CRLL Health, Safety, Environment & Sustainability Report Te Reo Māori

Page 1

Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiaome te Toitū 2023

I te marama o Maehe 2023, i whakamanahia ōkawatia e Ngā Pou Taunaha o Aotearoa ngā ingoa teihana o te City Rail Link (CRL) - Teihana o Maungawhau (ko Mt Eden Station i mua), Te Teihana o Karanga-a-Hape, Te Teihana o Te Waihorotiu me Te Teihana o Waitematā (ko Britomart Station ināianei kia tuwhera rā anō te CRL).

Kia mōhio mai, i whakaputaina tuatahitia tēnei tuhinga whai muri i te whakatau ōkawa, ka kīia ēnei teihana puta noa i te pūrongo ko:

• Te Teihana o Maungawhau

• Te Teihana o Karanga-a-Hape

• Te Teihana o Te Waihorotiu

• Te Teihana o Waitematā (Britomart)

2 City Rail Link Limited

| Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023

Kei te nekehia e ngā kaimahi he kāta i te ana o CRL
Kupu Whakataki 4 Whakatakinga 6 Tirohanga whānui o te kaupapa me ngā painga 8 Ngā kirimana 10 Ngā wā hira o te tau 14 Ngā Tohu 16 Hauora me te Haumaru 18 Te whakarei ake i ngā pūnaha whakahaere hauora me te haumaru 22 Te whakapai ake i ngā inenga mahinga hauora me te haumaru 24 Taiao 30 C3 Aroturuki me te Mahinga 34 Ngā Pānga Pāpori me ngā whakararu 36 Toitūtanga 46 Te Whakaiti i te Whakapeto Rawa 51 Te toitūtanga i te C9 58 Ngā Putanga Pāpori 64 Ngā Putanga ki te Mana Whenua 72 Te mana whakahaere me te tuku pūrongo 78 3
Ngā Kaupapa

Kupu Whakataki

Nā ōna āhuatanga maha, he nekehanga nui te tau 2023 mō City Rail Link e nui ai te pānga ki te paiherenga pūmau o te kaupapa ki te hiki i te taumata e hua ai ngā putanga hauora, haumaru, toitūtanga me te tiaki i te taiao. Ko te rerekētanga nui kei te pā ki ngā wāhi CRL katoa ko te whakawhiti a te kaupapa mai i ngā mahi pūkaha nui, koinei te nuinga o ngā mahi o te kaupapa mai me kī mai i te rā tuatahi, tae atu ki te whakaurunga mai o ngā pūnaha katoa – me te tohu, rama, whakawhitiwhiti me te aukati ahi – e haumaru ai, e angitu ai te whakahaere i tētahi rērawe.

I kitea ngā whakaaturanga o te tere o te whakawhiti mai i tētahi wāhi mahi toritori ki tētahi rērawe takahuritanga, taumata tiketike hoki i te rā i mua o te Kirihimete kua hipa.

Ko Te Waihorotiu te teihana tuatahi o te kaupapa ki te whiwhi punahiko pūmau – he whanaketanga nui tērā e tino whakaatu ana i tā mātou arotahi tonu ki te hauora me te haumaru.

22 mano ngā wae ngaohiko kei te uru ki te teihana hei whakaharuru i ia āhuatanga o te teihana i te roanga atu o te hangatanga me te whakamātautau, ā, koinei te punahiko o te teihana ina tīmata ngā whakahaere. Nā te tuku hiko i kakama ai te urupare hauora me te haumaru. Nā tētahi arotake tino whānui me te whakahou i ngā huringa ki ā mātou waeture, hātepe hoki i tō mātou wāhi mahi ka whakaiti i te mōrea me te tiaki i te tangata i tētahi taiao mahi "whai hiko".

He kaupapa nunui, matatini a CRL, te kaupapa tūāhanga tūnuku nunui katoa i Aotearoa mai rā anō, e tino rerekē ai te hāereere haere a ngāi Tāmaki Makaurau i tō rātou tāone nui. He nui tonu te kawenga nui kei runga i a mātou kia noho hei tauira

mō te ahumahi mō te tiaki i te taiao, te toitūtanga, te hauora (me te hauora hinengaro) me te haumaru. Kua takoto te tūāpapa hira o tō mātou pātuitanga hira me te mana whenua e tū torotika ai tā mātou aronga i ēnei wāhi - he mea tuitui i runga i tēnei: 'Mahia te mahi, hei painga hei oranga mō tātou katoa'.

E pai ana ki a CRL Ltd me Link Alliance te tau kua hori i whakaū i tā mātou whāinga kia whakaratoa ngā momo hua nui e hiahiatia ana e te katoa.

I angitu hoki te Kaupapa Aroturuki Hauora. Ko

tēnei kaupapa nō tētahi kaupapa whānui ake ki

te whakatakoto paerewa tiketike mō te hauora me te haumaru mā te turaki i ngā tauārai ki ngā ratonga hauora. I tuwhera tēnei ki ngā kaimahi katoa a CRL kia āhei atu, me te koreutu hoki ki tētahi nēhi rēhita. I roto te toru marama puta noa i ngā wāhi mahi katoa, i tirotirohia te hauora o ngā kaimahi 323, ā, 28 ngā aromatawai whaiwhai ake. He mea whakawhānui te kaupapa kia uru mai ngā whakapātaritari hauora ā-motu pērā i te hauora manawa me te whakapai ake i te āhei atu ki ngā ratonga hauora mō tō mātou ohu mahi.

I tono tonu te CRL ki ngā pūkenga o ngā kaimahi ki te tuku i ngā karere hauora me te haumaru. Ko ngā māngai o te komiti hauora me te haumaru o te kaupapa kei roto i tētahi ataata whakatau kaimahi hou, ka mutu he hira te whai wāhi mai o ētahi atu kaimahi matatau ki te mahinga hauora, haumaru me te oranga puta noa i ō mātou wāhi mahi katoa. I te momoho tonu te Progressive Employment Programme (PEP) a CRL. 11 atu anō ngā rangatahi Māori me te Pasifika i whakauru mai ki te kaupapa whakangungu 16-wiki e aro ana ki te hunga kei te whakararua te urunga atu ki te ohu mahi. E mihi ana a CRL Ltd i te ngākaunui me te paiherenga o ō mātou pātui kaimanaaki me ētahi atu pātui Link Alliance. Nā ā rātau tautoko kua 24 ngā rangatahi kua whai mahi. Mai anō i te tīmatanga o te kaupapa PEP i te tau 2019, 60 ōrau o rātou kei te kaupapa i whai mahi – he painga pūmau tērā mō te ahumahi hangatanga whānui.

4 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023

I te takahuritanga o te kaupapa, he kaha te urupare a ngā kaimahi Māori, Te Moananui-a-Kiwa me ngā taiohi o Link Alliance ki te whakauru mai ki ngā mahi e tautokona ana e te kaupapa hei tino whakapakari i ō rātou pūkenga mahi, te whai mahere whanaketanga aramahi rānei i mua i te otinga o ngā mahi a CRL. 100 ōrau te whai puta noa i ngā kaimahi Māori, Pasifika, taiohi hoki. Neke atu i te haurua kei te whai mahere whanaketanga aramahi.

I tipu ngā tautoko o te kaupapa mā ngā pakihi Māori me te Pasifika puta noa i te tau. Ko ngā kirimana Link Alliance i whakawhiwhia ki ngā kaikirimana-āpiti me ngā kaiwhakarato Māori me te Pasifika, he $116 miriona ($79 miriona i te tau 2022) te wāriu. Kei te tipu i te haumitanga nui te kaha me te āheinga i roto i te rāngai hangatanga Māori me te Pasifika, e whai hua ai te ahumahi whānui mā te whakawhānui ake i te kanorautanga i roto i te ara tukutuku.

E paihere tonu ana te auahatanga i ā mātou whāinga toitūtanga me te taiao. Kua toro atu ngā tautoko mā ngā pakihi Māori, Pasifika hoki ki te hātepe whiwhi ratonga ā-tāone; i whakatenatena me te tautoko haere tonu ngā kaitohutohu toitūtanga kia pai ake te tukurua i ngā para mai i ngā tari o ngā wāhi mahi me ngā wharekai; nā te kakama o te whakahaere i te puehu i tino whaihua ai te whakamahi wai koreinu i hopukia, i whakapaitia hoki ki reira, ko tētahi atu hua hoki o tēnei ko te whakaiti i te hiahia ki ngā whakaratonga o te tāone nui.

Ko te mea kē, kei te anga whakamua tonu a CRL ki te aukati i te 96 ōrau o ngā para mai i te rua para.

Ka tika kia whakamanatia te kaupapa me ngā kaimahi puta noa i te tau mō tō rātou tino pūmau kia waiho iho he tuku ihotanga pai e pai ake ai a Tāmaki Makaurau me Aotearoa whānui ina oti ā mātou mahi.

I whakawhiwhi te Infrastructure Sustainability Council (ISC) o Ahitereiria ki tā mātou Kirimana C3 matua he Whakatauranga Hoahoa Toitūtanga Tūāhanga 'Mātāmua'. Ko te 'Mātāmua' te whakawhiwhitanga taumata teitei rawa a te Kaunihera. He tohu tēnei i te pūmau o C3 ki te whakauru mai i te toitūtanga ki te whakatau tikanga, te hoahoa mō te huringa āhuarangi, te whakaheke i te waro me ngā pānga pūngao, te whakamahi rawa hei āwhina ki te tiaki i te taiao, ngā tautoko pāpori haere tonu mō ngā arawātea whai mahi me te ara tukutuku mō te Māori, te Pasifika hoki me te auahatanga.

I whakamanatia hoki te Kaiwhakahaere Hua ā-Hapori o CRL Ltd a Berenize Peita e te ISC mō tōna toa i tō rātou Tohu 'Pānga Pūmau' mō Ngā Mahi Takitahi ki tētahi Anamata Toitūtanga. Ko Berenize kei te ārahi i ngā kaupapa whakatairanga i tētahi ohu mahi kanorau ake me te tautoko i ngā pakihi Māori me te Pasifika, ā, e kōrerohia hoki e te Kaunihera tana "tino whakapau kaha" ki te whakaahu anō i ngā kaupapa tūāhanga o muri mai i Aotearoa.

E toru ngā tohu i riro mai i a CRL mai i te Procurement Excellence Forum o Aotearoa. Kei roto i tēnei ko te Tohu Matua o te Forum me Ngā Tohu Pānga Pāpori me te Pānga Taiao. He wāhanga tino whai mana me te hira te whiwhi ratonga nō tō mātou paiherenga pūmau kia hikina ake te taumata mō te pānga pāpori me ngā tikanga toitūtanga hei whai mā ētahi atu. He nui tonu ngā mahi hei whakatutuki. Ko te tikanga ka tīmata te whakamātautau tereina, ana, teihana hoki hei te weheruatanga o te tau 2024. He rārangi mahi nunui tonu

tēnei mō e hia marama e whai wāhi mai ai te kaupapa, a Auckland Transport me KiwiRail. Ka nui ake te arotahi ki ngā hātepe hauora, haumaru, toitūtanga me te taiao, tae atu ki hoki ki te hunga whai pānga mai, i roto i tēnei wā. Ka whakamahia

tonutia e City Rail Link Ltd me Link Alliance ana rawa hei tautoko i ngā putanga pai rawa mō ngā kaimahi katoa, me rātou hoki ka whakahaere i tētahi CRL ina oti ana me te tini me te mano o ngāi Tāmaki Makaurau ka whakamahi i tērā.

Tākuta Sean Sweeney, Tumuaki

5 KUPU WHAKATAKI

Whakatakinga

Ngā Whāinga Whanaketanga Toitū (SDG) I hangaia e te Rūnanga

Mana Whenua o CRL (MWF) ngā pou e rima e whakamārama ana i ngā putanga e manakohia ana e ngā iwi mai i te kaupapa. He hira tēnā pou me tēnā pou, ā, koinei te tūāpapa e tino tautoko ai te pātuitanga o CRL me te hononga MWF ki te oranga o ngā reanga tuku iho.

E arahina hoki e te kaupapa o City Rail Link

e Ngā Whāinga Whanaketanga Toitū o Te

Kotahitanga o Ngā Iwi o Te Ao me ngā ūnga

tautoko i roto i ngā whāinga: 1, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14 me te 15.

6 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
POU ME WHĀINGA WHANAKETANGA TOITŪ SDG POU
7 Te whakamau i ngā porohanga 'huānga rangi' i Te Teihana o Maungawhau

Tirohanga whānui o te kaupapa me ngā painga

Ko te CRL te kaupapa tūāhanga tūmatanui nui rawa kua whakahaerehia i Aotearoa.

Ka tūhono ana 3.45km e rua atu ki te 42 mita i raro whenua i Te Teihana o Waitematā (Britomart) ki Te Teihana o Maungawhau, ā, ko te utu he $5.493 piriona. I tōna roanga, i tua atu i te whakarato a CRL i tētahi hononga tūnuku tūmatanui pai ake, ka whakarato hoki tēnei i ngā painga ōhanga, pāpori, taiao me te pakihi tuku iho. He mea waihanga te kaupapa nunui nei kia waiho iho tētahi tuku ihotanga pai mō Tāmaki Makaurau me Aotearoa whānui.

I te otinga, ka huria e te CRL Te Teihana o Waitematā (Britomart) ki tētahi teihana huanui, e tuwhera ai te hononga tūnuku me te whakapai ake i te auau o ngā tereina me ngā wā haerenga mō ngā pāhīhī.

E pātata ana ki ia teihana me te taha o te ara rērawe, ka whakatenatena ngā wāhi ā-tāone pai ake me ngā kōwhiringa tūnuku māmā i te whanaketanga, e tautoko ana i tētahi tāonenui toitū ake, whakaputaranga hoki.

Mā te mahi tahi me te mana whenua, he mea āta hoahoa ngā teihana hei tohu i te tuku ihotanga ahurei o te tāone nui.

I te taha o ngā painga anamata o tētahi CRL kua hangaia, i te wā o te hanga me te whakamātautau, ka whai tonu te kaupapa ki te hiki i te taumata.

He arawātea nunui te CRL ki te whakatakoto i ngā paerewa ahumahi whānui hou mō te whakahonohono i te hapori, te toitūtanga taiao, te whiwhi ratonga pāpori, me te haumaru wāhi mahi.

8 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
9 HE WHAKAMĀRAMATANGA MŌ TE KAUPAPA Karangahape Rd Queen St Maungawhau Station Mt Eden Rd Entrance Karanga-a-Hape Station Mercury Lane Entrance Karanga-a-Hape Station Beresford Square Entrance Te Waihorotiu Station Victoria Street Entrances Te Waihorotiu Station Wellesley St Entrance Waitematā Station (Britomart) Chief Post Office Building Entrance Normanby RdBridge AvePortersBridge CRL tunnels connect here to access the Western, Southern & Onehunga Lines CRL tunnels connect here to the Southern, Eastern & Onehunga Lines FentonSt Bridge Waitematā Station (Britomart) - Eastern Entrance Maungawhau Station Ruru Lane Entrance Parnell Station Newmarket Station Remuera Station Grafton Station Southern&OnehungaLines Western Line (NAL) Eastern Line Existing Track CRL Underground Track CityRailLink.co.nz New or Redeveloped CRL Stations Existing Stations New Pedestrian Overbridge Bridge Existing Track CRL - Underground Track New or Redeveloped CRL Stations Existing Stations New Pedestrian Overbridge

Ngā kirimana

Ka wehea ngā kaupapa o CRL ki ngā kirimana whakaratonga e ono, ā, ko Link Alliance kei te whakarato i ngā mahi matua – ngā teihana me ngā ana.

Te Teihana o Waitematā (Britomart) Queen Street

Te Teihana o Te Waihorotiu

Kei te Hanga

Kirimana 3 - Alliance:

Ngā teihana me ngā ana

Hononga Raina ki te Uru/NAL

---

Ngā Pūnaha Rēra

Te Teihana o Karanga-a-Hape

Te Teihana o Maungawhau

Kirimana 9 - Britomart East

Kirimana 8 - kāore i te whakaaturia

• Newmarket

• Strand (kua oti)

• Ōtāhuhu (kua oti)

Kua Oti

DSC - Downtown Shopping Centre

Kirimana 1 -

• Waitematā Station (Britomart)

• Lower Queen St

Kirimana 2 - Albert St (Customs ti Wyndham St)

Kirimana 6 - Wai Marangai Matua o Maungawhau

City Rail Link Limited
Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
10
|

Kirimana Wāhi

Whānuitanga

DSC Downtown Shopping Centre (DSC) Teihana Waitematā (Britomart) Wā Poto, ngā ana i raro whenua mai i te teihana ki te Downtown Shopping Centre (DSC), te uta anō i te Poutāpeta Matua (CPO) ki te rēhita tuku ihotanga Kāwai 1, me ngā whakarākeitanga ki te tiriti e pae ana i te teihana.

C1 Waitematā Station (Britomart)/ Lower Queen St

C2 Albert St (Customs St to Wyndham St)

C3, C5 and C7

Ngā Mahi Ana me Ngā Teihana a Alliance

C6 Wai Marangai Matua o Maungawhau

Te Teihana o Waitematā (Britomart) ki te wāhi i Downtown Shopping Centre (DSC), te uta anō i te Poutāpeta Matua (CPO) ki te rēhita tuku ihotanga

Kāwai 1

Te kari me te mahi ana mai i te wāhi DSC ki te pūtahitanga o Wyndham Street me Albert Street

Ngā mahi kari ana i Albert Street, te hanga i ngā teihana i raro whenua e rua, Te Waihorotiu me Karanga-a-Hape me te whakahou anō i Te Teihana o Maungawhau.

Ngā mahi i te Raina ki te Uru, te whakauruuru mai i ngā pūnaha rēra, te whakamātautau me te whakarite kei te tika mai i Te Teihana o Waitematā (Britomart) ki Te Teihana o Maungawhau.

Te whakakapi i te raina wai marangai i Maungawhau, i mua i te tīmatanga o ngā mahi C3.

Rā Otinga e Whāia Ana (mō ia SOI 2022-25)

Āperira 2019

Tūnga Otinga

Kua oti

Āperira 2019

Oketopa 2021

Kua oti

Oketopa 2021

Whiringa-ā-nuku 2020

Kua oti

Oketopa 2021

Ka mutu 2024 *

Otinga Whaikiko ***

Ūnga

Noema 2025

Ākuhata 2019

Kua oti

Ākuhata 2019

11 HE WHAKAMĀRAMATANGA MŌ TE KAUPAPA

Kirimana Wāhi Whānuitanga

C8 Ngā Whakapaitanga ki te Hononga Whānui

Ngā pūhara tāpiri me ngā whakaurunga huri i The Strand (Wāhanga 1), Ōtāhuhu me Newmarket.

Rā Otinga e Whāia Ana (mō ia SOI 2022-25)

Te whakaratonga o The Strand – Wāhanga 1

Hānuere 2019

Te whakaratonga o The Strand – Wāhanga 2

Noema 2023 ****

Ka whakaratoa a Ōtāhuhu –

Oketopa 2020

Whakaratonga o Newmarket

– Hūrae 2023

C9 Te Teihana o Waitematā (Britomart) Rāwhiti

* C9 target completion date was end 2024 (per SOI)

Me uru anō ngā tūhononga atu anō, te whakawhānui i te pūhara me te whakarerekē i te ara i te taha rāwhiti o Te Teihana o Waitematā (Britomart) i te whakahaeretanga o te CRL.

Wāhanga 1 ngā kutikuti hou (ko KiwiRail te kaikirimana)*

Ngā Wāhanga 2a me 3a

whakawhitinga rēra hou me te kirimana whakawhitinga (KiwiRail)*

Ngā Wāhanga 4-6 ngā mahi kari whenua me te hanganga (Martinus)*

Ngā Wāhanga 4-6 te hanga

papa ara, whakahāngai ara (KiwiRail)*

Tūnga Otinga

Kua oti

January 2019

Toitūtanga 2023

Kua oti

Noema 2023

Kua oti

Oketopa 2020

Ūnga

Oketopa 2024

Kua oti

Āperira 2021

Kua oti

Hune 2022

Kua oti

Pepuere 2023

Ūnga

Hūrae 2024

City Rail Link Limited
Te
Me Te
12
|
Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao,
Te whakamau me te whakahāngai i ngā rēra i Te Teihana o Te Waihorotiu

Ngā wā hira o te tau

Hānuere I whakararua

ngā wāhi CRL e ngā waipuke o te Mutunga Wiki o te

Huritau o Tāmaki

Makaurau.

I tino whakapau

kaha ngā kaimahi

ki te papu atu i te wai, te whakawātea

i ngā para me te whakarite mō ētahi atu huarere kino.

Pepuere

Maeh

Nā ngā mahere

whānui mō ngā

waipuke i pai te kaupapa o CRL kia tū

pakari ai i te Huripari

Gabrielle me te kore pānga pūmau.

Kua whakamanatia

e Ngā Pou Taunaha

o Aotearoa ngā

ingoa teihana e whā i koha mai: Te

Teihana o Waitematā (Britomart), Te Teihana o Maungawhau, Te Teihana o Waihorotiu me

Te Teihana o Karanga-a-Hape.

Āperira I tīmata te hunga haere mai i te Teihana o Newmarket me

Tāmaki Makaurau ki te Uru i runga

ara hou i hangaia mō te CRL.

Mei I whakawhiwhia

te kaupapa ki te whakatauranga

Hoahoa Toitūtanga

Tūāhanga mai i te Infrastructure

Sustainability

Council me te tatau o te 93 - e rite ai ki te whakatauranga

'Mātāmua'.

Hune

I tutuki te kari i te ana i Te Teihana o Maungawhau - e tohu ana i te mutunga o ngā mahi kari ana mō te kaupapa.

14 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023

Hūrae

I hīkoi ngā māngai o Ngā Mana Whenua me ngā kaimahi CRL ki te maunga puia o Maungawhau hei whakanui i a Matariki.

I whakahokia te hononga Raina o te Uru i waenga i a Kingsland me Newmarket ki ngā ara e rua.

Ākuhata I whakanuia e Link

Alliance te whā tau o ngā mahi nunui, te ngākau nui me te kohara mō te kaupapa i tōna huringa whā tau.

Hepetema

I riro i a Berenize

Peita o City Rail

Link te Tohu 'Pānga

Pūmau' mai i te ISC mō āna mahi.

Hei whakanui i Te

Wiki o Te Reo Māori, i whakaputaina ngā

ataata e whakaatu

ana i te whakahua

tika o ngā ingoa

teihana CRL.

Oketopa

Noema

Tīhema

I tū te Branch Out Street Festival ki Nikau Street i te taha o te Uptown Business Association, me ngā pakihi paetata 20 i whakauru mai.

I te New Zealand Procurement

Excellence Awards, i riro i te kaupapa CRL te Tohu Pānga Taiao

o te Tau, te Pānga

Pāpori o te Tau mō te Tohu Tiketike

I oti i a Link Alliance ngā mahi i runga whenua i Te Teihana o Waitematā (Britomart), ā, ka whakawāteahia mai te whare teihana wā poto.

I haere he rōpū nō te kaupapa CRL whānui ki

Pourewa Nursery ki te mahi tūao mō te rā.

15 HE TIROHANGA

I riro mai i te New Zealand Procurement Excellence Awards te Tohu Pānga Taiao o te Tau, i tuarua mō te Pānga Pāpori o te Tau me te Tohu Tiketike.

(Matau ki Mauī) Nick Braxton, Sandip Ranchhod, Francois Dudouit, Hamish Sinclair, Kumaran Nair, Berenize Peita, Jayne Pritchard, Patrick Brockie, Carolyn Cox

Infrastructure Sustainability Council Awards 2023 – ‘Enduring Impact’ Award.

Berenize Peita

New Zealand Workplace Health & Safety Awards –Safeguard Awards 2023 – Health and Safety Representative of the Year.

Peter Pomale

City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru,
Me Te Toitūtanga 2023
16
Taiao,
Awards 2023 C3 Infrastructure Sustainability Certification Whakatauranga Hoahoa Mātāmua 2022 C1 Infrastructure Sustainability Certification Whakatauranga Hanga 'Mātāmua' 2021 C2 Infrastructure Sustainability Certification Whakatauranga Hanga 'Rawe' 2017 C1 Infrastructure Sustainability Certification Whakatauranga Hoahoa Mātāmua 2016 C2 Infrastructure Sustainability Certification Whakatauranga Hoahoa Mātāmua 2023 New Zealand Workplace Health & Safety Awards – Safeguard Awards 2023 – Health and Safety Representative of the Year 2023 Infrastructure Sustainability Council Awards – ‘Enduring Impact’ Award – Berenize Peita Kaiwhakahaere Hua a Hapori CRL 2023 New Zealand Procurement Excellence Awards – Environmental Impact of the Year 2023 New Zealand Procurement Excellence Awards – Social Impact of the Year 2023 New Zealand Procurement Excellence Awards – Supreme Award Infrastructure Sustainability Council Awards – Excellence in Social Outcomes – Highly Commended 2022 Building Nations 2050 Impact Awards – Decarbonisation Outcomes Award (Projects over $20m) 2022 NZ Safety Blackwoods Workplace Health & Safety Awards –Engagement – Best initiative to encourage worker engagement in health & safety – Mata Whānui te Tirohanga – The Film 2021 Tāmaki Makaurau Zero Waste Award – Joint winner with TROW Group – 'Innovation – Anga whakamua' award 2021 VINCI Environment Awards – Oceania Circular Economy Evolution of Practice 2021 VINCI New Zealand – Health & Safety Award – Leading Change 2021 Public Relation Institute of New Zealand – Bronze – Community Relations and Engagement 2021 CCNZ Excellence Awards – C2 Hynds Construction Award 2021 Engineering New Zealand – Co-winner Arthur Mead Award – Large Projects 2019 Solentanche Bachy Green Idea Award – Sustainable Waste Management 2018 Sustainable Business Network’s Supreme Award – NZI Transforming New Zealand Award 2018 Sustainable Business Network – Efficiency Champion 2018 Deloitte Energy Excellence Awards – Large Energy User Initiative of the Year 2017 New Zealand Procurement Excellence Awards – Sustainability Project of the Year
Hauora me te Haumaru POU ME WHĀINGA WHANAKETANGA TOITŪ SDG POU 18 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023 Te turaki i te whare teihana māhauhau i muri o Te Teihana o Waitematā
19

Ngā tatau haumaru 2023*

4,870,000 ngā haora i mahia

1,273 ngā whakaaro marohi whakapai ake haumaru, tirohanga rānei i whiwhi

2,570 ngā whakamātautau whakapōauau me te waipiro

2,828 ngā kaimahi i aratakina

92 ngā huihuinga hauora me te oranga i whakahaerehia

99 70 ngā whakaharatau ohotata i whakahaerehia

2,288 ngā haerenga kaiārahi i whakahaerehia

FENZ ngā toronga i tutuki

ngā aromatawai VOC *ngā

770 ngā tirotirotanga haumaru i te wāhi mahi

142

20 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
raraunga mō Tīhema 2023 ki Hānuere 2024

Hauora me te Haumaru

E whai ana a CRL Ltd i te tiketiketanga o te hauora me te haumaru (H&S) i roto i ā mātou mahi katoa. He whāinga hao nui, uaua tēnei, ā, me kaha tonu, me arotahi tonu te hunga katoa i whai wāhi mai.

Ka whakatakotoria e te Rautaki Hauora me te Haumaru 2022-24 a CRL Ltd me Link Alliance tā mātou matakitenga: Mahia te mahi, hei painga hei oranga mo tātou katoa

Kua tautuhia ngā kaupapa rautaki matua e whā hei whakatutuki i tēnei wawata:

• Pātui hei whakarite me te kōkiri haere tonu kia pai ake te H&S

• Whakatipu me te hāpai tonu i te tū pakari o te ohu mahi

• Whakapakari me te whakarei ake i te kaha kaiārahi haumaru me te matatau ki te whakahaere puta noa i te ohu mahi

• Te hāpai kia pakari ake, kia whai take hoki te pūnaha whakahaerenga H&S.

E kapi ana tā mātou whakahaerenga H&S i ngā kaupapa mahi i raro i ēnei kaupapa rautaki matua katoa. Ka mahi tahi mātou me ngā pātui whakarato hangatanga me te hunga whai pānga o te ahumahi hei whakarite ka whakaurua mai tētahi ahurea H&S me te anga kaha puta noa i ngā wāhi katoa o te kaupapa.

Ko te Link Alliance te pātui hangatanga matua mō CRL Ltd, ā, ko tana whāinga tuatahi ko te 'whakatutuki i ngā paerewa ārahi ahumahi mō te hauora, haumaru me te oranga'.

Kei te haumi haere tonu a Link Alliance ki te whakangungu i ō rātou rōpū, ā, me te whakatutuki a ngā kaimahi neke atu i te 141 i te Kaupapa

Kaiārahi Haumaru Paemua, te hōrapatanga nui rawa o te kaupapa haumaru whanonga 'Alive on Site, me tētahi kaupapa tirotiro hauora.

Ko te arotahi ko te whakarite kei te whai ngā rōpū katoa i ngā mōhiotanga tika kia haumaru ai te whakahaere i ā rātou mahi i runga me raro i te whenua. He tino hira tēnei mō te whakahaere i ngā mōrea hira i te wāhi mahi: ngā mahi i wāhi teitei, i rō wāhi kōpā, te pūrongo raru me te mahi i rō ana.

I aroturuki haere tonu a CRL Ltd me te tautoko i te whakarato i te hiranga haumaru puta noa i te kaupapa mā ngā haerenga atu ki ngā wāhi, te kōrerorero tahi ki ngā kaimahi me ngā kaiwhakahaere paemua me te whakaatu me te whakanui i ngā tikanga pai me te koretake ina kitea. Ka nui te whakamihi a CRL Ltd ki ōna patui hangatanga mō tō rātou pūmau ki te whakatutuki i ngā whāinga hauora me te haumaru ngātahi.

21 HAUORA ME TE HAUMARU

Te whakarei ake i ngā pūnaha whakahaere hauora me te haumaru

Tauira Whakapakari i te Whakahaere Mōrea

E whakarato tētahi pūnaha whakahaerenga H&S i te anga kia ōrite ai, kia mōhiotia ai te mahinga H&S. Kei roto ko ngā tikanga kua tautuhia hei noho haumaru ai te tangata me tētahi āhuatanga mō te whakahaere mōrea nui.

Ka whakamahia e CRL Ltd te Tauira Whakapakari i te Whakahaere Mōrea (RM3) hei tātari i ana pūnaha whakahaere H&S. He tikanga kei roto i te RM3 hei whakawhānui haere tonu kia pakari ake, mā te whakamahi i ngā tohu H&S takitahi 26 hei tautuhi whai wāhitanga ki te ako me te whakapai ake i te āhua o te whakarato i ngā putanga H&S. Ka whakarato tēnei i tētahi kaupapa noa hei tautuhi i

ngā whakapaitanga haumaru, me te kōkiri kia tiketike ngā putanga a H&S ki ā mātou kaiwhakarato.

Kei te whakamātautauhia e ai ki taumata pakari e rima mō ia tohu H&S. Kei waenga ēnei i te 'hanganoa' tae noa ki te 'tino rawe'. Ka taea ngā otinga te whakamahi kia tōkeke ai te tautuhi i ngā kaha me ngā ngoikoretanga whakahaerenga, me te tautoko i ngā whakapaitanga arotahi.

I raro i te RM3 ka arotake tonu te kaupapa me te whakapai ake i ngā pūnaha H&S me te whakarato i ngā putanga tino mārama, ōrite, ka taea te whakatauira anō e taea ai te whakatūturu ā-waho. Ko te hiahia kia mōhio ā mātou tāngata ki ngā putanga e tūmanakohia ana, he aha ngā mea kei runga i a rātou, ā, me te mahi ngātahi kia tiketike ai te H&S me te kore hapa, inaki, tāritetanga rānei.

22 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
Hui whakarite mahi o te rā Te mahi i te ātea i Te Teihana o Te Waihorotiu.

I tutuki i a CRL Ltd me tōna pātui hangatanga Link Alliance te aromatawai RM3 motuhake ā-tau tuatoru o te kaupapa i te 2022. Kei roto i te aromatawai ko ngā uiui, ngā arotake i ngā mahere haumaru me ngā hātepe, me ngā kitenga i te wāhi mahi.

I tutuki i te kaupapa te taumata 3/5 (Arowhānui) i ngā wāhi katoa, me te whakatutuki i te taumata 4/5 (Mōhiotia) i ngā wāhi 11. Ko te tikanga o tēnei 'kua ū ngā tikanga pai ki roto i ngā hātepe arowhānui'.

I tautuhia e te aromatawai RM3 ngā wāhi kei te kaha, hei tauira, mana whakahaere, hanganga whakahaere me te whakahaere i ngā kaikirimana me ngā wāhi ka taea te whakapai haere anō e pakari haere ake ngā pūnaha whakahaere haumaru. Kei roto i ēnei ko te whakarite mahere ohotata, te whakahaere pūkenga me te tūhura maiki.

I hangaia e CRL me ōna pātui tētahi kaupapa whakapai ake hāngai mō te 12 marama i runga i ngā kitenga o te aromatawai.

Ngā otinga RM3 toharite i tatautia a CRL Ltd me ōna pātui hangatanga

SP1 Kaiārahitanga

SP2 Kaupapahere Hauora me te Haumaru

SP3 Mana Whakahaere

SP4 Tuhinga SMS

OC1 Tohanga o Ngā Kawenga 4

OC2 Whakahaerenga me te Takohanga Whakahaere 4

OC3 Hanganga o te Whakahaere 4

OC4 Ngā Whakaritenga Whakawhitiwhitinga ā-Roto 4

OC5 Haumaru Pūnaha me Ngā Whakaritenga Tāhono 4

OC6 Ahurea ā-Whakahaere 4

OC7 Te Tiaki Pūkete, Tuhituhinga,

23 HAUORA ME TE HAUMARU
SP1 SP2 SP3 SP4 OC1 OC2 OC3 OC4 OC5 OC6 OC7 OP1 OP2 PI1 PI2 PI3 RCS1 RCS2 RCS3 RCS4 RCS5 MRA1 MRA2 MRA3 MRA4 MRA5 1 2 3 4 5 0
Tatau
Paearu
4
3
4
4
Te Mana me te Whakahaere Mōhiotanga 3 OP1 Te Whai Wāhi o Ngā Kaimahi me te Mahi Tahi ā-Roto 3 OP2 Pūnaha Whakahaerenga Mōhiotanga 3 PI1 Aromatawai me te Whakahaere Mōrea 3 PI2 Whāinga/Whakarite Ūnga 4 PI3 Whakamahere Kawenga Mahi 3 RCS1 Ngā Pūnaha Haumaru o Ngā Mahi 4 RCS2 Te Whakahaere Rawa - Ngā Rawa Hangatanga 3 RCS3 Whakahaere Panoni 3 RCS4 Whakahaere o Ngā Kaikirimana/Kaiwhakarato 3 RCS5 Whakamahere Ohotata 3 MRA1 Ngā Whakaritenga Aroturuki Kakama 4 MRA2 Ōtita 3 MRA3 Tūhuratanga Maiki 3 MRA4 Arotake Whakahaerenga 4 MRA5 Ngā Mahi Whakatika 3

E aroturuki ana a CRL Ltd i ngā tohu mahinga H&S takitahi 20 e kapi ana i ngā mahinga katoa e hira ai mō te kaupapa ki te whakahaere i ngā mōrea H&S pea.

Ko ngā tohu kakama, 'ārahi' rānei, pērā i ngā tirotiro whakaū, tirotiro haumaru, ka hopukia anō i te taha o ngā inenga urupare, 'takaware' rānei tae atu ki te auautanga o ngā wharanga katoa i mau. Ka puta i te aroturuki ko tētahi tirohanga āmiki me te tika o te mahinga H&S o te kaupapa.

Hei whakahaere i ngā raraunga H&S nunui me te tautuhi i ngā ia hira, i hangaia, ā, i whakahou i nā tata nei e CRL Ltd tētahi Tauine Mahinga H&S (HSPI). Ka whakarōpūtia e te HSPI ia tohu ki te pūnaha whakahaerenga H&S me te tautapa i te tatau e ai ki te hira o taua mahi mō te whakahaere mōrea. Kātahi ka puta he kaute e

whakaatu ana i pēhea te mahi a te kaupapa e ai ki ngā whāinga kua whakaritea kētia.

Kua puta i te HSPI tētahi tirohanga tika o te

mahinga H&S e māmā ai te pānui ki te hunga

whai pānga tae atu ki ngā kaimahi me ngā

kaiārahi rōpū o te wāhi mahi. Arā noa atu te

tutuki Alliance i te tauine whāinga mahinga

ā-marama o te 80 i ia marama i te tau me tētahi

tatau toharite o te 89.01 mō te tau 2023.

Whāinga mō ia wāhanga he 80

Ngā wharanga mā te Whakarōpūtanga me te TRIFR ā-Ao (i ia miriona haora)

24 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023 0 1 2 3 4 5 6 7 Rahinga Auautanga Pep 23 Hān23 Mae 23 Āpe 23 Mei 23 Hun 23 Hur 23 Āku 23 Hep 23 Oke 23 Noe 23 Tīh 23 Ngā Wharanga Katoa i Mau TRIFR 4.9 3 1 1 1 1 1 1 4.52 4.67 4.09 3.54 3.6 3.26 2.83 2.61 2.41 2.22 1.85
Te whakapai ake i ngā inenga mahinga hauora me te haumaru Taupū mahinga hauora me te haumaru
HSPI 2023 86 80 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 85 90 95 100 75
Mahinga ā-marama
25 HAUORA ME TE HAUMARU Kei te hipa ngā kaimahi i tētahi riunga – he kuhunga huapae i tētahi ana i raro whenua

MĀTAI TAKE

Ngā Tirotirotanga Hauora

E whakaatu ana te Kaupapa Aroturuki Hauora 2023 a Link Alliance i te tino anga whakamua o te whakatairanga i te hauora me te haumaru i te wāhi mahi i roto i te ahumahi hangatanga.

I tīmataria mā tētahi tātaritanga matawhānui o ngā pūrongo aroturuki hauora o mua, ngā pūrongo akuaku mahi, ngā raraunga wharanga, me tētahi arotake o te aromatawai mōrea hauora kaimahi a Link Alliance. I hangaia e Link Alliance tētahi kaupapa aroturuki hauora matawhānui, ā-mōrea i wātea mai ki ngā kaimahi katoa o te kaupapa.

Ka whakatakotoria e te kaupapa tētahi paerewa teitei ake i roto i ngā

tikanga mahi hauora me te haumaru i te wāhi mahi mā te whakaheke i ngā tauārai ki te manaaki hauora. I wātea mai he nēhi matatau, rēhita ki te wāhi mahi i te wā mahi, mō te koreutu, ki te hunga katoa i mahi i te CRL i hiahia ki te whakauru mai.

Mā te Kaupapa Aroturuki Hauora, i whakatenatenahia ngā kaimahi e te rōpū nēhi ki te whakamahi i a rātou i te wāhi mahi ki te whaiwhai ake i ā rātou

otinga whakamātautau manawa tuatahi, tae atu ki te inenga pēhanga toto anō, ngā taumata ngakototo, me ngā tirotirotanga matehuka. Ka whakaū tēnei whakahonohono kakama i tō mātou paiherenga ki ngā kōwhiringa e wātea mai ai ngā ratonga hauora, ka whakaratoa ki ngā tāngata, i ō mātou wāhi mahi.

I te tau 2023, i tutuki i te kaupapa aroturuki hauora tētahi tohu nui, 324 ngā aromatawai aroturuki hauora me ngā aromatawai whaiwhai ake 28 i tutuki puta noa i ngā wāhi mahi katoa i roto i te toru marama. Koinei te aroturuki hauora nui rawa kua whakaratoa i roto i te kaupapa.

He mea hanga te aronga pakari, ā-mōrea o te kaupapa hei whakarato i te aroturuki hauora kia matatapu, kia wātea mai ki ngā kaimahi katoa, e whānui ake ai i ngā whakaritenga ture hauora me te haumaru. I whakawhānuitia e te kaupapa te whānuitanga o ngā whakamātautau hauora kia uru mai ko ngā whakapātaritari hauora nui i Aotearoa, kia kapi ai ko ngā raru e pā ana ki te hauora manawa me te āhei atu ki ngā ratonga hauora mō tō mātou ohu mahi. Ka hāpai tēnei i te paiherenga o CRL me Link Alliance ki te whakatutuki i ngā paerewa mātāmua o te ahumahi mō te hauora, haumaru me te oranga, tētahi whāinga hira o te kaupapa.

Kei te aromatawai hauora te nēhi

26 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023

MĀTAI TAKE

Komiti Hauora me te Haumaru

Ko te komiti Hauora, Haumaru me te Oranga (HSW) o Link Alliance i ahu mai i Ngā Māngai HSW i pōtihia mai i te wāhi mahi nō ngā momo pūkenga rerekē puta noa i te kaupapa, ā, e whakakanohitia ana ia wāhi mahi. He tautoko hira ēnei ki te mahinga hauora, haumaru me te oranga mā te whakarite kei te whakakanohitia, kei te arohia hoki ngā kaimahi.

He nui, he kanorau, he rerekē haere hoki te ohu mahi o Link Alliance, neke atu i te 80 ngā kaikirimana āpiti rerekē. He mea tino nui kia pai te whakahonohono ki ngā kaimahi mō ngā take HSW katoa.

I ia marama, ka hui te komiti ki te kōrerorero mō ngā mea katoa e pā ana ki te HSW o te kaupapa. Ka tuku ngā Māngai i tētahi tirohanga ahurei mō te mahinga o te HSW i te kaupapa, ka mutu ko rātou ngā reo o ngā kaimahi.

E mōhiotia ana ō rātou whakatutukitanga whānui mō te whakapai ake i te pūnaha me ngā kaupapa whakahaerenga HSW, tae atu ki te:

• Hanga-ngātahi i ngā mātāpono haumaru o Link Alliance

• Hanga i ngā pātai rangahau HSW ā-tau

• Taunaki ki te turaki i ngā tauārai reo mō ētahi o ā mātou kaimahi o tāwāhi mā te whakarite kei roto ngā rangahau, ngā kāri kōwhai, ngā pānui me ētahi atu karere kōrero i ētahi atu reo i tua atu i te Ingarihi

• Hanga i ngā karere whakahau pērā i ngā karere HSW tatau ki te Kirihimete me te Wiki o te Hauora me te Haumaru.

Kei roto hoki ngā Māngai i tētahi ataata arataki hou a Link Alliance.

I roto i te maha o ngā kōrero angitu a te komiti ko Peter Pomale i tohua ko ia te māngai hauora me te haumaru o te tau 2023 i Ngā Tohu Haumaru ā-Motu.

He mea hira te haere ake ki ngā hui komiti a HSW mō te maha o ngā kaiwhakauru, ā, he nui te painga o tēnei ki te hunga tae ake me te kaupapa CRL.

27 HAUORA ME TE HAUMARU
Peter Pomale kei te wāhi mahi

MĀTAI TAKE

Ngā Akoranga Kua Puta – Urupare ki ngā Waipuke

I te 27 o Hānuere 2023, i pā mai ngā waipuke kino ki Tāmaki Makaurau nā te patapataiāwhā. He whānui te pā kinotia o tēnei marangai, arā ki ngā kāinga, ngā taunga waka rererangi, me ngā huanui. I pā mai hoki ki te CRL ko te waipuke i tēnei marangai, i tahuri ki tētahi urupare mate whawhati tata nui me te whakahaere tonu i ngā rā i muri mai.

I tino whakamātautauria ngā mahere whakahaere waipuke ake a te kaupapa, ā, i kitea te pakari o ērā; engari, e whakawhirinaki ana ērā ki ngā matapae huarere hei matapae i te nui o te ua. I mua tonu o ngā waipuke o te 27 o Hānuere, i ngoikore ngā matapae huarere ā-motu ki te matapae i ngā waipuke. Nā tērā ka mate te rōpū ki te urupare ki tētahi āhuatanga ohorere i te pānga mai.

Ka whakamahia e te mahere whakahaere waipuke ngā tūmomo āhuatanga hei whakahaere i te mōrea o te waipuke, arā, te hanga wāhi hopu wai kia haumaru ai te hopu, te whakauru mai i ngā puni me te whakamahi papu wai.

I te wā o te waipuke, he tino nui te wai i tōpū haere ki Te Teihana o Maungawhau. I te mea kei runga ake tēnei wāhi i ngā ana e rua ka heke atu ki te whanga, i pakaru atu te wai i tōpū mai ki roto i ngā ana.

Hei urupare ki tēnei āhuatanga i pā mai, tere tonu te whakamōhio atu a te rōpū i Maungawhau i ētahi atu teihana, ā, i whakahuihuitia ngā rōpū ki tētahi wāhi matua me ia wāhi mahi. I whakatahia ngā wāhi mahi katoa me te whakakore i ngā mahi katoa i whakaritea. Nā ngā kāmera tūtei i taea te mātakitaki haere i ngā āhuatanga.

He mahinga nui tā ngā kaimahi rōpū i ngā rā i muri mai ki te papu mai i te wai. Ko tētahi mōrea o te hiko e kā tonu ana i roto i ngā ana me te whakapōturi i te urupare i ngā rā o muri mai i te mea kāore tērā ētahi wā

Ngā mahuetanga mai o ngā waipuke o Hānuere

kāore he hiko mō ngā papu wai. I āta rokirokitia ngā mīhini me ngā taputapu i te paputanga o te wai me te whakapaipai haere.

Ahakoa kāore i whai wā ngā rōpū mahi ki te whakatū i tētahi pātū aukati wai i runga ake o te ana (e ai ki te mahere urupare ki te waipuke), kua puta ngā akoranga mō te whakatūtanga. Kua āhua rerekē te wāhi mō te pātū kia puta ai te wai i te wāhi puni mā te auheke, kia kore ai e mate ki te whakamahi papu. Ko te pai o te wāhi hou ka whai wā ki te whakatū i tētahi puni ina pā mai he waipuke, hei tauira, mēnā he poto te wā whakatūpato.

Kei te noho takatū tonu ngā rōpū urupare ki ngā waipuke me ngā mahere urupare pakari mō ngā āhuatanga ka pā mai, ā, ka pā mai ngā akoranga i muri i ia āhuatanga, kia tino pai rawa atu ai te urupare. Ina oti ngā ana he mea hanga ki te whakangāwari i ngā mōrea pea ka puta i te huringa āhuarangi, tae atu ki te nui haere o te heke o te ua. He mea hanga ngā aukati waipuke kia tū pakari ai i tētahi waipuke nunui ka pā mai i ia 2,500 tau.

28 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023

MĀTAI TAKE

Ngā Anamata Haumaru

141 te katoa o ngā kaiārahi hangatanga me ngā kaiwhakahaere kei roto i te kaupapa CRL i puta i te kaupapa Safety Futures 'Safety Leadership for Supervisors and Managers'. E whakaatu ana tēnei whakatutukitanga i tētahi wāhanga nui o ngā kaiārahi paemua i roto i ngā mahi o te kaupapa he whai wāhanga hira ki te ārahi i ngā rōpū hangatanga i roto i tētahi taiao mahi akiaki, pūmate, me te hurihuri. Ka puta i te kaupapa ngā utauta waiwai mō te mahi haumaru me te kakama ki ngā kaiārahi hangatanga pūhou, e hāngai ana ki ngā whāinga matua o te kaupapa: kia whai hua te pānga pūmau i Aotearoa me te whakatau i ngā paerewa ahumahi-mātāmua mō te hauora, haumaru me te oranga.

Ka tukuna i roto i te 12 wiki, ka ahu mai ngā tāngata ki te kaupapa Ngā Anamata Haumaru mai i ngā momo whenua me ngā rāngai ahumahi rerekē, e hāpai ana i te whakawhitiwhiti o ngā wheako me ngā rautaki kai pai ake ai te mahinga ā-rōpū whānui. Ko te mahi a ngā kaiwhakauru he whakahaere i tētahi mahi i tō rātou ake wāhi mahi i muri i ia akoranga ā-wiki, e whakapūmau ana i ngā akoranga ki ngā whanonga whaikiko.

He tino whakamīharo te pānga o tēnei kaupapa ki te mahinga haumaru o te kaupapa mahi. He ōrite te pai haere ake o ngā tohu mahinga mātāmua, tae atu ki ngā kitenga mōrea hira, ngā tūnga haumaru, me ngā tirotirotanga.

Kua tino kitea te heke o ngā tohu takaware pērā i te maha o ngā maiki nui

me te nui o te pā mai o ngā wharanga. I tua atu i tēnei, ko ngā otinga mai i te rangahau Hauora, Haumaru me te Oranga e whakaatu ana i te tino piki

haere o te maha o ngā kaiārahi e whakatinana ana i te kōrero e taunaki ana i te pūmau tūturu ki ngā tikanga haumaru rawe.

Kei te whiwhi a Robert Buckton i te Tiwhikete

Ngā Anamata Haumaru i a Francois Dudouit (Kaiwhakataka Kaupapa o Link Alliance)

29 HAUORA ME TE HAUMARU
Taiao POU ME WHĀINGA WHANAKETANGA TOITŪ SDG POU 30 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023 Kei te haere ngā mahi whakakī i te tomokanga o te ana i Te Teihana o Maungawhau
31

Ngā tatau o te tau 2023*

1,936 ngā wāhi aroturuki nekehanga papa me te whare i whakaurua

244 ngā tirotirotanga ā-taiao i te wāhi mahi i oti

22 ngā aroturuki turituri me te ngateri i whakatūria

>20 ngā rua hopu wai marangai i tiakina

5 ngā mīhini whakapai wai i whakatūria

8 ngā aroturuki kounga hau i whakatūria

59 Ngā Takuhe-iti ki Ngā Pakihi Iti

100 ngā piezometer kua whakaurua

346 Ngā whakahonohono ki te hapori

32 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
*Ngā raraunga mai i te Hānuere ki te Tīhema 2023

Taiao

E hia mano ngā aroturuki kua whakaurua mai puta noa i ngā wāhi hangatanga o CRL hei ine i te kounga o te hau me te mauri o te wai, turituri, ngateri, te tau o te papa me te nui o ngā wai papa i te wā tūturu i te 24 haora, whitu rā i te wiki.

Ka tautokona te kōtuitui aroturuki mā ngā tirotirotanga hāngai wāhi, ā-mahinga rānei ka pā mai i ia rā, i ia wiki, i ia marama. Mēnā ka hipa atu te kaupapa i ngā tepenga, ka tere tonu te huri i ngā tikanga me ngā hātepe ina tika ana.

Ka mahi a CRL Ltd me ōna pātui hangatanga kia ū ki ngā here wehe kē neke atu i te 500 e pā ana ki ngā tautapatanga e waru me ngā whakaaetanga rawa maha mai i Te Kaunihera o Tāmaki

Makaurau.

Me ū anō hoki ki ngā mana whaipara ka riro mai i Te Pouhere Taonga. Kei ēnei here ko ngā whāititanga me ngā tepenga o ngā pānga o te hangatanga me te whakahaerenga o te CRL ki te taiao me ngā hapori e pae ana i te kaupapa.

33
TAIAO
Pūrere aroturuki turituri

C3 Aroturuki me te Mahinga

Ko ngā mahere whakahaere kei te whakahaere tonu i ngā mahi ka whāia e te kaupapa hei whakatutuki i ēnei whakaritenga me te whakatutuki i te tautuku ā-taiao. I te ekenga o te kaupapa ki ngā wāhanga whakamutunga kua taunga haere te rōpū taiao ki ēnei whakaritenga, he nui ā rātou akoranga mai i te mahi i roto i te kaupapa.

Ka whakarato ngā mahere whakahaere i ngā taipitopito mō ngā tikanga me ngā hātepe me whai, me te tuku i tētahi anga matawhānui hei whakahaere i ngā pānga kino ki te taiao, tae atu ki:

• Te turituri me te ngateri

• Te urunga ikiiki me te tūnga waka

• Ngā pānga pāpori me te whakararu pakihi

• Ngā tukunga ki te hau, whenua me te wai.

Ko ngā aroturuki kei te wāhi mahi he ine i te turituri, te ngateri, te kounga hau tae atu ki ngā raraunga ua me te hau me te kounga o te wai ka puta haere mai i ngā wāhi whakapai wai.

I tēnei wā he iti noa te neke o ēnei tawhā i hopukia, ā, i te mea kua oti ngā mahi kari whenua nui me te mahi ana, ko te tūmanako ka haere tonu tēnei ia kia mutu rā anō te kaupapa me te aroturuki e hiahiatia ana.

Te turituri me te ngateri

EKa aroturukihia te turituri me te ngateri i te wā tūturu i te 24 haora i te rā, whitu rā i te wiki e ngā aroturuki turituri me ngā aroturuki ngateri puta noa i te kaupapa. Ka taea pea e ngā mahi o te kaupapa te hipa i ngā tepenga turituri me te ngateri o te hangatanga i ngā kaihopu pātata, ā, ka whakamōhio atu ēnei aroturuki i te rōpū mā ngā karere patowaea ina tata haere atu, hipa rānei i ngā taumata turituri me te ngateri i ngā tepenga.

Ka whakatinanahia ngā whakaritenga kia kore ai, hei whakaiti rānei i te ekenga ki ērā, ā, ka arotakehia ēnei ina whiwhi i ngā whakamōhiotanga.

Ko ēnei ētahi o ngā whakaritenga ka whakamahia auautia:

• Whakangungu kaimahi

• Tīpako mīhini me ngā utauta whai taumata tukunga turituri me te ngateri pāpaku

• Te whakaweto i ngā mīhini me ngā utauta mēnā

kāore i te whakamahia

• Te tīpako utauta i inea āwhiwhitia mō te mahi

• Whakamahi i ngā tauārai turituri, ngā rāihe rānei e matapaetia ana ka kaha ake te turituri, me te whakauru mai i ngā whakangāwari whaitake

• Te whakarite i ngā mahinga hangatanga kia kore ai e pā ki ngā wā whakararuraru mō tō mātou hunga whai pānga.

Kounga Hau

He mōrea taiao tonu ngā tukunga ki te hau mai i ngā mahinga hangatanga ka āta aroturukihia. Ko tā ngā whakaritenga pēhi puehu he whakarite kia kore ai e whakararuraru ngā pānga o te puehu ki te hunga whai pānga. Ka mahi haere tonu ngā aroturuki kounga hau wā tūturu i ō mātou wāhi hangatanga katoa hei whakarite he tōtika te mahi a ngā whakaritenga whakangāwari. E tautokona ana tēnei e ngā tirotirotanga ā-kite i ia wāhi noho hei tirotiro kāore he tutūtanga puehu i te kitea. Pānui haere anō he pēhea tā mātou ine i te kounga hau i roto i te mātai take i te whārangi 22.

34 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023

Tuku Ihotanga

E pūmau tonu ana te kaupapa ki te tiaki me te whakamaru i te ahurea, tuku ihotanga, me te āhua o te rohe i te wā e hangaia ana te CRL. Kua tukuna he Mana Whaipara e Pouhere Taonga mō ngā mahi puta noa i ngā teihana e toru, kua tūhuratia, kua tuhia, ā, kua tātaritia ngā whakaaturanga whaipara katoa i kitea i mua i roto i ngā mahi. Inā kua oti te nuinga o ngā mahi kari whenua, kāore e kore

he iti noa te tūhuratanga whaipara ināianei. Kei te tuhia Ngā Pūrongo Whaipara whakamutunga ināianei mō ngā teihana e kōrero ana mō ngā kitenga katoa o mua. Ka tukuna ēnei pūrongo ki Te Kaunihera o Tāmaki Makaurau, Pouhere Taonga me ngā mana whenua kia mau ai he whakaaturanga.

35 TAIAO
Whakamātautau aroturuki i te wai

Ngā Pānga Pāpori me ngā whakararu ki ngā pakihi

I tēnei tau i kitea te neke ki te āhua ā-tāone me ngā hangatanga ā-tiriti i Te Teihana o Te Waihorotiu.

I whakakapia ngā papa ārai ki ngā ārai e whakaata ana i te anamata o te whakaora anō i te āhua o waenga o te tāone, i te taha o ngā tohu kia tino āhei tonu atu ki ngā pakihi i te wā e haere tonu ana ngā mahi ārai ratonga, raima, me te whakatakoto pereki. I haere tonu ngā mahi whakaharuru i te Win Win Wednesday i tēnei tau, ka mutu i whakamaua ngā tohu pakihi hei pānui haere i te wāhi ki ngā kiritaki. Kua toru tau te roa o te Kaupapa Tautoko

Pakihi Iti (SBSP) i tēnei tau, he tuku tohutohu pakihi motuhake me tētahi takuhe iti o te $3,000 ki ngā pakihi iti.

Whai muri i te rua tau o te katinga mō te hangatanga CRL, i whakatuwherahia te pūtahitanga o Victoria me Albert ki ngā waka, ā, he whāiti ake ngā ara, ka mutu he ara ahunga rua mō ngā pahikara i te taha tonga.

He whānui ake ngā ara hīkoi, ngā taonga tiriti me ngā rama LED e nui ake ai te wāhi mō te hunga hīkoi kei tēnei ara hira e hono ana ki te Sky Tower me Queen Street.

Puta noa i te tau, i whai wā te hunga whai pānga ki te haere ki te kite i ngā wāhi hangatanga CRL, i runga me raro whenua, kia kite ai i te āhua o ngā teihana i ō rātou takiwā noho.

Puta noa i ngā teihana, kāore i kitea e te ōtita SIBD (Ngā Pānga Pāpori me te Tuaritanga Pakihi) ā-tau i ngā raru nui hei whakatikatika. Nā ngā haerenga me ngā whakaharurutanga puta noa i ngā teihana i whakanui a Link Alliance i te taha o te hapori i ngā mea pērā i te Auckland Heritage Festival, Te Tau Hōu Haina, Halloween, Valentine’s Day, St Patrick’s Day, Te Marama Whare Kai, Matariki, Te Wiki o Te Reo Māori me ArtWeek.

I haere tonu te mākete hira a First Thursday i Beresford Square, ā, i mahi tahi a Link Alliance me te Karangahape Road Business Association mō tētahi whakanuitanga tino rerekē i a Halloween me te huihuinga 'Halloween Freakout'.

I kitea i te tau 2023 te whakaputanga o tētahi putanga tuarua o te Uptown Food & Drink Guide i te taha o te Uptown Business Association, hei whakatairanga i ngā kai reka huna o te takiwā. I whai hua ngā pāhīhī o ngā tereina i te pai ake o te haerenga i waenga i ngā teihana o Kingsland me Grafton i te Hūrae 2023 i te hokinga o te Raina ki te Uru ki tana whakahaere ake.

I te haere ngā tereina i te ara kotahi i waenga i Kingsland me Grafton nā te hangatanga o ngā hononga CRL hou ki roto o ngā ana.

I haere tonu ngā mahi hangatanga i roto, ā, puta noa i te ara rērawe i te tau 2023, ka mutu he maha ngā Katinga o ngā Ara rērawe. Nā ngā whakahonohono whānui i te taha o te hunga whai panga i mua o ngā katinga i noho mōhio ai te hunga noho i Te Teihana o Maungawhau mō ngā mahi. Nā te otinga o ngā mahi i te ara rērawe i whakahokia mai ngā ara tūnuku e rua i Boston Road, ngā piriti me ngā hononga hou mō te hunga haere mā raro, mā runga pahikara, motokā rānei – i Normanby Road me Porters Avenue, ā, me te tīmatanga o te whakatipu i te ngahere ā-tāone mā ngā rākau me ngā tipu māori nā ngā kaiwhakarato o te rohe.

Nā te haumarutanga me te haumaru i aro tonu ki Te Waihorotiu me Karanga-a-Hape puta noa i te tau 2023, e whakaata ana i ngā ia whānui o ngā whanonga kino i roto o te pokapū tāone nui me te takiwā o Karangahape Road. I aro ngā rōpū ki te mā o te wāhi, ngā rama, ngā tohu, te kohi para me te CCTV kia mārama, kia tiaho ai te paenga o te wāhi o te kaupapa kia kore ai tutū e mahi kino te tangata i reira.

36 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023

Branch Out Festival

E 4000 ngā tāngata i tae atu ki te taiopenga Branch Out mai i ngā wāhi katoa ki Nikau Street, i Maungawhau, ki te pārekareka ki ngā pūmanawa o te rohe, ngā kai me ngā mahi toi me te whai wāhi atu ki te haruru anamata o te takiwā o Te Teihana o Maungawhau.

I mahi ngātahi a Link Alliance me te Uptown Business Association me ngā pakihi o te takiwā ki te whakahaere i te pāti tiriti i te Rāhoroi 7 o Oketopa. I katia a Nikau Street ki ngā waka kia pai ai mō ngā kai, ngā puoro, ngā toa mākete, ngā whakaaturanga, ngā mahi, ngā toi, ngā pūweru me te maha atu.

I angitu ai te rā nā ngā mahi a ngā pakihi rua tekau o te takiwā, ngā kaiwhakangahau me ngā kaituku ratonga. Pokea ana ngā tiriti i te mahi a te tamariki e purei ana, ngā kurī me ngā tāngata i rō pouaka whakaahua, me ngā whakaaturanga i runga atamira mai a ngā tāngata pūkenga o te rohe. I whakaaturia i te huihuinga ngā pakihi Uptown me te whakarato i tētahi rā whakangahau mā te hapori.

Branch Out Festival i Nikau Street

37
TAIAO

MĀTAI TAKE

Utauta Matapae Puehu

I hangaia tētahi utauta matapae mōrea puehu e te Link Alliance, ā, i whakamahia puta noa i te kaupapa whānui a CRL. E whakamahi ana te utauta i tētahi tauira huarere mātanga e kīia ana ko te tauira Weather Research Forecast (WRF), he mea hanga e te US National Center for Atmospheric Research (NCAR), ā, e whakamahia ana i te ao katoa hei matapae i te tere o te hau, te ahunga o te hau me ētahi atu tawhā huarere.

I te 6.30 o ia rā, ka tātaitia e te utauta whakahaere puehu urutau te mōrea puehu ā-haora mō te rā i mua i te hui whakamārama me ngā whakaritenga a te rōpū mahi i te wāhi mahi i te 7.00 am. Ka takea mai te mōrea puehu i te tere toharite o te hau ka matapaetia e te WRF i Maungawhau me te rahinga o te hekenga ua ka inea e te Link Alliance i roto i te 48 haora o mua i te Maungawhau Automatic Weather Station (AWS). Ka puta tētahi mōrea puehu 'teitei' i tētahi matapae tere hau neke atu i te 5 mita i te hekona (m/s), ā, mēnā kāore i hopukia he ua i te AWS o Maungawhau i ngā rā e rua kua hipa. Ki te tūpono he teitei te matapae mōrea puehu, ka tukuna e te pūnaha he karere patowaea me te īmēra ki ngā kaimahi hira a Link Alliance (hei tauira, ngā kaiwhakahaere i te wāhi me te rōpū taiao), e tohu ana i te wā ka teitei te mōrea puehu, ka mutu he aha ngā whakaritenga whakahaere puehu ka whakatinanahia i mua o te mahia o ngā mahi hangatanga. Mā tana Whakatauranga IS, e whakapae ana a Link Alliance he mea tuatahi te utauta nei mō Aotearoa me tētahi hangarau auaha, hātepe rānei hei whakahaere puehu.

Ko ngā painga hira o te whakatinana i te utauta matapae mōrea puehu ko:

• Ngā matapae mōrea puehu aunoa me te whakawhitiwhiti i mau o ngā whakamāramatanga ki te rōpū mahi i ia rā

• Te whakarite mahere me te mahi i te wā tika i waenga i ngā kaimahi hangatanga, ngā kaiwhakahaere me te rōpū taiao me te whakatinana i ngā whakaritenga whakahaere puehu

• Ōrite o te whakahaere puehu i te kaupapa whānui, tae atu ki te whakamahi tōtika i te wai mō te pēhi puehu.

Ka kitea te angitu o te utauta i te iti noa o ngā amuamu kua tae mai mō te puehu. I tēnei wā kei raro te nui o ngā korakora tārewa me ngā korakora puehu i te takiwā i te tekau moroiti (PM10) ka inea i ia wāhi hangatanga i tērā kua whakatauria i roto i ngā mahere whakahaere kounga hau.

38 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
TAIAO
Tomokanga ki te ana i Te Teihana o Maungawhau

MĀTAI TAKE

Waiōrea - Wāhi Whakapai Wai

He mea nui ki ngā tāngata o Aotearoa te mauri o ngā kōawa i ngā tāone.

Kei roto te kauapa CRL i tētahi riu tuku wai pū e rere ana ki te Kōawa o

Motions

– Waiōrea, e rere ana mai i te Roto o Western Springs ki Auckland Zoo, Seddon Fields me Jaggers Bush ki Te Waitematā i Meola Road.

Kua whakauruurua mai te toitūtanga ki ngā whakatau tikanga o te kaupapa CRL mai i te tīmatanga, ka mutu i whai wāhi mai te Rūnanga

Mana Whenua ki ngā take nui, ā, ko te wai ora tētahi o ēnei. Kua whakaaroarohia ngā rerekētanga ki te takiwā kei runga ngā whare me te papa, me te whakapai wai marangai puta noa i te wāhi o te kaupapa.

Ko te hopu me te whakapai i te wai mai i ngā wāhi o te kaupapa, te whakawhānui ake i te whakamahi anō i tēnei wai kore-inu, me te whakarite kei te arotautia te whakamahi tōtika i te wai he mea arotahi mai i te tīmatanga.

Ka āta whakahaerehia te kaupapa hei whakaiti i ngā huringa ki te āhua o te wai me te ārai i te uru atu o ngā whakakino ki te kōawa me te whanga mā te āta whakamahi i te wai.

Ko Ngā Wāhi Whakapai Wai (WTP) ngā pūnaha matua ka whakamahia hei whakapai i ngā wai marangai mai i ngā wāhi hangatanga me ngā wai ka puta i ngā mahi hangatanga, ā, he nui pea te para me te nui o te waipāhua. Puta noa i ngā teihana, e rima ngā WTP kei te mahi tonu; e rua i āta hangaia hei whakapai i te wai mai i ngā mahi kari ana i Mercury Lane me Te Teihana o Maungawhau.

40 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
Mīhini whakapai wai i Maungawhau

He Pēhea te Mahi a tētahi Wāhi Whakapai Wai

Ka whakapaitia te wai ki reira tonu kia ū ai ki ngā paerewa tuku o te kounga o te wai i mua i te tuku ki te hononga wai marangai, wai para rānei. Kei roto i te pūnaha whakapai wai tuku pota matū aunoa ko ngā tawhā aroturuki haere tonu i te kounga wai ka whakamahia kia ū ai ki ēnei. Ka inea e ngā pūoko ngā WTP te pH me te rehurehu o te wai i ngā wāhanga rerekē o te hurihanga whakapai ake me te tukurua i te wai hei whakapai haere tonu mēnā e hiahiatia ana. Ina noho ngā taumata pH me

te rehurehu o te wai ki te awhe pai mō te tuku, ka tīpakohia aunoatia e te pūnaha te momo tuku tika (arā, wai marangai, para ahumahi rānei).

Turbidity Units (NTU).1

Kei waenga ngā paerewa tuku o te kounga o te wai mō te wai marangai i te pH 5 me te 9, me Total Suspended Solids (TSS) <50g/m3 . Hei whakarite ka ū ēnei paerewa ka tukuna anake ngā WTP ki te tuku wai ki te wai marangai ina inea e ngā pūoko putanga wai te pH i waenga i te 5.5 me te 8.5, ā, kei raro te rehurehu o te wai i te 50 Nephelometric

Ahakoa kāore te TSS me te rehurehu o te wai i te ōrite, he tino pātahi ēnei. Ka ine te rehurehu i te wai i te mārama o te wai, ā, he tohu pai tēnei mō te kukūtanga o te TSS i rō wai. Mā te aroturuki i te tuku me te tīpako, ko te taumata rehurehu iti iho i te 50 NTU kāore e kore kei raro te kukūtanga TSS i te 50g/m3 .

41
TAIAO

Ngā Whakapātaritari WTP

He mea heri mai ngā WTP nunui e rua i Mercury Lane me Maungawhau mai i ngā kaiwhakarato o tāwāhi i Ahitereiria me Wīwī. Kāore he pūnaha WTP

i Aotearoa e taea te whakapai mō ngā mahi keri ana. Nā tēnei i pā mai ngā uauatanga, i te mea kāore he tautoko ā-hangarau i Aotearoa nei, i raruraru ngā mahi whakatikatika raru nā te rerekē o ngā rohe wā.

Ko tētahi uaua anō mō te WTP i Maungawhau i roto te reo pukapuka aratohu whakahaere i te reo Wīwī. Ehara tēnei i te tino raru i te wā e mahi ana ngā kaimahi TBM i konei engari i tō rātau mututanga, i taka mai ngā

mahi ki ngā kaiwhakahaere WTP hou o konei, ā, ka mate ko rātau ki te ako me pēhea te whakatikatika i ngā raru.

Nā ngā tōmuritanga o te kawe mai i ngā wāhanga katoa o te mīhini i tāwāhi, kāore i whakatūranga, i whakamahia hoki te WTP i Maungawhau

i mua i te tīmatanga o te keri ana. Arā, i mate te rōpū ki te whakamahi i tētahi WTP iti ake i te tuatahi kāore i hangaia mō te whakapai wai mai i ngā mahi keri ana.

I pā mai ngā raru ki te kounga o te wai pērā i te puta o te hukahuka

mai i te whakamahi i tētahi hua mō te oneone e kīia ana ko TamSoil ka

whakamahia i roto i te hātepe kari TBM. I whakatikahia ngā raru hukahuka i te whakaurunga atu o te wāhanga tango oneone o te pūnaha WTP i te mea koinei te wāhanga o te hātepe whakapai ka whakauru atu he matū ārai-hukahuka ki te wai.

Ko ngā raru whakamahi WTP ko te whakapai i te pH mā te tuku pota

waikawa. E hiahiatia ana te whakapai i te pH nā te tino pāpāhua o te wai

ka puta i ngā mahi keri ana mai i te whakamahi raima. Ka whakapai ake te WTP i te wai mā ngā wāhanga, ā, ko te whakapai tūturu i te pH te wāhanga

whakamutunga o te pūnaha ka whakauru atu. I mua i te whakauru atu i te whakapai i te pH tūturu, i mate ki te whakauru atu i tētahi pūnaha

tuku pota waikawa wā poto hei tino whakaheke i te pH o te wai kāore i whakapaitia.

I whakamahia e tēnei pūnaha tuku pota waikawa wā poto ngā papu tuku pota waikawa mai i te WTP iti ake hei tuku atu i te waikawa rēmana ki te wai. Engari, kāore i hangaia ēnei papu tuku pota ki te whakapai i ngā wai

tino nunui, ā, nā tēnei i pakaru haere ai ngā ngongo wai ā-roto o ngā papu

tuku pota, ka mate ki te whakakapi i ia rā.

Ngā mea hira kia angitu ai te Mīhini

Whakapai Wai

Ngā kaiwhakahaere WTP matatau pūmau

Ngā pukapuka aratohu reo Ingarihi

Ngā paerongo tika Tautiaki auau

Ngā Whakaaetanga Para Tauhokohoko

42 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023

I kitea i ngā wheako o te CRL te hiranga o te whai i ngā kaiwhakahaere WTP pūmau i whakangungua mai i te wāhanga i whakahautia. Kia whaitake ai ngā WTP, me tautiaki haere tonu. He mea hira hoki te whai Whakaaetanga

Para Tauhokohoko (TWA). He mea noa ngā raru tautiaki, e heke ai te mahinga o ngā WTP. Ki te kore ngā TWA ka tino nui kē te mōrea o ngā tukunga kore-tautuku ki te hononga wai marangai. Mā te haumi ki ngā paerongo pai ake ka taea te whakaiti ngā utu wā roa me te ārai kia kaua e hapa te pūnaha, me te whakarite kei te reo Ingarihi ngā pukapuka aratohu me te whakawhiti i ngā mōhiotanga ki ngā kaimahi o konei. Ka whakaū ēnei whakapātaritari katoa i te hiahia mō tētahi otinga me ngā tautoko pai ake nō te rohe nei.

I roto i te mahi tahi me te Rūnanga Mana Whenua, kua kitea e ā mātou mātanga me ā mātou kaitohutohu taiao o te kaupapa ngā arawātea mō ngā kaupapa ā muri ake.

Ka taea tonu te whakapai ake te hoahoa me te whakahaere i ngā WTP me te whai i tētahi aronga kaupapa Māori hei whakapai ake i ngā putanga wai i te taumata wāhi mahi me riu hopu wai e ai ki ngā mātāpono e ono o Te Mana o te Wai.

I tēnei wā kei te taukumekume i waenga here whakaaetanga, me tētahi aronga tuku iho ake, kua tau ngā tepenga mō te tuku engari kāore tonu pea i te pai mō ngā wai e rere atu ana te wai. E whakaata ana te whakahaerenga wai i te CRL i tēnei aronga me tētahi paiherenga ki te tōtikatanga o ngā rawa me ngā here whakaaetanga i hangaia hei tiaki, engari kāore pea i te whakarei ake, i ngā wai e rere atu ana te wai.

Ngā Akoranga

Tērā tētahi arawātea mō ngā kaupapa o muri mai ki te mahi tahi me ngā mana whenua ki te hanga:

• mahere whakahaere hopu wai e arahina ana e ngā mana whenua mā te matakitenga o Wai o te ao

• he paerewa mātauranga Māori me te anga aroturuki e arahina ana hei aromatawai i te mauri o te wai i te taha o ngā mana whenua

• wāhi whakapai wai tātai rite hei whakarei ake i te mauri o te wai mā:

• tētahi pānga kiko iti me

• tētahi tikanga whakamātautau me te whakapai i te wai arowhānui hei ine me tētahi āhuatanga kua whakaaetia hei whakarei ake i tōna mauri.

He arawātea hira tēnei aronga mō te:

• rangahau me tētahi mātai take, i te taha o ētahi atu hunga whai pānga hira, kia ū ake ai ki ngā wawata a ngā mana whenua mō te whakapai ake

i ngā putanga wai i te taumata hopu wai me te

• whakapai ake i ngā putanga kaupapa ā muri ake.

43 TAIAO

KĪWHAIARO

Sarah Sutherland

He hōnore ki a Sarah Sutherland, te Kaiwhakahaere Taiao me te Toitūtanga o Link Alliance, te whiwhi i tētahi Winston Churchill Memorial Trust Fellowship (tētahi o ngā mea tekau), kia haere ki Te Hononga o Ingarangi me Ahitereiria ki te kohikohi whakaaro me ngā tirohanga mō ngā āhuatanga matua e kōkiri ana i te angitu o te whakauruuru mai o te toitūtanga puta noa i tētahi kaupapa hangatanga tūāhanga. I tohua i te tau 2020, i hikina te haere o te Fellowship a Sarah nā te KOWHEORI, heoi i whakatutukihia i te tau 2023.

I tīmata te aramahi a Sarah i te kaunihera ā-rohe me ngā mahi mātanga, puta noa i te aromatawai pānga taiao, te whai whakaaetanga rawa me te aroturuki tautukunga. Nā ōna pūkenga mō te mauri o te wai me te whakahaere wai marangai i uru ai ia hei kaiārahi pūkenga mō te whakaaetanga ā-rohe o te CRL, nāna i whakatakoto ngā whakaaturanga mātanga i te whakawātanga o te CRL.

I te tau 2016 i whakauru mai a Sarah ki te kaupapa CRL hei Kaiwhakahaere Taiao me te Toitūtanga. I te tuatahi i whakauru mai ia ki ngā mahi tōmua o te Kirimana 1 i Te Teihana o Waitematā (Britomart), ā, i te otinga o tērā ka hono mai ki te Link Alliance. I konei, i riro māna e ārahi te Rōpū Taiao me te Toitūtanga o Link Alliance. Ka mahi tahi te rōpū me ngā rōpū hoahoa me te hangatanga ki te whakaiti i ngā pānga kino o te kaupapa ki te taiao me te whakanui ake i ngā painga ā-taiao, ā-pāpori, ā-ōhanga, ā-ahurea hoki. Ko tētahi wāhanga o ngā mahi hira a te rōpū ko te tuku i te whakatauranga o te Toitūtanga Tūāhanga mō te kaupapa.

44 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
Sarah Sutherland, Kaiwhakahaere Taiao me te Toitūtanga
whakatipu i te takiwā tāone
Te

Toitūtanga

Ngā Putanga Pāpori

Ngā Putanga ki te Mana Whenua

POU 46 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
POU ME WHĀINGA WHANAKETANGA TOITŪ
SDG 47

Ngā tatau toitūtanga te tau 2023*

6,552 ngā tana para kāore i tukuna ki te ruaparaº

1,441m3

te wai i hopukia ka

whakamahia anō i te wāhi mahi

27 tana ngā para i whakamahia anōtia

11 rangatahi

i puta i te Progressive Employment Programme

6 ngā ākonga

i toro i te CRL i te Kaupapa

Whakahonohono Mātauranga

a Link Alliance

7% o te Link Alliance

ki ngā kaikirimana me

ngā kaiwhakarato Māori

me te Pasifika

*Ngā raraunga tāpiripiri mō C3

ºkāore e uru mai te 1,087,678 tana para oneone kāore i uru ki te ruapara o te rohe pōti

City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
48

He whakairo mō ngā atua i te kuhunga ki Te Teihana o Karanga-a-Hape

Toitūtanga

Ko te whakaiti i tō tātou pānga waro, kia kaua te moumou me te waiho i tētahi tuku ihotanga pāpori me te ahurea mō Tāmaki Makaurau ngā āhuatanga matua o ngā whāinga o CRL mō te hiranga toitūtanga.

Ka whakamōhio ēnei whāinga o te kaupapa, mai i te hoahoa, mā te hangatanga me te whakahaere. .

Ka whakatūturutia ā-wahotia te whakatutukitanga toitūtanga o te kaupapa mā te tikanga whakatauranga a te ISC, mā tā rātou

utauta whakatauranga Toitūtanga Tūāhanga, ā, kua whakahāngaitia i te taha o te mana whenua

kia tika ai ki te horopaki ahurea ahurei o Aotearoa.

I te tau 2023, i whakawhiwhia a Link Alliance ki tētahi whakatauranga Hoahoa IS Mātāmua mō te kirimana matua (C3), tae atu ki ngā ana, ngā teihana e toru me ngā hononga raina ki te uru. Tāpiri ana ki Ngā Tohu IS Hanga Mātāmua me te Rawe kua riro mai mō ngā mahi C1 i Te Teihana o Waitematā (Britomart) i te taha whakararo o Queen Street me ngā mahi C2 i Albert Street.

E rima ngā wāhi arotahi hira o te Rautaki

Toitūtanga a CRL Ltd:

• Te whakaiti i te whakapeto rauemi

• Te kore para ki te rua para

• Ngā putanga pāpori

• Ngā putanga ki te mana whenua

• Te poari whakahaere me te tuku pūrongo.

Pānuitia ētahi atu kōrero mō te anga whakamua kua oti puta noa i ēnei wāhanga i te tau 2023 hei whakarato toitū i te CRL.

49 TOITŪTANGA
50 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023 Ngā taura hiko ka whakamaua

Te Whakaiti i te Whakapeto Rawa

Ka uru ngā tukunga haurehu kati mahana kōtuhi ā-pūngao (GHG) a CRL me ngā waro o ngā rawa ka whakamahia i te hangatanga ki te pānga waro tapeke o te kaupapa. E hiahiatia anō te wai, i roto i te hangatanga me te whakahaere i te CRL.

I whakamahia e te kaupapa te tino iti rawa o ngā rawa ka taea i roto i te hangatanga me te roanga atu o te 100 tau o te tūāhanga mā te tōtika o te hoahoa me ngā tikanga hangatanga me te kaupapahere whiwhi ratonga toitū.

Hei whaiwhai haere i te angitu o te kaupapa, i hangaia he paerewa hei ine i te rahinga pūngao tapeke, ngā rawa me te wai i whakamahia hei hanga me te whakahaere i te CRL mēnā i haere tonu ngā whakahaere me te kore whakauru mai i ngā āhuatanga toitūtanga. Kātahi ka hangaia he hoahoa āmiki, ā, kei roto ko ngā kaupapa hei whakaiti i te whakapeto rauemi. Mā te whakataurite i waenga i te hoahoa āmiki me te paerewa kātahi ka taea e te kaupapa te ine ngā whakapaitanga o te whakamahi rawa.

Hoahoa āmiki me te paerewa kātahi ka taea e te kaupapa te ine ngā whakapaitanga o te whakamahi rawa. Arā ngā whakatauritenga puta noa i te hangatanga i waenga i te mahinga ake me ērā i matapaetia mō te pūngao, ngā rawa me te wai e ai ki te paerewa o te kaupapa.

I taea e Link Alliance te Whakatauranga Hoahoa

Toitūtanga Tūāhanga 'Mātāmua' i te tau 2023, ā, e whai ana ki te tuku i tana whakatauranga Hanga ā te 2024.

51 TOITŪTANGA

Pūngao

Pānga roanga-whānui

Ko te nuinga o te pānga pūngao me te pānga waro a CRL ko te tīhara me te hiko e hiahiatia ana hei hanga, ā, me te whakahaere i ngā teihana me ngā ana puta noa i tōna roanga hoahoa 100 tau. Ko te whāinga o Link Alliance ko te whakaiti i te pānga waro pūngao e pā ana ki ēnei wāhanga e rua mā te 25% e ai ki tētahi paerewa tikanga mahi noa.

Atu ki te 31 o Tīhema 2023, kei te tika te kauneke o te kaupapa ki te whakatutuki i tētahi penapenatanga neke paku atu i te 38,000 tCO2e o ngā tukunga haurehu kati mahana. He 23% tēnei penapena, ā, tata ki 82% o tēnei e tūmanakohia ana ka taea i te wāhanga whakahaere o te 100-tau. He rite tonu ngā penapena katoa (hangatanga me te whakahaere) ki ngā rerenga wāhanga ihupuku neke atu i te 41,000 mai i Tāmaki Makaurau ki Rānana.

E whakaatu ana te whai haere i ngā tukunga hangatanga ā-pūngao atu e pai ake ana te āhua o te kaupapa ki tērā i matapaetia mō tēnei wāhanga, ā, 28% ngā penapena e ai ki te paerewa. Ko ngā tukunga waro pūngao hangatanga tapeke ki te 31 o Tīhema 2023 he 22,328 tCO2e, he 33% tēnei i raro i te paerewa me te 17% i raro i te matapae hoahoa āmiki.

52 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
Tukunga Hau Kati Mahana Ā-Pūngao Cumulative Total Carbon Emissions (tCO 2 e) Monthly Carbon Emissions (tCO 2 e) Jan 23 175.45 194.57 230.69 145.67 161.77 163.38 158.47 134.32 102.75 82.14 90.02 63.19 Feb 23 Mar 23 Apr 23 May 23 Jun 23 Jul 23 Aug 23 Sep 23 Oct 23 Nov 23 Dec 23 Diesel Electricity office Electricity site Waste Transport Petrol Spoil Transport Detailed Design Base Case Actual 0 50 100 150 200 250 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 Ngā tukunga waro ā-marama (tCO 2 e) Ngā tukunga waro tapeke katoa (tCO 2 e) Penehīni Te kawe para oneone Tari hiko Wāhi hiko Tīhara Tūnuku whakahiko Hoahoa āmiki Paerewa Tūturu
Ngā
53 TOITŪTANGA
Ara kawe o te Teihana

Wai

Kua hangaia e Link Alliance ngā matapae o te whakamahi wai mō te hanganga me te whakahaere o te CRL, me te whai kia whakahekea te whakamahi i te wai mā te 5% i te iti rawa tēnā i tētahi tikanga pakihi noa.

Ahakoa ko te nuinga o te wai (82%) ka whakamahia ki te CRL i te wā whakahaere, e tūmanako ana neke atu i te 340 miriona rita ka whakamahia i te wā hangatanga. Nō reira, i tua atu i te hoahoa i ngā teihana kia tōtika te whakamahi wai i te wā whakahaere, he nui ngā mahi i oti ki te whakaiti i te whakamahinga wai i te wā hangatanga. Ko tētahi aronga hira ko te whakamahi i ngā wai kāore e pai mō te inu ina taea.

Ko ngā mīhini whakapai wai kei ngā wāhi CRL katoa ka whakapai i ngā wai katoa ka kohia i te wāhi me te whakarite ka taea te tuku pai atu ki te hononga wai marangai. Ko ēnei mīhini he puna wai kore-inu hira, pērā i ngā wai ua mai i ngā tuanui. Kāore i tukuna atu te wai ki wāhi kē engari i whakamahia mō te horoi i ngā wīra o ngā taraka i mua i te wehenga i te wāhi, mō te horoi i wāhi kē me te whakakī anō i ngā kāta wai e tōrehu ana i te papa kia kore ai e tutū te puehu i te wāhi.

54 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
Wai Monthly Total Water Use (m 3 ) Cumulative Total Water Use (m 3 ) Office Site Non-potable Detailed Design Base Case Actual 0 1,000 2,000 3,000 4,000 5,000 Jan 23 Feb 23 Mar 23 Apr 23 May 23 Jun 23 Jul 23 Aug 23 Sep 23 Oct 23 Nov 23 Dec 23 6,000 0 50,000 100,000 150,000 200,000 250,000 300,000 350,000 400,000 Whakamahinga wai katoa ā-marama (m 3 ) Whakamahinga wai katoa (m 3 ) Tari Wāhi Kore-inu Hoahoa āmiki Paerewa Tūturu

Ko te nui o te wai katoa ka whakamahia atu ki te 31 o Tīhema 2023 he 332,629 m3 (332.629 miriona rita). I te Tīhema, ko te whakamahinga wai i inea he 8.9% i raro i te paerewa me te 6.1% i raro i te hoahoa āmiki. Ko te katoa o te wai i whakamahia anōtia i te Tīhema 2023 he 3.3% o te katoa o te rahinga wai i whakamahi i te wāhi mahi (arā, i raro i te ūnga o te 5%). Heoi, 6.5 miriona rita wai kua whakamahia tonutia mai i ngā puna kore-inu, e ōrite ana ki ngā kāinga 29 e whakamahi ana i te wai i te tau.

55 TOITŪTANGA
Te whakamahi anō i te wai i te wāhi mahi

Ngā rawa

Ko te whāinga o Link Alliance he whakaiti i te waro katoa mā te 15% ki te Paerewa mai i ngā rawa hei whakamahi i te kaupapa.

Ko ngā papanga whai waro he haurua o te pānga waro katoa mō te roa atu o te 100 tau te roa hoahoa o te kaupapa. Ko te pānga waro o ngā rawa katoa atu ki te 31 Tīhema 2023 he 151,379 tCO2e, ā, ko te nuinga o ēnei he raima (62%) me te maitai (30%). I te Tīhema, ko te pānga waro katoa o te kaupapa i te 9% i raro i te paerewa me te 7.1% i runga ake o te matapae hoahoa āmiki. He maha ngā kaupapa i tautoko i te whakahekenga e matapaetia ana:

• Te whakawhānui ake i te whakakapi apaapa i roto i ngā hoahoa whakaranu raima o te kaupapa

• Te hoahoa anō i Te Teihana o Karanga-a-Hape hei whakawātea i te ara hīkoi o te ana

• Te whakaiti i te rahinga o ngā rawa hei kari ana i Te Teihana o Maungawhau

• Te huri mai i ngā poutoka ki ngā pātūpoho (ngā pātū-D) puta noa i ngā wāhanga nui o te kaupapa

• Te huri i te hangatanga mai i raro ki runga kia runga ki raro puta noa i te kaupapa, ka whakaiti i te hiahia mō te poutoko maitai wā poto

• Te whakamahi anō i ngā rawa i te wāhi mahi, i ētahi atu kaupapa rānei.

Engari ko te tikanga o tēnei, kāore pea e taea te whāinga whakaheke o te 15%, ā, ko te take i pērā ai nā te nui ake o te raima me te maitai i te whakamahia i te hangatanga ki tērā i tūmanakohia i te wā hoahoa.

56 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
Monthly Emissions tCO ₂ e Total Emissions tCO 2 e Aggregate Cement Structural Steel Precast Concrete Detailed Design Base Case Actual Concrete Steel Reinforcing Asphalt Piping Timber Materials Transport 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 Jan 23 Feb 23 Mar 23 Apr 23 May 23 Jun 23 Jul 23 Aug 23 Sep 23 Oct 23 Nov 23 Dec 23 0 50,000 100,000 150,000 200,000
2 e Ngā
katoa tCO 2 e Maramara kōhatu Raima Maitai Whakakaha Pakakū Paipa Papa Rākau Kawe Rawa Apaapa Maitai Hanganga Raima Kua Mahia Kētia Hoahoa āmiki Paerewa Tūturu
Ngā tukunga hau kati mahana ā-rauemi (C3) Ngā tukunga waro ā-marama
tCO
tukunga waro

Te ārai i te moumou me te whakaora rawa

Haurua o ngā para katoa o Aotearoa ki te ruapara he para hangatanga me te turakitanga. Mai i te tīmatanga i whakatakotohia e CRL tētahi whāinga manako nui o te kore para ki te ruapara hei āwhina ki te neke i te āhua o ngā tikanga pai rawa i roto i te rāngai.

I te 31 o Tīhema 2023, ko te pāpātanga ārai para hangatanga me te turakitanga (C&D) tapeke atu ki te Tīhema 2023 he 96%, ā, ko te pāpātanga ārai para tapeke he 100%: kāore he para i tukuna ki te rua para. Ko te pāpātanga ārai para tari tapeke he 58%, ā, kei raro tēnei o te whāinga o te 60%.

88% 6,552 tana ngā para C&D ka tukuruatia

58%

81 tana ngā para o te tari ka tukuruatia

100%

37,893* tana ngā para oneone ka tukuruatia

Ngā raraunga para C3 mai i te Hānuere ki te Tīhema 2023*

Hāunga ngā para one hawa (21 tana)

57 TOITŪTANGA

Te toitūtanga i te C9

I te wāhanga tuarua o te 2023 i whakakapia te ara rēra i runga kōhatu i te Tūranga 1 me te 5 i te Teihana o Waitematā (Britomart) ki tētahi ara rēra papa, ā, i whakaritea anōtia te Pae Pūkawe Mārō o Runga (ROCB) kia rite ai ki te hāngaitanga hou. I te wāhanga tuarua o te tau i tangohia ngā whakawhitinga ara i waenga i te Tauranga 4 me te 5 hei whakawhiti i te ara me ngā hiko o runga ake ki te whakaritenga whakamutunga e hiahiatia ana mō te whakatuwheratanga o te CRL. I whakamaua hoki ngā paepae waea mai i te tomokanga o ngā ana ki ngā tūranga kia hāngai ki te hoahoa tohu hou.

Ngā Penapena Waro

Ko te whakamahi tōtika o ngā rawa me te whakaheke i ngā tukunga waro ngā whāinga hira mō te whakarato i ngā mahi i te 2023. I taea e Martinus te whakahaere ngā mahi mai i te punahiko o te teihana me te pūnaha hauhau kia kore ai e mate ki te whakamahi pukuhiko me ngā utauta hiko tāpiri. I whakamahia te mīhini hiko mō te tuku haere i ngā rawa me te hanga ara i muri i te papa ārai i ngā haora e tuwhera ana te teihana.

I whakamahia e te rōpū tīrewa pūmau me te nekeneke mō ngā mahi Ara Ratonga Waea (CSR) hei whakaiti i te whakamahinga o ngā mīhini i ngā wāhi ka taea haumarutia me te kore whakamahi mīhini teitei, i ngā wā kāore i taea i whakamahi i ngā Tūranga Mahi Teitei (EWP).

I whakamahia he Martinus Zephir me tētahi tauaru whakauta pāpaku, wākena rānei, me ngā mīhini kari rēra teitei whai tauaru tāpara hei nekeneke utauta

me ngā rawa i waenga i a Quay Park me te wāhi mahi i te ana. Nā te pai ake o te tōtikatanga o te whakarite mahi, i tino iti te nekeneke haere o ngā mīhini i runga huarahi matua tūmatanui.

I mahi tahi te Martinus me ētahi atu kaikirimana e whakaoti ana i ngā mahi CSR mō te kaupapa C7, mā te whakawātea i ngā rawa tuhene mai i ngā rūma o te teihana ka whakamahi mō te ana C9, kia kore ai e mate ngā rōpū e rua ki te kawe me te whakahoki i ngā rawa.

Te Whakamahi Anō i Ngā Rawa

He mea waiwai te whakamahi anō i ngā rawa mō te whakatutuki i te whakaratonga o te whānuitanga o ngā mahi i tēnei tau.

Mō ngā mahinga wā poto katoa, i taea e te rōpū te whakamahi anō i ngā Papa Raro Aupuru, ā, i whakawāteahia ngā papa mai i ngā wāhanga o mua ake o te kaupapa i whakaputua i Quay Park. I taea e te rōpū te whakaputu anō ngā pēhanga kōhatu

mai i te Tūranga 5 mō te hono i te papa rēra me te whakamahi anō i tēnei mō te whakaroanga o te ara rēra i te Tūranga 4. Kātahi ka whakawāteahia te pēhanga kōhatu i te otinga.

I āta inea ngā ara rērawe motuhake me te whakarite i ngā wāhi tapahi kia pai ai te āhua i te whakahoki o ngā wāhanga rēra katoa kia whakamahia anō e KiwiRail ki ētahi atu kaupapa. I whakahokia ngā rēra, ngā papa rēra, ngā utauta whakahaere tereina i runga ake (OLE) me ngā taonga ara hīkoi ki a KiwiRail kia whakamahia anō i ētahi atu kaupapa. Neke atu i te 40t maitai rēra tēnei, 100t ngā papa, ā, 2t te ara hīkoi. Ko ngā poronga iti o te OLE kāore i taea te whakahoki kia whakamahia anō i puritia ka whakamahia mō te whakangungu me te rōpū i roto i ngā mahi whakapai ake kounga. I heria ngā poronga rēra me ētahi atu maitai iti ki te wāhi tukurua maitai.

58 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023

Para ki te Ruapara/Whakahaere i te Whakakītanga C9

Ruapara 1.8t

Whakahaere whakakītanga

– Para kua whakakinotia 63.88t

– Pēhanga kōhatu 1,305t

Haukotinga Para

Raima me te whakakī māro 129.61t

Rākau 7.31t

Maitai 42t

Tukurua ranunga 26.92t

Te Whakaiti Para

Ka kōmakahia, ka wehewehea hoki ngā para hangatanga katoa kia tino whai hua te whakaora me te whakamahi anō, ā, ko te nuinga o ngā para katoa kāore e tukuna ki te ruapara, hāunga ērā kua rāhuitia nā te whakapopotanga.

I tirotirohia ngā whai wāhitanga ki te putu i ngā paruparu me ngā pēhanga kōhatu mai i te wāhi. Heoi, nā ngā rahinga waiwaro me te konutea nui i kitea i roto i te pēhanga kōhatu kāore i taea ērā te whakamahi anō ki te hononga, ki ētahi atu wāhi mahi rānei.

I tangohia mai ngā raima para me ngā paruparu mō ngā maitai (maitai tukurua), ngā kirihou (ka tukuruatia ina taea) kātahi ka kopenutia ka whakamahia anō. I whakamahia anōtia ngā amohanga papa, i whakahokia rānei kia poroporoa, kia tukuruatia, ā, ka tukuna ki Zealandia ka tahuna hei whakamahana i ngā whare karāhe. Nā te āta whakarite me te whakahaere i te putunga raima i iti noa te moumou, ā, ko te nuinga o ngā para mai i te horoi i te kōrere me te raina. I tukuna tonutia tēnei ki roto tonu i ngā raupara, ā, ka whakahokia atu ki te wāhi tohatoha o Firth kia tukuruatia, ā, ko ngā toenga i whakamahia hei poraka raima i te iari mahi raima.

59 TOITŪTANGA Ngā kaimahi i C9

MĀTAI TAKE

Basalt Terrazzo

E hia rautau e hangaia ana te terrazzo mā ngā poronga kōhatu. Mā te tāpiri poronga kōhatu ki ngā raima e mahia ana ka kaha, ka pakari te hua. I te kitenga a te Tumuaki o Giacon Terrazzo Limited a Andrew Giacon he nui tonu te ōnewa i te karia mai i raro o Maungawhau, tere tonu tana kite arawātea hei whakamahi anō i roto hua e hoki ana ki ngā teihana CRL.

I mahi ngātahi a Giacon Terrazzo Limited i te taha o Link Alliance ki te waihanga hua mō ngā teihana Te Waihorotiu i te pū o te tāone, Maungawhau

i Mt Eden me Karanga-a-Hape i Karangahape

Road. I roto i ngā mahi tahi me Link Alliance i te wheketere o Giacon i Henderson, Tāmaki Makaurau, i hangaia tētahi kaupapa marohi ki te tukurua i ngā ōnewa i karia mai ka whakahoki atu ki Te Teihana o Maungawhau ki te wāhi i takea mai.

I tautokona tēnei whakaaro e Link Alliance i te mea e hāngai ana ki tana kaupapa toitūtanga. I whakaratoa e Link Alliance te ōnewa ki Giacon Terrazzo, ā, nā rātou i whakarite kia kōpenutia ka whakaurua atu ki ngā ranunga mō ngā poki, ngā taera, ngā tohu ringapā, me ngā whakarākei.

Nā te whakahoki i te ōnewa ki te wāhi i takea mai i whakanui i te taiao o Maungawhau, ka mutu he whakamahinga toitū anō tēnei i ngā kōhatu i karia mai.

I whakaratoa e Link Alliance te 388.5 tana ōnewa i karia mai hei papa, arapiki, tohu ringapā me ngā poki mō Te Teihana o Te Maungawhau, ā, me ngā tohu ringapā, ngā poki me ngā whakarākei mō ngā Teihana o Te Waihorotiu me Karanga-a-Hape. Hei whakanui anō i te āhua puia o te whenua i Tāmaki Makaurau otirā i Maungawhau, kei te whakamahia e Giacon Terrazzo ngā karāhe whero i tukuruatia i roto i ngā papa mō Te Teihana o Maungawhau.

I tīkina hoki e Giacon Terrazzo tētahi toka māpara mā nō Aotearoa mai i tētahi pari pōhatu i Te Waipounamu mō te Teihana o Te Waihorotiu.

I pai kē ake ki a Link Alliance kia ahu mai ēnei hua i Aotearoa kaua i tāwāhi, nā ngā painga taiao i hua ake i te rapu me te mahi i konei.

Te mīhini mahi papa tohu ā-pā terrazzo ōnewa

Ētahi o ngā hua terrazzo kua oti

60 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
Ngā
ā-pā
papa tohu
kua whakamaua

MĀTAI TAKE

Te Whakataurite i Ngā Momo Ana e Whā

I te pūrongo o tērā tau i whakaaturia e mātou te iti ake o te pānga waro o ngā ana o CRL i wiria mā te 71% i te kiromita ki ērā i keria. I tēnei pūrongo ka ruku hōhonu mātou ki ngā tikanga rerekē e whā hei hanga i ngā ana 3.45km e rua: Te Wiri, te Keri, te Kari Mai i Runga ki Raro (C&C) me te Kari Mai i Raro ki Runga (C&C).

Nā ngā raraunga tino kounga ka whakamahia i te wā hoahoa me te hangatanga ka taea te pānga waro o ia tikanga kari ana te tātai, e puta ai

ngā whakatauritenga hāngai ka whaitake ki ngā kaiwhakatau tikanga ā muri ake*.

E ai ki ngā kauwhata i raro kei reira ngā rerekētanga nui i roto i te pānga waro whānui o ngā ana rerekē. I te ana i karia mai i raro ki runga te pānga nui rawa, whai muri mai ko te ana i karia mai runga ki raro, he 9% te iti iho, ko te ana i keria, he 66% te iti iho, ā, ko te ana i wiria, he 80% te iti iho.

Whakatauritenga pānga waro, ngā rawa me te pūngao

Whakatauritenga pānga waro, ngā mahinga wā poto me te pūmau

80%

62 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
tCO 2 e/m
ki Runga I Karia I Wiria Maitai Raima Pūnga 0 5 10 15 20 25 30 35 40 80% tCO 2 e/m
Kari
Raro I Karia Ngā rawa mahinga
poto Ngā pūngao mahinga Ngā rawa mahinga tūturu Ngā pūngao mahinga wā poto 0 5 10 15 20 25 30 35 40
Kari Mai i Runga ki Raro Kari Mai i Raro
Kari Mai i Raro ki Runga
Mai i Runga ki

Ko tētahi take hira mō ēnei rerekētanga ko te nuinga o te pānga kari ana ki te taiao i ahu mai i te waro o ngā rawa i whakamahia.

Nā te hanga o te ana i wiria he iti ake ngā matai whakapakari, ā, ko ngā mīhini i te hiahiatia (hei tauira, te TBM, ara nekeneke, te wakahiki me ētahi o ngā waka ratonga-maha i whakamahia) i whakahikotia te nuinga e te pūnaha hiko tukurua nui rawa o Aotearoa.

Engari he nui ake te pānga waro o ngā ana i keria me ngā mea C&C nā te nui ake o ngā whakapakaritanga me te raima i whakamahia. He nui ake ngā tukunga pūngao wāhi mahi o te C&C Runga ki raro nā te mea i mate ki te whakamahi i ngā mīhini-kari iti ake, kore whāomo i roto i ngā wāhi whāiti. He pānga nui hoki tō te nui o ngā mahinga wā poto i whakahaerehia. Ko ngā rawa me ngā pūngao i whakamahia mō ēnei i eke ki te 34% o te katoa o te pānga taiao i te toharite. Anei ngā tukunga mahinga wā poto:

• 70% o te ana i keria (ko te nuinga he raima pāiri)

• 45% o te pānga taiao mai i raro ki runga (ko ngā poutoko te nuinga) me te

• 10% o ngā mahinga wā poto mai i runga ki raro.

He mahinga wā poto hoki tō ngā ana i wiria tae atu ki tētahi wāhi tautoko, he hēte mahi, ngā wāhanga wā poto, ngā tūāpapa ara nekeneke, anga kōkiri, ngā piriti wā poto me te TBM tonu, engari i te mea ka wehea ēnei i roto i te 3.2km o te ana i wiria, ko te rahinga o tēnei i raro paku i te 2 tCO2e i te mita o te ana noa iho, ahakoa he 24% tōna pānga waro.

Te Tātai i Ngā Tukunga Waro Ana

Ka wehea te pānga waro mō ia ana ki te:

• Waro tukunga katoa o ngā rawa

• Pūngao hangatanga

• Pūngao whakahaere

I whakamahia te Tātaitai Rawa a te Infrastructure Sustainability Council

hei tātai i te pānga waro katoa o te raima me te maitai hanganga, me te Whakapuakanga Hua Taiao a Pacific Steel hei tātai tika ake i te pānga waro o ngā maitai whakakaha. Ko te whakapae he 2% te pāpātanga o te moumou mō ngā raima i tōna wāhi tonu, 3.5% mō ngā maitai whakakaha me te 30% mō te raima pāiri.

I whakaatu ngā raraunga hangatanga o ngā ana i keria te whakamahinga ake o te raima pāiri he 91% te teitei ake o te rahinga hoahoa nā ngā āhuatanga tāpiri pērā i te nui rawa o te kari me te moumou nā ngā papu raima roa, nō reira ka whakaurua ki ngā tātaitanga mō taua ana.

Te Tātai i Ngā Tukunga Waro Ana

I roto i te nuinga o te raima i whakamahia 30% te whakakapi

apapa me te fly-ash hei whakaiti i te pānga waro mai i ngā rawa, hāunga te raima pāiri he 12.5% te whakakapi

apaapa me ngā wāhanga o te ana, i whakamahia e ērā te 100% o te raima Portland.

I whakamahia e ngā mahinga wā poto, wā pūmau ngā mea e rua –tae atu ki ngā mahinga wā poto “ngātahi” o te tomokanga ana wā

poto me te karinga nui i muri i ngā mahinga tomokanga o te ana.

63 TOITŪTANGA

Ngā Putanga Pāpori

I hangaia e CRL Ltd tētahi Rautaki Putanga Pāpori i te tau 2017, ā, koinei te tūāpapa mō te Link Alliance ki te whakarato i Ngā Putanga Pāpori ki tētahi taumata kua whakamanatia ināianei i te motu me te ao mō tōna hiranga. He wawatatanga te rautaki, e aro ana ki te tūhono i te tangata ki ngā arawātea tūturu mā te whai mahi, te whakangungu, te auahatanga pāpori me te whakahonohono ki ngā ākonga i te kura, kei te whakangungu me ngā kura tuatoru hei tautoko i tō tātou ohu mahi anamata.

I te Hepetema 2023 i toa i a Berenize Peita te Kaiwhakahaere Hua ā-Hapori o Link Alliance te Enduring Impact Award for Individual Contribution to a Sustainable Future a te Kaunihera Toitūtanga Tūāhanga.

I riro mai hoki i te CRL te 2023 Supreme Award i te 2023 New Zealand Procurement Excellence Awards i muri i te whiwhi i Ngā Tohu Pānga Pāpori me te Taiao.

I whakapuakina e ngā kaiwhakawā ko "CRL te toa whakaihuwaka nā runga i te āhua o ō rātou hononga, te whakatutuki i te whai ratonga mō te painga o te taiao pāpori hoki. E kore e taea te pēhi ngā hua ki te anamata, inā he pānga ō ēnei ki te tūāhanga, te ahumahi, me te tuku arawātea whai mahi mō ngā tau maha e heke nei".

Nā ngā whāinga e hāngai tonu ana ki te whai mahi, te whakangungu, te whanaketanga ohu mahi anamata me te whai ratonga ā-pāpori i mārama ai ngā whāinga hei whai. Inā kua hipa i te kaupapa ēnei whāinga, kua mōhio ināianei arā kē atu ngā mea e tika ana ka taea. Ko te whakautu māmā āe, nō reira kei te whakaritea e Link Alliance me CRL Ltd ngā

akoranga me te tuari haere i runga i te manako ka mōhio ake ngā kaupapa ā muri ake i ēnei mōhiohio e whakaemihia ana.

Nāu te rourou, nāku te rourou, ka ora ai te iwi

E whakamana ana tēnei whakataukī he tautoko tā tēnā, tā tēnā, ā, mā te mahi tahi ka ora te katoa.

Ngā raukura o Future Ready – he kaupapa whakapakari i ngā pūkenga o ngā kaimahi Pasifika

64 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023

KĪWHAIARO

Berenize Peita

He wāhanga hira tō Berenize ki te whanaketanga, te hoahoa me te whakaratonga o ngā kaupapa hua pāpori a CRL mai i ngā wāhanga tino tōmua o te kaupapa.

I whakauru tuatahi mai a Berenize ki te kaupapa hei māngai mō tōna iwi a Ngāti Te Ata Waiōhua ki te Rūnanga Mana Whenua o CRL. He tino kaingākau ia ki te āwhina i tōna iwi, ka uru a Berenize ki te tūranga Kaitohutohu Whanaketanga Pāpori o CRL, ā, nāna i tuhi te Rautaki Putanga Pāpori a CRL. Kātahi ka tonoa a Berenize ki te Link Alliance. Tuatahi, i hangaia e ia te Mahere Whakahaere Hua Pāpori a Link Alliance hei whakatakoto ka pēhea te whakarato a Link Alliance i ngā wawata a CRL. Kātahi ka whakaemihia mai e ia he rōpū hei whakatutuki i "ngā putanga pāpori e whaitake ai ki ngā ao o ētahi atu".

Nā ngā kaupapa i kōkirihia e Berenize me tōna rōpū kua eke ki te 100% ngā tāngata nō ngā mana whenua, ngā Māori, Pasifika me ngā taiohi kei te whakangungua, ā, 40 ngā rangatahi kua puta ō rātou ihu i te Progressive Employment Programme (PEP).

I roto i ana mahi kua huria e Berenize te āhua o tā mātou mahi i te tūāhanga i Aotearoa. I raro i āna tohutohu, me ngā tautoko a ō tātou hoa mana whenua o te CRL, he hira ake te wāhanga o te ao Māori i roto i te āhua o ā mātou mahi. Kua whiria mai te ahurea Māori ki te āhua o Link Alliance, e whakatakoto ana i tētahi tikanga mō te rāngai me tētahi ohu mahi kanorau, hauora me te wairua manaaki.

Ka tīmata, ka mutu hoki ngā hui whakamārama ā-rōpū i ia rua wiki mā te karakia, ka whakanuia hoki ngā kaupapa pērā i Te Wiki o Te Reo Maori me Matariki, me ētahi atu kaupapa ahurea, me te aha he maha ngā tāngata o Link Alliance ināianei kei te mōhio ki tō rātou pepeha.

I kī te Tumuaki o ISC, a Ainsley Simpson e whakaatu ana ngā mahi a Berenize i "te uara o ngā putanga pāpori me te hāpai i tētahi ohu mahi kanorau, wairua manaaki."

65 TOITŪTANGA
Berenize Peita (Kaiwhakahaere Hua ā-Hapori)

Ngā Kaupapa Putanga Pāpori

Ehara taku toa i te toa takitahi, he toa takitini ke.

Kei te puta ngā hua o ngā kaupapa Ngā Hua Pāpori ināianei. Mai i ngā tūāpapa i whakatauhia i te tīmatanga o te kaupapa neke atu i te $116 miriona kua whakapaua ki ngā pakihi a te hunga Māori me te Pasifika, e whakakanohi ana i te 7% o te katoa o te whakapaunga a Link Alliance, e puta ai ngā arawātea whanaketanga pakihi me te tipuranga mō te tokomaha.

Inā kua whakawhiwhia te maha o ngā kaupapa whai ratonga a Link Alliance, ka taea e Link Alliance ināianei te whakaata te ara whai ratonga pāpori, e hopu ana i ngā whakapātaritari, ngā kitenga me ngā angitu me te āta tuku i ēnei akoranga kua puta. I a ia e kauhau ana i te Amotai Navigate Summit me te hui Thriving Infrastructure NZ, me ētahi atu, kua puta tētahi arawātea ahurei hei tuku kitenga i te taha o ētahi atu ngaio whai ratonga me ngā whakahaere puta noa i Aotearoa e hiahia ana ki te tautoko i te kanorau o te kaiwhakarato me ngā puta huawhā.

I te tau 2023 tekau mā tahi atu anō ngā rangatahi i puta i te Progressive Employment Programme (PEP), te kaupapa matua i hangaia hei āwhina i ngā taiohi Māori me ō Te Moananui-a-Kiwa hei turaki i ngā tauārai ki te whai mahi. I whakaratoa e te Link Alliance ngā PEP e rua mā ngā tautoko a Te Manatū Whakahiato Ora me ngā hoa Tiaki Ākonga a Waipareira Trust, Brothers Unlimited, Ara Education me Jobs and Skills Hubs Central and Manukau.

I te kaupapa tuarua te tino tokomaha rawa atu o ngā kaitono, ka mutu i tāpirihia mai anō he tūranga ki tētahi taiohi i taka mai i tētahi tohu pūhanga nā ngā pēhitanga o te Kowheori. I muri tonu i te whakaoti i te kaupapa, ka hoki ia ki te mātauranga matua ā te 2024.

Ka kati te kaupapa hei te 2024, ā, e toru ngā kaimahi pia PEP whakamutunga.

Hei tautoko i te whanaketanga o te ohu mahi anamata mō te rāngai i tutuki i ngā ākonga Pūhanga 21 atu anō ngā mahi pia i te raumati hei āwhina i a rātau i tō rātau aramahi. I tae atu hoki ngā ākonga pūhanga a First Foundation ki ngā wāhi mahi o CRL i roto i te tau, ā, 11 atu anō ngā pia Raumati 11 i whakauru mai ki te Link Alliance i te Noema. Koinei te rōpū whakamutunga ki te whakauru ki tētahi mahi pia i raro i a Alliance.

I whakauru mai ngā ākonga nō ngā kura e whitu ki te Kaupapa Whakahonohono Mātauranga a Link

Alliance tae atu ki ngā haere ki ngā kura o Te Kura Tamatāne o Kelston me Te Kura Kōtiro o Kelston. E rima ngā tino kōhine nō ngā kura tuarua o Tāmaki

Makaurau i hono ki ngā kaiakopono i te wāhi mahi kia whai wheako ai me te tirotiro i ngā aramahi o te kaupapa i roto i te kaupapa wheako mahi Scaffolding Through Sisterhood.

I whakamātauria anōtia e te Link Alliance 'Te Ana Tūroa', he kaupapa taiohi tēnei mō ngā ākonga Tau

12 me te 13 mai i ngā kura kaupapa rumaki reo Māori.

I taea e te Alliance te toro atu ki te ohu mahi onāianei me te hono atu i ngā taiohi Māori tokorua ki ngā

kaikōrero i te reo Māori e mahi ana i te kaupapa. Ka tū te wāhanga tuarua o te kaupapa hei te tau 2024.

I kitea te whakahonohono pai rawa mō te Whakangungu Pāpori, neke atu i te 100% ngā kaimahi Māori, Pasifika me te Taiohi o Link Alliance kei te whakangungu, ā, neke atu i te 52% he Mahere Whanaketanga Aramahi ā rātou. Ko tētahi wāhanga nui o te angitu i takea mai i te whakaurunga mai o ngā whakahaere whakangungu Māori me te Pasifika e rua a Zeducation me CALLED. Nā te whai kaitakawaenga he rite nei te āhua, me te kōrero ki a koe i māmā ai te 'turaki i ngā tauārai' kia tino whai wāhi mai.

66 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023

$120m

Ngā whakapaunga a Link Alliance ki ngā kaikirimana me ngā kaiwhakarato Māori me te Pasifika

53

Ngā kirimana i whakawhiwhia ki ngā pakihi Māori me te Pasifika

$8.95m

Ngā whakapaunga ki te Pakihi Māori me te Pasifika mā te Whakarōpūtanga

186

Ngā whakahonohono ki ngā pakihi auaha ā-papori

Spend with Māori and Pasifika

Business by Category Raima 10%

Professional Services 2% Concrete 10% Traffic Management 18%

Ngā Whakahaere Tūnuku 18%

Ngā Hanganga Raraupori 28%

Civil Construction 28% Supply 3% Scaffolding 3%

Ngā Ratonga Ngaio 2% Whakaratonga 3% Tīrewa 3%

Labour Hire 36%

Rapu Kaimahi 36%

SUSTAINABILITY

NGĀ MĀTAI TAKE

Ngā Raukura PEP

He maha ngā kaupapa a CRL e aro ana ki te Māori, Pasifika me te taiohi. He nui ake te tūponotanga o te kore mahi, kore whakangungu rānei o ngā taiohi

Māori me te Pasifika, ngā kōhine me rātou kei waenga i te 20 me te 24 ngā tau tēnā i ētahi atu rōpū taiohi whāiti o Tāmaki Makaurau. He nui rawa atu te whai pānga o ēnei rōpū ki ngā whakararuraru o te mate Kowheori-19. He wāhanga hira tō te Progressive Employment Programme (PEP) nō te urupare a CRL, he mea hanga ki te karo i ngā tauārai e uru nei ngā taiohi ki te kore mahi. He mea whakarato ngā pūtea mō tēnei kaupapa e Te Manatū

Whakahiato Ora (MSD).

24

14

Heni Karena

– Raukura PEP, Hūrae 2023

I whai wāhi tuatahi mai a Heni ki te Link Alliance me te kaupapa CRL i te tau 2022 i raro i te kaupapa Sisters through Scaffolding Programme, he mea hanga ki te whakatairanga i ngā aramahi i roto i te rāngai hangatanga ki ngā Wāhine Māori me te Pasifika kei te kura tuarua. Kātahi ka tonoa a Heni e te Pokapū Pūkenga me te Mahi a MSD ki te PEP, ā, i te Maehe i tīmata ana mahi hei pia kaimahi PEP. I mahi a Heni i roto i te rōpū Hauora me te Haumaru, ā, nā tēnei i whiwhi mahi tūturu ia hei Kaiwhakarite Hauora me te Haumaru i Te Teihana o Karanga-a-Hape.

14

nui atu i te marama te whai mahi i whai

60% whai mahi

mahi i waho

ngā raukura

whai mahi

Heni Karena rāua ko Rob Mair (Kaiwhakahaere o te Hauora me te Haumaru, Taiao)

68 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
NGĀ RAUKURA PEP

I mua i te whakauru mai ki te PEP e rua ngā mahi harangotengote a Alex, he kaimahi kawhe i ngā ata, ā, he ringawera i tētahi wharekai i te tāonenui o Tāmaki Makaurau i ngā pō. I mua i te KOWHEORI-19, i te whai a Alex i te akoranga Pūhanga Moana engari i whakatārewahia e ia ana akoranga ki te tautoko i tōna whānau.

I tonoa a Alex ki te kaupapa e tētahi kaimahi o Link Alliance kia whai wāhi mai ia ki te ahumahi hangatanga me te whakahau i a ia kia whai whakaaro ia ki te ara pūhanga. I āta honoa atu a Alex ki ngā kaipūhanga, ā, i pai ki a

ia tōna wā me te rōpū. I muri i te otinga o te mahi pia PEP, he whakauru ia ki te Tohu Pūhanga, ā, ka tīmata anō ia i ana akoranga Hanga Metarahi i te

Pepuere 2024.

He nui ngā mahi a Alex kei mua i a ia me tana whai wāhi hoki ki te PEP i whai wāhi tonu atu ia ki tana aramahi anamata.

69 TOITŪTANGA
Alex Aleke – Raukura PEP, Noema 2023 Alex Aleke (Ma) rāua ko Francois Dudouit (Kaiwhakataka Kaupapa o Link Alliance)

Northern Area Line Young Guns

Ko Te Teihana o Maungawhau te kāinga o te Young Guns Programme i tīmataria e te Kaiwhakahaere o Te Teihana o Maungawhau, a Morris Misilisi. He mea hanga hei āhuatanga māmā, whaikiko hoki ki te hanga taiohi angitu me te mōhio i roto i te rōpū mahi kaha neke atu i te 400 e mahi haere ana i te wāhi mahi o CRL i Te Teihana o Maungawhau kei te Raki o Tāmaki Makaurau/ Te Raina ki te Uru (NAL).

I hangaia e Morris te Young Guns Programme hei āwhina i ngā kaimahi taiohi kia ngākau titikaha rātou, te whakapakari i ō rātou pūkenga kōrero ki te marea me te whakawhitiwhiti me te whai wāhi atu ki ngā wāhi wāhitanga hou me te anamata.

I te "Young Guns Friday" e ono ki te waru ngā taiohi i whakahaere i ngā kōrero i mua o te hui i ngā Paraire.

"Ka kōrero rātou i mua o ētahi atu ki te tuku i ā rātou akoranga i te wāhi mahi me ngā mea kua taea e rātou."

Mō te maha o rātou koinei te wā tuatahi mō rātou ki te kōrero i mua i ētahi atu. Ka āwhina tēnei ki te whakapakari i te ngākau titikaha i mua i ō rātou hoa.

"Ka āwhina hoki i a rātou ki te mōhio ki ngā mahi a ētahi atu, me te kite i ngā arawātea, e mōhio ai rātou ki ngā āhuatanga o tō rātou aramahi anamata." I kī a Morris ko te kaupapa Young Guns me te wairua pai ōna mea angitu matua. "Kua tino piki te ngākau titikaha o ngā kaiwhakauru mai ki te kōrero i mua o ngā tangata atu ki te 100".

I roto i ngā whakaritenga mō te akoranga i hui a Morris me ngā mema tamariki ake o te rōpū i ngā ahiahi o ngā Tāite ki te tirotiro mēnā i te rite, i te tau rātou i mua o te akoranga. I whai wāhi atu hoki ngā taiohi ki ngā hui whakariterite i te wiki tuatahi me te wiki tuarima kia mōhio ake rātou ki ngā mahi e heke mai me te tautoko i ngā mahi hanga mahere.

70 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
Morris Misilisi, rāua ko te Young Gun, kaimahi tauira PEP hoki a Riley Williams

He wāhanga tēnei kaupapa nō tētahi aronga ahunga-whā i te taha o ngā whakangungu ā-āheitanga, te whakatipu i tētahi wairua pai me te hono i a rātou ki ngā kaimahi matatau i roto i ngā tūranga kaiako/hoa kōkau. Ko te hunga matatau ake i whiwhi arawātea atu anō ki ngā whakangungu tāpiri, tae atu ki te mahi i ngā wāhi teitei.

I mīharo te Rōpū Tohutohu Putanga Pāpori o CRL ki te kaupapa me te kite ka mahue pea i ngā kaimahi nohopuku i ētahi wā, me rātou kāore pea e kōrero nā ā rātou tikanga, ngā arawātea akoranga.

"Ki a mātou he āhuatanga rawe te Young Guns mō te āwhina i ngā taiohi

kia ngākau titikaha, me te whai wāhi atu ki ngā arawātea e taea ai te

whakahaere anō i ētahi atu wāhi" te kī a Berenize Peita, te Kaiwhakahaere

Hua ā-Hapori. "He mea nui te ako kia ngākau titikaha ki te tuku kōrero mō ō

rātou aramahi anamata".

71 TOITŪTANGA
Ngā tereina Takirua o te Raina ki te Uru (NAL)

Ngā Putanga ki te Mana Whenua

I pātui a CRL Ltd me ngā iwi mana whenua e waru kei runga i Te Rūnanga Mana Whenua CRL.

Kua whakatūhia he pātuitanga i waenga i te CRL Ltd me te Mana Whenua mā te Rūnanga Mana Whenua CRL.

I tīmata tēnei pātuitanga i te tau 2012. He nui te whai hua o te kaupapa whānui i te mātauranga Māori o te mana whenua.

I pokea a CRL e te mahi i te tau 2023 - he maha ngā mahi i raro whenua kua oti, ā, kua neke ināianei ki ngā whakamaunga o roto o te teihana me te whakauru mai i ngā pūnaha – tae atu ki ngā tohu, rama, whakawhitiwhiti, me te patu ahi. He whakaongaonga mō te Rūnanga Mana Whenua o CRL Ltd ki te kite i ngā teihana e hangaia ana me te whakanui i ngā kōrero

a ngā iwi i roto me waho. Kua ora mai ngā huanga hoahoa me te whakaata i te ao ahurea o Tāmaki Makaurau me te tuku i tētahi tuku ihotanga mō tō tātou hononga tūnuku anamata.

He āhuatanga te Rūnanga Mana Whenua CRL, he kāhui nō ngā iwi e waru o Tāmaki Makaurau, e taea ai te whakatutuki te pātuitanga i waenga i ngā iwi mana whenua me te CRL Ltd.

Nā runga i tā rātou whāngai haere mai i te mātauranga Māori me ngā tikanga Māori kua taea

ngā putanga toitūtanga, taiao, hoahoa, hauora me te haumaru pai ake. Ko ētahi o ngā mea hira o te tau ko tētahi whakaaturanga mō te whakahonohono ki te mana whenua i te Hui Toitūtanga Tūāhanga (Reconnect Conference), te karakia i te Piriti o Porters Avenue, te hīkoi mō Matariki ki Maungawhau, ngā ataata o Te Wiki o te Reo Māori mō te whakahua tika i ngā ingoa teihana, me te karakia whakatuwheratanga i te pūtahitanga o ngā tiriti o Victoria me Albert.

72 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
Robbie Paora (Ngāti Whātua Ōrākei) i ngā kōrero mō te hīkoi mō Matariki

MANA WHENUA POU

TĀ MĀTOU

Hei kaitiaki, e pūmau ana mātou ki te tautoko i te hāpai i te oranga o ngā reanga e haere ake nei.

Ō TĀTAU PUTANGA

RANGATIRATANGA

Kei te whakatinanahia e mātou tō mātou wāhanga hei hoa Tiriti puta noa i Tāmaki Makaurau

WHAKAPAPA

Kei te kitea, rongohia ā-taringa, ā-wairua me te whakanuia puta noa i Tāmaki Makaurau

TE TAIAO

Kei te ora, kei te manaakitia te taiao, te wai me te hau i Tāmaki Makaurau

ORANGA

Kei te hari, hauora, momoho, whakatipu hoki ō tātou whānau o Tāmaki Makaurau

WHAI RAWA

He nui te mana ōhanga o ngā mana whenua i Tāmaki Makaurau i ngā taumata whānau, hapū, iwi hoki

TĀ MĀTOU MATAKITENGA

Te hangahou i te hāerere i Tāmaki Makaurau mō ngā reanga o anamata.

RANGATIRATANGA

I pōtihia te māngai ā-iwi o te mana whenua Thomas Rawiri hei mema poari ki te Poari o Project Alliance

WHAKAPAPA

Te whakamana i ngā ingoa reo Māori o ngā Teihana me ngā huanga hoahoa Māori o ngā Teihana i roto me waho

TE TAIAO

Te whakatipu tipu māori ki ngā teihana mai i ngā whare whakatipu o Ngāti Whātua

ORANGA

Ngā Karakia mō te Piriti o Porter Avenue, te whakatuwhera i Victoria Street me te Kaupapa Oranga

WHAI RAWA

$116 miriona te whakapaunga ki ngā pakihi Māori me te Pacific

WAIRUA WAIRUA WAIRUA
WHAKAPAPA TETAIAO ORANGA WHAI RAWA RANGATIRATANGA
WAIRUA WAIRUA
Aroha • Manaakitanga • Kotahitanga • Kaitiakitanga
Ā MĀTOU TIKANGA
Ō
TĀTAU HUA
!"#$%&'%$()#*#+"#$,"-"-"#*#!,.%/*#0%/%)-%)#.1#&',#-"%&'%#(#%&%.%+%2 #
TOITŪTANGA

KĪWHAIARO

Thomas Rawiri

I tohua te māngai ki te Rūnanga Mana Whenua o CRL a Thomas Rawiri, te Kaitiaki mō Ngāi Tai ki Tāmaki, hei māngai mana whenua tuatahi ki te Poari o te CRL Project (Poari) i te tau 2023.

E whakahaere ana te Poari i te kaupapa Alliance, e ārahi ana me te whakarite kei te hono tahi ngā rōpū. I tohua te Poari mai i ngā māngai matua o ia kaiwhakauru Alliance, te hunga whai pānga a KiwiRail me Auckland Transport, ā, mai i te tau 2023, ngā mana whenua.

Ko te reo matua o Thomas ko te reo Māori, ā, he kaingākau ia ki te taiao.

E ngākaunui ana ki tōna tūranga poari hei kanohi mō ngā mana whenua o Tāmaki Makaurau e āwhina nei ki te hanga i te anamata o te tāone nui.

I a i runga i te Poari kei te whiwhi mōhio hira ia mō te mana whakahaere i tētahi kaupapa nunui me te wāhanga ahurei o te mana whenua i roto i tēnei.

Ki te CRL me te mana whenua he ahu whakamua hira anō tēnei mō te whakatipu i te kaha o te mana whenua me te āheinga mō ngā tūranga mana whakahaere ki ētahi atu kaupapa.

Ko te kōrero a Tākuta Sean Sweeney, te Tumuaki o te CRL mō te kopounga, "He arawātea hanga tuku ihotanga tēnei. He whakamana i te hononga kaha i whakatipuhia e mātou me ngā mana whenua me te whakaata i tētahi aronga kua whakamanahia kētia puta noa i te rāngai tūāhanga i Aotearoa."

74 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
Thomas Rawiri (Māngai Mana Whenua ki te Poari o te Project Alliance a CRL)

MĀTAI TAKE

Te Wiki o te Reo Māori

I whakanuia Te Wiki o Te Reo Māori e te Link Alliance me te whānau o CRL me ngā huihuinga me ngā mahi:

• I whakahaerehia tētahi whakataetae rawe puta noa i te wiki e whakaatu ana i Te Whare Tapa Whā - he tauira hauora me te oranga matawhānui i hangaia e Tā Mason Durie

• I whakaputaina ngā ataata hei whakatairanga i te whakahua tika me ngā kōrero mō ngā ingoa o ia teihana CRL, e whakaatu ana i te māngai Mana

Whenua o Ngāi Tai ki Tāmaki a Thomas Rawiri me te Kaiārahi Whai Mahi

Pāpori, Kaitohutohu Ahurea a Miriama Wilson.

• Nā ngā akoranga Te Reo Māori 101 me CRL i whai wāhi ngā kaimahi ki te whakapakari i tā rātou whakahuahua i ngā kupu Māori tae atu ki ngā ingoa o ngā teihana

• Te mahi parāoa parai

• Ngā īmēra ia rā a Link Alliance e whakaatu ana i tētahi kupu hou, he karakia me tētahi waiata Māori kia nui ake ngā kupu Māori ki ngā rā a ngā kaimahi.

75 TOITŪTANGA
Chris Chong (Upoko o ICT) kei te ako ki te raranga putiputi harakeke Miriama Wilson (Kaiārahi Whai Mahi Pāpori o Link Alliance)

KĪWHAIARO

Tohunga Mana Whenua i Tautokona: Tessa Harris

Kia tino Tāmaki Makaurau te āhua o te hanga i te CRL me whai tohunga toi nō ngā mana whenua – me te aha he nui ngā tautoko a te tokotoru i mahi i te kaupapa ki te āhua me te wairua o ia teihana hou me ētahi atu ratonga ora.

I te tuatahi he mea kōhari ngā tohunga toi e ngā iwi mana whenua, kātahi ka tukuna ki te Rūnanga

Mana Whenua kia tautokona. I roto i tēnei hātepe tīpakonga, ka tukuna e ngā tohunga toi tētahi kōpaki kia whakaarohia.

I kōharitia e Te Ākitai, ā, i tautokona e te Rūnanga Mana Whenua, i kawea e Tessa Harris (Ngāi Tai ki Tāmaki) ngā mahi e whakaū ana i ngā kōrero o Tāmaki Makaurau puta noa i te kaupapa – i Te Komititanga, te piriti o Porters Avenue me te whare o Te Teihana o Maungawhau.

I Te Komititanga, i mahi a Tessa me ētahi atu kairaranga nō ngā mana whenua ki te hanga i tētahi whāriki whakatau.

"He kaupapa tino mahi tahi tēnei me ngā kairaranga nō Tāmaki Makaurau. I wānanga mātou, i kōrerorerohia ngā tauira, ā, ko au te mea i whakamārama atu i tērā ki ngā kaihoahoa"

Te tapatoru ōnewa ka whakaaturia ki te wairere o Maungawhau

He mea hoahoa te tauira kia raranga ai tōna āhua, me te whakaatu i te hiki mā te whai i te tauira wehewehe mā ngā wehenga tae tea ake.

I te tomokanga ki Te Teihana o Maungawhau me te Piriti o Porters Avenue, i whakamahia e Tessa ngā kōrero o Mataaho te atua o te puia, me te hītori puia o Tāmaki Makaurau ki roto i te hoahoa me te ōnewa me ngā tapatoru. E whakaata ana te wai e rere ana i te karāhe i a Parawhenuamea, te atua o te wai māori, he whakaata i te wai e rere ana i waenga matata i roto i te ōnewa i raro o Maungawhau.

76 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
Tessa Harris

MĀTAI TAKE

Pourewa Nursery

I roto i te paiherenga o CRL ki ngā putanga toitū pai, ina tino oti te kaupapa, tata ki te rearua o te maha o ngā rākau i tangohia ka whakatipuria, i te taha o ngā tipu māori 4000 atu anō.

Kei te whakatipuria e Pourewa Nursery – he umanga pāpori nā Ngāti Whātua Ōrākei – ngā tipu mō te ngahere tāone o CRL. Ahakoa ka riro mai ngā rākau mai i Blackridge Nurseries, e whakatipuria ana e Pourewa Nursery ngā tipu o raro – tae atu ki te kawakawa, ota, pukupuku me te huruhuru whenua.

E whakaata ana te whakatipu i ngā tūmomo momo tipu māori rerekē i ngā tipu me ngā rākau i tipu i ia takiwā. Ka hāngai ēnei ki ngā āhuatanga o te rohe,

ā, ka nui ake te tūponotanga ka momoho. Ko te nuinga o ngā momo i takea mai i te taiao, arā he mea whakamakuru mai i te taupori o te ngahere i roto o Tāmaki Makaurau.

Ka tukuna e Ngāti Whānui Ōrākei me te Pourewa Nursery he ota mai i maunga o Maungawhau hei koha, ka whakatipu ki tōna kāinga hou i Fenton Street.

Ko ngā tipu katoa ka noho hei nohoanga mō ngā kararehe me te āwhina ki te hanga ara rauropi i roto o Tāmaki Makaurau.

Ngā tipu māori i Pourewa Nursery

77 TOITŪTANGA

Te mana whakahaere me te tuku pūrongo

E tūmanako ana ngā kaitautoko i te kaupapa, te Karauna me Te Kaunihera o Tāmaki Makaurau, ka hoahoatia, ka hangaia, ka whakahaerehia hoki te CRL kia eke ai ki te tiketiketanga o te toitūtanga, e ai ki te Tauākī Whakamaunga Atu a CRL Ltd, ā, e pūrongohia ana ki ngā Kaitautoko i ia tau ki te Tauākī o Ngā Taumata Mahi Hei Whakatutuki.

Kei te hoahoatia, whakawhiwhia, hangaia hoki te CRL hei whakaputa i te uara taiao, pāpori me te ōhanga wā roa nui rawa mai i ngā rauemi tino nui e hiahiatia ana hei whakarato i te kaupapa. Ka puta i tēnei:

• Ko tētahi rawa ka arotautia tōna pānga waro i roto i te 100 o tōna ora hoahoa

• He tukanga hangatanga he whakaiti i te rahinga para ka tukuna ki te ruapara

• Ko ngā whai wāhitanga whakangungu me te whai mahi mō te hunga whai pānga ki ngā tauārai, kei te whakatikia, kei te whakahāweatia rānei i roto i te mākete whai mahi

• Ngā whai wāhitanga ara ratonga mō ngā umanga Māori me te Pasifika iti me te wawaenga te rahi me ngā pakihi auaha pāpori.

Mana Whakahaere C3

Ngā paiherenga o Link Alliance

He maha ngā mahi hei whakatutuki mā CRL Ltd kei te whakaratoa e te Link Alliance i C3. Kua ū ki roto i ngā rautaki me ngā whāinga ko ngā whāinga e whai ake:

• Hei whakaiti i ngā para me te whakaiti i ngā pānga ā-kite, kounga hau, mauri o te wai me te turituri

• Hei whakauru mai i te toitūtanga ki te hoahoa, hangatanga, whakahaere me te tautiaki

• Kia whai hua i ngā whai wāhitanga hei tautoko i ngā pakihi me ngā kaiwhakarato o te rohe

• He whakamana i ngā ahu whānui ake o te taiao tae atu ki te pāpori, ahurea, ōhanga me te taiao

• Kia whai hua ai i ngā whai wāhitanga mō te whakangungu me te whakawhanake pūkenga mō ngā tāngata maha rawa atu ka taea

• Hei tiaki me te hāpai i tō tātou ahurea me tō tātou tuku ihotanga hītori mō ngā reanga e heke iho nei. Waka

78 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
rēra

Toitūtanga tūāhanga

He whakatauranga matawhānui te anga IS a ISC me te utauta tuku tiwhikete mō te arotake i te toitūtanga puta noa i te hoahoa, hangatanga me te whakahaere i te kaupapa.

I whakamanahia e te CRL te anga whakatauranga IS hei arotake me te kōkiri i te mahinga toitūtanga. I urutautia e mātou te anga i te taha o te mana whenua hei whakarite kei te tika i roto i te horopaki o Tāmaki Makaurau.

Kei te ū tonu te CRL ki ngā paearu puta noa i ngā tāhuhu e ono o te anga:

• Whakahaerenga me te mana whakahaere

• Te whakamahi i ngā rauemi

• Ngā tukunga, pokenga me te para

• Mātauranga rauropi

• Ngā tāngata me te wāhi

• Auahatanga.

80 City Rail Link Limited | Te Pūrongo Hauora, Haumaru, Taiao, Me Te Toitūtanga 2023
MANAGEMENT& GOVERNANCE &PLACEPEOPLE RESOURCES USING EC O L O YG ME I S S I O NS, & W A S T E OP L L U T I O N INNOVATION
TOITŪTANGA
CRLL0521 HSSE Annual Report 2023
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.