Gĩtugĩ Magazine

Tũnyitĩrĩre Rũrĩrĩ

Menya kaũntĩ yaku; Thikimũ Ya Kũrĩma Mũceere Ya MWEA

Menya Gĩkũyũ; Mĩeri Ya Mwaka Na Gĩgĩkũyũ Kĩng’ũũki gĩa CORONA

Ceera : Havila Resort Sagana

Iruta Rĩa Gatandatũ|Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano|Thogora Kshs.250

Ũreri | Ũrĩmi | Ũrugi | Mohoro | Ceera

“Kũima kana kũũraga rũthiomi nĩ kũima na kũũraga bengi ya kĩririkano kwĩ andũ” (To starve or kill a language is to starve and kill a people’s memory bank).

Nĩguo kũhũrũna na mũrimũ wa COVID-19, thingata Makinya maya;

1. Wĩthambe

2.

MOKO na thabuni kwa ihinda rĩa sekondi 20 na maaĩ maraitĩka.

Ũngĩigua gũkorora, nĩ wega ũtũmĩre KĨGOKORA kororera ho.

3. Kunĩkĩra

KANUA na MANIŨRŨ na mask ũkĩumagara kana ũgĩcemania na andũ nakũu nja.

4.

5.

Rĩrĩa wĩ nja kana mũingĩ-inĩ, ikara Makinya matatũ kana haraihu na mũndũ ũrĩa ũgũkuhĩrĩirie.

Na kwahoteka, ikara MŨCIĨ!

Wahota, ndũkahutie ŨTHIŨ waku.

Wareherwo nĩ Gĩtugĩ

Woni wa Mwandĩki

Wa mbere nĩ gũkũgeithia na ngaithi cia Mwathani na gũgũkarĩbithia iruta-inĩ rĩrĩ rĩega rĩrĩa rĩgũgũtiga ũcanjamũkĩte na ũmenyete maingĩ.

Wa keerĩ nĩ gũkũmenyithia atĩ nĩ tũcenjetie rĩĩtwa kuma kũrĩ KAGI nginya GĨTUGĨ, kũrĩa tũroiga nĩ Tũnyitĩrĩre Rũrĩrĩ.

Wa gatatũ, “Kũima kana kũũraga rũthiomi nĩ kũima na kũũraga bengi ya kĩririkano kwĩ andũ” (To starve or kill a language is to starve and kill a people’s memory bank). Ici nĩ ciugo ciaririo nĩ Probesa Ngũgĩ wa Thiong’o na iruta-inĩ rĩrĩ, nĩ tũrakũrehere rũgano rwake na ũrĩa ahotete kũrũĩrĩra rũthiomi rũrũ twaragia.

Wa kana, nĩtũkũharĩrĩirie thimo, njĩra cia ũrugi wa ngũkũ wĩkĩrĩte “curry” ya gwĩthondekera ona ũrĩmi wa ng’ombe kũrĩa tũragũtwara ikinya gwa ikinya nĩguo ũgacĩrithie iria rĩaku ona mĩkamĩre.

Wa gatano, nĩtũrakwonia ũrĩa ũrĩmi wa nyanya ũcenjetie na mĩtarara ĩrĩa ĩratũmĩka kũnyihia tũtambi ona tũgunyũ twa tuta absoluta. Na tũkĩendaga ũmenye kaũntĩ yaku rĩ, nĩ tũkũreheire thikimũ ya Mwea ĩrĩa ĩgũtũma ũririkane marĩa wathomete kana kĩrĩa ũũĩ.

Na mũico, tũgakũrehera mbica mwaki mwaki cia nduumo ĩrĩa ĩratabanĩtio nĩ kaũntĩ ya Kĩrĩnyaga kũrĩa andũ maracokete ikinya rĩmwe thutha gũthoma maũndũ ma nahau gathutha oro ũkĩmenyaga mĩeri ya mwaka na gĩGĩkũyũ na Mĩhĩrĩga ya aGĩkũyũ.

Tũhe woni waku nĩguo tũgacĩrithie Gĩtugĩ na tũtume ndũgũ.

Tũrakwĩra wĩigue wĩ mũciĩ. ŨCOKE ŨMENYE MŨRIMŨ WA COVID-19.

Mwandĩki mũnene, Claire Wambũi Gĩtugĩ Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

3

MWAMBĨRĨRIA

Claire Wambui clarewambu@gmail.com

ANDĨKI

Alice Nyawira Mwangi Claire Wambui Pauline Njeri Njoroge Raymond Waigwa Njoki Wamuyu

5 Mũrimũ Wa Corona.

6 Rũgano Ngũgĩ wa Thiong’o: Ithe wa Rũthiomi rwa Gĩkũyũ.

16 Menya Gĩkũyũ; Mĩeri Ya Mwaka Na Gĩgĩkũyũ.

DESIGN

14 Menya kaũntĩ yaku;Thikimũ Ya Kũrĩma Mũceere Ya MWEA, Kĩrĩnyaga.

MARKETING

20 Ceera:Havila Resort, Sagana

Gĩtugĩ Publishers Angela Muthoni Eric Karanja

PUBLISHERS

Gĩtugĩ Publishers, P O Box 15328-00200 Nairobi Tel: 0722 399 756 kana 0733902381

gitugigiitu@gmail.com kana gitugikenya@gmail.com

Gũra Ũmũthĩ 1 Issue @ 250/3 Issues @ 270/6 Issues @ 240/Lipa na M-pesa - 867 335

Mũkana: Marũa mothe marĩa matũmĩirwo mwandĩki mũnene no macenjio nĩguo magĩe na ũkinyanĩria mũiganu kũrĩ mũthomi, maiganĩre kana matwarane na kĩrathi na mawatho ma Gĩtugĩ.

Mawoni marĩa marĩ Gĩtugĩ matirĩ na mũrugamo ona ũmwe wa Gĩtugĩ kana mwandĩki ona kana ma Gĩtugĩ Publishers, andĩki ake kana arĩa makinyanagĩria iruta rĩrĩ.

Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

4

Mũrimũ wa Corona (COVID-19

Mũrimũ wa Corona (COVID-19) Rũgano : Wikipedia na WHO

Gũkinyĩria tarĩki 04/05/2020 Arĩa mamenyekanĩte nĩ marwaru 3,507,265+ 247,491+ Ikuũ iria njĩkĩre mũkonde 205+ Mabũrũri kana mĩena ĩrĩa mĩhutie 1,127,887+ Arĩa mahonete Mũrimũ wa Corona (COVID-19) nĩ mũrimũ wa gũtambio ũrĩa ũnyitaga mũndũ na umanaga na “virus” ya corona.

Andũ aingĩ arĩa maranyitwo nĩ COVID-19 mararemwo nĩ kũhuhia hanini kana makang’ang’ana

Gĩtugĩ

kũhuhia no harî na arĩ marahona matarĩ mararigitwo. Arĩa akũrũ, arĩa mena mĩrimũ ta ya ngoro, cukari, ya kũremwo nĩ kũhuhia na cancer mena ũhũthũ wa kũrwara mũrimũ ũyũ na gĩkĩro kĩnene.

Njĩra ĩrĩa njagĩrĩru ya kũgirĩrĩria na kũnyihia gũtamba kwa COVID-19 nĩ kũmenya ũũma waguo, mũrimũ ũrĩa virus ĩno ĩrehaga na ũrĩa ũtheremaga. Wĩgitĩre na arĩa makũrigicĩirie ũkĩgerera njĩra ya gũthambia moko na thabuni kana kĩndũ gĩothe kĩna mũtukanio wa alcohol na kwaga kũhutia ũthiũ waku.

Virus ĩno ya COVID-19 ĩtheremaga kũhĩtũkĩra matata ma mata kana kĩmira kĩrĩa kĩraimana na maniũrũ rĩrĩa mũndũ ũrĩa ena mũrimũ ũyũ akorora kana gwathimũka. Kwoguo, nĩ ũndũ wa bata kwĩmenyeria mũtugo mwega wa gwathimũka ũkunĩkĩte kanua na kĩĩgokora.

Gũkinyĩria rĩu, gũtirĩ na njanjo kana ndawa ya kũrigita COVID-19 no kũrĩ na njĩra irethwo cia gwetha kĩhonia kana ndawa ya kũwĩthondeka. Rũhonge

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

6

Mũrimũ wa Corona (COVID-19

rwa World Health Organization (WHO) rũheanĩte ũhoro atĩ nĩ rũrĩrekagĩrĩria ndũmĩrĩri o ũrĩa ũthuthuria wa ndawa ĩyo ũrekwo.

Kũgirĩrĩria na kũnyihia gũtherema kwa COVID-19, wagĩrĩirwo nĩ, Wĩthambe moko maita maingĩ na thabuni na maaĩ kana ũtũmĩre kĩndũ kĩna mũtukanio wa alcohol •

• Ikara ũraihu wa mita ĩmwe kana makĩria na mũndũ ũrĩa wĩ hakuhĩ nawe akorwo nĩ arakorora kana gwathimũka.

mũrimũ ũyũ na nginya gũkua gũkĩringithanio na arĩa me thĩ ya mĩaka ĩno; onakorwo no mararwara.

Dariri irĩa ironeka mũno nĩ ta: •

Ũrugari (fever)

•

Kũnogerera (fatigue)

Gũkorora gũtarĩ kũruta kĩmira kana gĩkorora (dry cough) •

Ingĩ nĩ ta: Kũhuhia na ihenya (shortness of breath) •

Menyerera kũhutia ũthiũ waku.

• Kũigua ruo (aches and pains)

Humbĩra kanua gaku rĩrĩa ũrathimũka kana gukorora

Tũronda mũmero (sore throat)

• Ikara mũciĩ wakorwo nĩ ũraigua ũũru mwĩrĩ.

Amwe nĩ maraigua kũgonderera, kũharwo ona kana gũita kamira gaceke.

•

•

Geria gũtigana na kũgucia thigara kana kĩndũ oro gĩothe kĩngĩthũkia mahũri maku.

•

• Ikara haraihu na andũ kũgerera kwaga gũcera kana gũthiĩ mũno na gũikara haraihu na kĩrĩndĩ kĩa andũ.

•

•

Andũ arĩa maronania ndariri cia mbere no matirĩ na thĩna wa mwĩrĩ marerwo maikare keheriinĩ na marĩrie aria marahũrana na mũrimũ ũyũ wa COVID-19.

Korwo wĩna ũrugarĩ gũkĩra gĩthimi kĩrĩa kĩagĩrĩire, nĩ ũrakorora kana wĩna thĩna wa kũhuhia, wagĩrĩirwo nĩ ũmathe kũndũ gwa gũthimwo mũrimũ ũyũ. Ĩka maũndũ maya matano Taithĩrĩria kũrũa na coronavirus 1 MOKO - Mathambie maita maingĩ 2 KĨGOKORA – Kororera ho 3 ŨTHIŨ - Ndũkaũhutie 4 NAFATHI – Ikara haraihu na ũrĩa agũkuhĩrĩirie 5 MŨCII- Ikara kwa hotekeka

Arĩa mena makĩria ya mĩaka 60 mena mĩeke mĩaramu ya kũrũa

Gĩtugĩ

Gũtirĩ na ndawa ĩrĩa ĩramenyekana ya kũgirĩrĩria mũrimũ ũyũ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

7

Mũrimũ wa Corona (COVID-19

(COVID-19). Andũ no mabatare ũteithio wa kũmateithĩrĩria kũhuhia

Kwĩrora

Kũngĩkorwo wĩna ndariri cia kwanjĩrĩria, ikara mũciĩ nginya ũhone. No ũnyihie ũrũrũ wa COVID-19; • Wanogoka na Wakoma • Weiga na ũrugarĩ • Wanyua maaĩ maingĩ mũno • Wethamba na maaĩ mararu kana mahiũ nĩguo kũregeria gĩthũri na mũmero ũrĩa wĩna sore throat.

Menyerera ũrĩa wĩ hakuhĩ nawe. Ndũgathiĩ ũgĩtuangaga mata, gũkorora oro ũguo kana kũmira ũkĩhakaga harũa andũ mangĩũka mahutanie naho.

Kenya ĩna andũ 38 marũaru, Gĩkuũ (kĩmwe) 1 na kũhona kwa mũndũ ũmwe.

Kagi nĩĩcenjetie rĩĩtwa Rĩu Nĩ

Gĩtugĩ

Menya kaũntĩ yaku

Thikimũ Ya Kũrĩma Mũceere Ya MWEA Thikimũ ya Mwea Tebere yambĩrĩirie ta kambĩ ya kũnyita na kũhingĩra arĩa maarũagĩra wĩĩathi wa bũrũri ũyũ Mau Mau. Nĩguo kwoneke kana mũceere no ũmere itũũra-inĩ rĩrĩ, aakoroni nĩ meciririe mahande wa mũgerio mwaka-inĩ wa 1953.

kali kũrĩa kũu kũngĩ nĩ gwa gũikarwo, mathukuru na kũrĩma irio ta mĩciiri, nyanya na icio ingĩ cia mũhĩrĩga ta ũcio. Nĩ ĩkoragwo na namba ya mĩciĩ 7,022 ĩrĩa ĩrĩmaga mũceere.

Thikimũ ĩno ya mwea nĩ ĩheagwo maaĩ nĩ njũũĩ igĩrĩ; Na mwaka-inĩ wa 1956, Thiba na Nyamindi. Njũũĩ ici mũceere waheirwo rũũtha itambagia maaĩ kũgerera gũkũragio mwena ũyũ kwona mũikũrũko (gravity) kũrĩa nĩwekire weega mũno; na nĩguo ciitagĩrĩra maaĩ kũrĩ njũũĩ nini mũmera ũrĩa ũkũragio gũkũ cia gwĩthondekera. Nĩ gũkoragwo nginya ũũmũthĩ. Thikimũ ĩno na karũũi kanini getagwo Canal nĩ ĩmwe gatagati ka thikimũ karĩa kanyitanagithia njũũĩ ici mũgwanja (7) iria irũgamagĩrĩrwo cierĩ, karĩa kaheaga gĩkĩro gĩa nĩ Bodi ya Bũrũri ĩĩgiĩ wĩitĩrĩri 80% kũrĩ andũ a thikimũ ino.

(NIB). Ĩrĩ rungu rwa kaũntĩ nini O mũndũ agĩrĩirwo nĩ ya Mwea ya Irathĩro. Ĩkoragwo kwĩnyĩtĩra eka 4 kũringana na kiromita 150 kuuma mũciĩ watho na eka ici ciaheanĩtwo mũnene wa Nyairobi. kũhĩtũkĩra ũthuthuria ũrĩa wonanirie atĩ namba ĩno nĩyo ĩngĩhotithia mũrĩmi kwĩikaria wega. No nĩũndũ wa andũ ũrĩa marongerereka, mĩgũnda mĩingĩ rĩu nĩ ĩtinangĩtio kũrĩ andũ a nyũmba na nginya kwenderio andũ a nja na arĩmi eerũ.

Thikimũ ĩno yekĩrirwo ngathetiinĩ ya thirikari irĩ ya eka 30,350 no, no eka 26,000 ihũthĩkaga na ũrĩmi ũyũ wa mũceere. Nĩ ĩkoragwo na eka 4,000 iria irĩmagwo mũceere wa jua

Gĩtugĩ

Kuuma rĩrĩa yambĩrĩirio nginya mwaka wa 1998, thikimũ ĩno yaroragwo nĩ Bodi ya Kũrora Wĩitĩrĩria wa maaĩ (NIB) otaũrĩa yaathĩtwo nĩ watho wa Gũitĩrĩria maaĩ (Irrigation Act) gacunjĩ ka 347. Bodi ĩno nĩyagĩrĩiwo nĩ kũrora mĩhang’o yoothe kuuma kũrĩma mĩgũnda, kũheana ngombo, ũkũria wa mĩmera, kũgetha na thutha wa magetha

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

10

Menya kaũntĩ yaku na nginya wendia.

NIB nĩ yamenyerete gũtwara mũceere kũrĩ kamboni ya Mabati Rolling Mills (MRM) nĩguo ĩthĩe ĩcoke ĩrute mbeca ciao thutha wa kwendia. Mũtaratara ũyũ nĩwagũĩre hĩndĩ ya kĩmera gĩa 1998/99 rĩrĩa arĩmi maregire kaimana gutwara magetha mao kũrĩ bodi ĩno ya NIB na makĩambia kũrũĩrĩra kwendia mũceere wao o mũndũ na njĩra ciake.

na maacini iria ciagĩrĩire. Ihindainĩ rĩrĩ, thikimũ ĩno ĩi yathiire thĩ mũno na gukĩaga maciaro ona marikũ.

Mwaka-inĩ wa 2003, nĩmeciririe mathiĩ kũrĩ thirikari nene nĩguo methe ũteithio wa kũrora thikimũ ĩno. Bodi ya NIB nĩyaharaganirio na gũgĩethwo ũrũgamĩrĩri mwerũ wa kũmĩrũgamĩrĩra na gũgĩcenjio ũrĩa ĩrĩtũmĩkagĩra mũingĩ.

Ũũma

Nĩyo thikimũ ĩrĩa ngũrũ mũno gũkũ Kenya •

Nĩĩcenjetie na gĩkĩro kĩnene kũndũ kwarĩ kũũmũ, Kirinyaga nginya kũndũ kũngĩkũra kĩndũ.

•

Mbura ĩrĩa yuraga ĩtikoragwo njiganu kana kwĩhoko na yoira, ĩtikinyanagĩria ikĩro iria ĩtanyĩtwo.

•

Mũthemba wa ũrĩmi nĩ ta wa kĩraĩ (basin irrigation) •

Maaĩ maikũrũkaga thĩinĩ wa thikimũ ĩno kũgerera wĩikũrũku wa thĩ (gravity) •

Ĩkoragwo ĩrĩ gĩtarũinĩ kĩa ũbunge kĩa Mwea, Kĩrĩnyaga County.

•

Kũrũmĩrĩra ihanĩka rĩrĩ, arĩmi nĩmeciririe mambie cooperative ĩrĩa ĩrĩmaroragĩra magetha maao, kũrĩa mokire na Mwea Rice Rũgano:Wikipedia/Eric Karanja Farmer’s Cooperative Society (MRGM). Ona kũrĩ oro ũguo, ĩtiakarire kwa ihinda iraya ĩkĩgwa nĩ kwaga andũ arĩa mena ũũgĩ wa kumĩnyitĩrĩra, wagi wa mbeca

Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

11

Rũgano

Ngũgĩ wa Thiong’o: Ithe wa Rũthiomi rwa Gĩkũyũ

I

tũũra ria kamĩrĩthũ nĩrĩarathimirwo na kana ga kahĩĩ kũrĩ tarĩki 5 wa Mũgaa mwaka wa 1938. Nako kana gaka gagĩtwo Ngũgĩ wa Thiong’o na nĩkahetwo rĩa kũbatithio James. Agĩkũra, Ngũgĩ na bamĩrĩ yake nĩ mate­ithĩrĩirie kũrũĩrĩra wĩathi kũrĩa nyina wake aherithirio.

Ngũgĩ nĩ athomeire thukuru wa anake wa Alliance na agĩco­ ka agĩthiĩ Makerere kwonger­ era gĩthomo gĩake kĩa Yuniva­ sitĩ. Arĩ mũrutwo kũu nĩ athire

Gĩtugĩ

kĩgomano-inĩ kĩmwe kĩa andĩki kuuma gĩtarũ kĩa Africa mweri wa Gathanwa 1962 harĩa mũthako wake wa The Black Hermit wonanirio rĩa mbere.

Arĩ kĩgomano-inĩ kĩu, nĩace­ manirie na mwandĩki wĩ gatũ Chinua Achebe kuuma Nige­ ria ũrĩa wathomire maratathi ma haria andĩkĩte mabuku ma The River Between na Weep Not, Child na akĩambia kũm­ wonia njĩra kũrĩa gwakinyire wĩra wake nĩ wandĩkagwo kwĩ Heinemann kũrĩa Achebe arĩ mwandĩki mũtaari.

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

12

Rũgano Profesa Ngũgĩ nĩ ahumbirwo thũmbĩ ya Gĩthũngũ kuuma Thukuru wa Makerere mwa­ka-inĩ wa 1963.

Ibuku rĩake rĩa mbere rĩarĩ Weep Not, Child (Ndũkarĩre Mwana) mwaka-inĩ wa 1964 kũrĩa rĩarĩ rĩa mbere mũno kũrutwo na rũthio­ mi rwa Githũngũ na kuuma kwĩ mwandĩki wa Africa ya Irathĩro.

Oro mwaka-inĩ ũcio, nĩ acin­dire kamwanya ga kwende­reithia gĩthomo gĩake (schol­arship) nginya Yunivasitĩ ya Leeds. Ni athire mwena ũcio wa England nad kũrĩ mwaka wa 1965, ibuku rĩake rĩa kerĩ nĩ rĩarutirwo, The River Between (Rũũĩ Rũrĩ Gatagatĩ). Ibuku rĩrĩ rĩna kĩhumo kĩa thigithigi ĩrĩa yoimĩrire hĩndĩ ya Gĩtugĩ

ũrũĩrĩri wa wĩathi (MAU MAU). Nĩ yaragia ũhoro wa kwaga kwendana kwa akristiano na arĩa mata­arĩ akristiano na nĩ ĩthomag­wo mathukuru-inĩ na ĩgekwo hĩndĩ ya kĩgeranio kĩnene.

No nĩacokire akiuma thukuru ũcio atarĩ areka kĩgeraio gĩkae kĩa mũico (thesis) kũrĩa arĩ andĩke ũhoro wĩgiĩ George Lamming kũrĩa aheanire gĩtũmi gĩa kwa­ ga kumwandĩka. Ibuku-inĩ riake ria Homecoming, nĩ oigĩte atĩ amũheire mbica ya mũndũ ũreigua gatagatĩ ka andũ eerũ.

“Kũima kana kũũra­ ga rũthio­ mi nĩ kũima na kũũra­ ga bengi ya kĩririkano kwĩ andũ”

Mwaka-inĩ wa 1967, nĩ arutire ibuku rĩtagwo A Grain of Wheat. Thutha ũyũ na nĩ ũndũ wa rũthũũro rwake, nĩ ati­ganĩirie wĩtĩkio wake wa

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

13

Rũgano ũkris­tiano, kwandĩka na

Gĩthũngũ na rĩĩtwa rĩake James akiuga maya nĩ maũndũ ma akooroni (colonialists), akĩambia kwĩĩ­ta Ngũgĩ wa Thiong’o. agĩcoka akĩambia kwandĩka na rũthio­mi rwa Gĩkũyũ na Gĩthwairi.

Nĩ athomithirie Gĩthũngũ thukuru wa Yunivasitĩ wa Nairobi kwa ihinda rĩa mĩa­ ka ikũmi kũrĩa athomithagia thukuru wa Nortwestern na gwĩtwo kana arĩ mũgeni.

Arĩ probesa thukuru-inĩ ũyũ, nĩ oririe gũcenjio rĩĩtwa kũrĩa arũgamĩrĩire, marute rĩĩtwa Gĩthũngũ, English, nĩgetha arĩa marathoma koothi ĩyo math­ ome thiomi ingĩ matekũrigĩrĩrio nĩ rĩĩtwa “English”.

a nakũu kwao mangĩonanag­ ia mĩthako yao na gũthooma, “Kamĩrĩthũ Community Educa­ tion and Cultural Centre.”

Mwaka ũcio ũngĩ, nĩ arutire mũthako ũrĩa wararakire thirikari mũno na wĩ igweta wĩtagwo Ngaahika Ndeenda (I’ll Marry When I want), na mandĩkanĩire hamwe na Ngũgĩ wa Mĩiri. Thutha wa mũtha­ ko ũyũ, ũrĩa waarĩ mũnini wa mũnene wa bũrũri hĩndĩ ĩyo, Daniel arap Moi nĩ arutire waatho wa kũnyitwo kwa Ngũgĩ kũrĩa ahingĩirwo njeera ya Kamĩtĩ Maximum.

Arĩ njeera, andĩkire ibuku rĩake rĩa kĩĩrĩu na rũthiomi rũrũ rwitũ rwa Gĩkũyũ Caai­ tani Mutharaba-inĩ (Devil On the Cross), karatathi-inĩ ga kwĩhu­ ra bata (tissue paper).

Thutha wa kuuma njeera mwaka wa 1978, ndacokirio wĩira wake wa gũthomithia na andũ a nyũmba yake nĩ man­ yaririrwo mũno. Nĩũndũ wa kwandĩka ũrĩa andũ maimagwo ihoto ciao na kũnyamario nĩ thirikari ya hĩndĩ ĩyo, Ngũgĩ na andũ a nyũmba yake nĩmorire na magĩthama gũkũ bũrũri-inĩ.

Thutha wa mĩaka 22, nĩme­ciririe gũcoka Kenya thutha wa Moi gũtĩga wĩra mwaka-inĩ wa 2002.

Kwohwo Mwaka-inĩ wa 1976, Ngũgĩ nĩ ateithĩrĩirie gwaka handũ andũ

Gĩtugĩ

Hĩndĩ yake ya gũkorwo arĩ njeera nĩ yatũmire mũthako ũthondekwo wetagwo The Trial Of Dedan Kimathi (1976) kũrĩa mawandĩkire na Mĩcere GithaeMũgo.

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

14

Rĩũrĩro

Rũgano

Arĩ rĩũrĩro-inĩ, Ngũgĩ nĩ arutire na kamĩtĩ yarĩ mwena wa London ya gũteithia kũrekereria ohwo a gĩsiasa gũkũ Kenya kũrĩ mĩaka ya (1982-98).

Ibuku rĩa Matigari ma Njirũũngi nĩrĩataũrirwo ta Matigari kũrĩ rũthiomi rwa Gĩthũngũ nĩ Wangũi wa Goro na rĩkĩrutwo hĩndĩ ĩyo. Nĩ acokire agĩthomera kothi ya gũthaaka mĩthako thukuru-inĩ wa Dramatiska, Stockholm, Sweden.

Nĩ acokire akĩruta rĩĩngĩ rĩĩtagwo Detained, ibuku rĩrĩa rĩaragĩrĩria kwoho gwake (1981) na kũrĩ mwaka wa 1986, nĩ andĩkire rũgano akĩurĩa aandĩki a gũkũ Africa mambie kwandĩka na thiomi ciao na akĩrugũria Matigari thutha mũnini, 1987.

Mwaka wa 2008, nyũmba ĩmwe ya gũcaba mabuku ya Ran­ dom House nĩ yarutire ibuku rĩake rĩa mbere thutha wa mĩaka 20 rĩa Wizard of the Crow, rĩrĩa arĩtaũrire kuuma Gĩkũyũ nginya Gĩthũngũ.

Ngatheti ĩmwe ĩkiuga “Rũthiomi rwa Ngũgĩ tĩ rũgandu; ciũria iria oragia ikoragwo na ũritũ; na atua gũtua matua make, matikorag­wo na kĩũria. (“To starve or kill a language is to starve and kill a people’s memory bank.”) …….“Kũima kana kũraga rũthiomi nĩ kũima na kũũraga bengi ya kĩririkano kwĩ andũ” Ngũgĩ akiuga.

Nĩ andĩkĩte ng’ano nguhĩ nyingĩ ona mabuku ma ciana ma mwendereithio (series) wa Njamba Nene.

Rũgano: Wikipedia Mũtaũri: Claire Wambũi/Njoki Wamũyũ Mbica : Thingira wa Iregi/Nation

Thimo : Ageni erĩ matirĩ ũtugĩre

Two guests (at the same time) have no welcome.

Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

15

Menya Gĩkũyũ

Mĩeri Ya Mwaka Na Gĩgĩkũyũ Kũrĩ arĩa matarĩ mamenya Karenda ya ũGĩkũyũ, ĩno nĩguo ĩtariĩ.

January February March April May June July August September October November December

Mũgaa Mũgetho Kĩhu Mũthatũ Mũgiranjara Gathanwa Gathano Mworia Nyoni Mũgaa wa Keerĩ Mwania Thenge Kanyua Hũngũ Gatumu

Iruta rĩũku nĩ tũkarora mathaa ma mũgĩkũyũ

Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

16

Nyũmba ya Gĩkũyũ na Mũmbi

MBICA : INTERNET

Mĩhĩrĩga ya aGĩkũyũ • Wanjirũ,

nyina mũhĩrĩga wa wa Anjirũ

• Wambũi,

nyina mũhĩrĩga wa wa Ambũi

• Wanjiku,

nyina mũhĩrĩga wa wa Agacikũ

• Waceera • Wangarĩ,

kana Njeri, nyina wa mũhĩrĩga wa Aceera nyina wa mũhĩrĩga wa Angarĩ kana Aithekahuno

• Wakĩũrũ

kana Wambura, nyina wa mũhĩrĩga wa Akĩũrũ kana Ambura kana Ethaga • Wangeci

kana Waithĩra, nyina wa mũhĩrĩga wa Angeci kana

• Wairimũ

kana Gathigia, nyina wa mũhĩrĩga wa Airimũ kana

Aithĩrandu Agathigia

• Wangũi

Aithiegeni

kana Waithiegeni, nyina wa mũhĩrĩga wa Angũi kana

• Wamũyũ

Aicakamũyũ.

kana Warigia kana Wanjũgũ, nyina wa mũhĩrĩga wa

Iruta rĩũku, nĩtugakũmenyithia ũhoro woothe wĩgiĩ mũhĩrĩga wa mbere wa Anjirũ Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

17

Menya Gĩkũyũ

Tũthome Gĩkũyũ One Two Three Four Five Six Seven Eight Nine Ten Eleven

Twelve

Thirteen

Fourteen

Fifteen

Gũtara Namba ĩmwe

Sixteen

igĩrĩ ithatũ inya ithano ithathatũ mũgwanja inyanya kenda ikũmi ikũmi na ĩmwe ikũmi na igĩrĩ ikũmi na ithatũ ikũmi na inya ikũmi na ithano

ikũmi na ithathatũ Seventeen ikũmi na

mũgwanja Eighteen ikũmi na

inyanya Nineteen ikũmi na kenda Twenty mĩrongo ĩrĩ Twenty one mĩrongo ĩrĩ na

ĩmwe Twenty two mĩrongo ĩrĩ na

ĩrĩ Twenty three mĩrongo ĩrĩ na

ĩthatũ Twenty four mĩrongo ĩrĩ na

ĩna Twenty five mĩrongo ĩrĩ na

ĩtano Twenty six mĩrongo ĩrĩ na ĩtandatũ Twenty seven mĩrongo ĩrĩ na

mũgwanja Twenty eight mĩrongo ĩrĩ na

ĩnana Twenty nine mĩrongo ĩrĩ na

kenda Thirty mĩrongo ĩtatũ

Iruta rĩũku, nĩ tũgathoma icio ingĩ na tũthiĩ ikinya gwa ikinya.

Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

18

Marĩa Matũrigicĩirie

90% ya gĩko gĩa plastic kĩrehetwo nĩ njũũĩ 10 tu

T

hutha wa makĩria ma mĩaka 10, thĩ yoothe nĩ ĩkoretwo ĩkĩmaka nĩũndũ wa gĩko kĩrĩa gĩkoragwo mũthemba wa plastic gũikio maria-inĩ manene.

Makĩria ma tani mirioni 8 irĩkagĩrĩria maria-inĩ manene o mwaka. Tũngĩthiĩ na mbere na gũthũkia marĩa matũrigicĩirie na gĩkĩro gĩkĩ, no gũkorwo na takataka wa plastic maria-inĩ gũkĩra thamaki iria ikoragwo kuo gũgĩkinyĩria mwaka wa 2050.

Asia nacio nĩ; the Yangtze; Indus; Yellow; Hai he, Ganges; Pearl; Amur; Mekong; na igĩrĩ irĩ kuuma Africa; Niger na Nile. Ũmwe wa ataaramu ndagitari Christian Schmidt, oigite o ũrĩa gĩko kĩrĩ kĩingĩ mĩena ya igũrũ noguo gĩgũkorwo kĩingĩ gĩgĩkinya iria-inĩ.

Rũũĩ rwa the Yangtze nĩruo rũkoragwo rũraihu mũno thĩinĩ wa thĩ na nĩruo rũhũthagĩrwo nĩ andũ arĩa aingĩ mũno, mirioni 500 (na gacunjĩ ka 1 harĩ ithatũ ĩĩ China).

Nĩruo rũkuaga gĩko kĩrĩa kĩingĩ mũno iria-inĩ.

No gĩko gĩkĩ kiumaga nakũũ?

Kĩingĩ gĩakĩo kiumanaga na njũũĩ.

Na gĩkĩro gĩa 90% kiumanaga na njũũĩ 10 tu, kũringana ũthuthuria Gwa ica ikuhĩ, China nĩ ĩgeretie ũrĩa wĩkĩtwo. kunyihia gĩko kĩu. Mwaka-inĩ wa 2017, China nĩ yagathĩkire Kũringana na gĩko kĩrĩa mũkana wa kurehe cuuma, ĩkiuga gĩthuthurĩtio kĩhumo gĩake, kwaga kũrehe gĩko gĩa kuuma ataaramu nĩ moigĩte kĩingĩ gĩakĩo na nja nĩ ikinya inene mũno rĩa kĩrehetwo nĩ njũũĩ 10. kũhũrana na gĩko gĩa gũthiĩ iriaInyanya ya cio ciumĩte gĩtarũ kĩa inĩ.

Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

20

Nagũo mwambĩrĩrio wa mwaka wa 2019, China nĩ yaathite mĩciĩ mĩnene 46 yanjie gũthura gĩko nĩguo gũkinyĩria gacunjĩ ka 35 kwa igana gũgĩkinyĩria mwaka wa 2020.

Njũũĩ cia Indus na Ganges, iria ihĩtũkagĩra India ĩkuuaga gĩkĩro kĩa namba igĩrĩ na ithathatũ cia taka taka ũyũ wa plastic kũingĩra iria-inĩ.

Mĩaka mĩthiru, bũrũri wa India nĩwoigĩte nĩ ũkwambia gũthambia rũũĩ rũrũ wa Ganges no gũkinyĩria rĩu, gũtirĩ ũndũ ona ũmwe ũrĩ wekwo. No gĩikaro-inĩ kĩa UN kĩĩgiĩ marĩa matũrigicĩirie, India yaarĩ imwe ya mabũrũri 194 nĩyekĩrire thaini ya kuuga nĩ ĩkanyihia gĩko gĩa plastic kũingĩra iria-inĩ.

ciakinyire iria-inĩ.  Tani mirioni 3.2 cia gĩko gĩa plastic cioimire Indonesia na tani mirioni 1.8 nĩcio ciĩtagwo gĩko kĩa iria-inĩ.  Bũrũri wa Ruraya onaguo ũtitigĩtwo thutha kwona nĩwarekereirie gĩko kĩingĩ no ti ta gĩkĩro gĩa China.

Gĩko kĩrĩ rũũi-inĩ

Ũũma

 Mwaka-inĩ wa 2010, tani mirioni 8.8 cia gĩko gĩa kũrekererio kĩoimire China na makĩria ma tani mirioni 3 nĩcio

Gĩtugĩ

Mbica: Statista Rũgano na mũtaũri : Alice Nyawĩra

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

21

Ũrĩmi

Mũhĩrĩga mwerũ kũgacĩrithia ũrĩmi wa nyanya

G

oigĩte mũthemba ũyũ

ũcenjia kwa rĩera nĩ

kũratũma thirikari nyingĩ ciĩke ũthuthuria wa gwetha mbegũ iria ingĩĩtiria mĩrimũ hamwe na tũtambi.

mwerũ nĩ ũmũtwarĩte wega gũkĩringithanio na mĩthemba ĩyo ĩngĩ ĩrĩa akoretwo akĩhanda maita maingĩ mahĩtũku tondũ arĩmĩte nyanya kuma mwaka wa 1987. No ũrĩmi ũyũ ũtiagĩte

Thutha wa mũhĩrĩga ũyũ wa

njĩra ingĩ nĩguo inyihie ũhuhĩri

nyanya gwĩka wega gũkũ Kenya, wa ndawa na gĩkĩro kĩnene. nyanya ĩno nĩĩrarugũririo na “Ndũmagĩra tũnyiti twa ũnyitanĩri wa arĩmi, mwena wa marangi ma macungwa (yellow) Kĩrĩnyaga. iria itaithagia kũnyita tũtambi Ũrĩa ararĩa matunda ma wega mũthemba wa “whiteflies”. wa nyanya ĩno nĩ ndagĩtarĩ wa

Gĩtũmi kĩa gũtũmĩra ĩno nĩũndũ

nyamũ ũtigĩte wĩra Gĩtarĩ wa

rangi wa macungwa wĩĩtaga

Njaria.

“whiteflies”. Thutha ũcio nĩ

Rĩrĩ rĩrĩ ihinda rĩake rĩa

hakaga “glue” ya kũnyita

kana kũhanda, Gĩtarĩ

Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

22

mĩena yerĩ nĩguo twĩnyitĩrĩire.”

Kũringana wa Gĩtarĩ Nĩ atũmagĩra tũrĩa twĩna rangi wa bururu na tũthiũrũrũkĩirie mũgũnda natuo tũnyitaga “trips” iria ikoragwo njũru kũrĩ mũmera na itunda.

Ũrĩmi

mĩrimũ ĩnyitaga ta bacterial spec, early na late blight, down mildew na Powderly mildew.

“Hĩndĩ ĩtarĩkũraihu, nĩndĩronete mĩmera yakwa ĩkĩnyitwo nĩ mũrimũ mwerũ ũtarĩ ũramenyekana wa mathangũ gũcenjia na kũgĩa Ũtũmĩrĩ wa tũnyiti tũtũ rangi wa macungwa gĩtukanĩte mũgũnda-inĩ ũnyihĩtie ũhuhĩri na gĩtĩĩri. Nĩ ndatukanirie ndawa wa ndawa cia tũtambi na mĩrimũ na makĩria na gĩkĩro kĩa mĩthemba ĩrĩ nĩguo nyone kana mĩrongo kenda na ithano (95%). nĩngũteithĩka. Mũtukanio ũyũ nĩ warutire wĩra na rĩu mĩmera Rĩrĩa tũracereire mũgũnda ũyũ, nĩ tũronire tũtambi tũnini nĩ ĩrahona no ndiũĩ kana nĩ mũno tũkĩũmbũrũka, ũndũ ũrĩa ũgacoka na watua gũcoka ũgoka na gĩkĩro kĩigana atĩa?” ũhotithĩtio nĩ mĩtego ĩno.

Gĩtarĩ akeyũria.

“Mũthemba wa nyanya ĩno no ũgethwo kwa ihinda rĩa mĩeri ĩrĩ thutha wa itua rĩa mbere na ũbataraga maaĩ manini mũno kũrĩa aheaga maaĩ maita merĩ thĩinĩ wa wiki ona kũrĩ na riũa rĩaru.” Gĩtarĩ akauga.

Mũmera ũyũ woyaga mĩeri 3 gũkũra na gũtirĩ mbeũ ona ĩmwe yorire thutha wa gũcenjio na kũhandwo mũgũnda-inĩ.

Ahanda, nĩ ahuhĩrire ndawa ya kurua na nematodes iria iriaga mũmera tĩri-inĩ, na ahuhĩrire oro rita rĩmwe, ahanda oro ũguo nĩguo gũkorwo arĩ mwena mwega. Nematodes nĩ tũgunyũ tũrĩa tũikaraga tĩĩri-inĩ.

Tũtambi tũrĩa tũthũkagia mũmera wa nyanya nĩ ta whiteflies, trips, bollworms, red spider mites na tũgunyũ twa gũtinia (cutworms). Onakorwo no tũmwe twatuo, kũrĩ na

Gĩtugĩ

Nĩ ekĩrĩte mũtego, tutatan water bath trap, ũrĩa aratũmĩra kũnyita tũgunyũ twa tuta absoluta, kagunyũ karĩa kangĩthũkia magetha maku mothe. Kangĩaga kũninwo na ihenya, no gathũkie matunda

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

23

Ũrĩmi

na wage magetha. Mũtego ũyũ ũrĩa ũngĩgũra kuma nduka yothe ya indo cia ũrĩmi na na thogora ũngĩhoteka, nĩ ũkoragwo na “hormone” iria ĩĩtaga kagunyũ ka mũhĩrĩga “sex” ũcio ũngĩ.

“Mũgũnda-inĩ ũyũ, ndĩna mĩtego mũgwanja (7) onakorwo eka ĩmwe yendaga mĩtego ikũmi (10). Nĩ ĩigagwo ĩnyagĩtio mũgũnda-inĩ nĩguo ĩnyite igunyũ ici. Nĩĩkoragwo na “hormone” cia nga na njamba na nonginya ũtukanie nĩguo wone mimĩrĩra.” Gĩtarĩ agataariria.

Mĩtego ĩno nĩ ĩĩkĩragwo ngunĩko-inĩ ĩgacoka ĩgekĩrwo maaĩ ma thabuni marĩa matũmagĩrwo kũnyita kagunyũ rĩrĩa karahamba gũkinyĩra “hormone” ĩrĩa nĩgetha ĩhote gũciarana.

Iremithia Thogora wa igũrũ wa indo iria itũmagĩrwo mũgũnda ta ndawa na bataraica gũkĩringithanio na mabũrũri ta Tanzania na Ũganda. Thirikari ya Kenya nĩ ĩkĩrĩte igoti indo-inĩ cia ũrĩmi kũrĩa ciongagĩrĩra thogora.

•

Kwaga kwa thoko na iria ĩ tayarĩ. Bei ya nyanya ĩtingĩĩrwo •

Gĩtugĩ

no ĩĩrĩke ũrĩa ĩgwĩka thoko-inĩ kwona atĩ nĩĩcenjagia o hĩndĩ.

Rĩmwe, Mũrĩmi nĩ endagia nyanya yake ciringi igana rĩmwe harĩ kĩrĩti ĩmwe nĩũndũ wa kũingĩha thoko-inĩ.

• Gûtirĩ handũ ha gũciiga rĩrĩa ciaingĩha thoko-inĩ. Harĩ na bata wa gũthondeka indo iria ingĩtũmĩrwo mĩciĩ-inĩ nĩguo kũnyihia wanangĩku na thogora wa gũtinia mũrĩmi moko.

Onakorwo endaga gwĩtwarĩra magetha make mũciĩ mũnene wa Nairobi, nĩ ethanaga na mburũka arĩa mamũteithagia kwendia akiuga kwaga kũmatũmĩra no gũtũme acine kana indo ciake ithũũke nĩ kwaga mũciũria.

Mĩaka ya nahau thutha, thirikari nĩ yarutĩte ciringi mirioni mĩrongo ĩthatũ (30) cia gwaka kĩganda kĩa gũthondeka indo ndiganu rĩrĩa magetha maingĩha nĩ citiigana kwoneka onakorwo kwĩrĩkanaga ciatwarirwo iganda-inĩ ngũrani (industrial estate).

Nĩ eerĩte andũ maingĩrĩre ũrĩmi kwonania nĩguo mũgongo wa bũrũri na no ũheane mawĩra matarĩ ma kwandĩkwo.

Rũgano na Mbica: Claire Wambũi

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

24

Ũrugi

GARLIC KUKU KIENYEJI

NGŨKŨ YA KIENYEJI NA GARLIC Kĩrĩa kĩrendeka 1. Ngũkũ ĩmwe ya kienyeji, ĩtinangĩtio icunjĩ 2. Gĩtũngũrũ kĩmwe 1 gĩtune, gĩtinangĩtio tũnini 3. Garlic icunjĩ 5 imondetwo 4. Biribiri hoho ĩmwe ndinangie tũnini 5. Gĩciko kĩmwe gĩa tomato paste 6. Nyanya igĩrĩ, ndinangie tũnini 7. Maguta ma gũkaranga ma maaĩ 8. Dania 9. Gĩkombe kĩmwe gĩa thubu wa ngũkũ 10. Cumbĩ Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

25

Ũrugi

Icamia irio wega (spice) cia gũtukania • Gĩciko 1 kĩa rosemary nyũmũ • Gĩciko 1 kĩa mbegũ cia biribiri njirũ irĩ ng’ima • Gĩciko 1 kĩa mbegũ cia cumin • Gĩciko nuthu (½) kĩa biribiri thĩe • Icunjĩ 3 cia garlic • Kamũtĩ kamwe ka cinnamon • Ithangũ rĩmwe rĩa bay • Gĩciko ½ kĩa turmeric • Gĩciko ½ kĩa ginger ndinangie wega.

Njĩra  Thondeka mũtukanio waku wa “spices” na gũciĩthĩa ũcoke ũige mwena.  Therũkia ngũkũ yaku nginya ĩhĩe.  Pani-inĩ, itĩrĩra maguta, ongerera gĩtũngũrũ gĩaku, biribiri hoho na garlic nginya ciambie gũcenjia rangi na irute kamũnungo gathaka.  Ongerera nyanya, tomato paste na thubu wa ngũkũ kana maaĩ mahiũ. Eterera itherũke kwa ihinda rĩa ndagĩka 5-7.  Coka wongerere ngũkũ yaku na mũtukanio waku wa spices, ũcoke ũciruge kwa ihinda rĩa ndagĩka 30.  Warĩkia ũguo, ĩkĩra tũmadiodo twa dania ũcoke ũihũre.  No ũrianĩrie na ngima, mũkimo, cabaci kana mũceere.

Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

26

Ceera

Havila Resort, Sagana

Mwandĩki Claire Wambui/Havila Resort

Ũ

ngĩtũmĩra ithaa rĩmwe na nuthu ũguo ũkiuma ya Nairobi ũrorete ya Nyĩrĩ. No ũtarĩ ũrakinya thagana rĩ, ũkwona kĩbaaũ kĩrĩa kĩrakwonia ũrĩa ũgũthiĩ nginya ũkinye handũ haha hathaka ma.

Mũkawa guo – mũkawa wa Havila ũkoragwo wĩikarĩire eka 40 ĩrĩ na ũthaka mwega wa nyeki thaka na ĩna riri, ũhutĩtie hũgũrũrũ cia rũũi rwa Thagana (Tana). Nĩwĩyonagĩra ndurumo ya Kĩrengete, gacigĩrĩra karĩa gatigagwo nĩ maaĩ (islands) igĩrĩ, mĩtĩ ĩĩthondekete wega (canopy) atĩ ona kariũa gatingĩkũhutia na nyoni nacio na karwimbo rĩ! Tiga tu.

Havila ibuku-inĩ itheru nĩ handũ harĩa harĩ hathaka mũno mũgũnda-inĩ wa Eden na nĩ haarĩ na thahabu

Thimo : Ithĩnjĩro rĩtiagaga thakame A slaughter house is not without a little blood Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

28

kwa wĩingĩ.

Ceera

Gwa guikara – ũrĩ mũkawa-inĩ wa Barizi, kũrĩ na rumu ithondeketwo wega iroreete ndurumo-inĩ cia Kĩrengete na irĩma cia Gaturi. O rumu ĩkoragwo ĩrĩ ya mwanya tondũ nĩmakoragwo mamĩbaangĩte na mawoni (theme) ngũrani; kwĩna gĩthũũngũ, kĩAfrica,kĩ-itonga na ingĩ nyingĩ mũno. Gĩkeno kĩao nĩ ũgakoma ũkenete na ũgokĩra ũcanjamũkĩte.

Irio cia whaaĩ-inĩ – irio ciao nyingĩ cituagwo mũgũnda-inĩ wao mbere ya ũrugĩirwo. Kwoguo ũrĩaga kĩndũ gĩtheru na kĩega.

Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

29

Ceera

Mawĩko/activities

Gũkũ nĩkuo maũndũ mekĩkaga na ma gũkenia andũ mũno. No mwĩĩkĩre ũhiki kuo, kana mathako ona kana mahanĩka (events) ma makamboni.

Gũcindana maaĩ-inĩ (Water rafting and kayaking). No ta kwa iguoya ta niĩ.

•

Gũthiĩ magũrũ (walk/nature trail) – haha mũndũ eyonagĩra mawega maingĩ ta hũgũrũrũ cia rũũĩ rwa Tana, nyoni igakuinĩra ũgĩthiĩ ona ciĩhuruta igagũkenia ikĩũmbũrũka hakuhĩ nawe.

•

Thimo : Ikinya na thĩ itiaganaga

The foot and the earth cannot help meeting Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

30

Gũtega thamaki

•

Ceera

•

Yoga

•

Kũũmba nyũngũ

Ma ũyũ nĩguo wĩĩtagwo ũthaka ũtangĩtigithia.

Gĩtugĩ

Mb Res ica: H Nje ort na avila nga Wa nji

ru

•

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

31

Kũnyihia Mĩtino Mawatho ikũmi marĩa maunagwo mũno hĩndĩ ya gwĩtubĩra

1)

2)

3)

4)

5)

Gũtũmĩra puru wĩ wiki nĩkwongagĩrĩra mĩtino. – andũ aingĩ mamĩingagĩra matekũrora mĩtũrĩre yao, ũndũ ũyũ ũkĩongerera gĩkĩro kĩa mĩtino.

Eterera ithaa rĩmwe mbere ya wĩingĩrĩte maaĩ-inĩ thutha wa kũrĩa.- maheni ma atĩ nĩ ũkũnyua maaĩ kana kũnyitwo nĩ kĩbũng’a nĩ maimĩrĩte kwonania no maheni no ũndũ ta ũyũ no ũhanĩke.

Mũndũ wothe wĩna njuĩrĩ nene no nginya eohe karatathi ga kũgirĩrĩria maaĩ kũingĩra njuĩrĩ – njuĩrĩ ndaihu no ĩrehe gĩkuũ ĩngĩnyitwo kana ĩkũrehere gĩconoko ĩngĩhata.

Gũtirĩ kũnegena - ũũ nĩ ũgũtũma mũndũ wĩ hatĩka-inĩ aiguĩke.

No nginya mũndũ ethambe mbere ya kũingĩra - andũ aingĩ matiĩthambaga ona hanini, no anini tu!

Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

32

Kũnyihia Mĩtino 6)

7)

8) 9)

10)

Nyamũ itiĩtĩkĩrĩtio hakuhĩ na puru cia maaĩ- aingĩ moigaga atĩ ici iria cuĩkaine ta “pet” itingĩthĩnia andũ.

Gũtirĩ kũnyua ũrĩ hakuhĩ na ha gwĩthambĩra – ndũgatũmĩre ngirathi tondũ no ĩrehe mĩtinũ.

Gũtirĩ gũceera na mbarathi hakuhĩ na puru.

Ndũgecirie nĩ ũgũtugwo na njĩra ya mwanya ĩrĩa andũ aya angĩ mategũtugwo nayo.

Gũtirĩ kũhũra maaĩ (No splashing) – nĩ ũndũ wa kũgirĩrĩria mĩtino onakorwo nĩkĩo puru ĩkoragwo ho.

THIMO: Kũhoya ti kũiya “To beg is not to steal” Gĩtugĩ

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

33

MWAGO

MARITWA MA NYAMU C GMU L Z K T R A G S I TWB NG AM I R AWB A A T H I G I R I R I F V E P S D F WQ S M J U V WL G J N P B B L H J B EW I Z UH K H J A X F X N P A Q N Y Z N V Y WZ A XWQ N U X F N O Z G U C O X D I F O X Z G I H V C R Z D T V AWA T N T ND I NOHOK P ONNU I OOU C S R T NHX V F Z D G X U NWA M B U I M I C O R E P A X U B I C T NMR E Z J C J GGO P B F MH A E U Y R A P D V Y B Y N Q O WW X U Z N A T K G B P Z N A M H Z K A I C G C T F L T M F J X FWU H B T Q K H Z GHU A E UUMG K V H I I HU R U F M J A U J B S Q T B UNDA U P U Y EMB BDM I P S L E V H GR B X AG E J QR S J RGU A S U BOR F XON C L DGNU S Y DNUN Y R E UMN X U J QR S R WU C P P N Z H D P G T I MO R B Y N J K OD X S K X O D O I T H U Y AWH Q Y WE O P WG U L M T Y DA X NDU T U R A I A I R K I N Z S Y NGU I V P T O S D RW I G I E L R H UGG E R P V Z T S X NO J HH PMF J L DD E E ZOO J HZ A Y T O HM J A HH I T I HOGN L E ZGR B P I XM J J Z R UOZO J I K V A XDDZ E OODDU T Y H J Z Q L F GWN G U K U D A F NM Y R S I E F K N H U E G H M U T H C L C D A K Y Z B U H U L MWN R U E Z J GQ T H E E R U V V F Z F I X K Z Z HD T K Y N D T B Z O J Y K MOW P L A N A S B B E A H

WAMBUI MICORE

MUNYONGORO

NGUNGUNI

THIGIRIRI

NGAMIRA

MURUTHI

NDUTURA

NDINOHO

THEGERE

NGWARE

NDUNDU

THEERU

NJOGU

THURAKU

NGUKU

BUNDA

IGOGO

RWIGI

IHURU

THUYA

MBUKU

NYOKA

NGUI

NYAU

MBIA

HITI

MBIA

NUGU

NDAA

®

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

Gĩtugĩ

34

Build your own custom worksheet at education.com/worksheet-generator

© 2007 - 2020 Education.com

Mohoro megiĩ COVID-19 Monanio ma thũgũrĩ Dubai Expo gũtĩĩrio nginya Oct 2021

M

onanio ma thũgũrĩ marĩa mararĩ mekĩke mwaka-inĩ wa 2020 bũrũriinĩ wa Dubai nĩmacenjetio.

Rĩu, magekika gatagatĩ ka mweri ĩmwe (1) wa Mwania Thenge (wa ikũmi) 2021 na mweri mĩrongo ĩthatũ na ĩmwe (31) Kĩhu (wa Gatatũ) 2022 kũringana na mũharĩria wamo arĩ mwena wa Paris.

Thutha wa ndũmĩrĩri kũrekererio, makĩria ma nuthu ya amemba nĩ maikĩtie kũra nĩguo gũcenjia mekĩka maya nĩguo kũheana kamweke kũrĩ arĩa othe mararĩ monanie indo ciao kũhũrana na mũrimũ wa COVID-19.

Gũkũra kwa bũrũri wa mũhuro wa Africa kwahota kũgũa na gĩkĩro kĩa 12 kũrĩ igana.

G

ĩkĩro kĩa 12 harĩ igana (12%) nĩkĩo gĩkwoneka thĩinĩ wa ũkunderu wa gũkũra kwa bũrũri wa mũhuro wa Africa (South Africa). Nakuo kwaga kwa mawĩra kwongerereke na gacunjĩ ka ĩmwe harĩ ithatũ (1/3) nĩũndũ wa mũrimũ wa COVID-19. Ũũ nĩ kũringana na mũnene wa kĩgĩĩna kĩa mbeca (Treasury) Dondo Mogajane kũhĩtũkĩra radio ĩmwe.

Honge iria ihutĩtio makĩria nĩ ũthondeki (manufacturing), ũkuui (transport), wenji (mining). Dondo oigĩte sekta ya ũceeri nĩ ĩhutĩtio hanene na ĩrĩ hakuhĩ kũhong’oka.

Mathukuru ma Korea ya mũhuro kũhingũrwo

M

athukuru maingĩ thĩinĩ wa bũrũri wa Korea ya Mũhuro nĩmatanyĩtwo kũhingũrwo no nĩ na ikĩro kuuma tarĩki 13 mweri wa Mũgiranjara (May) thutha wa gũtherema kwa mũrimũ wa COVID-19 kũgũa nginya hakuhĩ kwaga mũndũ ona ũmwe kwonekana naguo.

No anene a ũgima wa mwĩrĩ nĩ macakayĩte kwona kũrĩ na ciana makĩria ma mirioni

Gĩtugĩ

5 na nuthu irĩ ikĩro ngũrani cia gĩthomo bũrũri-inĩ ũcio na irĩkoragwo irathi-inĩ.

Nĩmaratanya guthomithia ciana ũrĩa igwĩthema na mũrimũ ũyũ ona ũrĩa mekũhũrana naguo ũngiumbuthuka rĩngĩ.

Kũringana na mũnene wa Gĩthomo Yoo Eun-hae, mũrutwo ũrĩa ekwoneka na dariri cia mũrimũ wa COVID-19 na egũtangĩkĩrwo na ihenya na thukuru ũrĩa ararĩ ũhingwo o rio na mathomo gũtabanio kũhĩtũkĩra nenda ngũrani.

Mũgiranjara-Gathanwa-Gathano

36

Mohoro megiĩ COVID-19 Rũhonge rwa FINA gũcenjia mathako ma Fukuoka

M

athako ma maaĩ-inĩ ma 2021 “aquatics world championships” marĩa mararĩ mekike mwena wa Fukuoka, Japan nĩmacenjetio nginya tarĩki 13-29 mweri-inĩ wa Mũgiranjara, kũringana na rũhonge rwa wĩthambĩri rwa FINA. Gũcenjia kwa mathako maya nĩ kũhĩtũkĩra mũrimũ wa Corona ũrĩa ũrĩ thĩ yoothe. Mathako macio mararĩ mekike mwaka mũku wa 2021 na uuge ũyũ ũrũmĩrĩire gũcenjio kwa mĩthako ya Olympics ĩrĩa ĩrarĩ ĩkĩke mwaka ũyũ wa 2020 no ĩracenjio nginya mwaka mũku wa 2021.

Ndũmĩrĩri ĩno ĩrutĩtwo nĩ mũnene wa FINA Julio Maglione.

Ng’ano na mbica: Aljazeera

Hamwe no tũnine gũtherema kwa mũrimũ ũyũ wa covid-19.

Thikĩrĩria

thirikari!

Kwonjorithia na ithuĩ, no waranĩrie na

Claire Wambũi kũhĩtũkĩra 0733902381/0722399756

Kana email clarewambu@gmail.com gitugikenya@gmail.com Lipa na M-Pesa - Buy Goods and Services -> Till Number 876335 -> Amount 250 -> pin (CLAWAJA ENTERPRISES 3)

Nĩguo kũhũrũna na mũrimũ wa COVID-19, thingata Makinya maya;

1. Wĩthambe

2.

MOKO na thabuni kwa ihinda rĩa sekondi 20 na maaĩ maraitĩka.

Ũngĩigua gũkorora, nĩ wega ũtũmĩre KĨGOKORA kororera ho.

3. Kunĩkĩra

KANUA na MANIŨRŨ na mask ũkĩumagara kana ũgĩcemania na andũ nakũu nja.

4.

5.

Rĩrĩa wĩ nja kana mũingĩ-inĩ, ikara Makinya matatũ kana haraihu na mũndũ ũrĩa ũgũkuhĩrĩirie.

Na kwahoteka, ikara MŨCIĨ!

Wahota, ndũkahutie ŨTHIŨ waku.

Wareherwo nĩ Gĩtugĩ