-Beveland aan de zuidkant en Noord-Beveland aan de noordkant ligt het Veerse Meer. Waar vroeger de getijden het voor het zeggen hadden in deze voormalige –en destijds behoorlijk woelige – zeearm, vinden surfers, kanoërs, duikers en zeilers nu een waar watersportparadijs. Ook aan het roer van een bootje is het hier genieten dankzij de vergezichten, de gezellige stadjes en de eilandjes met hun wandelbossen en (speel)weides. Op vijf van de zeventien eilandjes zijn alleen vogels welkom, wat bijzondere
• Fine Veere, Polredijk 19, Veere. fineveere.nl
beelden oplevert, ook als u geen doorgewinterde vogelspotter bent. En er blijven er nog genoeg over om te eilandhoppen. Op eilandje De Haringvreter – wel vrij toegankelijk, genoemd naar de zeehonden die hier graag bivakkeerden toen er nog een open zeeverbinding was – kunt u oog in oog komen te staan met damherten en met een keur aan buitenlandse vogels; het eiland wordt jaarlijks aangedaan door zo’n 40.000 smienten, nonnetjes, brilduikers en andere vogels uit het noorden. Nog een pluspunt van het Veerse Meer: door de ondiepe oevers zijn hier diverse strandjes te vinden waar het fijn pootjebaden is voor als het geen overtuigend zwem -
• Bootverhuur o.a. bij De Arne in Arnemuiden. watersportverhuurbedrijfdearne.nl
weer is. Pittoresk Veere is met zijn middeleeuwse centrum en laatgotische stadhuis een sfeervol bezoekje waard. In de haven, waar historische panden wedijveren welk de meest karakteristieke gevel heeft, is nog goed voor te stellen hoe welvarend Veere er vroeger moet hebben uitgezien dankzij de zeehandel. De bootjes die er nu liggen, vormen een prachtig decor voor een drankje op een terras. Even buiten Veere ligt restaurant Fine Veere, waar ze graag werken met Zeeuwse producten, met, hoe kan het ook anders, vis en schaal- en schelpdieren als favoriet. Een goed adresje om aan te leggen voor lunch of diner.
Dit groene veenweidelandschap vol stroompjes is een echte vogelmagneet
Oer-Hollands landschap & vogelparadijs
Slingerende weggetjes, eeuwenoude dijkjes, uitgestrekte gras- en rietlanden, lieflijke dorpjes: het oer-Hollandse landschap van Waterland staat garant voor een heerlijk dagje uit. Bij uitstek per boot – de smalle slootjes van Waterland zijn vaak de enige manier om dit gebied te doorkruisen. Dit groene veenweidelandschap in combinatie met de vele stroompjes is een ware vogelmagneet; dit is dan ook het belangrijkste broedgebied in Europa voor weidevogels als grutto’s, watersnippen en kieviten.
Huur hier een bootje bij Bootverhuur Overleek, want dan krijgt u meteen toegang tot hun fantastische tuin en terras. Tussen de fruitbomen en stokrozen, pal aan het water, geniet u hier op romantische houten bankjes (of confisqueer de hangmat!) van hun zelfgemaakte taart en limonades. Vanaf hier is het een klein eindje varen naar fotogeniek Broek in Waterland, waar u langs prachtig aanlegde tuinen, de sfeervolle havenkom en de beroemde Broeker houten huizen vaart. Sowieso is de streek bekend om zijn kleurrijke houten huizen, die qua gewicht beter geschikt waren voor de veengrond dan huizen van steen. Even verderop ligt het al net zo pittoreske
• Strandvier, Hemmeland 20, Monnickendam. strandvier.nl
• Bootverhuur Overleek, Overleek 6, Monnickendam. bootverhuuroverleek.nl
Monnickendam, waar alle haventjes samen de grootste jachthaven van Nederland vormen. In de binnenhaven liggen de historische zeilschepen van Zeilvloot Monnickendam te pronken. Zin om te zwemmen? In het aangrenzende natuurgebied Hemmeland zijn diverse strandjes én strandtenten. Bij strandtent Strandvier geniet u met uw voeten in het zand – of bij slechter weer binnen – van huisgemaakte mediterrane gerechten waarin groenten een hoofdrol spelen.
Altijd vakantie op de Friese Meren
Als er één provincie is waar het fijn varen is, dan is het wel Friesland. In het zuidwesten van Friesland liggen de bekende Friese Meren, waarvan De Fluessen het eenna-grootste meer is. Ooit samen met buurmeren De Morra en het Heegermeer uitgeslepen door een gletsjer, is het nu onderdeel van een natuurreservaat. Om het meer heen bepalen hooivelden, wilgenbossen en rietzomen het landschap. In het aanpalende natuurgebied De Wolvetinte broeden
kievieten, kluten en scholeksters en naast De Morra ligt de Fûgelhoeke waar – de Friese naam zegt het al –vogels hun eigen hoekje hebben gevonden. Maar de hoofdrol is natuurlijk voor het water.
Grotere schepen varen door de betonde vaargeul in het midden van het meer, maar daarbuiten is De Fluessen op sommige plekken maar een meter diep. En dan te bedenken dat hier ooit het dorp Elahuizen door het water verzwolgen werd – een zwart-gele boei in De Fluessen herinnert nog aan de plek van de kerk van het dorp. In het huidige Elahuizen, dat eigenlijk buurdorp Nijega
• Eetcafé De Fluessen, Mardijk 13, Elahuizen. eetcafedefluessen.nl
is, ligt Eetcafé De Fluessen idyllisch aan het water. Gevestigd in de oude zuivelfabriek van Elahuizen biedt het een groot haventerras en een oranjerie, voor een lunch of diner. Verderop, aan het Heegermeer, ligt het gezellige Heeg, waar de enige (gereconstrueerde) palingaak van Nederland te zien is. In De Fluessen liggen ook een paar eilandjes, waar u kunt aanleggen. Zoals de Langehoekspôlle, met zijn eigen zandstrandje. Wie na een dag varen nog geen afscheid wil nemen van De Fluessen – heel begrijpelijk – kan hier gratis een nachtje blijven liggen met de boot.
• Bootverhuur o.a. bij Sloepverhuur Galamadammen, Galamadammen 1, Koudum (ook andere locaties). sloep-rent.nl
Rondom het meer bepalen hooivelden, wilgenbossen en rietzomen het landschap
DE BOMMELERWAARD
Land van Maas en Waal
Riviereiland, zo wordt de Bommelerwaard ook wel genoemd. En wie hier doorheen vaart, snapt meteen waarom. Omsloten door Maas en Waal – of eigenlijk eerder er middenin – is dit natuurgebied bijna een met het water. Hier staan de bomen met hun voeten in het water, geven uitbundig bloeiende bloemen de graslanden de mooiste accenten en is het gekwetter van weideen watervogels nooit ver weg. Wilgenbos, moerasgebied en kronke -
lende dijkjes bepalen hier het landschap. Met al dat water is het niet zo gek dat dit gebied onderdeel was van de verdedigingswerken van de Hollandse Waterlinie. Nog steeds is Slot Loevestein een imposante verschijning aan de oevers van de Waal. Iets verderop ligt Zaltbommel, waar de verdedigingswerken van weleer getransformeerd zijn tot stadspark. De stadshaven hier biedt voldoende plek voor passanten. Ook vestingstad Heusden is een bezoekje waard met zijn historische binnenhaven. Lekker zwemmen of op een strandje voor je
• Restaurant Dukdalf, Zandstraat 9, Kerkdriel. restaurantdukdalf.nl
• Bootverhuur o.a. bij Van Gent Watersport, Zandstraat 11, Kerkdriel. vangentwatersport.nl
uit zitten staren kan ook heel goed in de Bommelerwaard – met dank aan diverse afgravingen. Daardoor zijn naast de Maas een aantal grotere plassen ontstaan, zoals de Afgedamde Maas en de Zandmeren. Ideale plekken om een vaarpauze in te lassen; zo kan recreatiegebied de Zandmeren bogen op een breed strand en zonneweiden. Of plonst u liever vanaf uw boot direct het water in? Daarna is het heerlijk lunchen of dineren bij restaurant Dukdalf, niet in de laatste plaats om het uitzicht op alle dobberende bootjes voor de deur.
Sinaasappel, citroen, grapefruit, kaffirlimoen: in keukens overal ter wereld worden citrusvruchten gebruikt om de zintuigen mee op scherp te zetten. In de Citrusbijbel zijn de lekkerste gerechten verzameld. Een voorproefje.
met sinaasappel, olijven en haricots verts
Voor 2 personen
INGREDIËNTEN
• 200 g haricots verts, schoongemaakt
• 1/2 biologische sinaasappel, geschild en in dunne plakjes
• 50 g goede olijven zoals taggiasche, grof gesneden
• 2 kabeljauwfilets à 150 g
• 1 tl paprikapoeder
• 6 takjes basilicum
• 2 el olijfolie
• 200 g orzo
• zout en peper
BEREIDING
Verwarm de oven voor tot 200 °C. Leg een bakplaat en 2 grote stukken bakpapier klaar. Breng ruim water met een snuf zout in een pan aan de kook. Blancheer de haricots verts 2 minuten. Giet af en spoel af onder koud stromend water om het kookproces te stoppen. Laat de haricots verts goed uitlekken. Verdeel de plakjes sinaasappel over de stukken bakpapier en leg ze in het midden in een rechthoek. Ze mogen iets overlappen. Leg de haricots verts er horizontaal op en bestrooi met de olijven.
Bestrooi de kabeljauwfilets
rondom met het paprikapoeder en wat zout en peper. Leg op de haricots verts, leg er de takjes basilicum op en besprenkel met de olijfolie.
Wikkel het bakpapier dicht op zo’n manier dat er geen stoom uit kan ontsnappen. Leg de pakketjes op de bakplaat en gaar 15 minuten in de oven. Kook intussen de orzo volgens de aanwijzingen op de verpakking. Serveer de kabeljauwpakketjes met de orzo. Vouw het pakketje voorzichtig open op je bord, en pas op voor de hete stoom.
PUNCHY CITRUSSALADE
Voor 2 personen
INGREDIËNTEN
• 1 sinaasappel
• 1 grapefruit
• 2 limoenen
• 1 kleine, rode ui, in dunne ringen
• 1 avocado, in plakjes
• 1/2 rawitpeper, in dunne ringen
• 20 g gezouten pinda’s, grof gehakt
• blaadjes van 5 takjes munt
• blaadjes van 5 takjes koriander
• 1 el geroosterd sesamzaad
• 3 sjalotten, in dunne ringen
• neutrale olie, om in te frituren
• zout
VOOR DE DRESSING
• 2 el vissaus
• sap van 1 limoen
• 2 tl palmsuiker
• 1/2 rawitpeper, in dunne ringen
BEREIDING
Snijd de sinaasappel, grapefruit en limoenen in plakjes en snijd de schil rondom weg.
Leg de plakjes citrusfruit, rode ui en avocado op een saladeschaal. Bestrooi met de rawitpeper, pinda’s, munt, koriander en het sesamzaad.
Klop intussen de ingrediënten voor de dressing met 2 el water in een kommetje. Schenk de dressing over de salade en laat 30 minuten staan.
Verhit een flinke laag olie in een pan tot 170 °C en frituur de sjalotten 3 tot 4 minuten, of tot ze licht goudbruin zijn. Laat de sjalotten niet te donker worden in de olie, ze worden nog wat donkerder als ze uitlekken. Haal ze met een schuimspaan uit de pan, laat minstens 20 minuten uitlekken en afkoelen op keukenpapier en bestrooi met wat zout.
Strooi de krokante sjalotjes over de salade en serveer meteen.
Met rokerige limoen-chiliolie
Voor 4 personen
INGREDIËNTEN
• 150 g komkommer, grof gesneden
• 1 avocado, grof gesneden
• 1 kleine sjalot
• 1 teen knoflook
• 10 g koriander
• 2 ijsblokjes
• 2 el olijfolie
• 1 el wittewijnazijn
• 2 el zure room .
• 1/2 limoen, in partjes
• zout en peper
VOOR DE LIMOEN-CHILIOLIE
• 3 tl chipotle chilivlokken
• 1 tl gerookte-paprikapoeder
• 1 kleine sjalot, gesnipperd
• 2 tenen knoflook, fijngesneden
• 1 tl suiker
• 100 ml neutrale olie
• 1 el (Mexicaanse) oregano
• sap en rasp van 1 biologische limoen
• zout
BENODIGDHEDEN
• blender
BEREIDING
Maal de komkommer, avocado, sjalot, knoflook, koriander, ijsblokjes, olijfolie, wittewijnazijn en 200 ml water in een blender tot een dikke, gladde soep. Breng de soep op smaak met zout en peper en laat goed koud worden in de koelkast.
Meng voor de limoen-chiliolie de chipotle chilivlokken, het gerooktepaprikapoeder, de sjalot, knoflook en suiker in een hittebestendig kommetje. Verhit de olie in een steelpan tot hij heet is, maar niet rookt, anders verbrandt straks de knoflook. Een temperatuur van rond de 120 °C is ideaal. Schenk de hete olie over de specerijen, roer door en laat even afkoelen. Roer de oregano, het limoensap en -rasp erdoor en breng op smaak met zout.
Verdeel de koude avocadosoep over de kommen, schep de zure room erop en lepel er wat limoen-chiliolie over. Serveer met de limoenpartjes. ➤
GELIJKE DELEN VLIERBLOESEM, WATER EN SUIKER
CITROENVLIERBLOESEMPUDDING met frambozen
Voor 4 personen
INGREDIËNTEN
• 8 gelatineblaadjes
• sap en rasp van 1 biologische citroen
• 60 g fijne kristalsuiker
• 300 ml vlierbloesemsiroop
• 200 g frambozen
• neutrale olie, om in te vetten
BENODIGDHEDEN
• puddingvorm van ca. 1 l
BEREIDING
Week de gelatineblaadjes 10 minuten in koud water.
Vet de puddingvorm licht in met wat neutrale olie.
Meng het citroensap en -rasp, de suiker en 250 ml water in een steelpan en verwarm op laag vuur. Roer door tot de suiker is opgelost. Haal de pan van het vuur en roer de vlierbloesemsiroop erdoor.
Knijp de gelatineblaadjes uit en roer door het mengsel. Schenk het mengsel in de puddingvorm en laat 1 tot 2 uur lobbig worden in de koelkast. Roer vervolgens de frambozen erdoor en laat de pudding minimaal 5 uur opstijven. Wacht niet te lang met het toevoegen van de frambozen – de pudding moet genoeg zijn opgesteven zodat de frambozen niet naar de bodem zakken, maar niet zo veel dat je de pudding kapotmaakt.
Julia Hulleman, Citrusbijbel, fotografie Saskia Lelieveld, Carrera Culinair, € 34,99 ➤
CITRUSBIJBEL + € 42,50* samen voor
Bent u al abonnee?
Bestel dan dit kookboek in onze webshop en betaal geen verzendkosten!
In Citrusbijbel staan meer dan 250 recepten met verschillende citrusvruchten; van grapefruit tot mandarijn en van bergamot tot kaffirlimoen. Citrus is ontzettend veelzijdig. Wat te denken van crostini met whipped citroenboter, grapefruit gravad lax of een krokante schnitzel met limoenremoulade? Of pak in het weekend eens uit met een omgekeerde bloedsinaasappelcake en Britse lemon curd.
*Als bijdrage in de verzendkosten wordt eenmalig € 7 in rekening gebracht.
Ooit stond Tom Kellerhuis als chef achter de pannen, nu duikt hij als culinair journalist de Nederlandse keuken in en deelt zijn succesrecepten.
Typisch Hollands, die pannenkoek, zou je denken, maar vrijwel elk land kent een vorm van platte, gebakken deegwaar. De receptuur is wel Nederlands: qua dikte tussen een Franse crêpe en Amerikaanse pancake in. Nergens anders ter wereld bestaat het fenomeen ‘pannenkoekenhuis’. Slimme, ondernemende Hollanders die een universeel gerecht als een pure nationale traktatie weten te verkopen. Geschikt als ontbijt, voor de lunch of het diner. Als vooraf, hoofd of dessert. Zelf eet en maak ik liever ensjes. Vooral in structuur verschillen ze: ensjes zijn dun, soepel en elastisch, pannenkoeken dikker, steviger en luchtiger. Dat komt doordat ensjes worden gemaakt met ei en minder bloem, pannenkoeken oorspronke-
Dat de eerste altijd mislukt is een fabel
lijk met wat gist. Voor beide varianten zijn kant-enklare droge mixen verkrijgbaar, maar daarmee ben je een dief van je eigen portemonnee. Pannenkoekenmix (400 gram) bijvoorbeeld kost zo’n twee euro. Voor 500 gram patentbloem betaal je nog niet de helft en je hoeft er zelf alleen wat zout en gist aan toe te voegen. Een slimme truc om iets wat heel simpel zelf te maken is, duur te verkopen. De familie Koopmans van de Koninklijke Meelfabrieken te Leeuwarden is er beroemd en ho everancier mee geworden. Onderstaande pannenkoeken zijn niet te versmaden; zo maken echte kokkies ze (uit Basisrecepturen, een leermiddelenserie van de SVH voor koks in opleiding).
Het is een bekende fabel dat de eerste pannenkoek altijd mislukt. Een sukkel wordt ook wel een ‘pannenkoek’ genoemd. Een goede voorbereiding is het halve werk. Zorg dat de koekenpan goed heet is. Voeg dan de vetstof toe, en daarna een bedekkende laag beslag. Nota bene: boter verbrandt snel in een loeihete pan, dus kies liever voor geklaarde boter of olie. Keer de pannenkoek pas om als de onderkant droog, goudbruin en gaar is. Zo mislukken ze nooit.
PANNENKOEKENBESLAG
(voor ca. 12 pannenkoeken)
Ingrediënten
• 340 g patentbloem
• 6 dl volle melk
• 15 g verse gist (of 5 gram instant-gist)
• 7 g zout
• geklaarde boter of olie om in te bakken
• extra: fijne zeef
Bereiding
Verwarm de melk in een pan op laag vuur totdat deze lauw is. Voeg onder voortdurend roeren met een garde de gist toe tot deze is opgelost. Voeg het zout bij de gezeefde bloem in een beslagkom en giet onder voortdurend roeren de melk erbij tot een glad beslag ontstaat. Laat onder een natte doek minstens een uur op een warme plaats rijzen. Zet een koekenpan op het vuur en laat heet worden. Laat de vetstof smelten en schep het beslag erin, tot de pan bedekt is met een dunne laag. Keer om als de onderkant gaar is en bak de andere kant goudbruin. Hou warm tot gebruik. Beleg ze traditioneel met zoet – (poeder)suiker, (appel)stroop, chocoladepasta – of ga voor hartig in de vorm van gesmolten kaas, uitgebakken spek of gegaarde groentjes. Of doe eens gek met wat fijngehakte ham of gebakken worstjes, zure room, peterselie, bieslook of andere verse kruiden.
Het verschil proeven met flensjes (of crêpes, zoals de Fransen zeggen)? Gebruik 300 gram patentbloem, vervang de gist door 15 gram poedersuiker en voeg naast de melk en het zout 3 à 4 eieren toe. Het flensjesbeslag hoeft niet te rijzen, verwerk het zo snel mogelijk.
Of ze nou op de akkers, in de moestuin of op de keukenvloer staan: in Friesland hebben ze lef als het om eten gaat. Op gastronomisch vlak wordt er volop geëxperimenteerd met alles wat het Friese land te bieden heeft. Van onkruid als brandnetels en zevenblad tot een oergewas als naakte haver.
Saskia Borst Fotografie Emily van de Leur & Saskia Borst
Tussen duim en wijsvinger pak ik het brandnetelblaadje vast, dip het in het tempurabeslag en laat het in de hete olie plonzen, waar het vrolijk sissend begint rond te zwemmen. Ik sta in de keuken van restaurant De Slotplaats in Bakkeveen. Chef Jouke-Piet Drijfhout houdt de spartelende brandnetels in het vizier terwijl hij vertelt over zijn manier van koken. ‘Ontdek waar je bent, proef waar je eet’, is het motto van zijn restaurant, dat is gevestigd in een eeuwenoude slotboerderij met karakteristieke rood-witte luiken. Jouke plukt dagelijks uit eigen tuin en bos en past zijn menu aan op wat er op het landgoed groeit. De brandnetels die we net eigenhandig uit de grond hebben getrokken, hebben we ook verwerkt in een onkruidpesto, samen met dovenetels, zevenblad, daslook, een scheut zonnebloemolie, wat zout en een handje geraspte lokale kaas. Want wat voor de gemiddelde Nederlander een woekerende plaag in berm en tuin is, is
voor Jouke een inspiratiebron voor een nieuw gerecht. “De natuur geeft je meer dan je nodig hebt”, vertelt hij. “Neem de Japanse duizendknoop. Een supervoedzame exoot waarvan de stelen smaken naar jonge rabarber. Zo heeft elke plant zijn eigen verhaal.” En dus belandt hondsdraf bij De Slotplaats in de aardappelpuree, laat Jouke daslookbloemen in chardonnay-azijn tot kappertjes weken en brengt hij honing op smaak met dennenappels.
Ook zijn vrouw Mieke laat zich inspireren door wat hun eigen land te bieden heeft en wil gasten ervan bewust maken dat lekker eten niet van ver hoeft te komen. “Het gemiddelde bord eten in Nederland heeft 30.000 kilometer afgelegd. Alles wat je in je mond steekt, heeft invloed op je omgeving. Je kunt er als consument dus iets aan doen om daar verandering in te brengen.”
Voor bodem, boer & buik
Niet alles wat je bij De Slotplaats eet, komt uit eigen tuin. Na de verrassende
amuse van gefrituurde brandnetel met pesto, daslookkappertjes en een vergeet-mij-nietje serveert Jouke een gerechtje op basis van gekookte en gepofte naakte haver van akkerbouwbedrijf ’t Witmonnikshuys. Dit familiebedrijf in Holwerd, aan de vruchtbare Waddenkust, speelt een pioniersrol als het om de teelt van dit gewas gaat, waarmee ze inzetten op haver als duurzamer alternatief voor rijst. Want naakte haver groeit goed zonder kunstmest of bestrijdingsmiddelen, draagt nauwelijks bij aan de methaanuitstoot én heeft een positief effect op de bodemkwaliteit. Boerin Bianca van der Bos: “Alles begint bij de bodem. Als die gezond is, kunnen we gezondere voeding produceren en zo bijdragen aan de menselijke gezondheid. Het is iets wat ons allemaal aangaat. Goed voor bodem, boer en buik, zeggen wij altijd.” Dit jaar groeit het gewas voor het eerst op de akkers van de familie Van der Bos. Het verschil met de gewone variant zit ’m in het ontbreken van een vlies, waardoor de haverkorrels veel minder intensief zijn om te verwerken.
Vergeten gewas
Lang was haver in Nederland een vergeten gewas. Vroeger werd het alleen geteeld als voer voor de paarden die de zware karren over het land moesten trekken, omdat het zo rijk aan ijzer is. Toen de paarden werden vervangen door machines, verdween ook de haver van het land. Bianca: “Zonde, want het is eigenlijk een superfood – vol vezels, eiwitten en bètaglucanen.” Om haar bleate hjouwer aan de man te brengen, gaat Bianca er letterlijk de boer mee op. “Ik daag Friese topchefs uit ermee te experimenteren en nodig onze volgers uit om bij hun restaurants te gaan eten.” In februari, als aftrap van het eerste zaai-jaar, organiseerde Bianca samen met De Slotplaats een pop-updiner. In een schuur op het erf trakteerde chef Jouke gasten op zeven verschillende bereidingen van ‘de Nederlandse rijst’. Inderdaad, daar doen de korrels met hun subtiele, nootachtige smaak wel wat aan denken, al hebben ze een stevigere bite. Om
➤
Chef-kok Liudger van der Meer van restaurant Ode; rivierkreeft en paling uit de Friese meren met aspergesla, witte asperge, saffraan en bramenknop-olie; ook waddenoesters staan regelmatig op het menu bij Ode.
Chef-kok Kees Meinderts van Mearkas; bij de kas staan vijf glampingtenten om in te overnachten; in de kas eet je tussen de ontkiemende kruiden. Rechterpagina: lunch bij Mearkas.
consumenten kennis te laten maken met het oergewas werkt Bianca met verschillende topchefs aan een kookboek, dat begin oktober verschijnt, tegelijk met de eerste oogst.
Achtgangenspektakel
Ook chef Liudger van der Meer van restaurant Ode, onderdeel van hotel Abdij in Dokkum, ging op Bianca’s verzoek aan de slag met de naakte haver. In zijn kooktheater – waarbij je als gast uitkijkt op de spectaculaire open keuken midden in het restaurant – heeft hij fermenteren tot kunst verheven om zo seizoensproducten langer te kunnen gebruiken. De kasten in het restaurant zijn gevuld met potten met de meest uiteenlopende ingrediënten, wachtend op hun beurt om te worden verwerkt in Liudgers interpretatie van de Nieuwe Friese keuken. Met zijn brigade kookt hij zo veel mogelijk met lokale producten, zonder verspilling en volgens het 80/20principe van Dutch Cuisine: seizoensgroenten spelen de hoofdrol, een duurzaam stukje vlees of vis is bijzaak. Ik schuif aan voor een onalledaags achtgangenspektakel met als persoonlijke favoriet van de avond de in bouillon gestoofde zonnebloem met zwarte knoflook en een risotto van geoxideerde zonnebloempitten. Maar ook de ‘beef jerky’ van rode biet met alg en een saus van biet en whisky verrast me – alsof ik een stuk vlees zit te eten. Dat Liudger niet bang is om te vernieuwen, is duidelijk: het dessert is afgetopt met rabarber candy: ‘zure matten’ van rabarber. En als de wind goed staat en de vissers ze vers kunnen vangen, serveert hij voor de liefhebber zelfs bloemkoolkwal.
Nog zo’n pionier van Friese bodem is chef-kok Kees Meinderts. Op een terrein van twee hectare in Eastermar stampte hij in recordtempo een duurzaam en idyllisch restaurant uit de grond. Compleet met vijf glampingtenten voor wie na het diner kruipend naar bed wil. Biodiversiteit is hier het sleutelwoord en ook voor de bouw van het restaurant werden duurzame
keuzes gemaakt. Mearkas is grotendeels gebouwd met hergebruikte materialen –de kas waarin het restaurant is gevestigd, kocht Kees voor vijftienhonderd euro op Marktplaats. De opa van een van de koks bestiert de moestuin. Wat hier wordt
geoogst, bepaalt wat er op het menu staat, aangevuld met wat er groeit in het kleine voedselbos op het terrein en producten van boeren uit de regio. Kees: “Vanochtend heb ik vlierbloesem geplukt, die gaat morgen de oven in met overrijpe tomaten en
wat kruiden en die serveer ik dan met paling en doperwt.” Onder de warmtelamp in de keuken voeren Kees en een van zijn chefs een soort dans uit, om elkaar heen bewegend en perfect op elkaar ingespeeld. Ingrediënt voor ingrediënt worden de
gerechten als kunstwerkjes opgebouwd. Het resultaat is onder meer een tartelette met gerookte aubergine, basilicum en geitenkaas. Met uitzicht over het land waar een deel van de ingrediënten gisteren nog groeide, laat ik de smaken
op me inwerken. Orgastronomisch, bestaat dat woord al? Logisch dat Mearkas binnen een jaar na opening een Groene Michelinster in de wacht sleepte.
Proeven van de oever
Kees leerde de kneepjes van het vak onder andere in de alom gelauwerde keuken van Landgoed Lauswolt in Beetsterzwaag. Ook de gevestigde culinaire orde in Friesland maakt bij voorkeur duurzame keuzes. Met Marc van Gulick en Boudewijn van Vilsteren, de afzwaaiend en nieuwe directeur van Landgoed Lauswolt, en Seb Smit, executive chef van sterrenrestaurant De Heeren van Harinxma, vaar ik door Nationaal Park De Alde Feanen op zoek naar ingrediënten. Seb wijst naar de lisdodde, waarvan de sigaren enthousiast aan de kant staan te wuiven. “Als je die sigaren vermaalt tot poeder, kun je het gebruiken om gerechten kleur mee te geven. Het smaakt kurkuma-achtig.”
Marc stuurt de sloep richting de oever zodat Seb wat watermunt kan plukken. De hele boot ruikt in één klap fris. En niet alleen de geur is intenser dan die van de huis-tuin-en-keukenmunt die je bij de supermarkt koopt. Als bewijs serveert Seb toast met watermeloen en watermunt terwijl Marc vertelt over het verstoorde ecosysteem onder het wateroppervlak. Boosdoener: de Amerikaanse rivierkreeft, een uitheemse en invasieve soort die de Friese wateren leegvist, fuiken kapot knipt en nauwelijks natuurlijke vijanden heeft. Bij Lauswolt bestrijden ze ’m door ermee te doen waar ze goed in zijn: de sterren van de hemel koken.
En zo belandt de paria van de Friese meren ’s avonds op mijn bord tijdens een diner bij restaurant de Heeren van Harinxma. Vier dikke exemplaren, chillend op een witte asperge met duizendblad, een saus van asperge en vlierbloesem en een mousseline van daslook – een van de vele culinaire hoogtepunten die avond. Een ding weet ik zeker: wat lekker is, komt in Friesland niet van ver, zelfs die Amerikaanse terrorkreeft niet. ➤
ETEN & DRINKEN
• De Slotplaats (Bakkeveen)
Een eeuwenoude slotboerderij is het decor voor de lunches en diners van chef-kok Jouke-Piet Drijfhout, waarin groenten, planten en bloemen uit eigen tuin de hoofdrollen spelen. Hier wordt gekookt volgens het Dutch Cuisineprincipe. Er zijn regelmatig evenementen, zoals wildpluksessies en pop-updiners in de moestuin. Foarwurker Wei 3, Bakkeveen. deslotplaatsbakkeveen.nl
• Ode (Dokkum)
Beleef van heel dichtbij hoe chef Liudger van der Meer en zijn brigade in hun kooktheater een gastronomische ode brengen aan de Nieuwe Friese keuken. Dutch Cuisine en onderdeel van Hotel Abdij. Keuze uit een menu van vier of acht ‘belevingen’. Markt 38, Dokkum. restaurantode.nl
• Mearkas (Eastermar)
In een grote kas, omringd door een moestuin, wilde bloemen en Friese
natuur, bereidt chef-kok Kees Meinderts vier-, vijf- en zesgangendiners met eigen oogst. Het restaurant heeft een Groene Michelinster. Blijven slapen kan in een van de luxe glampingtenten.
Schuilenburgerweg 5, Eastermar. mearkas.nl
• De Heeren van Harinxma* (Beetsterzwaag)
In dit met een Michelinster bekroonde restaurant van Landgoed Lauswolt kookt chef de cuisine Seb Smit op het ritme van de seizoenen. Verfijnde gerechten bereid met pure ingrediënten en streekproducten van de hoogste kwaliteit –vaak afkomstig uit eigen tuin of de Friese natuur. Van Harinxmaweg 10, Beetsterzwaag. lauswolt.nl/etendrinken/de-heeren-van-harinxma
SLAPEN
• Hotel Abdij (Dokkum)
Van weeshuis tot luxe hotel. In een historisch pand in het hart van Elfstedenstad Dokkum gunnen de eigenaren ieder-
een een stukje Friesland. Dat betekent: terugschakelen naar een lagere versnelling, ontspannen de omgeving ontdekken en bijslapen in een van de 25 luxe kamers en designsuites. Markt 30A, Dokkum. hoteldeabdijdokkum.nl
• Landgoed Lauswolt (Beetsterzwaag) Ontwaak met uitzicht op het groene landgoed. Het bos in de achtertuin van dit vijfsterrenhotel leent zich voor wandelen, gravel- en mountainbiken. Met een 18-holes-golfbaan en uitgebreide wellness is het landgoed bovendien uitgeroepen tot het beste golfresort van Nederland. Van Harinxmaweg 10, Beetsterzwaag. lauswolt.nl
DOEN
• De Havercoöperatie
Zelf thuis aan de slag met naakte haver? Begin oktober is de eerste oogst te koop en verschijnt het bijbehorende kookboek. Een zak naakte haver van 5 kg kost € 33. dehavercoöperatie.nl
Tekst & samenstelling Marjolein Zuiderent
Het zijn de kledingstukken en kostuums op de zolder van haar oma die de passie voor mode bij Iris van Herpen aanwakkeren. Na een studie in Arnhem doet ze onder andere ervaring op bij Alexander McQueen in Londen. In 2007 richt ze haar eigen modelabel op. Van Herpen verlegt regelmatig grenzen met het gebruik van innovatieve technieken, maar verliest vakmanschap nooit uit het oog. Dat heeft haar inmiddels wereldroem bezorgd. Modeliefhebbers kunnen hun hart ophalen in een tentoonstelling die verdeeld is in negen thema’s, inclusief een 21steeeuws rariteitenkabinet en een replica van haar atelier in Amsterdam.
Iris van Herpen: Sculpting the senses, 27 september 2025 t/m 1 maart 2026, Kunsthal Rotterdam. kunsthal.nl
Willem van Oranje, geboren op slot Dillenburg in Duitsland, werd op 18-jarige leeftijd ingehuldigd als heer van Breda. Toen in 1567 het Spaanse vuur hem te heet onder de voeten werd, vertrok hij uit de Nassau-stad en keerde er nooit terug. Dankzij een verbouwing aan Museum Prinsenhof in Delft, waar hij in 1584 vermoord werd, kan Breda zijn levensverhaal nu compleet maken: een deel van de Delftse collectie wordt een half jaar toegevoegd aan de vaste collectie De Nassaus van Breda. Willems verhaal nu dus van wieg tot graf, inclusief zijn strijd voor (gewetens)vrijheid.
Willem!, 11 oktober 2025 t/m 6 april 2026, Stedelijk Museum Breda. stedelijkmuseumbreda.nl
Vijftig jaar geleden maakt beeldend kunstenaar Lydia Schouten haar eerste artistieke statement: terwijl ze nog studeert wint ze de Maaskantprijs. In de jaren die volgen, neemt ze stelling met werken waarin thema’s als gender, seksueel geweld en feminisme centraal staan. ema’s die ook jongere gene-
raties aanspreken, waardoor haar ‘oude’ werk forever young lijkt. In Arnhem is haar installatie e Sleeping Beauties te zien naast bestaande collages, foto’s én nieuw werk.
Lydia Schouten: Forever young, 4 oktober 2025 t/m 15 maart 2026, Museum Arnhem. museumarnhem.nl
‘Big Sounds is Big Fun’, is het motto van het Amsterdamse festival voor grote ensembles. Gezelschappen die niet alleen groot in omvang zijn, maar ook groots in het improviseren en produceren van een bijzonder geluid. De New Cool Collective Big Band opent het festival in het Concertgebouw met hun dansbare mix van jazz, cumbia en Afrikaanse muziek. Probeer dan maar
eens stil te blijven zitten… De Braziliaanse saxofonist Lucas Figueiredo Santana sluit het festival af met zijn tienkoppige Grand Orquestra en twee dansers in cultuurhuis Felix Meritis. Andere festivallocaties zijn het Bimhuis, de Tolhuistuin en de Meervaart.
Big Sounds Amsterdam, 1 t/m 12 oktober 2025, diverse locaties in Amsterdam. bigsoundsamsterdam.nl
Liefde, verraad en een restaurant zijn de ingrediënten van deze tweedelige opera. In het eerste deel – e Stronger (2007) – maken we kennis met Madame X en Mademoiselle Y die van het kerstdiner genieten. Een etentje met een vervelende nasmaak: Y blijkt een a aire met de man van X te hebben gehad. In het tweede deel Hagar (2025) kookt Sarai guurlijk in de keuken als ze erachter komt dat haar man – de chef-kok – serveerster Hagar heeft bezwangerd, en Sarai komt later nog voor hetere vuren te staan. Moraal van het verhaal: elk verhaal heeft twee kanten en liefde en verraad kun je vanuit verschillende invalshoeken bekijken.
Second love, 26 september t/m 14 oktober 2025, De Nederlandse Reisopera, diverse locaties. reisopera.nl
Heeft u ooit van Margaret Kropholler, Tine Baanders en Louise Beijerman gehoord? Kropholler was de eerste vrouwelijke architect van Nederland, Baanders een gra sch kunstenaar en Beijerman beeldhouwer. Werken van deze en andere vrouwelijke kunstenaars die in het interbellum actief waren – toen de Amsterdamse School hoogtij vierde – krijgen met deze tentoonstelling de aandacht die ze
volgens decor- en kostuumontwerper Tatyana van Walsum verdienen. De vele niet eerder getoonde werken – van architectuur tot textiel en keramiek – weerspiegelen de onstuimige periode waarin ze gemaakt zijn.
Ongekend talent: vrouwen van de Amsterdamse School, 25 september 2025 t/m 26 juni 2026, Museum Het Schip, Amsterdam. hetschip.nl
Het moet in de 17de eeuw een gezellige boel zijn geweest in het huis van de kunstenaar Gerard ter Borch de Oude: een groot aantal van zijn kinderen schetste en tekende er aan de eettafel lustig op los en vader zag al snel dat zijn kroost aanleg had. Vierhonderd jaar lang zijn de meeste tekeningen van de Ter Borch-telgen zorgvuldig bewaard en zeventig van deze werken zijn – naast 35 schilderijen – te zien in Museum de Fundatie in Zwolle. Zo zet de stad waar de artistieke familie woonde en die in veel van hun werken centraal staat de komende maanden juist de kunstenaarsfamilie centraal.
Thuis bij Ter Borch. Kunstenaarsfamilie in Zwolle, 6 september 2025 t/m 1 februari 2026, Museum de Fundatie, Zwolle. museumdefundatie.nl
Dat de surrealistische fotogra sche kunstwerken van Hans Withoos lijken op gelaagde schilderijen, is geen toeval. Hij verdiepte zich in het werk van zijn voorvader Mathias Withoos, een 17de-eeuwse schilder, en integreerde een aantal aspecten in zijn eigen moderne werk. Met de serie Withoos meets Withoos laat de fotograaf zien dat zijn familieverleden belangrijk is: stillevens en stadsgezichten van Mathias laat hij tot leven komen met eigen-
tijdse beelden door er bloemen, vogels en vlinders aan toe te voegen. In de korte lm e World of Withoos zien we onder meer dat ook decorstukken en zelfontworpen sto en en kleding tot zijn creaties behoren. Withoos’ werk, waarin inclusiviteit een grote rol speelt, is intrigerend, dynamisch en straalt hoop uit.
Hans Withoos: The joy of life, 20 augustus t/m 18 oktober 2025, Domein Oogenlust, Eersel. hanswithoos.com
Van jongs af aan wilde ik kunstenaar worden, om de simpele reden dat ik goed kon tekenen. Ons gezin was niet artistiek – mijn moeder was verpleegkundige, mijn vader ambtenaar – maar we bezochten regelmatig musea en ik werd gestimuleerd in mijn creativiteit. Na mijn propedeuse op de kunstacademie in Arnhem voltooide ik de opleiding in Maastricht. Daarna stortte ik me nog even op het grafisch ontwerpen, maar pas op de opleiding kunstmarketing aan de Universiteit Groningen leerde ik hoe je kunsten in brede zin kunt neerzetten, hoe je een muziekpodium, theater of museum kunt runnen. Ik word in algemene zin geraakt door kunst. Als iets naar me schreeuwt, fluistert of shinet, word ik uitgedaagd om de oplossing te vinden.
Een kunstwerk beschouw ik als een cryptogram. Ik wil er van tevoren niet te veel over lezen; de onderbuik moet het werk doen. Als museumdirecteur wil ik mensen verleiden ergens heen te gaan: ze onderdompelen in het werk en daarbij van alles laten ontdekken. Noem me een zendeling. Als ik ergens door geraakt word, wil ik dat uitdragen. Dat zat er al vroeg in. Als ik wild was van bepaalde muziek zette ik mijn gettoblaster in het raam en liet de hele buurt meegenieten.”
Op reis in het museum
“In het laatste jaar van mijn studie ontdekte ik een tentoonstellingscatalogus van de Caldic Collection op het bureau van een docent. Hoe kan het dat er in Nederland een verzamelaar is die zulke grote werken van kunstenaars als Yves Klein, Jeff Koons en Damien Hirst in het bezit heeft, vroeg ik me af. Ik schreef de conservator een brief of ik bij de Caldic Collection kon stagelopen. Vervolgens mocht ik twintig jaar lang met Joop van
Caldenborgh, die dankzij zijn chemiebedrijf zijn verzameling heeft opgebouwd, samenwerken. Hij is 85 jaar, maar nog steeds volop bezig met de collectie. Museum Voorlinden is ontstaan uit het idee om in 2012 een paviljoen in zijn beeldentuin op te zetten, maar het kwam in een stroomversnelling: er kwam een auditorium bij, een winkel – het werd groter en groter. Ik was artistiek directeur en in 2016 werd Wim Pijbes aangesteld als algemeen directeur. Toen hij na drie maanden vertrok, kreeg ik zijn taak erbij. Het niet-gesubsidieerde museum is een stichting, een cadeau van Joop aan de samenleving. Joop en ik zoeken allebei naar een intrinsieke kwaliteit en schoonheid in een kunstwerk. Daarbij moet het werk zelf raken; een verhaaltje om het te kunnen percipiëren is daarbij niet per se nodig. We hebben veel rondgereisd en musea bezocht, notitieboekje bij de hand, om vast te stellen wat iets tot het ideale museum maakt. Van de perfecte afmetingen, de ruimte rond een kunstwerk, het daglicht en de akoestiek tot en met de gastvrijheid van het personeel en de hoogte van de toiletpotten. Ons museum staat voor het gevoel dat je op reis gaat: het is als geheel een beleving, en dat voel je. Geen erezaal met topstukken van beroemde kunstenaars en achterafzaaltjes voor onbekend talent, voor ons is iedereen gelijk.”
Spelen met illusie
“Joop en ik waren ondersteboven van het mobiele kunstwerk Swimming Pool (2016) van de Argentijnse kunstenaar Leandro Erlich. Speciaal voor Voorlinden ontwierp hij een permanente installatie voor het museum. Erlich tovert alledaagse ruimtes om tot absurde situaties. Een zwembad wordt pas een zwembad als er zowel boven als beneden iemand in is. Kijk je erin, dan ontwaar je mensen. Je ontdekt een trapje en kunt daadwerkelijk
afdalen naar het bassin. De bezoekers boven en beneden creëren de illusie van een zwembad. Want het is natuurlijk gewoon een ruimte met daarboven een laagje water tussen glas. We zouden het zwembad tijdelijk kunnen afdekken om andere kunstwerken de ruimte te geven, maar nog niemand is erop uitgekeken. Steeds zie ik nieuwe bezoekers komen, vaak jonge generaties met hun ouders, en geniet ik op mijn beurt van de bezoekers en hun beleving, een soort Droste-effect. Iedereen, hoe ‘volwassen’ ook, zie je veranderen – als ze in het zwembad staan, worden ze weer kind. De goocheltruc is evident: je ziet het water tussen de glaslaag, maar wilt de illusie in stand houden. Ik ben, ook door de coronaperiode toen iedereen achter een scherm zat, fysieke kunstbeleving nog meer gaan waarderen. Hoe valt het licht op een bronzen beeld, hoe ruikt verf op een schilderij, hoe klinkt iets in de ruimte. Hoe verleidelijk de virtuele wereld ook is en hoe mooi je iets filmt, fotografeert of omschrijft, zoiets kan zich niet meten met de fysieke ervaring. En daar moet je moeite voor doen.”
SUZANNE SWARTS
Geboren 1979 Ede
Opleiding kunstacademie, Maastricht kunstmarketing, Universiteit
Groningen
Loopbaan stage Caldic Collection van Joop van Caldenborgh; hoofdconservator Caldic Collection; artistiek directeur museum Voorlinden; algemeen directeur museum Voorlinden
Expositie The life of things, t/m 2 november
Woont samen met dochter (12) Website voorlinden.nl
Midden in de Kagerplassen ligt Kaag, liefdevol ‘De Kaag’ genoemd door de 440 inwoners van het eiland. Het Zuid-Hollandse dorp trekt rustzoekers, levensgenieters en weldoeners, en in de zomermaanden een hele hoop extra watersporters.
De overtocht duurt amper een minuut: langer heeft de veerpont niet nodig om de Ringvaart van de Haarlememmermeerpolder over te steken, en daarmee ook de provinciegrens tussen Noord-Holland en Zuid-Holland. Omdat de veerdienst de enige vaste verbinding is tussen Kaageiland en de buitenwereld, vaart de dienst 24 uur per dag, 7 dagen per week heen en weer. In de zomermaanden vaart er ook een pontje
vanuit Oud Ade over de Kagerplassen naar De Kaag, maar dat is alleen toegankelijk voor voetgangers en fietsers. Écht een eiland dus, zelfs al kun je de overkant bijna aanraken.
VEILIGE HAVEN
Zo voelt het ook voor vrijwel alle inwoners die ik spreek: zodra ze op het pontje staan, zijn ze thuis. Of ze er nu geboren en getogen zijn, zoals Jan Biemond en zijn vrouw Teunie Nell of zich er later hebben gevestigd, zoals Rieke Overbeek-de Boed, die ik tegenkom als ze haar hond uitlaat. Rieke kwam in 2005 vanuit Goeree-Overflakkee naar De Kaag, voor de liefde. Het bevalt haar uitstekend, het voelt veilig, er gebeurt eigenlijk nooit wat. Wat vervelends dan, want leuke dingen gebeuren hier genoeg. Vol enthousiasme vertelt Rieke over het Drakenbootvaren en het Kaags Muziekfestival in juli, als het hele eiland verandert
in één groot openluchtpodium. Op verschillende plekken treden bands op en aan het einde van de dag mag het publiek stemmen op de beste muzikanten.
Teunie Nell groeide op op boerderij Dank en Hoop. “Dat was fantastisch. Ik had altijd een overall en laarzen aan, was altijd buiten aan het spelen. Voeten in de bagger, een eldorado.” De eerste gegevens van de boerderij stammen uit 1608, als er geschikte woonruimte wordt gezocht voor de eerste predikant in De Kaag, en die wordt gevonden op het erf van Cornelis Willem Visscher, boer ten zuiden van de kapel waar de predikant preekt. Kaageiland wordt in die tijd bewoond door eenvoudige boeren, vissers en schippers. De boerderij kent door de tijd vele eigenaren, onder wie Gijsbert Jan Anne Adolph baron van Pallandt, telg uit een rijk adellijk Wassenaars geslacht. Een deel van de boerderij doet dienst als zomerhuis, de rest wordt verpacht. In 1914 wordt er een nieuwe boerderij gebouwd, die er nog altijd staat. Philip Dirk van
Pallandt verkoopt deze in 1931 aan Willem Nell II, de zittende pachter en grootvader van Teunie. Jaren van voorspoed als bloeiend melkveebedrijf gaan voorbij, tot de jaren tachtig, als Teunies vader Willem Nell III inmiddels de zeventig is gepasseerd en zijn gezondheid met de dag afneemt. Hij wordt benaderd door de directie van jacht- en scheepswerf C. van Lent & Zonen, die al sinds 1849 op het eiland gevestigd is, met het verzoek een weg te mogen aanleggen achter de scheepswerf om, door het weiland. “Jullie hebben al zo veel stukjes land van me gekocht, koop nu alles maar”, zou Willem geantwoord hebben. In 1983 wordt de boerderij met waterkant, diverse opstallen en de aanliggende weilanden eigendom van de scheepswerf. De weg achter de stal wordt aangelegd, de boerenwoning verhuurd en de stal verpacht voor de opslag van boten.
De boerderij raakt langzaam in verval, vooral de stal. In het rieten dak vallen gaten. Op de vraag van Dick
“Mensen kunnen hier tot zichzelf komen en genieten van de natuur, de vogels en het water”
van Lent, directeur van Royal van Lent, aan zijn broer Kees wat ze moeten doen met de stal antwoordt Kees zonder nadenken: “Die is voor mij.” Er worden plannen gemaakt voor een ‘bezinningscentrum’, of in de woorden van Kees, die pastoor is: “Als de mensen op deze boerderij met weitje aan het water en weiland achter de stal kunnen genieten van de natuur, de vogels en het water en in de stal rond haard, boeken, keuken en eettafel tot elkaar en tot zichzelf komen, dan hoop ik dat ze groeien in geloof, hoop en liefde.”
In 2007 opent Stal op de Kaag na een grondige verbouwing. Ik word ontvangen door ‘stalmeesters’ Adriaan Tieleman en Bob Otto. Als gastheren beheren zij het gebouw en regelen de boekingen. Bedrijven, besturen, goede doelen, stichtingen en particulieren kunnen langskomen om op een inspirerende, groene locatie midden in de Randstad te vergaderen, een
jubileum te vieren of vakantie te vieren. Stal op de Kaag is zich de laatste jaren meer gaan richten op de zakelijke en particuliere markt, maar bezinning en hulpverlening blijven belangrijk. Er is speciale aandacht voor mensen met een beperking, ernstig zieken en minderbedeelden. Zo is er een aangepast vakantiehuis aan het water voor acht personen. Naast het huis ligt een fluisterboot, KaagErvaaring, gebouwd om mensen in een rolstoel de gelegenheid te geven de Kagerplassen vanaf het water te verkennen. Ook de beeldentuin en het labyrint bieden plaats voor bezinning; er worden regelmatig lezingen en andere bezinnende activiteiten georganiseerd. De opbrengsten van Stal op de Kaag zijn bestemd voor het goede doel. Vandaag heeft onder andere een groep geestelijk verzorgers een themadag over zingeving in de zorg. Ze maken een boottocht, krijgen een heerlijke lunch
“Je leeft hier afgezonderd van de drukte, van het ‘normale leven’ in Nederland”
gemaakt door Bob en Adriaan en oprichter Kees van Lent leidt hen rond door de Bijbelse beeldentuin.
CROSSEN OP DE SCOOTMOBIEL
Orion dat alleen open is bij, u raadt het al, mooi weer. Ondertussen rijdt haar man voorbij op een scootmobiel, een bierkrat achterop met daarin zijn krukken; hij heeft een blessure opgelopen en kan zo toch door de Kager straatjes blijven crossen. “Het voelt hier een beetje als een vrijstaat”, glundert Nanda, die overigens ook lid is van Stichting Kaag en Braassem Promotie, een organisatie die zich inzet om de gemeente Kaag en Braassem en haar regio op de kaart te zetten voor bewoners, toeristen en recreanten. Daar hoeft ze niet veel extra moeite voor te doen, Nanda is met haar enthousiaste verhalen en anekdotes de perfecte ambassadeur voor het dorp. “Onze kinderen varen weleens vanaf hier met de boot naar de McDonald’s in Sassenheim!”
EREBURGER VAN KITZBÜHEL
‘The Sunny Coffee Club’ staat er op een bordje bij het openbare strandje tegenover Stal op de Kaag, waar ook het fietspontje aankomt in de zomermaanden. Eronder een pijl richting Hotel Orion, in 1905 gebouwd als school, later jeugdherberg en tegenwoordig dus hotel. Hier tref ik Nanda Schrover, van oorsprong Brabantse; ze woonde 25 jaar in Amsterdam en verhuisde voor de liefde naar De Kaag. “Dat was wel even wennen”, omschrijft ze haar overgang van ‘wereldstad’ naar rustig dorp. Van eetgelegenheden op elke hoek moet ze het nu doen met drie restaurants. Prima, aldus Nanda, maar wat ze wél miste, was een plek om overdag koffie te drinken en een taartje te eten. Et voilà , het idee voor The Sunny Coffee Club was geboren, een koffietentje op het terras voor Hotel ➤
Lex van Rijn werd afgelopen weekend 95 en is daarmee de oudste inwoner van De Kaag. Met gepaste
trots laat hij me het boek zien dat hij uitbracht toen hij 93 werd, vol avonturen en foto’s van zijn lange en bewogen leven. Lex werd in 1930 geboren in Soerabaja, de hoofdstad van Oost-Java – zijn vader had er een hoge functie bij de Koninklijke Marine. Na twee jaar vertrok de familie Van Rijn weer naar Nederland, naar havenstad Den Helder, en later naar Haarlem. Lex was bijna altijd in de gymnastiekzaal te vinden, waar hij een goede turner werd. Hij ging studeren aan het CIOS, organiseerde vakantieweken met zeilen en waterskiën en begon een zeilschool in De Kaag. Hij was ook geen onverdienstelijk skiër en werd Staatlich gediplomeerd skileraar in Kitzbühel, Oostenrijk, waar hij later zelfs nog ereburger zou worden. Zijn zoon Guido heeft de zeilschool inmiddels overgenomen. Lex geniet zichtbaar van het waterrijke leven hier en maakt nog regelmatig een tochtje op het water:
“Je leeft hier echt afgezonderd van de drukte, van het ‘normale’ leven in Nederland.”
CULINAIR HOOGTEPUNT
Rond 1930 begon ene Tante Kee, vrouw van een schipper, een pannenkoekenrestaurant op De Kaag, pal aan het ’s Gravenwater waar tegenwoordig plezierbootjes voorbijvaren of aanleggen voor een lunch of diner op niveau bij het huidige Tante Kee, in hetzelfde pand. Sinds 2003 runnen Raymond Reeb en Kim Edwards het restaurant, waar een indrukwekkende foto van Tante Kee 2.0, gemaakt door fotograaf Erwin Olaf, je verwelkomt. Er staan tegenwoordig geen pannenkoeken meer op de kaart, maar Franse gerechten met oosterse accenten. Daarmee schopten ze het tot JRE-Jeunes Restaurateurs restaurant, een onderscheiding voor culinaire uitmuntendheid door
het gebruik van de beste lokale ingrediënten en door prioriteit te geven aan duurzaamheid en het behoud van culinaire tradities. Ook ontvingen ze een Bib Gourmand van Michelin: een vermelding voor een ‘uitstekende prijs-kwaliteitverhouding’. Raymond was eerder vijf jaar chef in restaurant Meerrust in Warmond en later bij Tante Kee. In 2003 kon hij Tante Kee overnemen van zijn oude werkgevers en die kans greep hij met beide handen aan.
Met mooi weer zit je hier prachtig op het terras aan het water, maar met minder weer is het binnen ook prettig toeven. Een bezoek aan Tante Kee is echt een uitje, niet in de laatste plaats omdat je er de veerpont voor moet nemen. Een tip is de uitstekende driegangenlunch. Nederland heeft geen echte lunchcultuur, maar dankzij de centrale ligging in de Randstad en de naastgelegen scheepswerf lukt het Tante Kee wél om middag na middag vol te zitten tijdens de lunch. Sommelier Frank Opgenhaeffen serveert er de lekkerste wijnen bij.
GLAMPEREN IN DE WEI
’s Avonds zet ik mijn tentje op bij de familie Vlugt, die aan de rand van het dorp tientallen jaren een boerderij en een kleine camping heeft gerund. Tegenwoordig
loopt er alleen nog wat kleinvee en zijn er twee safaritenten neergezet voor wie meer van ‘glamperen’ houdt. Samen met mijn medekampeerders, Waldo Broeksma en Hannie Korthof, kijk ik naar de zeilbootjes die voorbijvaren. De twee gepensioneerde biologen zijn hier vanuit hun huis in Leiden-Noord naartoe gekajakt en bekijken nu met verrekijker de zeilwedstrijd – en soms een passerende vogel. De wind is intussen gedraaid en de Kaagbaan op Schiphol is geopend, wat duidelijk te merken is aan de laag overvliegende vliegtuigen. Als luidruchtige herinnering dat we ons hier toch écht midden in de Randstad bevinden, op een steenworp afstand van zowel Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Leiden. Maar verder… ➤
• WAT MOET U DOEN? Vul de puzzel in. Breng daarna de letters uit de gekleurde vakjes over naar de balk onder het diagram. Als u de letters in de juiste volgorde zet (eerst de horizontale lettercombinaties, dan de verticale), leest u een typisch Nederlandse uitdrukking. OPLOSSING VORIGE PUZZEL: BETER EEN VOGEL IN DE HAND DAN TIEN IN DE LUCHT
1. Het politieke centrum van Nederland
8. Steengoed
10. Glorieuze verhalen
14. Dorp tussen Epe en Olst
15. Uitstekend
17. Vormde de inspiratie voor Het dorp van Wim Sonneveld
18. Bakker of Kroon
20. Tocht
21. Us __, trots van Heerenveen
22. Gare __ Nord
23. Moes
24. Franse rivier
26. Linkse partij
27. Spoorovergang
29. Nederlandse humanist
31. Daar huppelt een paardje op en neer
33. Chloor
34. Vreemde beweging
36. Kun je in negen darts uitgooien
38. Koninklijke __ Makkum
40. Uitstekend
42. Digitaal werk
44. Verbonden computers
45. __ Blokker alias Barend Servet
47. Nu __?
48. Korte nieuwsuitzending
50. Dier dat het goed doet in Nederland
52. Kun je mee strijken
54. Gehelmde politie
55. Opsteken
56. Amerikaans persbureau
57. Denkbeeldig
60. Oliebol
63. Koningin der Nederlanden
64. Past in hetzelfde rijtje als tulpen en molens
65. Kleverige vloeistof
66. Model van Renault
68. Plaats bij Leur
70. Caribisch eiland
73. Geluidseenheid
74. Oude Italiaanse munt
76. Oom van K., K. en K.
77. Extreme ijver
79. Is gevuld typisch Nederlands
81. Waan van de dag
83. Niet z.s.m.
84. Die schrijver heeft iets van een lammetje
85. Tillen
86. Die vrouw is troef
ompel jezelf onder in de Dordogne met de sfeervolle, internationaal geprezen misdaadserie over Bruno, chef de police De reeks speelt zich af in het charmante dorp Saint-Denis in het hart van la
1. Getekend kasteel
2. Opera van Bellini
3. Nijmeegs rood, groen en zwart
4. Kolossaal
5. Neon
6. Blanco
7. De F van KFC
8. Landpunt in zee
9. Wensdromen
10. Rotterdamse attractie
11. Beeldvorming
12. Nog een heel __
13. Monopoly-plein
16. Weg __ weg
19. Bloeiwijze
20. La vie en
France profonde. Bruno handhaaft er de orde, geeft tennis- en rugbytraining aan de schoolkinderen en kookt graag voor vrienden. Niets kan deze idylle verstoren, maar dan wordt er een moord gepleegd. Schrijver Martin Walker slaagt erin om middels ingenieuze plotten de sociale en politieke spanningen van het moderne Frankrijk in deze kleine rurale gemeenschap te verweven. Daarbij worden ook de donkere bladzijden uit het Franse verleden niet geschuwd.
KANS MAKEN op de eerste zeven delen uit deze reeks? Vul dan de oplossing en uw gegevens in bij mail & win op hollandsgloriemagazine.nl. Deze actie loopt tot 16 oktober 2025. Na afl oop krijgt de winnaar bericht. Over de uitslag wordt niet gecorrespondeerd.
25. Ik __ mij in stilzwijgen
26. Lat
28. Ordehandhaver met wurgneigingen
30. Acteerwerk
32. Pestkop
33. Jackie van de komische kungfu
35. Zo’n trap volgt op een overtreding
37. De Amerikaanse Python
39. Verloor voor Harris van Trump
41. Amerikaanse filmstudio
43. Jan de __, schreef Hup Holland Hup
46. Nederlandse snack
48. Afrikaans land
49. Uitvinder op wielen
50. Noord-Hollandse gemeente
51. Insect
53. Texas Hold '__, poker
54. Mengsel
56. Stroomsterkte
58. Schaaldier
59. Frankfurt __ Main
61. Gebakken eieren
62. Toets in Overijssel
64. Werkte Poetin voor
65. Tweede stad van Oostenrijk
67. Hoogwaardig
69. The __, rockgitarist
70. Mondzweertje
71. Pinplek
72. All I __, Adele
75. Alias Dwight D.
78. Balk
79. Zanger van de Sunshine Band
80. Kletskous
82. __ sich
Job van Tol is dierverzorger in Artis en auteur van De oppasser en Gieren met de pinguïns.
Dierverzorger is een geurig beroep. In mijn dagelijks werk begin ik al na een paar uur nogal dierlijk te ruiken. Mijn werkkleding ontwikkelt een indringende combinatie van vislucht en zweetgeur die mij in het sociale verkeer weinig populair maakt. Aan het einde van de werkdag probeer ik dan ook de vieze luchtjes van me af te poetsen. Goed mijn armen inzepen en een frisse deodorant op. Fijn voor de buitenwereld, maar toch is dat wegpoetsen van geuren eigenlijk volstrekt onnatuurlijk gedrag. Zeker als je bedenkt dat geur een van de sterkste communicatiemiddelen is in het dierenrijk. Met geur wordt wat afgepraat. Een hond wil bijvoorbeeld met je kennismaken door je uitgebreid te besnu elen. Ook sloot ik een hechte vriendschap met een poes die met haar kop wegdook in mijn zomerse zweetoksel. Die geursto en noem je feromonen, moleculen die worden uitgescheiden om informatie te delen. Mieren vangen die feromonen op met hun voelsprieten. De hele dag verspreiden mieren berichten onder elkaar over waar ze eten hebben gevonden, wie welke taak heeft en wie er bij welke mierenkolonie hoort. Een soort groepschat dus. Komt er een mier met een ander luchtje de kolonie binnenzetten, dan slaan de mieren via een geurbericht alarm en wordt de indringer de groep uitgeknokt. Er wordt in de natuur misschien wel meer gepraat via feromonen dan met gesproken taal. Wij
mensen zijn daarin een uitzondering en hebben ons volledig afhankelijk gemaakt van taal. Terwijl geur je veel meer over iemand kan vertellen dan een goed gesprek. Feromonen worden ook wel ‘liefdeschemicaliën’ genoemd. Bij een eerste kennismaking worden naast vriendelijke woorden ook onbewust feromonen uitgewisseld. Die laatste geven de doorslag of je iemand aantrekkelijk vindt of niet. Je moet uiteraard wel je natuurlijke feromonen een eerlijke kans geven. Als je onder de parfum en deodorant zit, maak je het praktisch onmogelijk dat iemand verliefd op je kan worden. De westelijke laaglandgorilla is een echte geurkampioen. Als je in Artis het binnenverblijf in komt, hangt daar altijd een indringende zweetlucht. Die komt van de zilverrug, de groepsleider. Onderzoek bij wilde laaglandgorilla’s heeft
Geur kan meer vertellen dan een goed gesprek
aangetoond dat zilverruggen hun zweetgeur kunnen verhogen en verlagen en daarmee communiceren. Via de zweetgeur wil de zilverrug aan alle leden van zijn harem laten weten dat hij in de buurt is. Aan jongere mannetjes laat hij via een sterke zweetgeur weten dat hij de baas is en zijn harem goed beschermt. Als er een andere zilverrug in de buurt komt, verdwijnt de zweetlucht bijna helemaal, vermoedelijk om niet op te vallen. Het is logisch dat gorilla’s praten via geur, omdat het bewoners zijn van dichtbegroeide regenwouden waarin ze zomaar uit het zicht kunnen raken. De gorilla’s vinden elkaar via de zweterige zilverrug altijd weer terug.
Zweetlucht is dus eigenlijk helemaal niet zo gek. Mensen zouden ook eens wat meer op hun neus moeten vertrouwen. Wees een beetje zoals een olifant, die op twintig kilometer afstand een waterbron kan ruiken. Een goede neus hebben voor zaken kan nooit kwaad. Bij ons in de straat is een nieuw hondje komen wonen. Toen ik laatst uit mijn werk kwam en de straat in liep, begon ze spontaan naar me te bla en en grommen. Onzeker liep ik door. Vindt ze me niet leuk, of zal ik toch nog te veel gestonken hebben?
