De zwarte hond voorland hinterland deel i stedenbouwkundig onderzoek

4

Voorland Hinterland

Het buurtsch

organische ontwikkeling van

Grenzeloze perspectieven voor de Euregio’s Eems-Dollard, Maas-Rijn en Scheldemond Deel I: Quickscan regio’s en hypothese ontwerpend onderzoek versie februari 2012

Kopenhagen

Emden Groningen

Berlijn

EEMS DOLLARD

Amsterdam

Londen

SCHELDEMOND

Dennis Moet | GIDZ en Remco

Middelburg Brugge

verkennend onderzoek uit naar

MAAS-RIJN

Gent

Maastricht

in brede zin zeer duurzaam buu

Aken

Brussel Luik

daarbij de maat der dingen. He Praag

overzicht van de twee hoofdfas

onderzoek. Het resulteert zome

Luxemburg

het planproces.

Parijs

Wenen

Geneve

2

3

Voorwoord In de discussie over de toekomstige inrichting van Nederland is er een duidelijke focus op de Randstad en haar directe ommeland. Deze keuze is te waarderen, maar de ambities van WestNederland dicteren ook de economische en ruimtelijke opgaven in de rest van het land. Wij denken dat met een ontwerpend onderzoek naar de mogelijkheden van verschillende grensregio’s een nieuwe input kan worden gegeven aan het debat over de inrichting van Nederland.

De specifieke kenmerken en soms wonderlijke eigenaardigheden hebben een grote invloed op het leven en handelen in een bepaalde streek. Door drie Euregio’s individueel te onderzoek worden de kwaliteiten en problemen van de regio’s afzonderlijk duidelijk. Maar door de regio’s ook met elkaar te vergelijken worden de mogelijke kansen en oplossingen per regio in een bredere context geplaatst. Tevens wordt duidelijk hoe universeel regionalisme is. Het territoriaal kapitaal is van cruciaal belang voor alle Euregio’s. De toekomst van grensregio’s ligt niet in het eindeloos beconcurreren van elkaar. Gezocht moet worden naar complementaire scenario’s.

Terwijl op de schaal van Europa en Nederland men op zoek is naar een overkoepelende identiteit liggen op het schaalniveau lager genoeg ruimte voor een specifieke ontwikkeling.

Deze quickscan is een eerste opzet voor een ontwerpend onderzoek naar economisch-ruimtelijk kansen van de Euregio’s. Met ontwerpoplossingen voor verschillende economische, sociale, culturele en ruimtelijke vraagstukken wordt met het onderzoek Voorland Hinterland kennis gegenereerd over de Euregio’s. Het doel is grote en kleine ruimtelijke opgaven op aansprekende wijze op de kaart te zetten en kan het debat over de Euregio’s een inhoudelijke input geven. Wij hopen met geïnteresseerde partners dit onderzoek te kunnen uitvoeren en te komen tot een aantal uitdagende ruimtelijke opgaven en ontwerpvisies die complementair zijn. Met een ontwerpend onderzoek naar territoriale cohesie voor de Euregio’s wordt het achterland het nieuwe voorland.

Op eigen initiatief zijn wij, Jeroen de Willigen (De Zwarte Hond), Marty van de Klundert (Spacevalue) en Dennis Moet (GIDZ), vorig jaar reeds gestart met onderzoek Voorland Hinterland.

Fase I: Quickscan regio’s en hypothese ontwerpend onderzoek hebben wij afgerond. Met dit onderzoeksvoorstel willen wij onze studie vervolgen met regionale sleutelfactoren. Het doel is onze kennis en bevindingen te delen en uit te diepen met regionale bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Het resultaat leidt tot ruimtelijke randvoorwaarden ter versterking van de ontwikkeling van een regionale economie. Voor de tweede fase van het onderzoek willen wij graag een subsidieaanvraag indienen.

Jeroen de Willigen (De Zwarte Hond), Marty van de Klundert (Spacevalue), Dennis Moet (GIDZ)

4

5

Inhoud Inleiding

7

Vergelijkende analyse drie Euregio’s Kerndata Historie Dichtheid Morfologie Landschap Ruimtegebruik Bereikbaarheid Netwerk Economie Toerisme Sport Sterren

11 12 14 18 20 24 26 30 32 36 40 42 46

Ruimtelijk-economisch perspectief drie Euregio’s Eems-Dollard Maas-Rijn Scheldemond

49 51 61 71

Agenda

81

6

7

Inleiding De kustlijn van de Noordzee is een duidelijke natuurlijke grens die al eeuwenlang een herkenbare contour geeft aan Nederland. Via de wereldzeeën heeft Nederland haar grenzen verkend en al vroeg handel gedreven met een aantal exotische gebieden. Zo proactief als Nederland te werk is gegaan over zee, zo inactief heeft Nederland haar overige landgrenzen in het verleden onderhouden. De zuidelijke en oostelijke grens van Nederland kennen een wispelturige geschiedenis. Als zeenatie is het eeuwenlang een doel geweest om land in te pikken of te bezetten in gebieden die ver weg lagen. Nabij gelegen gebieden actief bemachtigen of verdedigen is alleen gebeurd als het echt noodzakelijk was. En waarom een oorlog voeren vanwege een gebied als land zelf kan worden gemaakt? Bij voorkeur werd land overmeesterd op het water. Niet legers, maar ingenieurs hebben voor een groot deel het huidige Nederlandse grondgebied veroverd.

Van oudsher ligt het economische zwaartepunt dus in het westen van Nederland, aan de Noordzee.

Maar de Randstad is geen ruimtelijk geïntegreerde metropool, het is een uitdijend ruimtelijk netwerk tot ver in Brabant en Gelderland. Inmiddels is een woon-werkgebied te benoemen in het ommeland dat een duidelijke relatie heeft met de Randstad. De Brabanste Stedenrij, het Knooppunt Arnhem-Nijmegen, de Vallei Ede-Waginingen, de Stadsdriehoek ApeldoornDeventer-Zutphen en Netwerkstad Zwolle Kampen vormen het achterland van de Randstad.

Door een functionele constructie van stedelijke regio’s, infrastructuur en landelijke gebieden met grenzen die afhangen van een bepaald (economisch) thema wordt een steeds groter gebied onderdeel van Randstad. De stedelijke agglomeraties in de regio’s hebben maximaal profijt van deze ontwikkelingen, zij zijn de laatste decennia economisch gegroeid en hebben tegelijk hun regionale betekenis kunnen versterken.

Het gevaar is dat het noordoosten, zuidoosten en zuidwesten restgebieden worden in Nederland.

Het achterland van het achterland. Ver van het dynamische deel van Nederland, dichtbij de rest van Europa. Dit klinkt interessant, maar kan ook een onduidelijke en kwetsbare positie voor een regio zijn. De Randstad met haar ommeland heeft niet zoveel interesse eigenaar te worden van de problemen van deze grensregio’s. Fenomenen als bijvoorbeeld vergrijzing en bevolkingsdaling die deze regio’s medekenmerken moeten door de regio’s zelf worden opgelost. Het is voor grensregio’s niet de vraag of zij kunnen aansluiten bij de Randstad en haar achterland, maar eerder of ze móeten aansluiten. Kunnen de grensregio’s niet beter de relatie met Duitsland en België verdiepen en gaan uitwerken?

De grensregio’s moeten zelf kansen creëren en met nieuwe economische en ruimtelijke coalities dienen deze kansen te worden benut. Om vitale ontwikkelingen mogelijk te maken moet het denken in termen van vaste grenzen van eigen gemeente, provincie of land veranderen. Deze quickscan

8

inventariseert drie Nederlandse grensregio’s en speurt naar kansen op Europees niveau.

De gekozen Eems-Dollard, Maas-Rijn en Scheldemond zijn alle gedefinieerd als Euregio.

Op economisch gebied hebben zij alle drie min of meer een samenwerkingsverband, maar alle drie de regio’s hebben verschillende relaties met Duitsland en België. Op basis van hun ligging aan de uiterste grenzen van Nederland wordt het vergelijken van deze regio’s een interessante exercitie.

In het eerste deel van deze publicatie worden voor elke regio cijfers, morfologie en ontstaansgeschiedenis in kaart gebracht om de internationale overeenkomsten, verschillen en kansen voor ontwikkelingen te vinden. Door goed te kijken naar ondergrond, netwerken, cultuur, sociaal maatschappelijke fenomenen en bestaande bedrijvigheid worden de eigenschappen zichtbaar die de ontwikkelingen van de regio kunnen aandrijven.

In het tweede deel wordt gezocht naar een mogelijke toekomstige transformatie van een regio. Het voorgestelde ruimtelijk–economisch perspectief per regio is gebaseerd op de analyse van het eerste deel. De specifieke ruimtelijke kwaliteiten worden gecombineerd met de economische kansen. Per regio is een specifieke thema uitgewerkt.

Londen

SCHELDEMO

Parijs

9

Kopenhagen

Emden Groningen

Berlijn

EEMS DOLLARD

Amsterdam

HELDEMOND Middelburg Brugge Gent

Maastricht

MAAS-RIJN

Aken

Brussel Luik

Pr

Luxemburg

Parijs

Geneve

10

11

Vergelijkende analyse drie Euregio’s Aan de hand van kaartmateriaal, feiten en cijfers is een eerste analyse van de regio’s gemaakt.

Door de regio’s per thema naast elkaar te zetten en met elkaar te vergelijken worden interessante overeenkomsten en verschillen zichtbaar. Dit geeft interessante inzichten en helpt bij het duiden van de specifieke kwaliteiten en kenmerken van iedere regio. De gegevens van de vergelijkende analyse worden als input gebruikt om de regio’s te typeren en regiospecifieke ruimtelijkeconomische perspectieven te maken.

Voor de analyse is veel gebruik gemaakt van de statistische informatie die verkrijgbaar is via Eurostat. Deze statistieken zijn beschikbaar in NUTS 2 of NUTS 3 regio’s. De ‘nomenclatuur van territoriale eenheden voor de statistiek’ is een samenhangend systeem voor de indeling van het grondgebied van de Europese Unie met het oog op de opstelling van regionale statistieken.

De NUTS 2 gebieden zijn gelijk aan de Nederlandse en Belgische provincies en aan de Duitse ‘Regierunsbezierke’. De NUTS 3 regio’s zijn kleinere eenheden en zijn gelijk aan de Nederlandse COROP regio’s, de Belgische ‘Arrondissementen’ en de Duitse ‘Kreise’. Wanneer data voor alle regio’s beschikbaar was in NUTS 3 gebieden is deze eenheid gebruikt. Dit was echter alleen het geval bij de bevolkingsaantallen. Voor de overige analyses zijn de NUTS 2 gebieden gebruikt. De NUTS 2 regio’s zijn in een aantal gevallen echter groter dan de grens van de Euregio’s. Dit is het geval bij Weser-Ems (Eems-Dollard), Keulen (Maas-Rijn) en Nederlands Limburg (Maas-Rijn).

12

Kerndata

Eems-Dollard

Oppervlak

De grootste van de drie regio’s is Eems-Dollard, bijna drie-kwart van deze regio bestaat uit Duits grondgebied. In oppervlak is de Eems-Dollard ruim twee keer zo groot als Scheldemond.

Het aantal inwoners van Eems-Dollard is in vergelijking met de andere twee regio’s echter het laagst.

De Maas-Rijn regio is de enige van de onderzochte Euregio’s die uit drie verschillende landen bestaat: 2/3 van de totale regio ligt in Belgie, bijna 1/3 is Duits, en slechts 8% wordt gevormd door Nederlands Zuid- en MiddenLimburg. De Maas-Rijn regio heeft het hoogste inwoneraantal en het hoogste BNP. Vergeleken met de andere twee regio’s is het BNP per persoon in deze regio echter het laagst, vooral in het Belgische deel.

De Scheldemond regio is de kleinste van de drie. De regio bestaat voor ruim driekwart uit Belgisch grondgebied. 87% van de bevolking in Scheldemond woont in Belgie.

14.500 km2

% 39

61

LK Wittmund

NUTS 3 regio’s

LK Aurich LK Friesland K Emden LK Leer LK Ammerland LK Cloppenburg LK Emsland

Delfzijl en omgeving Overig Groningen Zuidwest-Drenthe Noord-Drenthe Oost-Groningen Zuidoost-Drenthe

Bevolking 48

52

2.210.000

BNP in NUTS 2 41

59

€ 110.261 miljoen

BNP/persoon in NUTS 2 3.800 (WESER-EMS)

Bron bevolking: Eurostat 2009 Bron BNP: Eurostat 2008 in NUTS 2 regio’s

4.100 (GRONINGEN EN DRENTHE)

€ 3.950 miljoen/persoon

13

Maas-Rijn

Scheldemond

11.000 km2

11

% 57

9.000 km2

11

%

%

32

57

nd

%

68

32

32

68

32

Midden-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg

Zuid-Limburg

d Overig-Zeeland LK Heinsberg

land

nburg

d Maaseik

Maaseik

d'Hasselt

d'Hasselt

Tongres

Tongres

Waremme

Waremme

Liege

Liege

Huy

Huy

Verviers

Verviers

47

LK Heinsberg

LK Düren

LK Düren

LK Aachen

LK Aachen

K Aachen

K Aachen

LK Euskirchen

LK Euskirchen

Brugge Oostende Diksmuide Veurne Tielt Roeselare Ieper Kortrijk Eeklo Gent Oudenaarde Aalst Dendermonde Sint-Niklaas

Brugge Oostende Diksmuide Veurne Tielt Roeselare Ieper Kortrijk Eeklo Gent Oudenaarde Aalst Dendermonde Sint-Niklaas

Overig-Zeeland

Zeeuwsch-Vlaanderen Zeeuwsch-Vlaanderen

47 13

21

13

21 32

87

32

87

4.020.000

22 16

2.950.000

22 62 16

62

15 85

€ 216.892 miljoen

2.550

2.950

2.550 3.200

3.200

(LIMBURG NL)

(LIMBURG NL)

3.000

(KOLN)

(KOLN)

2.950

(WEST- EN OOST-VLAANDEREN) (WEST- EN OOST-VLAANDEREN)

(LIMBURG B. EN LIEGE) (LIMBURG B. EN LIEGE)

3.000

15 85 € 88.585 miljoen

3.300

3.300

(ZEELAND)

(ZEELAND)

€ 2.917

€ 3,125

miljoen/persoon

miljoen/persoon

14

Eems Dollard

Frans landsgebied

Historie

Eems Dollard

Frans landsgebied Duits landsgebied

Eems-Dollard

Duits landsgebied

1350 Spaanse Nederlanden

1350 Frans landsgebied

1350 Terugkijkend in de historie hebben de regio’s Duits landsgebied een bewogen geschiedenis gekend waarin Oosterijkse nederlanden Nederlandse republiek de landsgrens lang niet altijd binnen de regio Nederlandse republiek Koninkrijk der Nederlanden lag. Rondom 1350 was een groot deel van Koninkrijk Eems-Dollard onderdeel van de Friese Landen, der Nederlanden behorend bij het Duitse Rijk. De Friese Landen 1555 liepen van het huidige westen van Friesland Spaanse Nederlanden 1555 tot aan de rivier de Weser in het huidige Duits landsgebied 1555 Duitsland. Vanaf 1555 is er echter al een grens zichtbaar tussen het huidige Nederland en Duitsland. Toch heeft hun sterke gezamenlijke geschiedenis ervoor gezorgd dat er in een klein deel van Duitsland nog steeds Fries gesproken wordt. Daarnaast zijn de dialecten allemaal 1780 onderdeel van het Nedersaksisch.

Oostenrijkse Nederlanden 1780 Maas-Rijn heeft lange tijd bestaan uit Nederlandse republiek 1780 verschillende landen en kleine hertogdommen.

Duits landsgebied Vanaf 1815 is er een duidelijke NederlandsDuitse grens te trekken en in 1839 erkent Nederland vervolgens de onafhankelijkheid van België. De Scheldemond regio is tot aan dit moment voornamelijk één land geweest, 1810-1813 1810 bestaande uit verschillende gewesten. Niet Frans landsgebied Nedersaksisch voor niets wordt hier overal dialecten afkomstig 1810 Drents uit het Nederfrankisch gesproken gesproken.

Nedersaksisch Spaanse Nederlanden

Oosterijkse nederlanden

Gronings Drents Fries Gronings Oost-Fries Fries Westfaals Oost-Fries Noord- Nedersaksisch

1815-1830 1830 Westfaals

Koninkrijk der Nederlanden Nederfrankisch Noord- Nedersaksisch

Duits landsgebied 1830 Zeeuws

Nederfrankisch Oost-Vlaams

Zeeuws West-Vlaams Oost-Vlaams Limburgs West-Vlaams Mittelfrankisch Limburgs Ripuarisch

Dialecten

Mittelfrankisch Frans Ripuarisch Waals van Nederland, 2011

Fries Gronings Drents

Bron historische kaarten: De Bosatlas van de geschiedenis Frans

Oost-Fries Noord-Nedersaksisch Westfaals Oost-Fries

Noord-Nedersaksisch Fries

Waals

Gronings Drents

Nedersaksisch

Westfaals

15

ollard Eems Dollard

Maas - Rijn

Maas - RijnMaas - Rijn

Eems llard Dollard

Scheldemond Scheldemond

Scheldemond Scheldemond

Maas-Rijn

Scheldemond

Limburgs

Oost-Fries

Nedersaksisch

Noord-Nedersaksisch Noord-Nedersaksisch

Oost-Fries

Fries Westfaals Oost-Fries

Limburgs

Limburgs

Zeeuws

ries

als

Scheldemond

Maas - Rijn Maas - Rijn

Limburgs

Fries Westfaals Oost-Fries

Ripuarisch

West-Vlaams Ripuarisch Oost-Vlaams

Ripuarisch

West-Vlaams

West-Vlaams

Oost-Vlaams

Oost-Vlaams

Noord-Nedersaksisch Noord-Nedersaksisch Fries Waals Westfaals

Fries

Waals

Waals

Westfaals

Ripuarisch

Nederfrankisch - Mittelfrankisch - Frans Waals

Waals

Zeeuws

Zeeuws

Limburgs

Ripuarisch

West-Vlaams

West-Vlaams

Oost-Vlaams

Oost-Vlaams

Nederfrankisch

Zeeuws

Zeeuws

16

Eems-Dollard

Martinitoren Groningen

Grote kerk Emmen

Grote kerk Emden

17

Maas-Rijn

Scheldemond

Dom Aken

Sint Niklaaskerk Gent

Basiliek Sint Servaas Maastricht

St Salvatorkathedraal Brugge

Sint Pauluskathedraal Luik

Lange jan Middelburg

18

Dichtheid De gebieden van de Eems-Dollard behoren tot de meest dunbevolkte regio’s van Nederland en Duitsland. De gemiddelde dichtheid in Eems-Dollard is slechts 164 personen per km2.

De grootste concentratie mensen in deze regio is te vinden in het Duitse Emden.

Maas-Rijn is van de 3 regio’s het dichtstbevolkt.

Bijna 1/3 van het totaal aantal mensen in MaasRijn woont in het Nederlandse Zuid-Limburg en het Belgische Liege. Deze gebieden hebben een dichtheid van respectievelijk 566 en 741 personen per km2.

In Scheldemond is het verschil tussen de twee landen opvallend: het Nederlandse deel is dun bevolkt, terwijl het Belgische deel veel dichter bevolkt is, met name de arrondissmenten Dendermonde, Aalst en Kortrijk.

Eems-Dollard

Dichtheid in NUTS 3

Dichtheid (personen/km2) 188

154

188

131 131

Dichtheid (personen/km2)

600 - 750

551 - 600

501 - 550

451 - 500

401 - 450

351 - 400

301 - 350

251 - 300

201 - 250

151 - 200

101 - 150

51 - 100

Dichtheid (m2/persoon)

6.511

5310

Bron: Eurostat 2009-2010

5310

7621

7621

1

19

Maas-Rijn

301

Scheldemond

301

326

365 301 188

3319

1459 3319 2739

14593319 2739 1459 2739

420

420

420

365

2.743

3319

420

365 365

7621

130

685

131

365

130

685

685

131

130

301

188

685

130

3.064

1459 2739

7701

2378 7701

7701

2378

2378 7701

2378

20

Morfologie

Eems-Dollard

De ruimtelijke verschijningsvorm van de drie regio’s verschilt sterk.

Eems-Dollard bestaat voornamelijk uit kleine dorpen en gemeenschappen in een weids landschap. In de morfologie is er geen onderscheid of grens zichtbaar tussen het Duitse en het Nederlandse deel.

In Maas-Rijn liggen drie middelgrote steden, Maastricht, Aken en Luik, elk in een ander land. Tussen deze steden bevindt zich een dicht, fijnmazig netwerk van kleinere steden en dorpen.

Ook de Scheldemond regio kent een fijnmazig verspreid stedelijk netwerk, maar dit geldt vooral voor het Belgische deel. Opvallend in deze regio is dat de grens tussen Nederland en Belgie hier duidelijk zichtbaar is: het Nederlandse deel bestaat uit compacte kleine kernen in het landschap.

NORDEN WITTMUND SCHORTENS

AURICH

EMDEN

NORDEN

DELFIJL

WITTMUND SCHORTENS

GRONINGEN

AURICH WESTERSTEDE

LEER

NORDEN WITTMUND HOOGEZAND-SAPPEMEER

BAD ZWISCHENAHN

WINSCHOTEN

SCHORTENS

EMDEN

VEENDAM

AURICH

ASSEN

DELFIJL

GRONINGEN

EMDEN

PAPENBURG

LEER

STADSKANAAL

DELFIJL

WESTERSTEDE

FRIESOYTHE

HOOGEZAND-SAPPEMEER

BAD ZWISCHENAHN

LOMMEL

WINSCHOTEN

GRONINGEN

LEER

WESTERSTEDE

HOOGEZAND-SAPPEMEER

ASSEN BAD ZWISCHENAHN

EMMEN

WINSCHOTEN

MEPPEL

VEENDAM

VEENDAM

CLOPPENBURG HAREN

HASSELT

HOOGEVEEN

EMMEN LINGEN

MEPPEN

Municipality 30.000 -100.000 inhabitants

CITIES AND TOWNS

Municipality 17.500 - 30.000 inhabitants

CITIES AND TOWNS

Municipality > 100.000 inhabitants Municipality 30.000 -100.000 inhabitants

gemeente > 100.000 inwoners Municipality > met 100.000 inhabitants

MAASTRICH

TONGEREN OUPEYE

Municipality > 100.000 inhabitants LINGEN

Municipality 17.500 - 30.000 inhabitants gemeente30.000 met 30.000 - 100.000 inwoners Municipality -100.000 inhabitants

Municipality - 30.000 gemeente17.500 met 17.500 - 30.000inhabitants inwoners

LANAKEN BILZEN

SINT-TRUIDEN

HAREN

MEPPEN

COEVORDEN

bebouwd gebied

HAREN

HOOGEVEEN

CITIES AND TOWNS

DIEPENBEEK

CLOPPENBURG

CLOPPENBURG COEVORDEN

EMMEN

DILSEN

HOUDHALEN-HELCHTEREN SIT ZONHOVEN GENK MAASMECHEL

FRIESOYTHE

MEPPEL

MEPPEL

HEUSDEN-ZOLDER

PAPENBURG STADSKANAAL

EC MAASEIK

FRIESOYTHE

MEPPEN

COEVORDEN ASSEN

BERINGEN

PAPENBURG

STADSKANAAL

HOOGEVEEN

ANS GRACE-HOLLOGNE

LINGEN

SAINT-NICOLAS FLEMALE HUY

HERSTAL

LIEGE

SERAING

CHAUDFONTAINE

V

21

Maas-Rijn

Scheldemond

LOMMEL LOMMEL

ROERMOND BERINGEN

ROERMOND

ECHT-SUSTEREN BERINGEN HEINSBERG ERKELENZ

MAASEIK

HEUSDEN-ZOLDER

DILSEN

HOUDHALEN-HELCHTEREN SITTARD-GELEEN ZONHOVEN GENK MAASMECHELEN

HASSELT DIEPENBEEK LANAKEN BILZEN

TRUIDEN

MAASEIK

HEUSDEN-ZOLDER HUCKELHOVEN

HUY

MIDDELBURG

KNOKKE-HEIST BLANKENBERGE

HERSTAL

LIEGE

EUPEN

VERVIERS

OOSTENDE

MAASTRICHT

KERKADE DUREN HEUSDEN-ZOLDER

CHAUDFONTAINE HUY

MIDDELKERKE

HEINSBERG ERKELENZ ESCHWEILER TONGEREN HOUDHALEN-HELCHTEREN SITTARD-GELEEN DUREN STOLBERG KREUZAU AACHEN HUCKELHOVEN ZONHOVEN GENK MAASMECHELEN GEILENKIRCHEN OUPEYE STOLBERG KREUZAU HASSELT ZULPICH BRUNSSUM DIEPENBEEK HEERLEN UBACH-PALENBERG HERSTAL EUSKIRCHEN JULICH

ANS GRACE-HOLLOGNE

WURSELEN DILSEN

LIEGE

STOLBERG

HUY

HERSTAL

LIEGE

SERAING

CHAUDFONTAINE

MALDEGEM EEKLO

EVERGEM KOKSIJDE

POPERINGE

EUPEN

DEINZE

IEPER MENEN

KORTRIJKE

TERNEUZEN

MIDD

BRUGGE

LOKEREN

OOSTKAMP TEMSE

POPERINGE OUDENAARDE

RONSE

ZOTTEGEM KOKSIJDE DEBDERLEEUW

IEPER

KNOKKE-HEIST EVERGEM BLANKENBERGE AALTER

BREDENE OOSTENDE TIELT

AALST

VEURNE

LOCHRISTI

GENT

LOK

ZELE

BRUGGEMARELBEKE

DEINZE

WAREGEM

NINOVE KORTRIJKE MENEN DIKSMUIDE GERAARDSBERGEN

VLISSING

MALDEGEM EEKLO

DENDERMONDE TORHOUT ZELE

DIKSMUIDE MARELBEKE

LEDEMIDDELKERKE ROESELARE

EUSKIRCHEN

VERVIERS

LOCHRISTI

GENT

WAREGEM

KREUZAU

BREDENE

MIDDELKERKE

VEURNE

ROESELARE

ZULPICH

OOSTENDE

SINT-NIKLAS AALTER

TIELT

BAD MUNSTEREIFEL

SAINT-NICOLAS FLEMALE

TORHOUT DIKSMUIDE

HERZOGENRATH EUSKIRCHEN ALSDORF KERKADE WURSELEN ESCHWEILER MECHERNICH DUREN AACHEN

OUPEYE ANS GRACE-HOLLOGNE

BRUGGE OOSTKAMP

VEURNE

KNOKKE-HEIST

TERNEUZEN

BLANKENBERGE

KOKSIJDE

EUPEN MAASTRICHT

SAINT-NICOLAS MECHERNICH SINT-TRUIDEN FLEMALE VERVIERS SERAING CHAUDFONTAINE BAD MUNSTEREIFEL TONGEREN

BREDENE

ZULPICH

LANAKEN

BILZEN

GOES

VLISSINGEN

LOMMEL HOUDHALEN-HELCHTEREN SITTARD-GELEEN HUCKELHOVEN BRUNSSUM ZONHOVEN GENK MAASMECHELEN HEERLEN UBACH-PALENBERG GEILENKIRCHEN JULICH HASSELT ROERMOND BRUNSSUM HEERLEN UBACH-PALENBERG HERZOGENRATH DIEPENBEEK JULICH LANAKEN BERINGEN ALSDORF KERKADE ECHT-SUSTEREN BILZEN WURSELEN HERZOGENRATH ESCHWEILER MAASEIK ALSDORF SINT-TRUIDEN

AACHEN

SERAING

GOES

VLISSINGEN

ERKELENZ

GEILENKIRCHEN

OUPEYE

SAINT-NICOLAS FLEMALE

HEINSBERG

DILSEN

MAASTRICHT

TONGEREN

ANS GRACE-HOLLOGNE

MIDDELBURG

ECHT-SUSTEREN

MALDEGEM EEKLO

OOSTKAMP

LED

E D

ZOTTEGEM AALTER

TORHOUT OUDENAARDE

NINO TIELT

MECHERNICH

ROESELARE RONSE

DEINZE GERAARDSBERGEN

BAD MUNSTEREIFEL POPERINGE

WAREGEM

IEPER MENEN

KORTRIJKE

OUDENAARD

RONSE

22

Eems-Dollard

23

Maas-Rijn

Scheldemond

24

Landschap

Bodemkaart Corine, NUTS 2 regio’s

5

25

62

64 3

38

1 36

Aandeel bodemgebruik per land

1

Het landschap in Eems-Dollard is plat, wijds en open. Bebouwing is vooral geconcentreerd binnen de dorpen en kleine steden. De eilanden in de Noordzee, het wad, de polders en zandgronden, maken samen een divers en karakteristiek landschap.

In Maas-Rijn is het landschap heuvelachtig en veel meer gesloten. Het netwerk van steden en dorpen wordt afgewisseld met bosgebieden en kleinschalige gras- en akkerlanden.

In Scheldemond wisselen open landschappen en bebouwd gebied zich af op een veel kleinere schaal als in Eems-Dollard. De rivier de Schelde stroomt dwars door de regio. De Scheldemonding, waar de regio haar naam aan ontleent, kan worden gezien als het gebied van noordelijk Oost-Vlaanderen (Gent), de stad Antwerpen, de Oosterschelde en de havens van Terneuzen, Vlissingen, Zeebrugge en Oostende.

Eems-Dollard

75

34

%

AR D

Bodemgebruik

40

2

RE GIO

totaal

20091km

LL O SD EEM

bebouwd gebied

75

akkerland

25

LA ND

1

R DE L NE ITS DU

AN D

bos struikgewas

Bron kaart: Corine land cover 2006 Bron data: Eurostat 2009 in NUTS 2 regio’s

18

water / wetland

16

kaal land

82

1

grasland

25

22

29

2

Scheldemond

13

44

81

30

10

13

2 4

19

1 2

35 65 56

49

41

1

Maas-Rijn

30

%

-R AS MA

29

DU

DE NE

16

1 1

29

NE

4

BE

L BE

87 13 1

L DE GIE RL AN D ITS LA ND

50

71 42 G IE RL AN D

49

IJN

RE GIo

totaal 2 8100km E LD SCHE

1

5

M ON D

24

34

%

totaal 2 15959km

84

20

42

51 7

26

Ruimtegebruik Kenmerkend voor elk van de regio’s is dat zij alle drie een aanzienlijk oppervlak aan agrarisch gebied hebben. Vooral Eems-Dollard en de Scheldemond regio hebben een groot aandeel: ruim 2/3 van deze regio’s bestaat uit agrarisch gebied. De Scheldemond regio heeft daarnaast ook het grootste aandeel aan industrie van de drie regio’s.

In Maas-Rijn is het ruimtegebruik duidelijk anders dan in Scheldemond en Eems-Dollard.

Maas-Rijn heeft een groot aandeel industrie en in vergelijking met de andere 2 regio’s heeft Maas-Rijn het grootste aandeel bos en voorzieningen & woongebieden.

Eems-Dollard

Aandeel ruimtegebruik per land

5%

10%

70%

11% 4%

NL

Ruimtegebruik regio

Ruimtegebruik

(zware) industrie

heavy environment

bossen foresty agrarisch agriculture

woongebieden en voorzieningen

services and residential

overig no visible use

Bron: Eurostat 2009 in NUTS 2 regio’s

DE

27

Maas-Rijn

Scheldemond

5%5%

0% 10%

10% 10%

16% 16%

11% 11% 2%2%

48% 48%

70% 70% 67% 67%

1% 11% 4%4%

22% 22% 4%4%

BE

NL

DE

17% 17% 3%3%

BE

NL

28

Eems-Dollard

29

Maas-Rijn

Scheldemond

30

Bereikbaarheid De internationale bereikbaarheid van de regio’s verschilt. In elk van de drie is een regionaal vliegveld gelegen. Het vliegveld Eelde, bij Groningen in Eems-Dollard is echter maar een klein vliegveld met een lijnvlucht naar Aberdeen en verder voornamelijk vakantievluchten. In 2010 maakten 153.637 passagiers gebruik van dit vliegveld. De Luchthaven Oostende-Brugge in de Scheldemond regio is een stuk groter.

In 2010 werd 64.041 ton vracht vervoerd en 213.638 passagiers. In de Maas-Rijn regio liggen twee luchtvelden van formaat: het vliegveld van Liege, de grootste goederenluchthaven van Belgie met 482.142 ton vracht in 2009 en 356.782 passagiers, en Maastricht-Aachen airport, gelegen bij Maastricht (270.000 reizigers in 2010). Vanaf hier gaan lijnvluchten van Ryanair naar voornamelijk Zuid Europa, en van Germanwings naar Berlijn. Ook vertrekken er diverse vakantievluchten vanaf dit vliegveld.

Daarnaast is Maas-Rijn met 2 stations aangetakt op het Europese hoge snelheidsnetwerk, waardoor Brussel, Parijs, Keulen en Frankfurt goed en snel te bereiken zijn.

Alberdeen

Groningen

Ostende 

Maastricht









Liège 



Pisa

as La sP al m

Te ne r if e

Porto

Girona Reus

Alicante

Faro

Málaga

En

31

ningen Berlin





Pisa

Antalya

Tel Aviv

Enfidha Djerba

32

Netwerk

Eems-Dollard

Wegen

A31

A28

GRONINGEN E22 A7-E22

RD STE AM

AM A28-E232

LEE UW A RD EN

EMMEN

A1

OS N

ZW O

LINGEN

A31

ESSEN

Spoorwegen

Emden HARLINGEN

GRONINGEN

Leer Papenburg

A30-E30 A30-E30 BREMAssen EN A30-E30

A29

Mepen

Haven

OL LE ZW

O ALMEL

rt fdv aa oo

BRUCK BRUCK RUCK BO SNA OSNA OSNA

BRUCK BRUCK OSNABRUCK OSNA OSNA

Dr en ste H

R R STERSÜTNESTE MÜN M MÜN TER S STERSTER N MÜ MÜNMÜN

ALMALMALM

O O ELO ELM ALMEL ALMAL

OS OS NA NA BR BR OS UC UC NA K K BR UC K

T RS FÜ

AU EN

STER MÜN

ZWZW OLLOLL E E ZW OLL E ZW ZW ZW OL OLLOLL LE E E

Dr Dre ZW ZW ZW en n OL OL OL ste ste LE LE LE Dr Ho Ho en ofd ofd ste v va aa Ho a r rt t ofd va ar t ELOELOELO

Rivieren en kanalen

Ferry

LINGEN

ZWOLLE

A1 A1

-Ka Ems- Jade

EMDEN

Eem

n ska

aal

Winschote

rd No

rdiep

nk feh rgs geo Eli sa be

Künstenkanal Ems

EMMEN

Meppel

OSNABRUCK

A29 A29

BREM EN

BREMEN BREMM ENEN A1 E BR MEN N A1 E RE B A1 EM BR

RN

Waterwegen

LINGEN LINGEN LINGEN

AB RU CK

LLE

A28-E232

l aa an sk e ad St Hunz

vliegveld

EN EM

BR

A28-E232

O RH NO

stoptrein spoorlijn

Ems

N

intercity

N

EMMEN tEMMEN Hoogeveense Vaar tEMMEN spoorlijn Hoogeveense Vaar

N

highspeed spoorlijn eveense Vaart Hoog

EmsEms

OR OR al OR RH RH na RH NO NlOskaal RNNORN RN aaad a O e O O anSt an uRHnzRH RH sk sk NHO NO NO ad ad e ze St SHt unHzun

intercity station

R FÜ

A1

A32

N

EN EN EN WE WE WE EN EN EN ER ER ER HE HE HEEN EN EEN WE WE W EN EN EN ER ER ER HE HE HE

FÜ

A30-E30

BREMEN

A1 Leer LINGEN Papenburg Leer LINGEN Papenburg LINGEN GRONINGEN Leer LeerPapenburg BREM GRONINGEN EN Assen BREM Papenburg EN Papenburg BREM Assen E N anal K e Assen d a J B s R EMEN Em Wegen Assen -Kanal BREM BR A31 Ems- Jade E E N M EN EMDEN AssenAssen -Kanal A31 ESSEN Ems- Jade A31 snelweg Waterwegen EMDEN ESSEN Reitdiep aal ESSEN nk h kan al EMMEN EMDEN eitdiep R e s f m Van Starken borghkanaal rgs nk

nationale weg Reitdiep Ee skana EMMEN l geo feh k Van Starken borghkanaal naa Mepen Nord eorgs hn Eem EMMEN GRONINGEN Meppel ska sfe g Van Starken borghkanaalWinscEhem d oEMMEN r t e r d i vliegveld Mepen No Eli georg ep Meppel GRONINGEN s d W EMMEN Mepen a inschoterdEMMEN r MeppelGRONINGEN Reitdiep NEoli bet Winschotieep sa h K Mepen Meppel rdiep bEeli AaU Van Starken borghkanaal tsEhaN na Mepen Meppel LINGEN Mepen Meppel ZWOLLE ST b KAeaUt l R GRONINGEN FÜAU TEN nha K LINGEN ZWOLLE l an kanal S Spoorwegen LINGEN Künsten STEFNÜARU ZWOLLE al R nNal E FÜ ka LINGEN Künsten ZWOLLE ST AU nal U R N ka NA Kün

highspeed FÜ sten LINGEN TE E ZWOLstation LE S LINGEN T ZWOLLE R S A28-E232 HARLINGEN HARLINGEN A28-E232 GRONINGEN

A31

A29

EE NW

GRONINGEN

EMDEN

E ER HE

Het netwerk van de regio’s verschilt sterk. De Maas-Rijn regio heeft een sterk wegennet met een hoge dichtheid aan internationale en nationale wegen. Ook is hier een vrij goed spoornetwerk aanwezig met verbindingen naar de verschillende landen en een hsl station in zowel Liege als Aachen.

Het netwerk van Eems-Dollard is veel minder dicht, en er is slechts één kleine spoorverbinding tussen de twee landen. De regio is gelegen aan zee, wat voor de ontwikkeling van twee havens heeft gezorgd die van belang zijn voor de regio: de Eemshaven en de haven van Emden.

EMDEN A31 Scheldemond is echter nog EMDEN veel gericht EMDEN meer A31 A31 op havens en goederen. De havens A28 van GRONINGEN A28 A28 Terneuzen,GRONINGEN Vlissingen, Zeebrugge en Oostende E22 GRONINGEN E22 A7-E22 E22 A7-E22 M zijn ERonderdeel van de gehele Rijn Schelde DA A7-E22 M ST A28-E232 AM TERDA AM A31 S RDwaar ook E Delta, de havens van A28-E232 AM T A31 Antwerpen S A28-E232 AM A31 en Rotterdam onder vallen. Het netwerk van LEE U LEE WAR wegen als spoor is in deze regio gericht zowel ULW E DEN A32EAURW DEAN DEN op A32 deA32 Rverbindingen vanEMMEN de havens Emden naar het EMMEN A28-E232 EMMEN A28-E232 achterland.

De verbindingenEmdenEmden zijn daarom HARLINGEN A28-E232 Emden HARLINGEN GRONINGEN Leer HARLINGEN Emden Emden voornamelijk west-oost gericht.

GRONINGEN Leer HARLINGEN A28-E232 Papenburg

EMMEN Hoogeveense Vaart

LINGEN

th

Ka

na l

nal

33

Maas-Rijn

Scheldemond

EN OV DH EIN VE NL A61 O

ANTW E313 ERPE N

E SS DÜ

A46

O LD

RF

MIDDELBURG A 58

A 58

A4

NE VE EU

A61

A2

A4

A4

KÖLN

MAASTRICHT

HASSELT

BR US E40 SE L

KNOKKE-HEIST

A1-E29

A4

OOSTENDE

KÖ LN

L

ROTTERD AM

A73

VE NL O

A2

BRUGGE A11-E34

A18-E40

AACHEN LIÈGE

BRUSSELS

SINT NIKLAS

A18-E40

A10-E40

E40 E42

L CA

A61

LU D

CHARLEROI

AI S

GENT

E403

WIG SH AF

AALST

A14-E17

IEPER

EN

A19

KORTRIJKE

A10-E40

BRUSSELS E42

A14-E17

I RNA

PAR IS

TOU

LUXE

KOB L

E25

ENZ

MBOUR

UT

CH EG L

AD AC H

G

Weert

Neerpelt

MÖ N

TURNHO

AN TW ERP

EN

R RD DO

MIDDELBURG Goes Geleen Ooost

Genk BR US SEL

Heerlen Herzogenrath

OOSTENDE BRUGGE

AACHEN

Eeklo

Duren

De Panne

Visè

Veurne

Huy

NAMUR

LIÈGE

Welkenraedt

FlémalleHaute

RHE IN

Verviers

Tielt

Deize

Lichtervelde Poperinge

ARLON

Rivage

Lokeren

GENT

BAC H

IEPER

KORTRIJKE Menen

DePinte

Oudenaarde

Moeskroen

Gouvy

AALST

Zottegem

Waregem

Burst Denderleeuw

Geraardsbergen

Ma

TH UK ROSY UK LL HU

t ur W m

Kanaa l

Uitwaterinskanaal

RAMSGA TE UK OOSTENDE

er

eu ze n

Ro

MAASTRICHT

HASSELT

MIDDELBURG ZEEBRUGGE

lde Sche

t

Roer

r aa sv

m

t

Stalhille

en t-T ern

er we

ille

er

as

er Ned

W

Al b

E LL HA

LUXEMBURG

Renaix

land

Borgworm

Zuid Beve

Tongeren

Laden

KruiningenYerseke

KNOKKE-HEIST Zeebrugge

KÖLN

HASSELT

ANT WERPEN

LEUVEN

Gh

BRUGGE AACHEN

Schelde

LIÈGE GENT

s M aa

Ijzer e ld he Sc

Es

ut ca

Rup el

HT EC

34

Eems-Dollard

Grensovergang E22

A7/E22

A31

35

Maas-Rijn

Scheldemond

Grensovergang E25

Grensovergang N410

A2/E25

A18

A3/E40

A58

36

Economie

Eems-Dollard

Universiteiten

Elk van de drie regio’s heeft haar eigen economische clusters. In Eems-Dollard zijn relatief weinig industriegebieden. De winning van grondstoffen en primaire energie met de daaraan gerelateerde Eems-Dollardijvigheid en R&D-centra speelt een grote rol in de economie van de regio. De Eems-Dollard telt slechts één universiteit, de Rijksuniversiteit Groningen. Maas-Rijn heeft een veel grotere dichtheid aan industriegebieden. Er zijn een aantal grote bedrijven gevestigd die profiteren van de gunstige ligging van deze regio aan het Europese netwerk. Daarnaast zijn er vier universiteiten en 21 hogescholen in de regio gevestigd met een totaal van ruim 110.000 studenten. Opvallend is dat op de grootste universiteit, de RWTH Aachen, slechts vijf procent van de studenten afkomstig is uit de EU, terwijl de Universiteit van Maastricht bijna 14% Europese studenten kent. (Euregio MaasRijn in cijfers, 2007) De industriegebieden in de Scheldemond regio zijn voornamelijk geclusterd rondom de havens van Gent, Brugge en Vlissingen, waar een aantal belangrijke bedrijven voor de regio gevestigd zijn. Het grensoverschrijdende economisch cluster van biogebaseerde bedrijvigheid rondom de kanaalzone Gent-Terneuzen krijgt vorm onder de naam biobase Europe, en heeft de potentie en ambitie om uit te groeien tot een Europees topcluster met een wereldwijde uitstraling en aantrekkingskracht.

Hogescholen

R&D centra

Bedrijven

Bedrijventerreinen

Groningen

Emmen

Bedrijventerreinen

Bron bedrijventerreinen: www.openstreetmap.org

37

Maas-Rijn

Scheldemond

ESTG Wirtschaft

Maastricht Aachen

Brugge Gent

Liege

38

Eems-Dollard

39

Maas-Rijn

Scheldemond

Nature / Natural park

n es Watte sächsisch NP Nieder

Museum UNESCO world heritage

nmeer es Watte sächsisch NP Nieder Waddenzee

40 Museum Monastery Zeehondencrèche

EMDEN

NP LauwersmeerWaddenzee

Monastery Castle

Kunsthalle

Kardinge

GRONINGEN Zeehondencrèche

LEER

EMDEN Holland Casino

Toerisme

NP Lauwersmeer

Church Castle

Groninger Museum Kardinge Nienoord

GRONINGEN

Kunsthalle

Eems-Dollard

Martiniplaza Martini toren

OLDENBURG

Aqualaren

LEER PAPENBURG

Tropiqua

Holland Casino

ASSEN

Toeristische trekpleisters

Groninger Hunebedden Museum Gevangenismuseum Martiniplaza Veenhuizen Drents Museum Nienoord Martini toren NP Drentse AA

Thermes Church

OLDENBURG

Parc Emslandermeer attracties >100.000 bezoekers of > 1.000 zitplaatsen, PAPENBURG Aqualaren Tropiqua Drouwenerzand

Theatre Thermes Elke

regio heeft een parkaantal belangrijke Nature / Natural toeristische trekpleisters, van nationale parken Casino world heritage Theatre tot theaters enUNESCO musea.

Vooral in de Maas-Rijn Zooregio / Animalen parkhet Museum Nederlandse deel van EemsCasino Dollard is een hoge dichtheid aan toeristische Recreational park attracties te vinden.

De grootste dichtheid aan Monastery Zoo / Animal park overnachtingsplaatsen is te vinden in Drenthe, Vacation complex Recreational park Castle Nederlands Limburg en West-Vlaanderen.

Megalithic Naasttomb de toeristische attracties, is ook het Church Vacation complex cultuurlandschap van de drie regio’s een Seal water park Thermes In Eems-Dollard bieden Megalithicbron tomb van toerisme.

Snow valley het veenlandschap, de eilanden en de kust Theatre Seal water park veel toeristische mogelijkheden. Het vlakke Casino Nature / Natural park Sports facility Snow valley landschap maakt de regio ook zeer geschikt UNESCO world heritage voor fietsers. Zoo Net/ Animal als park in Eems-Dollard heeft Swimming pool / water park Museum Sports facility ook in Scheldemond de kust een grote Recreational park aantrekkingskracht op toeristen.

In MaasMonastery Swimming pool / water park complex landschappen van Rijn bieden deVacation glooiende Castle de Ardennen en de tomb nationale parken allerlei Megalithic Church mogelijkhedenSeal voor recreatie en toerisme. water park

Speelstad Oranje

ASSEN

nationale parken, UNESCO werelderfgoed

Het Boomkroonpad Hunebedden Hunebedden Gevangenismuseum Herinneringscentrum Veenhuizen Drents Museum Kamp Westerbork NP Drentse AA NP Dwingelderveld Parc Emslandermeer Hunebedden Drouwenerzand Speelstad Oranje

Bad Hesselingen

Het Boomkroonpad

Aquarena

Hunebedden Museumsdorf Cloppenburg

Internationaal natuurpark Veenland

EMMEN

Waddenzee

MEPPEN

De Muzeval Noorder Dierenpark

LINGEN

Aquarena Zeehondencrèche

EMDEN

Internationaal natuurpark Veenland

NP Lauwersmeer

Kunsthalle

Kardinge

GRONINGEN

LINGEN

LEER

Holland Casino Groninger Museum Martiniplaza Martini toren

Nienoord

OLDENBURG

Aqualaren

PAPENBURG

Tropiqua

ASSEN Hunebedden Gevangenismuseum Veenhuizen Drents Museum NP Drentse AA

Parc Emslandermeer

Drouwenerzand Speelstad Oranje

Het Boomkroonpad

Hunebedden

Herinneringscentrum Kamp Westerbork NP Dwingelderveld

CLOPPENBURG Hunebedden Museumsdorf Cloppenburg

EMMEN Noorder Dierenpark

Aquarena Nationalpa

LINGEN

Waddenzee

Zeehondencrèche

EMDEN

Lauwersmeer

Holland Casino

Nienoord

Aqualaren

Tropiqua

Sports facility

Parc Emslandermeer

LIÈGE

Number of bed places / km2

Het Boomkroonpad

Herinneringscentrum Kamp Westerbork

klooster

Hunebedden

Palais Opéra de Liège Zeehondencrè

Zeehondencrè

CLOPPENBURG

Lauwersmeer Lauwersmeer

UNESCO werelderfgoed MEPPEN

UNESCO world heritage Bad Hesselingen

Castle Castle

lpark Nationa

De Muzeval

Noorder Dierenpark

K K

kasteel

Museumsdorf Cloppenburg

EMMEN

museum

Aquarena

nmee sisches Watte Niedersäch

Ther GRONING GRONING

r

Groninge Groninge Museum Museum

Church Church

kerk

Internationaal natuurpark Veenland

Nienoord Nienoord

Mart Mart

Waddenzee

A A

Thermes Thermes

LINGEN

Monastery

Gevangenismuseum Gevangenismuseum Veenhuizen D Veenhuizen D

Zeehondencrèche

EMDEN

Theatre Theatre

Lauwersmeer

Speelstad O Speelstad O

Kunsthalle

Kardinge

Castle

GRONINGEN Holland Casino Groninger Museum

Church Accomodatie

Nienoord

Dwingelderveld Dwingelderveld

LEER

Casino Casino

H H K K

Bad Hesselingen Bad Hesselingen

Martiniplaza Martini tower

Zoo Zoo // Animal Animal park park

Aqualaren

Tropiqua

PAPENBURG

ASSEN

Thermes

Hunebedden Gevangenismuseum Veenhuizen Drents Museum

Snow valley

Recreational Recreational park park

Drentse AA

Parc Emslandermeer

Drouwenerzand Speelstad Oranje

Theatre

3000000 ~ 5000000 Sports facility 1000000 ~ 3000000 = 4 beds Swimming pool / water park 5000000 ~ 7000000 3000000 ~ 5000000 Accomodatie7000000 ~ 9000000 ~ 7000000 Aantal5000000 nachten doorgebracht door Number of nights spent by residents and non-residents Number of bed places / km2 9000000 ~ 11000000 inwoners en niet-inwoners (x1.000.000) Aantal bedplaatsen per km2 7000000 ~ 9000000 4 beds 11000000 ~ 1000000 ~ =3000000

1-3

4 bedden 9000000 ~ 11000000

> 11

Monastery Monastery

nationaal park

Nature / Natural park

Museum

Seal water park

1000000 ~ 3000000 nights spent by residents and non-residents

Drei Bonnefantenmuseum

Hunebedden

Megalithic tomb

9 - 11

Valkenburg

Theater aan het Vrijthof

Museum Museum

Vacation complex

Bokrijk

PAPENBURG

Dwingelderveld

ber of nights spent by residents and non-residents

7-9

MAASTRICHT

UNESCO UNESCO world world heritage heritage

Martiniplaza Martini tower

ASSEN

Steinerbos Glaner

Landcommanderij Alden Biesen

Speelstad Oranje

Theatre

Swimming pool / waterRecreational park park

HASSELT

Groninger Museum

Hunebedden

Casino

5-7 ~ 11000000

NP Hoge Kempen

Nature Nature // Natural Natural park park

LEER

Gevangenismuseum Veenhuizen Drents Museum

Zoo / Animal park

Snow Valley Peer

Kunsthalle Kardinge

GRONINGEN

Drouwenerzand

Snow valley

3-5

eer Wattenm hsisches rk Niedersäc

Internationaal natuurpark Veenland

Drentse AA

MEPPEN

De Muzeval

Bad Hesselingen

Thermes

= 4 beds

Museumsdorf Cloppenburg

r Wattenmee

CLOPPENBURG

Noorder Dierenpark

Bad Hesselingen

bed places / km2 = 4 beds

hes sächsisc NP Nieder

MEPPEN

De Muzeval

Hunebedden

Herinneringscentrum Kamp Westerbork NP Dwingelderveld

ber of bed places / km2

CLOPPENBURG

EMMEN

Het Boomkroonpad Herinneringscentrum Kamp Westerbork

Bad Hesselingen

Zoo / Animal park

CLOPPENBURG

Museumsdorf Cloppenburg

De Muzeval

Noorder Dierenpark

Seal Seal water water park park Aquarena

Internationaal natuurpark Veenland

Recreational park

Snow Snow valley valley

Vacation complex

Sports Sports facility facility

Megalithic tomb

Swimming Swimming pool pool // water water park park

LINGEN

Seal water park Snow valley Sports facility

Number Number of of bed bed places places // km2 km2

Weser-Ems

Swimming pool / water park

Groningen

5000000 ~ 7000000

Hunebedden

Hunebedden

Megalithic Megalithic tomb tomb MEPPEN

EMMEN

3000000 ~ 5000000

Number of nights spent by residents and non-residents

Vacation Vacation complex complex

Dwingelderveld

Casino

Lim

= =4 4 beds beds

1000000 ~ 3000000

7000000 ~ 9000000

Drenthe GroningenNumber of bed places / km2

Weser-Ems

3000000 ~ 5000000

Number Number of of nights nights spent spent by by residents residents and and non-residents non-residents

9000000 ~ 11000000 5000000 ~ 7000000 11000000 ~

7000000 ~ 9000000

Drenthe

1000000 1000000 ~ ~ 3000000 3000000 = 4 beds

3000000 3000000 ~ ~ 5000000 5000000

9000000 ~ 11000000

Bron: Eurostat 2009 in NUTS 2 regio’s

11000000 ~

5000000 5000000 ~ ~ 7000000 7000000 Limburg (BE) 7000000 ~ Weser-Ems 7000000 ~ 9000000 9000000

Number of nights spent by residents and non-residents

Groningen 1000000 ~ 3000000 Groningen

Drenthe 3000000 ~ 5000000

Weser-Ems

9000000 9000000 ~ ~ 11000000 11000000 11000000 11000000 ~ ~

Liege

Drenthe

5000000 ~ 7000000

Groningen Groningen

7000000 ~ 9000000

Drenthe Drenthe

9000000 ~ 11000000 11000000 ~

G

41

Deltapark Neeltje Jans Snow Valley Peer

MIDDELBURG

NP De Meinweg

Deltapark Neeltje Jans

NP Hoge Kempen Snow Valley Peer

NP De Meinweg HASSELT Snow Valley Peer

Landcommanderij Alden Biesen

Maas-Rijn

MAASTRICHT

NP Hoge Kempen

HASSELT

NP Hoge Kempen

Snow Valley Peer NP De Meinweg

Snow Valley Peer

OOSTENDE BRUGGE

KNOKKE-HEIST

KNOKKE-HEIST

OOSTENDE

Boudewijn Seapark

Earth Explorer Concertgebouw Bruges Het Zwin

Het Zwin

OOSTENDE BRUGGE Plopsaland De Panne

Memling in Sint-Jan Groeningemuseum BRUGGE

GENT

Boudewijn Seapark Boudewijn Seapark Earth Explorer Concertgebouw Bruges

Earth Explorer Concertgebouw Bruges

The Gravensteen

ANTWERPEN

Het Museum voor Schone Kunsten Memling in Sint-Jan Groeningemuseum Plopsaland De Panne

Plopsaland De Panne

Memling in Sint-Jan Groeningemuseum

GENT

IEPER

GENT

The Gravensteen

The Gravensteen

Het Museum voor Schone Kunsten

KORTRIJKE

Bellewaerde Park

IEPER

IEPER KORTRIJKE

Bellewaerde Park

Bellewaerde Park

KORTRIJKE

Deltapark Neeltje Jans

Deltapark Neeltje Jans

NP De Meinweg

Het Museum voor Schone Kunsten

BRUSSELS

MIDDELBURG

LILLE MIDDELBURG

BR

NP Hoge Kempen NP Hoge Kempen

HASSELT

KNOKKE-HEIST

Steinerbos Glanerbrook Brunssummerheide

HASSELT Landcommanderij Alden Biesen

Hulleband Jülich Gaiapark Kerkrade Brückenkopfpark

BokrijkGaiapark Kerkrade

Het Zwin OOSTENDE

OOSTENDE

Aquana Freizeitbad Klassisches Casino

Valkenburg

LIÈGE

Aachener Dom Carolus thermen

Hengebach

Thermes Spa Thermes Spa

Winterspotzentrum/ sommerbobbahn

Rheinisches Freilichtmuseum

Rheinisches Abtei Mariawald Freilichtmuseum NP Eifel

Abtei Mariawald

NP Eifel

Bad Münstereifel

Bad Münstereifel Nature / Natural park Winterspotzentrum/ Wildgehege sommerbobbahn Hellenthal Wildgehege

Zeehondencrèche

Lauwersmeer

Castle Castle Castle Church Church Church Thermes Thermes Thermes TheatreGRONINGEN Theatre Theatre Casino Casino Casino ASSEN Zoo / Animal park Zoo / Animal park Zoo / Animal park Recreational park Recreational park Recreational park Vacation complex Vacation complex Vacation complex Megalithic tomb Megalithic tomb

Monastery

Kardinge LauwersmeerGRONINGEN Kardinge

r s Wattenmee rsächsische r lpark Niede s Wattenmee Nationa rsächsische lpark Niede Nationa

LILLE LILLE

Castle

EMDEN

Lauwersmeer

Kunsthalle

Groninger Museum

Church

Waddenzee

Nienoord

Waddenzee

Monastery Monastery

Martiniplaza Martini tower Aqualaren

Zeehondencrèche

Lauwersmeer

EMDEN EMDEN

Thermes Zeehondencrèche

Kunsthalle

Kardinge

Castle Castle

Theatre

LEER LEER

Groninger Holland Casino Museum Groninger Martiniplaza Museum Martini tower Martiniplaza Nienoord Martini tower Aqualaren

Church Church

Herinneringscentrum Kamp Westerbork

PAPENBURG PAPENBURG

Tropiqua

Aqualaren

Tropiqua

Zoo / Animal park

zoo / dierenpark

Hunebedden ASSEN Gevangenismuseum Hunebedden Veenhuizen Gevangenismuseum Drents Museum Drentse AA Veenhuizen Drents Museum Drouwenerzand Drentse AA Speelstad Oranje

Recreational park

Dwingelderveld

Het Boomkroonpad

Herinneringscentrum Het Boomkroonpad Hunebedden Kamp Westerbork Herinneringscentrum Kamp Westerbork Hunebedden

Vacation complex EMMEN

Dwingelderveld

Hunebedden

EMMEN De Muzeval

Bad Hesselingen

Noorder Dierenpark Noorder Dierenpark

Megalithic tomb Seal water park

Recreational park Recreational park

De Muzeval

MEPPEN MEPPEN

Aquarena Aquarena Internationaal natuurpark Veenland Internationaal natuurpark Veenland

LINGEN LINGEN

Snow valley

De Muzeval Noorder Dierenpark

MEPPEN

Museumsdorf Cloppenburg

NP Hoge Kempen

Internationaal natuurpark Veenland

LINGEN

Sports facility

Seal water park Seal water park

Swimming pool / water park

Limburg (NL)

Number of bed places / km2 Number of bed places / km2 = 4 beds = 4 beds

Number of nights spent by residents and non-residents Number of nights spent by residents and non-residents

Number of bed places / km2 Number of bed places / km2 Number of bed places / km2

1000000 ~ 3000000 1000000 ~ 3000000 3000000 ~ 5000000 3000000 ~ 5000000 5000000 ~ 7000000 5000000 ~ 7000000 7000000 ~ 9000000 7000000 ~ 9000000 Limburg (BE)9000000 ~ 11000000 9000000 ~ 11000000 11000000 ~ 11000000 ~

Limburg (NL)

H

PAPENBURG

Tropiqua

Seal water park

EMMEN

LINGEN LINGEN

KNOKKEKNOKKE-

Palais Opéra de Liège

LINGEN Thermes Spa

OOSTENDE OOSTENDE Winterspotzentrum sommerbobbahn

Earth Explorer Concertg

sport faciliteiten

Sports facility

Earth Explorer Concertg

Plopsaland De Panne Plopsaland De Panne

Swimming pool / water park

waterpark / zwembad Hengebach

Palais Opéra de Liège

Abtei Mariawald

Thermes Spa

Winterspotzentrum/ sommerbobbahn Winterspotzentrum/ sommerbobbahn

Thermes Spa

NP Eifel NP Eifel

Abtei Mariawald

Wildgehege Hellenthal Wildgehege Hellenthal

Rheinisches Freilichtmuseum Rheinisches Freilichtmuseum Bad Münstereifel

IEPER IEPER

Bad Münstereifel

Bellewaerde Park Bellewaerde Park

Number of bed places / km2

Number of nights spent by residents and non-residents 1000000 ~ 3000000 3000000 ~ 5000000

Number of bed places / km2

Number of nights spent by residents and non-residents Number of nights spent by residents and non-residents Number of nights spent by residents and non-residents = 4 beds 1000000 ~ 3000000 1000000 ~ 3000000 1000000 3000000 ~ ~ 3000000 5000000 3000000 ~ 5000000 3000000 5000000 ~ ~ 5000000 7000000 5000000 ~ 7000000 Number of nights spent by residents and non-residents 5000000 Limburg (NL) 7000000 ~ ~ 7000000 9000000 Limburg (NL) 7000000 ~ 9000000West-Vlaanderen 1000000 ~ 3000000 7000000 9000000 ~ ~ 9000000 11000000 9000000 ~ 11000000 3000000 ~ 5000000 Koln 9000000 11000000~~11000000 11000000 ~ 5000000 ~ 7000000 11000000 ~

West-Vlaanderen

Koln

West-Vlaanderen

5000000 ~ 7000000 7000000 ~ 9000000 9000000 ~ 11000000

Zeela

Groningen Drenthe

Groningen Groningen

Zeeland Limburg (NL) Limburg (NL)

Oost-Vlaanderen Drenthe

11000000 ~

Zeeland

11000000 ~

Groningen Drenthe Drenthe

9000000 ~ 11000000 Koln

Zeeland Weser-Ems Weser-Ems Weser-Ems

Limburg (BE)

Weser-Ems Liege

Groningen

West-Vlaanderen Oost-Vlaanderen West-Vlaanderen Drenthe

Koln

Weser-Ems Liege

Drouwe

Herinneringscentrum Kamp Westerbork Dwingelderveld

Megalithic tomb

= 4 beds = 4 beds = 4 beds

7000000 ~ 9000000

Liege

Drentse AA

Het Boomkroonpad

Limburg (NL)

Swimming pool / water park Swimming pool / water park

Limburg (BE)

Hunebed Drents Museum

Speelstad Oranje

PAPENBURG Tropiqua ASSEN Bad Hesselingen Hunebedden Snow Valley ASSEN NP De Meinweg Noorder PAPENBURG Gevangenismuseum Peer AqualarenHunebedden Tropiqua Dierenpark Veenhuizen Drents Museum Gevangenismuseum ASSEN Veenhuizen Drents Museum Drentse AA Parc Emslandermeer Hunebedden Drentse AA Drouwenerzand Parc Emslandermeer Gevangenismuseum Speelstad Oranje NP Hoge Kempen Drouwenerzand Veenhuizen Drents Museum Speelstad Oranje Drentse AA Het Boomkroonpad Parc Emslandermeer HASSELT Hunebedden Drouwenerzand Steinerbos Het Boomkroonpad Herinneringscentrum Speelstad Oranje CLOPPENBURG Hunebedden Landcommanderij Glanerbrook Brunssummerheide Kamp Westerbork Herinneringscentrum Alden BiesenCLOPPENBURG Hulleba Dwingelderveld Kamp Westerbork Het Boomkroonpad MAASTRICHT Hunebedden Hunebedden Dwingelderveld Herinneringscentrum Museumsdorf Cloppenburg Gaiapark Kerkrade CLOPPENBURG Hunebedden EMMEN Kamp Westerbork Museumsdorf Cloppenburg Bokrijk Aquana Fre EMMEN De Muzeval Dwingelderveld Valkenburg Klassisches Casino MEPPEN Bad Hesselingen Theater aan het Vrijthof Hunebedden AACHEN De Muzeval MEPPEN Museumsdorf Cloppenburg Bad Hesselingen Dreiländerpunkt Noorder H EMMEN Stadttheater und NP De Meinweg Dierenpark Aquarena J Noorder Musikdirektion Muzeval Dierenpark DeAquarena MEPPEN Bonnefantenmuseum NP De Meinweg Bad Hesselingen Aachener Internationaal tierpark Noorder natuurpark Veenland Aachener Dom Dierenpark Internationaal Aquarena Carolus LIÈGE natuurpark Veenland thermen

Palais Opéra de Liège

snow valley

Museumsdorf Cloppenburg

Veenhuizen

= 4 beds

Megalithic tomb Megalithic tomb

Snow valley Snow valley

Liege

Aqualaren

ASSEN

LEER

Casino

Vacation complex Vacation complex

Liege

Martiniplaza Martini tower

BRUSSELS Gevangenismuseum

LEER LEER

Internationaal natuurpark Veenland Steinerbos Landcommanderij Glanerbrook Brunssummerheide CLOPPENBURG Steinerbos Alden Biesen Hulleband Jülich Landcommanderij Glanerbrook Brunssummerheide MAASTRICHT Brückenkopfpark Alden Biesen Hulleband Jülich MAASTRICHT Gaiapark Kerkrade Brückenkopfpark Museumsdorf Cloppenburg Bokrijk Aquana Freizeitbad Gaiapark Kerkrade Valkenburg Klassisches Casino Bokrijk Theater aan het Vrijthof Aquana Freizeitbad AACHEN Valkenburg Klassisches Casino Dreiländerpunkt Hallenbad Theater aan het Vrijthof Stadttheater und AACHEN Jahnstrabe Dreiländerpunkt Hallenbad Musikdirektion Bonnefantenmuseum Tropicbad Stadttheater und Aachener Jahnstrabe Musikdirektion tierpark Bonnefantenmuseum Tropicbad Aachener Aachener Dom Carolus tierpark LIÈGE thermenAachener Dom Carolus LIÈGE thermen Hengebach

Aquarena

Megalithic tomb Seal water park Seal water park CLOPPENBURG Seal water park CLOPPENBURG Snow valley Snow valley Snow valley Sports facility Sports facility Sports facility Swimming pool / water park Swimming pool / water park Swimming pool / water park

zeehondenpark

Hunebedden

vakantiecomplex Bad Hesselingen

EMMEN

Bad Hesselingen

Parc Emslandermeer

Holland Casino Kardinge Holland Casino Groninger GRONINGEN Museum Groninger Martiniplaza Museum Holland Casino Nienoord Martini tower Martiniplaza Nienoord Groninger Martini tower Museum Aqualaren Martiniplaza Aqualaren Nienoord Martini tower

Snow valley

Hunebedden

hunnebedden

Parc Emslandermeer

Drouwenerzand

recreatiepark Speelstad Oranje

NP Hoge Kempen

HASSELT HASSELT

Hunebedden

Dwingelderveld

Casino

ASSEN

Parc Emslandermeer

Drouwenerzand

Het Boomkroonpad

Nienoord

Snow Valley Peer Snow Valley Peer

Hunebedden

Drentse AA

Speelstad Oranje

GRONINGEN Kardinge GRONINGEN Holland Casino

Limburg (BE)

Nienoord

Vacation complex

PAPENBURG

Tropiqua

Gevangenismuseum Veenhuizen Drents Museum

Kunsthalle

Lauwersmeer

Limburg (BE)

Holland Casino Groninger Museum

Recreational park

LEER

Holland Casino

Sports facility Sports facility

Kardinge

GRONINGEN

Zoo / Animal park

Kardinge

Museum Museum

Zoo / Animal park Zoo / Animal park

Lauwersmeer

Kunsthalle

TheatreGRONINGEN

Zeehondencrèche

UNESCO world heritage UNESCO world heritage

Kunsthalle

EMDENKunsthalle BRUSSELS

Lauwersmeer Zeehondencrèche

Waddenzee

Casino Casino

l

Zeehondencrèche

Nature / Natural park Nature / Natural park

casino

l l

ti

Waddenzee

Hellenthal

Museum

theater

ti ti

Waddenzee

Zeehondencrèche

Waddenzee

lpark Nationa

Theatre Theatre

ANTWERPEN ANTWERPEN

Waddenzee

UNESCO world heritage

Thermes thermen Thermes

Boudewijn Seapark

Museum

Nature / Natural park Memling in Sint-Jan Nature / Natural park Plopsaland De Panne Memling in Sint-Jan Groeningemuseum Plopsaland De Panne Nature / Natural park Groeningemuseum GENT Monastery The Gravensteen GENT r UNESCO world heritage s Wattenmee The Gravensteen rsächsische UNESCO world heritage nmeer park Niede sisches Watte Na ona Niedersäch Kunsten Het Museum voor parkSchone Na ona r UNESCO world heritage s Wattenmee Het Museum voor Schone Kunsten rsächsische park Niede Castle Na ona Museum Museum Museum IEPER Church IEPER Monastery KORTRIJKE Bellewaerde Park Monastery EMDEN KORTRIJKE Bellewaerde Park EMDEN Monastery nmeer Thermes sisches Watte Niedersäch

Hengebach

Palais Opéra de Liège

msdorf Cloppenburg

Earth Explorer Concertgebouw Bruges Boudewijn Seapark Earth Explorer Concertgebouw Bruges

thermen

Palais Opéra de Liège

BRUGGE UNESCO world heritage

BRUGGE

Aquana Freizeitbad Theater aan het Vrijthof Klassisches Casino AACHEN Dreiländerpunkt Hallenbad Stadttheater und AACHEN Jahnstrabe Dreiländerpunkt Hallenbad Musikdirektion Stadttheater und Bonnefantenmuseum Tropicbad Jahnstrabe Aachener Musikdirektion Bonnefantenmuseum Tropicbad tierpark Aachener Aachener Dom tierpark Carolus Valkenburg

Theater aan het Vrijthof

LIÈGE

/ Natural park LILLE Nature Het Zwin

Hulleband Jülich Brückenkopfpark

MAASTRICHT

OLDENBURG Bokrijk

KNOKKE-HEIST LILLE

Steinerbos Landcommanderij Alden Biesen Glanerbrook Brunssummerheide

MAASTRICHT

G

Liege

Het Zwin

Gaiapark Kerkrade

Aquana Freizeitbad Valkenburg Klassisches Casino Theater aan het Vrijthof Steinerbos AACHEN Dreiländerpunkt Glanerbrook Brunssummerheide Hallenbad Stadttheater und Hulleband Jülich Jahnstrabe Hulleband Jülich BrückenkopfparkMusikdirektion MAASTRICHT Bonnefantenmuseum Tropicbad Brückenkopfpark Aachener Gaiapark Kerkrade Gaiapark Kerkrade tierpark Bokrijk Aquana Freizeitbad Dom Bokrijk Aquana Aachener Freizeitbad Valkenburg Klassisches Casino Carolus Valkenburg Theater aan het Vrijthof Klassisches Casino LIÈGE thermen Theater aan het Vrijthof AACHEN Dreiländerpunkt Hallenbad AACHEN Dreiländerpunkt Stadttheater und Hallenbad Hengebach Jahnstrabe Stadttheater und Musikdirektion Jahnstrabe Bonnefantenmuseum Tropicbad Palais Opéra de Liège Musikdirektion Aachener Rheinisches Bonnefantenmuseum Tropicbad Aachener tierpark Freilichtmuseum Abtei Mariawald tierpark Aachener Dom NP Carolus Aachener Dom LIÈGE Carolus Eifel thermen Bad Münstereifel LIÈGE thermen Thermes Spa Hengebach Winterspotzentrum/ Hengebach Wildgehege sommerbobbahn Palais Opéra de Liège Hellenthal Rheinisches Palais Opéra de Liège Rheinisches Freilichtmuseum Abtei Mariawald Freilichtmuseum Abtei Mariawald NP NP Eifel Bad Münstereifel Eifel Bad Münstereifel Thermes Spa Winterspotzentrum/ Thermes Spa Wildgehege Winterspotzentrum/ sommerbobbahn Wildgehege Hellenthal sommerbobbahn Hellenthal Steinerbos Landcommanderij Glanerbrook Brunssummerheide Landcommanderij Alden Biesen Alden Biesen MAASTRICHT

RG

g (BE)

MIDDELBURG

Scheldemond

Hulleband Jülich Brückenkopfpark

Bokrijk

HASSELT

Deltapark Neeltje Jans

MIDDELBURG KNOKKE-HEIST

NP De Meinweg Steinerbos Glanerbrook Brunssummerheide

Groningen Groningen Drenthe Drenthe

Koln

Oost-Vlaanderen West-Vlanderen West-Vlanderen

Limburg (BE) Limburg (BE) Weser-Ems Weser-Ems

Koln Koln

Liege Liege

Oost-Vlaanderen

Oost-Vlaanderen

Oos Oos

DE

42

Sport

Eems-Dollard

Een aantal sporten waarvoor aanzienlijke ruimtelijke voorzieningen nodig zijn, zijn in elke regio terug te vinden. Voetbal is veruit de grootste sport in Nederland, België en Duitsland. In geen enkele regio zit een Europese WATERSPORTBAAN GENTmaar wel verschillende (sub)toppers topclub, uit een nationale competitie. In elke regio zijn ook een aantal bijzondere sportvoorzieningen te ontdekken.

De zuidelijk regio’s hebben een aantal wielerwedstrijden die elk jaar plaatsvinden.

Het (televisie)verslag van de klassiekers Luikwaalse pijl Bastenaken-Luik, Amstel Goldrace, De Ronde van Vlaanderen en Gent Wevelgem zijn ook een reclamecampagne voor depijl regio. Dit waalse geldt ook voor motorsportevenementen die in de regio Eems-Dollard en Maas-Rijn kunnen plaatsvinden. In respectievelijk Assen en SpaFrancorchamps draagt deze uitzonderlijke 1 bij voorziening met een hele specifieke cultuur aan de beleving en naamsbekendheid van een gebied.

2

golfbaan

ROEIBAAN HARKSTEDE ROEIBAAN HARKSTEDE

WATERSPORTBAAN GENT

1

2

43

Maas-Rijn

Scheldemond

WATERSPORTBAAN GENT

waalse pijl

WATERSPORTBAAN GENT

44

Eems-Dollard

45

Maas-Rijn

Scheldemond

46

Sterren

Eems-Dollard

Aantal sterrestaurants

De zuidelijke regio’s Maas-Rijn en Scheldemond maken hun Bourgondische levenshouding waar. In het aantal Michelinsterren overstijgen zij beide ruimschoots de regio Eems-Dollard.

In de Eems-Dollard regio is het goed zoeken naar een sterrenrestaurant, terwijl in de regio Scheldemond een goede eetgelegenheid niet valt te missen. Het zal voor een deel met cultuur te maken hebben, een ander deel met gemiddelde bevolkingsdichtheid.

Dichtheid sterrestaurants

1 : 2.375 km2

1:2375 km2

Sterrestaurants

restaurant met 3 michelinsterren

restaurant met 2 michelinsterren

restaurant met 1 michelinster

47

1:440km2

1:440km2

Maas-Rijn

Scheldemond

1 : 440 km2

1 : 195 km2

1:440km2

1/195 km2

1/195 km2

1/195 km2

48

49

Ruimtelijkeconomisch perspectief De conclusies uit de vergelijkende analyse worden in dit hoofdstuk gebruikt om verder in te zoomen op de ruimtelijke kwaliteiten en economische kansen van elke regio. De samenhang tussen de economische ontwikkeling van de regio en de ruimtelijke mogelijkheden wordt inzichtelijk gemaakt aan de hand van drie regiospecifieke perspectieven waarin de kwaliteiten van de verschillende grensregio’s, zowel economisch als ruimtelijk, als uitgangspunt zijn genomen.

Per regio is aan de hand van één specifiek thema een perspectief geschetst. Dit thema komt voort uit de bestaande economische ontwikkelingsclusters en bedrijvigheid binnen de regio én de ruimtelijke potenties van de regio. Gebaseerd op de quick-scans van de regio’s komen we tot de hypothese dat er per regio clusters in opkomst zijn die structuurbepalend voor de regio kunnen gaan worden. In elk van de regio’s is dat een andere; in Eems-Dollard is energie het thema, Maas-Rijn gaat over de netwerkstad, en in Scheldemond is de bio-economie het onderwerp. In het perspectief wordt het karakter van de regio geduid en de samenhang tussen internationale economische opgaven en ruimtelijke interventies inzichtelijk gemaakt. Het perspectief draagt daarmee bij aan het versterken van de identiteit van de regio als geheel en het leefklimaat binnen de regio.

De perspectieven kunnen als input dienen voor discussie, verdiepingen en nadere uitwerkingen.

Zowel de kwaliteiten binnen de regio als de vergelijking van de regio’s ten opzichte van elkaar geeft een interessant beeld van de ruimtelijk-economische mogelijkheden die grensgebieden bieden.

De perspectieven worden toegelicht aan de hand van de typering van de regio binnen het thema.

Vervolgens wordt toegelicht wat de algemene ruimtelijke consequenties van het thema zijn en welke landschappelijke transitie dit met zich meebrengt. Dit leidt tot een perspectief dat uitlegt wat de transitie in combinatie met het thema specifiek voor de regio betekend. Voor elke regio wordt geëindigd met een ruimtelijke schets.

50

51

Eems-Dollard

52

e IB ( g e p la n t N o rG e r

Uit de vergelijkende analyse komen een aantal specifieke kenmerken van de Eems-Dollard Regio naar voren. Met haar 2,6 miljoen inwoners die voornamelijk in kleine gemeenschappen wonen en haar lage bevolkingsdichtheid heeft de Eems-Dollard Regio een heel sterk agrarisch karakter. Het uitgestrekte open landschap, rust en ruimte onderscheidt deze regio van de andere 2 onderzochte grensregio’s. Over land is de Eems-Dollard beperkt bereikbaar, maar de zeehavens van Emden, Delfzijl en de Eemshaven verbinden de regio met de rest van de wereld.

DWENDING

2 0 1 5 )

PIPE

EMDEN

EUROPIPE II

EURO

Thema: energie Het energiecluster in Eems-Dollard is sterk ontwikkeld en van groot economisch belang voor de regio. Eén van de grootste gasvelden van Europa bevindt zich onder Slochteren, en er zijn een aantal kleinere gasvelden in het DuitseDORNUM Weser-Ems te vinden. Met de productie, verwerking en distributie van aardgas heeft de regio een belangrijke positie in het huidige Europese energienetwerk verworven. Daarnaast zijn er een aantal kleinere aardolievelden aanwezig en loopt Niedersachsen, waar het Duitse deel van Eems-Dollard onder valt, voorop in de ontwikkeling van energie uit biomassa.

Honderden biogascentrales genereren hier een aanzienlijk deel aan elektriciteit en 8,8% van het totale oppervlak aan agrarisch gebied inBUNDE Niedersachsen wordt gebuikt voor het

OUDE STATNEZIJL

Energielandschap biogas centrale BIOGAS POWER PLANT voedingsstation VOEDINGSSTATION mengingsstation MIXING STATION compressor station COMPRESSOR STATION ondergrondse opslag UNDERGROUND STORAGE cross-border verbindingspunt POINT CROSS-BORDER INTERCONNECTION

lng terminal - project LNG TERMINAL - PROJECT

zout koepel SALT CAVITY - CAVERN

UNDERGROUND STORAGE ondergrondse oplag -- PROJECT project

NATURAL GASproductie PRODUCTION SITE aardgas N nitrogen injection stikstof injectie

POWER PLANT - PROJECT energiecentrale - project GAS FIELDS gas velden OIL FIELDS olie velden SALT zout NATURAL GASpijpleiding PIPLINE aardgas OIL PIPLINE olie pijpleiding HIGH VOLTAGE ELECTRICITY GRID hoogspanningslijn

e IB ( g e p la n t 2 0 1 5 )

E

EUROPIPE II

PIP RD

NO

PIP EURO

53

BIOGA

VOEDIN

E

MIXING

COMPR

FEDA (NORW AY )

UNDER

CROSS

LNG TE

DORNUM

SALT C

UNDER

NATUR N

nitroge

POWER

GAS FI EMDEN

SPIJK

OIL FIE SALT

NATUR GRIPSKERK

OIL PIP

BERGUM

BUNDE OUDE STATNEZIJL

KOOTSTERTILLE N

ZUIDWENDING LANGELO

OLDENBOORN

SCHOONEBEEK LE

OL

ZW

N

OMMEN

HIGH V

54

planten van energiegewassen. (Niedersachsen Global 01, 2010). In het havengebied van Delfzijl is Eneco gestart met de bouw van een grote bio-energiecentrale, waarmee 120.000 huishoudens van groene stroom kunnen worden voorzien, en de Eemshaven ontwikkelt zich ondertussen tot de energiehaven van Nederland.

Om de internationale samenwerking tussen kennisinstituten en bedrijven in de EemsDollard op het gebied van energie te vergroten is het Interregproject ‘Hansa Energy Corridor’ opgezet. Kennisinstellingen, het bedrijfsleven en de politiek werken binnen ‘HEC’ samen en vormen een netwerk om zo de grensregio verder te ontwikkelen tot dé Europese energieregio. Daarmee levert HEC ook een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van werkgelegenheid in de regio.

Transitie Op dit moment staat de wereld aan het begin van een grootschalige energietransitie. Fossiele energiebronnen raken langzaam op en er wordt gezocht naar nieuwe vormen van duurzame energie. De fossiele energiebronnen zoals gas, olie en kolen waren voornamelijk ondergronds te vinden, maar duurzame energie vraagt veel meer ruimte zowel boven- als ondergronds.

Zo verschijnen er bijvoorbeeld steeds meer zonnecollectoren, warmtepompen, biovergisters en windenergie parken zowel op zee als op het land. Ook de productie van biomassa vraagt om ruimte. Ondergronds kunnen lege gasvelden en zoutkoepels gebruikt worden voor de opslag van co2. Met de ontwikkeling van regionale ‘smartgrids’ kunnen vraag en aanbod van energie beter op elkaar afgestemd worden. Dit betekent dat functies meer elkaars nabijheid en de nabijheid van energiebronnen zullen moeten opzoeken om zo een slim energienetwerk te vormen. Al met al wordt de ruimtelijke impact van energie veel groter: ook het landschap zal een transitie ondergaan. ondergaan.

zon

biogas

biomassa

geothermie

biomassa

55

gas

olie

ENERGIETRANSITIE

wind energie centrale osmose

opslag

gas/olie

getijden

56

Perspectief Dit betekent dat het thema energie zowel een economische kans als een ruimtelijke kans is voor de Eems-Dollard Regio. Gebiedseigen karakteristieken, zowel boven als ondergronds, bepalen wat er op welke plek kan gebeuren.

Door deze gebiedseigen kenmerken, karakteristieken en kwaliteiten als uitgangspunt te nemen kunnen energielandschappen ontstaan die specifiek zijn voor de regio en zowel ruimtelijk als economisch van betekenis zijn.

De huidige positie van de regio op het gebied van energie wordt zo behouden en versterkt. Het uitgebreide bestaande gasdistributienetwerk kan gebruikt worden voor distributie van groengas in plaats van aardgas, lege gasvelden en zoutkoepels kunnen worden gebruikt voor de opslag van co2 en is er genoeg ruimte voor grootschalige duurzame energieproductie.

Maar de kracht van het energiecluster en haar ruimtelijke potentie ligt vooral in de samenhang met andere belangrijke clusters in de regio. Sensortechnologie maakt het mogelijk om grote hoeveelheden data in korte tijd te ontvangen, op te slaan en te verwerken.

Op energiegebied biedt sensortechnologie de mogelijkheid om smartgrids te ontwikkelen en zo bij te dragen aan een verdere verduurzaming van de energiehuishouding. De morfologie van de regio leent zich ook goed voor het experimenteren met kleinschalige decentrale energiesystemen en smartgrids. Aan de andere kant is dit landschap ook van belang voor de toeristische sector. Het ontwikkelen van aantrekkelijke energielandschappen kan deze sector een impuls geven. Ook de agrarische sector zal gaan omschakelen naar duurzame productie. De verschuiving naar meer keten gericht denken maakt dat de afhankelijkheid tussen de landbouw en de energiesector steeds sterker wordt. De verwerking van biomassa tot energie is een van de mogelijkheden. Dankzij de ligging aan zee

internationale energiedistributie en -kennis

kleine gemeenschappen in open landschap

WILHELMSHAVEN EMDEN EEMS DELFZIJL

ligging aan zee met zeehavens

70% landbouw

57

3D-infralandschap

SAMENHANG

van aardgas naar groengas distributie

zoet

natuur & recreatie, healthy ageing

zout

water als energie bron , blue energy

import en export

zilte landbouw

bio energie

woonwerklandschap

regionale energiesystemen onafhankelijk van grootschalige fociliteiten

sensortechnologie

belevinglandschap

grootschalige energieproductie

bio gebaseerde ketens

productielandsdchap

ENERGIETRANSITIE

58

kan ook water als energiebron worden ingezet.

Via de diverse zeehavens kunnen is op grote schaal import en export mogelijk, bijvoorbeeld de import van biomassa.

Het economische energiecluster in EemsDollard genereert allerlei ruimtelijke kansen, vraagstukken en mogelijkheden.

Energietransitie kan de spin-off zijn voor ruimtelijke transformatie in de regio en kan het gemeenschapsgevoel versterken.

Zelfvoorzienende boeren kunnen zich verenigen. Dorpen, of clusters van dorpen gaan naar meer collectieve en decentrale vormen van energiewinning, waarbij de overcapaciteit wordt afdragen aan het internationale netwerk.

De transformatie naar energielandschappen waarin mensen willen wonen, werken en recreĂŤren, en die daarnaast het karakter ĂŠn de economie van de regio versterken is uiteindelijk een win-win situatie. community

59

60

61

Maas-Rijn

62

highspeed spoorlijn spoorlijn treinstation snelweg rivieren en kanalen vliegveld

In vergelijking tot de andere twee onderzochte regio’s heeft Maas-Rijn een hoge bevolkingsdichtheid. Kenmerkend voor de regio is het afwisselende heuvellandschap: bossen, steden, dorpen, industrie en landbouw zijn met elkaar verbonden via een uitgebreid wegennetwerk. Mede dankzij de goede bereikbaarheid van de regio is er een grote hoeveelheid aan bedrijventerreinen te vinden, die profiteren van de gunstige ligging aan het Europese netwerk.

I&C technologies life sciences automotive aerospace materialen logistiek

I&C technologies life sciences automotive

bedrijventerrein

universiteit aerospace materials

logistics

university

theater

Thema: netwerkstad In Maas-Rijn wonen 3,8 miljoen mensen, die verschillende talen spreken en verschillende culturele gewoontes hebben, op korte afstand van elkaar. Dagelijks passeren ruim 30.000 mensen de nationale grenzen om aan de andere zijde te gaan werken (www. euregiochambers.com). Er is een sterke lokale economie aanwezig met meer dan 250.000 bedrijven die in de regio gevestigd zijn. De regio zet in op de ontwikkeling van het life sciences-, automotive-, materialen-, chemieen energiecluster, door het stimuleren van internationale samenwerking tussen bedrijven en de verschillende wetenschappelijke instituten binnen deze sectoren.

Het gevarieerde landschap is een grote kwaliteit van de Maas-Rijn regio.

Daarnaast is de voormalige mijnstreek een gemeenschappelijke culturele deler. In het

museum kasteel casino klooster UNESCO werelderfgoed Festival de musique Francofolies Pukkelpop bebouwd gebied

Aachener Weihnschtsmarkt

snow valley sport faciliteiten recreatie park zwembad thermen zoo, dierenpark natuurgebied/nationaal park natuur-/bosgebied

Rabo Ronde Heerlen

landbouw

Grand prix de F1

water

Rallye du Condroz

63

Hasselt Maastricht Aachen Liege

ROT TERD AM Chemelot

Avantis

D端ren

64

Interregproject Groenmetropool zijn de cultureel-historische interessante plekken van de voormalige mijnstreek met elkaar verbonden door twee toeristische routes, dwars door de drie landen van de regio heen.

Dankzij het uitgebreide infrastructurele netwerk zijn de verschillende mensen, bedrijven, voorzieningen en landschappen goed en snel te bereiken. Als de plannen voor de Euregio Circle Line, een grensoverschrijdende lighttrain verbinding, daadwerkelijk vorm krijgen zal deze lijn snelle ov-verbindingen mogelijk maken tussen de belangrijkste steden van de Euregio Maas-Rijn; een belangrijke stap voorwaarts in de ontwikkeling van een Euregionaal ovnetwerk.

De kracht van de Maas-Rijn regio schuilt in de diversiteit en nabijheid van wonen, werken en landschap in een internationale context.

De regio heeft hierdoor de potentie verder te ontwikkelen tot een netwerkstad die hét voorbeeld is van Europese integratie.

Transitie De radicale functiescheiding van wonen, werken en recreëren in de vorige eeuw heeft gezorgd voor het ontstaan van monofunctionele landschappen. Bedrijventerreinen worden bijvoorbeeld overal op dezelfde manier ontwikkeld en zijn daardoor generiek geworden.

Hun monofunctionele gebruik maakt ze inflexibel en ze voegen weinig waarde toe aan de ruimtelijke kwaliteit van een stad of regio.

Functiemenging kan het ruimtegebruik een stuk efficiënter en duurzamer maken. Door specifieke functies te combineren kunnen gebieden op verschillende momenten van de dag gebruikt worden om te wonen, werken, te leren of te ontspannen. Door het slim clusteren van verschillende functies met bijvoorbeeld groen, infrastructuur en parkeren kan hier veel efficiënter gebruik van worden gemaakt. Levendigheid en sociale veiligheid en daarmee de kwaliteit van leven, zullen hierdoor aanzienlijk verbeteren. Daarnaast wordt de

65

FUNCTIEMENGING

een netwerk, versterkt het netwerk doordat er specifieke plekken ontstaan waar het juiste programma zich bevindt op de juiste plaats. Binnen het netwerk zal niet overal hetzelfde aangeboden moeten worden, het is van de belang juist de verschillen op te zoeken om de diversiteit te vergroten. Door middel van functiemenging en het combineren van specifiek programma wordt zowel de economische als de ruimtelijke diversiteit binnen het netwerk van de regio groter worden.

MULTIFUNCTIONELE LANDSCHAPPEN

sc ow

regiospecifieke bedrijventerreinen

olm

Mo

n

ege

n

Sto

kh

Nijm

se ldo

rf

Es

Utrecht Eindhoven

rli

n

Du

sse

d Het aanbieden van un een grote diversiteit aan rtm Do ‘multifunctionele landschappen’ maakt het makkelijker te reageren op economische Bonn behoeftes.

Er kunnen landschappen zijn Köln Hasselt waarin wonen gemengd wordt met kantoren Maastricht 1hr 2hrs more en detailhandel, terwijl in een ander landschap Liege Aachen een combinatie tussen bedrijvigheid, recreatie Stut tgar t en wonen wordt aangegaan. Daarnaast Zag reb kunnen er specialistische clusters zijn die F ra zich bijvoorbeeld nk door hun milieubelastende fu Bo r werking minder tgoedekarlaten mengen met est Is andere functies, maar die kunnen profiteren ta nb ul van elkaars aanwezigheid.

Elk landschap wordt gekenmerkt door een sterke en herkenbare identiteit en krijgt daardoor een specifiek karakter dat aansluit bij de verschillende eisen en wensen van individuele bedrijven, bewoners, bezoekers of recreanten. Op deze manier kan er voor elke functie een optimaal vestigingsklimaat worden gerealiseerd. Het biedt bedrijven de mogelijkheid om te kiezen voor een plek die beter aansluit bij hun identiteit.

Het bedrijf kan op haar beurt de kracht van de desbetreffende locatie versterken.

REGIO

Be

en

WERK

ls

pe

Na

Ette

ck

lbru

Luxembu

sc ow

Mo

lm

n ege

ho

sse l

Es

do

rf

se n

Sto k

Nijm

Door wonen, werken en de karakteristieke landschappelijke kwaliteit van Maas-Rijn op verschillende manieren met elkaar te Du

Utrecht

Arnhem

rg

rli n Be Hasselt Maastricht

Köln 1hr

d

un

rtm

Do

Bonn

2hrs

WORK

positie & identiteit Bru

gge

Ooste

nde

EUROPA

dam Amster

Eindhoven

ur

Arnhem

m

da Amster

t

MULTIFUNCTIONELE LANDSCHAPPEN

LOKAAL

- Eindhoven (01:05 / train) usseldorf (01:09 / highspeed train) 66 öln (00:53 / train) mur (00:38 / highspeed train) ussels (00:43 / highspeed train) Antwerpen (01:20 / train) Breda (01:45 / train) - Utrecht (01:56 / train) - Nijmegen (01:56 / train) diversiteit aan woon en werkmilieus vergroot ortmund (01:44 / highspeed train) door het mengen van specifieke functies. onn (01:12 / train) telbruck (02:01 / train) - Arnhem (02:14 / train) Perspectief Gent (01:41 / train) xembourg (02:27Het / train) aanbieden van divers programma binnen

67

HAPPEN

ANDSCHAPPEN

LANDSCHAP

en

sc Mo

kh

olm

gen

Sto

Arnhem

n se

rf

Es

ldo

sse

Do

rli n nch

nde

LANDSCAPE nd

u rtm

Be

Ma

Ooste

PEOPLE

n

nt

gge

rd e

pe

Bru

er tw

be

Du

An

Al

Ge

Eindhoven

da

Bre

Nijm e

Utrecht

dam Amster

am

terd

Rot

ow

MENSEN

est

er

Kรถln

Hasselt Maastricht

Brussels Liege

Bonn

1hr

2hrs

Aachen Stut

tgar

t

ur

Za

Na

m

gre

b

o

rt Po

Bo

Fr an

ek

kf

e nt

nt Lib ra

a

ica Al

ag al

mo

ck

lbru

urg Luxembo

Ette

M

ls pe

Pa

Na

ris

ur

t

are

st

Ist

an

bu

l

68

combineren ontstaan er regiospecifieke bedrijventerreinen en bijzondere woonwerkmilieus. De werkgelegenheid en werkomgeving voor de lokale bevolking verbetert. Zij hebben voldoende keus in specifieke woonmilieus, en daarnaast werk, voorzieningen en recreatieve mogelijkheden in de buurt. De samenhang binnen de regio wordt versterkt, doordat de verschillende landschappen samen een sterk netwerk vormen. Dit versterkt ook de positie van de regio binnen Europa versterkt. De herkenbare identiteit van de verschillende landschappen, de onderling goede bereikbaarheid en de verbinding van wonen en werken met het MaasRijn landschap zal de duurzame economische ontwikkeling van de regio zal bevorderen.

69

START

70

71

Scheldemond

72

Binnen de Euregio Scheldemond zijn er grote verschillen in dichtheid, morfologie en landschap. In het dichtbevolkte Belgische deel vormen steden, dorpen en lintbebouwing samen een fijnmazig netwerk. Het dunbevolkte Zeeland daarentegen wordt gekenmerkt door weidse en uitgestrekte polderlandschappen.

Toch zijn er ook een aantal karakteristieke overeenkomsten tussen het Belgische en het Nederlandse deel van de Scheldemond regio. Naast het agrarische karakter en het kusttoerisme zijn de verschillende zeehavens met hun bijbehorende industrie van KNOWLEDGE internationaal belang. Daarnaast wordt in de KNOWLEDGE bio-economie gehele grensregio dezelfde taal gesproken. De INDUSTRY INDUSTRY materials zeehaven: materialen

KNOWLEDGE

INDUSTRY materials energie chemical logistics

other industry Thema: bio-economie zeehaven: energie energie chemical small port chemisch In Scheldemond zijn verschillende ruimtelijk- zeehaven: chemical logistics power plant logistiek economische snelheden naast elkaar te zeehaven: other industry logistics AGRICULTURE other port industry small bedrijventerreinen vinden; het is een regio van contrasten. overige agriculture power plant small port Enerzijds wordt de regio gekenmerkt door kleine haven vegetables power plant centrale de internationale havengebieden met hun energie grain AGRICULTURE potato AGRICULTURE agriculture grootschalige industrie, die via het efficiĂŤnte landbouw sugarbeet agriculture vegetables snelwegennetwerk direct met het achterland groente vegetables grain fruit verbonden zijn. Anderzijds bestaat de graan trees grain potato Scheldemond regio voor een groot deel uit aardappel cows potato sugarbeet agrarische bedrijvigheid en voedselproductie. suikerbiet pig & chicken sugarbeet fruit Niet voor niets is juist in deze regio een fruit trees fruit groot aantal sterrestaurants te vinden. De boomkwekerij cows trees kleinschalige lintbebouwing langs regionale en koeien cows pig & chicken en varkenshouderij lokale wegen schakelt de verschillende dorpen pluimvee pig & chicken aaneen en past bij dit hoofdzakelijk agrarische visserij

landschap.

energie materials

73

74

De aanwezigheid van zowel industrie, van zware chemische industrie tot aan plastic verwerking en textielprodcutie, als landbouw en aquacultuur als kennis en aanwezigheid van voedselproductie en energieproductie maakt Scheldemond tot een zeer kansrijke regio voor de bio-economie in de breedste zin van het woord.

Met het grote Interregproject Bio Base Europe richt de regio zich dan ook op de biogebaseerde economie. Doel van dit project is het regionaal-economische cluster rondom de grensoverschrijdende kanaalzone Gent-Terneuzen op de kaart te zetten als een Europees topcluster van biogebaseerde bedrijvigheid met een wereldwijde uitstraling en aantrekkingskracht. Het project verbindt de al succesvolle clusters Biopark Terneuzen en Gent Bio Energy Valley. De kanaalzone is ook ruimtelijk een grensoverschrijdende verbinding: het Belgische Gent en het Nederlandse Terneuzen zijn via dit kanaal verbonden met elkaar en met de andere Noordwest-Europese havengebieden. (www.euregioscheldemond.be).

Transitie In de bio-economie wordt plantaardig materiaal zoals planten, hout en algen gebruikt als vervanging van fossiele grondstoffen zoals olie.

Organische en hernieuwbare restproducten worden gebruikt als grondstof voor de productie van brandstoffen, chemicaliën, materialen en medicijnen. Dit gebeurt via een proces van bioraffinage. Met behulp van enzymen of bacteriën wordt biomassa verwerkt tot suikers, vezels, eiwitten en synthetisch gas, waarna er producten van gemaakt kunnen worden. Een belangrijk onderdeel van de bioeconomie is ketenefficiëntie: het benutten van nevenproducten en elkaars restproducten. De ketenefficiëntie in de bio-economie betekent dat er nieuwe afhankelijkheden gaan ontstaan.

De chemische sector bijvoorbeeld zal zich moeten richten op de landbouw als leverancier

75

BIO-ECONOMIE

76

van grondstoffen. Chemie en landbouw zullen nauw moeten samenwerken om de juiste producten te kunnen koppelen aan de juiste toepassingen.

De nieuwe afhankelijkheden tussen landbouw, havens, industrie, en consumenten in de bio-economie heeft niet alleen een sterke logistieke maar ook een ruimtelijke kant en biedt daarmee nieuwe ruimtelijke kansen. De huidige verhouding tussen stad en landschap zal gaan verschuiven doordat de landbouw een grotere rol krijgt dan alleen de productie van voedsel voor de stad. De traditionele scheiding tussen stad en land verdwijnt doordat ze elkaars nabijheid nodig hebben. Stad en landschap zullen meer en meer afhankelijk van elkaar worden en raken met elkaar verwoven.

Perspectief In de Scheldemond regio zijn alle elementen uit de keten aanwezig om de bio-economie verder te ontwikkelen.

De landbouw produceert voedsel en heeft biomassa als belangrijk restproduct. Daarnaast kan via de diverse internationale havens biomassa geïmporteerd worden. Biomassa is de grondstof voor de bioraffinage. Diverse bedrijven, research centers en natuurlijk het Bio Base Europe project doen onderzoek naar het op grote schaal toepassen van deze bioprocessen. Daarnaast is in het biopark Terneuzen begonnen met het verbinden van bedrijven en gebieden via ‘smart links’. Op grote schaal worden bedrijven hier samengebracht die elkaars bijproducten en afval opnieuw kunnen gebruiken, bijvoorbeeld als grondstof of als energiebron.

De aanwezige industrie in Scheldemond zal zorg dragen voor de vervaardiging van bioproducten, biochemicaliën, biomaterialen etc en kan profiteren van de nabijheid van de internationale havens voor import en export.

Tot slot zijn er ook nog eens 2,9 miljoen consumenten voor deze producten in de Scheldemondregio. Zij zijn gevestigd in

5 internationale havengebieden

67% landbouw

VLISSINGEN

ZEEBRUGGE TERNEUZEN ANTWERPEN

OOSTENDE GENT

industrial bio enzymes & m

RENEWABLE RESOURCES

77

7% landbouw

kennis bio-economie

TERNEUZEN

11% industrie

2.900.000 inwoners

training centre

2.900.000

GENT

bio base pilot plant

ENERGY

MATERIALS

industrial biotechnology: enzymes & microorganisms

BIO BIO-POWERED PLANT

FOOD & FEED

URCES

CHEMICALS

PRODUCTS

CO2

CONSUMERS

78

uiteenlopende woonmilieus, van middelgrote steden als Gent en Brugge tot aan de typisch Vlaamse lintbebouwing en kleine Zeeuwse dorpen.

De nieuwe relaties tussen al deze elementen uit de keten vragen om nieuwe ruimte. Dit speelt zich af op verschillende schaalniveaus. Zowel op het internationale schaalniveau van havens, industrie en snelwegen als op het lokale schaalniveau van landbouw en (lint)dorpen aan het regionale netwerk. De bio-economie maakt echter nieuwe verbindingen dwars door deze verschillende schaalniveaus heen. Het vormt een nieuwe landschappelijke laag, parallel aan het bestaande infrastructurele netwerk dat zowel economisch als ruimtelijk nieuwe kansen en mogelijkheden biedt.

79

80

81

Agenda Deze eerste fase van Voorland Hinterland is een ruimtelijke-economische quickscan gemaakt voor drie Euregio’s. In deze quickscan worden voor elke regio cijfers, morfologie en ontstaansgeschiedenis in kaart gebracht om de internationale overeenkomsten, verschillen en kansen voor ontwikkelingen te traceren. Door goed te kijken naar ondergrond, netwerken, cultuur, sociaal maatschappelijke fenomenen en bestaande bedrijvigheid worden de eigenschappen zichtbaar die de ontwikkelingen van de regio kunnen aandrijven. Op basis van harde en zachte feiten is voor elke regio een ‘educated guess’ gemaakt welke clusters tot zodanige ontwikkeling kunnen komen, dat ze kunnen uitgroeien tot sectoren met een onderscheidend vermogen. Elk van deze clusters, respectievelijk het energiecluster voor Eems-Dollard, de netwerkstad voor Maas-Rijn en (blauwe) bio-economie voor Scheldemond zijn specialisaties die lijken ingebed in het regionale culturele kapitaal. Ook lijken ze aan te sluiten op regionale kenmerken en te passen binnen de volksaard of (arbeids-)ethos van de streek. Vooralsnog zijn dit (ruimtelijke) hypothesen.

Deze eerste fase van het onderzoek Voorland Hinterland was op eigen initiatief en kosten. Voor de volgende fase willen wij samen met partners uit de regio’s een vervolg onderzoek opzetten.

Het doel is door middel van een ontwerpend onderzoek de ruimtelijke randvoorwaarden te bepalen ter versterking van de regionale economie van Euregio’s Eems-Dollard, Maas-Rijn en Scheledemond. De studie dient exploratief van aard te zijn en is bedoeld om te inspireren en te activeren.

Doel Samenwerking in de drie Euregio’s wordt momenteel vooral vanuit het economisch perspectief ingestoken. Wij destilleren en agenderen hieruit ruimtelijke ingrepen. Naast dit traject willen wij onze studie gebruiken om met een meer cultureel-maatschappelijk getinte blik naar de Euregio’s te kijken. De ruimtelijke consequenties die wij willen omschrijven en verbeelden, vinden weliswaar hun oorsprong in de economische kracht van een regio, maar de analyse richt zich op de sociale en culturele verschijningsvormen die een regio kan aannemen. In economische terminologie wordt dit ook wel als ‘quality of life’ aangeduid. De noodzaak voor ruimtelijke randvoorwaarden staat bij sommige regio’s op de agenda, maar een kaderstellende visie of uitgesproken richting hierin ontbreekt vooralsnog. Misschien geeft het ook aan dat er nog weinig notie is van wat ruimtelijke randvoorwaarden kunnen behelzen ter versterking van de ontwikkeling van economie.

82

83

Aanpak In fase II is het voornemen om de geformuleerde hypothesen, ofwel de aanzetten tot drie ruimtelijke-economische perspectieven te sonderen bij regionale sleutelactoren. Conform de triple-helix gedachte worden die sleutelactoren gezocht vanuit multinationale marktpartijen (1), regionale kennisinstituten (2) en de publieke partners (3). In die volgorde, want de veronderstelling is dat met name ‘leader firms’ het best in staat zijn om vanuit de waardeketen de ruimtelijk economische agenda van een regio verder te bepalen. Deze bedrijven kiezen immers bewust voor de periferie, hebben daarin vaak langjarig geïnvesteerd en zijn daardoor veel minder ‘footloose’ dan vaak wordt beweerd. Sterker nog, vanuit die positie hebben die bedrijven een duurzaam belang in de regio en genereren ze veel spin-off. Niet alleen voor de arbeidsmarkt, maar in toenemende mate ook in vervolgontwikkelingen zoals voor toeleveranciers, broedplaatsen en sociaal-culturele activiteiten.

Het voorstel is om fase II op te zetten als een ‘collaborative research’ in drie losse componenten.

Per regio wordt, gebaseerd op het fasedocument van de quickscan, gestart met het houden van (circa 12) interviews met sleutelactoren. De gesprekken met afgevaardigden van de leader firms bepalen de agenda. Via vervolggesprekken met de regionale kennisinstituten (relevante lectoraten en vakgroepen) worden de gesondeerde thema’s verder ingekleurd. Tussenresultaten worden verbeeld in regionaal ruimtelijke strategieën. Daaropvolgend wordt de adaptatie van de strategieën voorgelegd aan de publieke partners. Per regio ontstaat hieruit een aangescherpt beeld van de ‘educated guess’ uit fase I. Dit beeld wordt aan het eind van de tweede stap ingebracht in een aantal afsluitende bijeenkomsten ofwel ‘clustertafels’. Thematisch worden de toekomstperspectieven interregionaal besproken met vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven, kennisinstituten en regionale overheden. De resultaten van de ‘clustertafels’ worden verwerkt in een toegankelijk inspiratiedocument voor alle betrokkenen. In een derde fase kunnen de resultaten verwerkt worden in regionale beleidsparagrafen, die kunnen worden ingebracht in de operationele handelingsperspectieven van lagere overheden.

daarbij de maat der dingen. Het onderzoek heeft een particip

overzicht van de twee hoofdfasen (eerst dromen, dan landen

onderzoek. Het resulteert zomer 2012 in een inspiratieatlas m het planproces.

Atelier Hinterland is een initiatief van Marty van de Klundert (Spacevalue), Dennis Moet (GIDZ) en Jeroen de Willigen (De Zwarte Hond) en is gestart in 2010. Atelier Hinterland werkt in opdracht of op eigen initiatief aan regionale vraagstukken op het gebied van ruimtelijke ordening en economie. De jarenlange ervaring en uitgebreide kennis van de initiatiefnemers is gebundeld om ontwerpend onderzoek te verrichten en om adequate praktische oplossingen te ontwikkelen voor opgaven in streken aan de grenzen van Nederland.

Contact: Miriam Ram E: ram@dezwartehond.nl T: +31 (0)10 240 90 30 Adres: De Zwarte Hond Postbus 25160 3001 HD Rotterdam Rotterdam Building Aert van Nesstraat 45 3012 CA Rotterdam

Š 2012 De Zwarte Hond bv