Christoph Sottor
Historia Jaryszowa. 1260-2023
wskrócie
z dodatkami:
- Właściciele wsi
- Dzieje kościoła parafialnego pw.Wniebowzięcia NMP w Jaryszowie
- Lista księży
- Historia szkoły
Pierwsze wzmianki o Jaryszowie pochodzą z połowy XIII wieku. Nazwa wsi wywodzi się prawdopodobnie od Janusza Jarosławica z rodu Pogorzela albo jego ojca Jarosława syna Jaracha. W 1257 roku Janusz Jarosławic wymieniony jest w dokumencie księcia opolskiego Władysława wystawionym w Jemielnicy, w którym to jego syn Janizjusz z Michałowa otrzymuje wieś Poniszowice i zakłada później wieś Kotulin. W dokumencie z 30.11.1260 roku wzmiankowany jest Jaryszów po raz pierwszy z nazwy jako villaIarissou, a jednym z poświadczających ten dokument z jest zbrojny (rycerz, łac. militibus nostris) księcia opolskiego Heynzone (syn Heyna) de Iarissou . Dokument regulujący spór pomiędzy księciem opolskim Władysławem i biskupem wrocławskim Tomaszem I o Sławięcice wśród dóbr biskupich wymienia także Jaryszów. W 1260 roku Jaryszów i Poniszowice przekazane zostają biskupowi wrocławskiemu i zostają częścią Klucza Ujazdowskiego. Heynzone-Heinrich to prawdopodobnie syn sołtysa Jaryszowa Heyna, który był niemieckiego pochodzenia i chyba lokował wieś na prawie niemieckim. Heinrich z Jaryszowa był później stolnikiem cieszyńskim i występował w wielu dokumentach. Wzmiankowany był, jako Heinrich de Jarissow, w dokumentach w latach 1265, 1267, 1280, 1281 jako podkomorzy cieszyński i w 1290 roku.
W „Registrum Wyasdense“ (Rejestr Ujazdowski) z ok.1300 roku wymieniony jest sołtys wsi i proboszcz. To pierwsza wzmianka o istnieniu parafii i kościoła w Jaryszowie. Wieś liczyła wtedy 3030 morgów ziemi (pola, łąki, stawy i lasy) – ok. 774 ha, które rozciągały się od wzgórza Bartek pod Ujazdem do dzisiejszej autostrady pod Sieroniowicami i Nogowczycami („ślimak” wjazd na autobanę jest na gruncie należącym do Jaryszowa), oraz od ulicy Starostrzeleckiej do Chechelskiego Lasu i wzdłuż biegu potoku Jaryszówka do pól koło wsi Chechło. Od 1260 roku do roku 1443 Jaryszów był własnością biskupów wrocławskich a od 1443 roku księcia opolskiego i od 1465 roku do 1496 roku księcia toszeckiego. W 1430 roku pochód husycki zniszczył kościół w Jaryszowie. Nowy kościół, ceglany w stylu gotyckim i istniejący do dziś, zbudował prawdopodobnie Janko Jariszowski kasztelan zamku w Opolu i syn wolnego sołtysa w Jaryszowie. Kościół ten wzmiankowany jest w rejestrze świętopietrza z 1447 roku.
Dokument wystawiony w Koźlu w 1451 roku dla mieszkańców Jaryszowa, którzy zakładają fundację dla klasztoru Minorytów w Opolu. W dokumencie wymieniona jest Anna, siostra Janka Jariszowskiego, i jej mąż Pietrzyk-wolny sołtys Jaryszowa
Od 1496 roku do 1524 roku wieś jest znowu własnością biskupstwa wrocławskiego. Po sprzedaży Klucza Ujazdowskiego Jaryszów należał do
rodu Dluhomil z Bierawy i od 1609 roku do 1629 roku do Mikołaja Kochcickiego z Kochcic, który go sprzedał. Od tego czasu do 1850 roku wieś miała wielu właścicieli, m.in. Jerzy Twardawa, hrabia Karl von Mettich, Dominik von Carove dal Ronco, Renata Kozlowski, ród Sobeck von Kornitz i hrabina Josephine von Wilczek. W I połowie XIX wieku wieś posiadali m.in. związani z hrabią Andreasem Maria von Renard z Wielkich Strzelec Franz Zawadzky i Karl von Neumann. Po 1850 roku właścicielami dóbr jaryszowskich (Siedlong, folwark Dziedzinka, pola i lasy) byli m.in. hrabia Johann Maria von Renard, Mortimer von Renard von Tschirsky-Reichell i od 1878 roku do 1945 roku ród książąt Ujazdu von Hohenlohe-Öhringen. W końcu XVII wieku na miejscu murowanego gotyckiego dworu z basztą na Zidlongu, barokowy pałac zbudował Dominic von Carove dal Ronco. Z średniowiecznego dworu pozostawiono basztę, w której zrobiono klatkę schodową. Od połowy XIX wieku w pałacu mieszkał zarządzca majątku. W 1930 roku, po parcelacj majątku, pałac sprzedano. Spalił się on w 1989 roku i nie został odbudowany.
schodowej widoczny zarys ostrołukowego, gotyckiego, okna. Klatkę schodową rozebrano kilka lat później. Zdjęcie z zabytek.pl NID
Zdjęcie z 1897 roku pałacu w Jaryszowie. Od 1878 roku do 1930 roku w budynku mieskał zarządca majątku zu Hohenlohe w Jaryszowie
Centrum Jaryszowa na mapie z 1825 roku (Urmesstischblatt). Na czerwono zaznaczono murowane budynki, a na czarno drewniane. Kościół otoczony był kamiennym murem obronnym. Powyżej, na lewo, duży plac przed pałacem. W południowej części placu była gorzelnia. Poniżej kościoła była, wolnostojąca, kapliczka..Na prawo od kościoła był kanał od stawu do młyna. Przy drodzw była organistówka i drewniana, jednoklasowa szkoła
Majątek (dominium) w Jaryszowie przestał istnieć w latach 1929–1930. Budynki i pola we wsi zostały rozparcelowane i wykupione przez
mieszkańców Jaryszowa. W rękach rodu Hohenlohe pozostał folwark
Dziedzinka oraz pola pomiędzy Jaryszowem i Ujazdem. Wszystkie dobra rodu książąt ujazdowskich zostały skonfiskowane w 1945 roku, a folwark
Dziedzinka został włączony do Ujazdu.
Wieś przez cały okres istnienia miała charakter rolniczy. Jedynie w końcu XVIII wieku właściciel wsi Johann Ernst Silvius von Sack (starosta toszecki) założył na potoku Jaryszówka kuźnicę prętów żelaznych, które wytapiano z rud darniowych. W XIX wieku na Zidlongu istniała gorzelnia wina palonego (Weinbrand, Whiskey). We wsi były 4 młyny i tartak i dwa duże stawy rybne.
W 1735 roku powstała we wsi katolicka szkoła, którą ufundowała Joanna Renata von Kozlowski. W drewnianej jedoklasowej szkole uczono do 1851 roku. Wtedy zbudowano dwuklasową murowaną szkołę. Budynek szkoły dostawiony był, poprzecznie, do budynku „Organistówki” (ta była tam gdzie jest Dom Nauczyciela z przedszkolem. W latach 1909-1910 zbudowano 4 klasowy budynek z mieszkaniem nauczyciela. Budynek powiększono w 2000 roku o dwa pomieszczenia i toalety. Od 1735 roku do 1935 roku szkoła została była katolicka a w 1935 roku została przejęta przez władze państwowe. Od ok. 1935 roku przy szkole, w starym budynku szkoły, działało przedszkole. Pod koniec lat 60, w związku z rozbiórką Organistówki i budową Domu Nauczyciela) przedszkole działało w drewnianym budynku na ul. Polnej (tam gdzie jest budynek pawilonu handlowego, przebudowanego na miejsce spotkań mieszkańców).
21 lipca 1777 roku wieś nawiedziło tornado, które powaliło okoliczne lasy. Ok. 1780 roku wieś liczyła ok. 240 ludzi. W 1782 roku hrabia von Sack, w ramach kolonizacji fryderycjanskiej, założył Kolonię Jaryszowską. W II połowie XIX wieku wieś się znacznie rozrosła, liczyła ok. 700 mieszkańców. W wyniku emigracji do miast przemysłowych uległa zmiejszeniu do ok. 600. W okresie powojennym, w czasie wyżu demograficznego, w latach 60-tych i do 80-tych wieś liczyła ok. 950 mieszkańców. Wielu z nich wyemigrowało do Niemiec i miast przemysłowych. Obecnie Jaryszów ma ok. 800 mieszkańców. Do stycznia 1945 roku Jaryszów był w państwie niemieckim. 20 marca 1921 roku przeprowadzono plebiscyt i mieszkańcy w większości opowiedzieli się za przynależnością do Polski, ale po III Powstaniu Śląskim pozostał on w Niemczech. W czasie powstania wieś została zjęta przez powstańców i od końca maja 1921 koło wsi przebiegała linia frontu. W
budynku pałacu był sztab powstańczy a w oborach folwarcznych przetrzymywano jeńców. W czerwcu 1921 roku pomiędzy walczące strony
wkroczyły wojska francuskie. We wsi stacjonował oddział francuskich strzelców konnych. W 1930 roku koło wsi (pod Chechelskim Lasem, przy szosie do Wielkich Strzelec przez Nogowczyce, Sieroniowice i Brzezinę) zbudowano schronisko młodzieżowe (Jugendherberge), które w 1938 roku przekształcono w obóz pracy dla kobiet (Arbeitsdienstlager). W 1938 roku rozpoczęto, pomiędzy Jaryszowem i Nogowczycami, budowę autostrady RAB29 (od 1942 RAB63) i do 1942 roku zbudowano jeden pas jezdni od Sieroniowic do Gliwic. Wjazd na autobanę był przed Nogowczycami. Przejezdny odcinek zaczynał się od węzła „Nogowczyce” a od lat 70-tych od Sieroniowic. Trasa z Nogowczyc do Gliwic, znana jako „E22” funkcjonowała do 1997 roku. Ok. 1970 roku koło Sieroniowic zrobiono połączenie drogi E22 z nową szosą do Strzelec Opolskich. Do 2005 roku zbudowano nową autostradę do Gliwic z węzłem „Nogowczyce” pod Sieroniowicami (obecnie węzeł „Strzelce Opolskie”).
W nocy z 20 na 21 stycznia 1945 roku przez wieś przeszedł „Marsz śmierci” więźniów KL Auschwitz-Birkenau. W nocy 23 stycznia 1945 roku do wsi wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, które w tym dniu i w następnych zamordowały kilkanaście osób, m.in. proboszcza Siersieckiego z siostrą. Doszło do gwałtów na kobietach i rabunków. Zniszczono kilkanaście budynków, m.in. byłe schronisko młodzieżowe i leśniczówkę Grandoch.
Przynależność administracyjna Jaryszowa
Po zakończeniu II wojny światowej Jaryszów został przyłączony do Polski i zaprowadzono tu polską administrację. Wieś przestała być samodzielną jednostką administracyjną (Landgemeinde-gmina ziemska) podlegającą bezpośrednio władzom powiatu. 4 października 1945 roku Jaryszów został Gromadą gminy wiejskiej Zimna Wódka. Jednocześnie, od Jaryszowa odłączono folwark Dziedzinka i włączono go do miasta Ujazd. Według stanu z 1 stycznia 1946 gmina wiejska Zimna Wódka składała się z 6 gromad: Zimna Wódka, Jaryszów, Klucz, Nogowczyce, Olszowa i Zalesie. Ustawą z dnia 25 września 1954 roku o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych, na najniższych szczeblach administracyjnych zlikwidowano gminy wiejskie i zastąpiono je gromadami zbiorowymi. Dotychczasowe gromady, czyli wsie zostały sołectwami i ta nomenklatura utrzymuje się do dziś. Sołectwo Jaryszów od 1 stycznia 1955
roku do końca 1972 roku należało do gromady Zimna Wódka. Po kolejnej reformie administracyjnej z 1972 roku, która gromady i na ich miejsce
tworzyły gminy, sołectwo Jaryszów 1 stycznia 1973 roku weszło w skład gminy miejsko-wiejskiej Ujazd, do której należy do dziś. Później do sołectwa Jaryszów przyłączono przysiółek należący do Zimnej Wódki, przy Kolonii Jaryszowskiej, wyłączony z tego sołectwa. Na wyższym stopniu administracji terenowej Jaryszów od 14.03.1945 roku należał do Obwodu Strzeleckiego Okręgu Śląsk Opolski Ziem
Odzyskanych, który zastępował niemiecki Landkreis Groß Strehlitz. 18.08.1945 roku Okręg Opolski włączono do odtworzonego województwa śląskiego a obwody przekształcono w powiaty. Powstał powiat strzelecki, w skład którego weszła wieś Jaryszów. 28.06.1950 roku podzielono woj. śląskie na opolskie i katowickie. Jaryszów został włączony do województwa opolskiego, w którym pozostaje do dziś. Jaryszów sąsiaduje z sołectwem Chechło gminy Toszek, który należy już do województwa śląskiego (dawne woj. katowickie). W 1975 roku zlikwidowano powiat strzelecki. Odtworzono go w 1999 roku i do dziś Jaryszów należy do niego. Przed przyłączeniem Jaryszowa do Polski w 1945 roku, od 1260 roku do 1443 roku wieś należała do Klucz Ujazdowskiego dóbr biskupów wrocławskich, w granicach księstwa opolskiego i dzieliła jego losy. Do 1463 roku Jaryszów należał do księstwa opolskiego i od 1465 roku do 1484 roku księstwa toszeckiego. Od 1484 roku do 1496 roku była własnością księcia Janusza IV, brata księcia toszeckiego Przemka. W 1496 roku Klucz Ujazdowski powrócił pod władzę biskupów wrocławskich, którzy sprzedali Klucz Ujazdowski wolnemu dziedzicznemu wójtowi Ujazdu Mikołajowi Dluhomil z Bierawy. Do ujazdowskiej gałęzi rodu Dluhomil z Bierawy Klucz Ujazdowski należał do 1609 roku. Od ogłoszenia Statutu Ziemski Księstw Opolskiego i Raciborskiego w 1562 roku Jaryszów wchodził wskład Circulus
Tostensis (okręg toszecki) księstwa opolskiego, ale w zakresie sądownictwa wieś podlegała pod sąd biskupi w Nysie. Do okręgu toszeckiego Jaryszów należał do 1743 roku. Po przyłączeniu Śląska do Prus Jaryszów włączono do Kreis Tost (powiat toszecki) Provinz Schlesien i do VI Departamentu Kamery Wojny i Domen we Wrocławiu. W reformie administracyjnej z 1816 roku utworzono zlikwidowano departamenty i Kamery Wojen i Domen oraz
dotychczasowe powiaty. Powstała Rejencja Opolska (Regierungsbezirk Oppeln) oraz powiaty ziemskie (Landkreis), m.in. powiat ziemski toszeckogliwicki (Landkreis Tost-Gleiwitz), do którego należał Jaryszów i powiat
ziemski Wielkie Strzelce (Landkreis Groß Strehlitz). 1 stycznia 1818 roku
część powiatu toszecko-gliwickiego z miastem Ujazd i wsiami: Jaryszów, Klucze, Niezdrowice, Stary Ujazd i Zimna Wódka, włączono do powiatu ziemskiego Wielkie Strzelce. W Landkreis Groß Strehlitz Jaryszów pozostawał do końca stycznia 1945 roku. Od 1743 roku do 1919 roku Jaryszów był też w Provinz Schlesien królestwa pruskiego a od 1919 w Provinz Oberschlesien (Prowincja Górny Śląsk) wolnego państwa pruskiego. W 1938 roku zlikwidowano państwo pruskie oraz prowincję górnośląską i włączono ją do Provinz Schlesien. W 1941 roku odtworzono Provinz Oberschlesien i istniała ona do zajęcia Górnego Śląska przez Armię Czerwoną w 1945 roku. Do 1852 roku wieś stanowiła własność prywatną i była zarządzana przez mianowanego sołtysa bądź zarządcę majątku. Po zniesieniu zależności poddańczej wsi w 1850 roku, w 1852 roku podzielono wieś na gminę wiejską (Landgemeinde) i obszar dworski (Gutsbezirk). Gminą wiejską zarządzał sołtys z radą gminną (Gemeinderat) a obszarem dworskim inspektor gospodarczy majątku właściciela dóbr jaryszowskich. W skład Gutsbezirk od 1852 roku do 1828 roku w Jaryszowie należał Zidlong z pałacem i gorzelnią oraz folwark Dziedzinka i leśniczówka Grandoch. W 1928 roku obszary dworskie zlikwidowano a część pól przeznaczono do parcelacji. Pola i działki wykupili nowi osadnicy oraz mieszkańcy wsi. Parafia w Jaryszowie zakupiła pole, na którym powstał cmentarz przy ul. Polnej.