Уэрэд щIаусыр.Литературэ портретхэр.Къэжэр Хьэмид.Нал by ZEYNEL BESLENEY

КЪЭЖЭР ХЬЭМИД

УЭРЭД ЩIАУСЫР Литературэ портретхэр Эссе

НАЛШЫК «ЭЛЬБРУС» 2008 1

УДК 821.352.3.09 ББК 83.3 (2р-каба) К 139

ISBN 978-5-7680-2212-9 2

ПЭУБЛЭ ПСАЛЪЭ ПАПЩIЭУ Дэ, бгырысхэм, дахагъэкIэ Тхьэр къытхуэупсати! Зыми емыщхьу дахэ, зым хуэмыдэжу уардэ хэкурщ, ди лъахэрщ жыхуэсIэр. ПщэдджыжькIэ, уи нэр къызэрызэтепхыу, узыIуплъэ къуршхэр, уафэ къащхъуэр лъагэу зыIэт иныжь нэхутхьэхухэр сыт я уасэ! Пэжщ, а псом ущемыгупсыси щыIи. Ауэ – аракъым Iуэхур: дахагъэм укъыщиухъуреихьым деж, пщIэж-умыщIэжми, абы и мэсхьэбым тIэкIу-тIэкIуурэ уохьэ. Укъэзыухъуреихьым удэплъейурэ, абы ещхь, абы щыщ уохъуж. Бгыр угъурлыщ, бгырысыр насыпыфIэщ: зэ худоплъейри бгым – щхьэроху и пыIэр; екIуэкIыурэ – щхьэрыху-къищтэжу – щхьэрымыхужу мэхъу иужькIэ.

Дауэ щрети, дэ, адыгэхэм, ижь-ижьыж лъандэрэ къыддогъуэгурыкIуэ ди лъахэ уардэм екIуж поэзие – лъагэрэ купщIафIэу. «Нартхэм» я закъуэ щапхъэу пхурикъуни. Шыпсэхэр-щэ! Уэрэдыжьхэр-щэ! Псалъэжьхэр-щэ! Абы ехьэлIауэ зы теплъэгъуэ цIыкIу… Сэ куэд щIауэ сызыщылажьэ университетым, хамэ къэрал литературэхэм я кафедрэм, зэгуэрым щекIуэкIырт пасэрей китайхэм я псэукIэм, я искусствэм, литературэм теухуа семинар. Пэжыр жыпIэмэ, семинарыр дэгъуэу ягъэхьэзырат. Докладхэр зым нэхърэ зыр нэхъыфIыжт. КIуэаракъэ, а зытепсэлъыхь лъэхъэнэр къахьу уи пащхьэм кърагъэувам ярейуэ псори Iуэхум егугъуат. Къэпсэлъэнухэри къэпсэлъауэ, семинарыр и кIэм нэблэгъауэ, сэ, псалъэ къыIызохри, мыпхуэдэу жызоIэ: – Докладхэм сфIэхьэлэмэту седэIуащ. Псом хуэмыдэжу гъэщIэгъуэн къысщыхъуащ пасэрей китайхэм цIыхур илъэс минкIэ псэуну зыри хуэIуакъым жаIэу, жаIэми къыщымынэу, езыхэри абы хущIэкъуу зэрыщытар. Сэ сыщыгъуазэкъым адыгэхэм цIыху гъащIэр апхуэдизу яукъуэдиину хэтауэ. Адыгэм «лIыныбжь» жиIэмэ, илъэсищэ къригъэкIыу аращ. НтIэ, иджы мыр ди 3

нэгу къыщIэдвгъэгъыхьэт. Илъэс 700 зи ныбжь китай лIыжьымрэ (апхуэдизкIэ псэуауэ сощIри) илъэс 70-м нэса адыгэ лIыжьымрэ зэхуозэ, зоуэршэрылIэ, арыххэуи мурад ящI щхьэж и лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэ псалъэжьхэр сэтей къащIу, абыхэм зэхуеплъыжыну. ГъащIэм къыщыхъу Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм, гуауэм, гуапэм, захуагъэм, напэм, лIыгъэм, щIэныгъэм, IэщIагъэм… ехьэлIауэ – куэд мэхъу адыгэхэмрэ китайхэмрэ я псалъэжьхэм къызэщIаубыдэр. Мис, феплъ. ИкIи мы вариантхэр согъэлъагъуэ: Китай псалъэжьхэр 1. Когда говоришь, хорошо подумай, когда ешь – хорошо жуй. 2. Говори о том, что знаешь. 3. Слова – голос сердца. 4. Желания людей бесконечны. 5. Нет леса без кривого дерева. 6. Не пренебрегай советами стариков. 7. Фениксы высиживают фениксов. 8. Пустой мешок не заставишь стоять. 9. Бедняка и собака обижает. 10. Не увидев воды, не снимай сапоги. 11. Там, где умный убеждает словом, дурак действует кулаком. 12. Хорошая мать – хорошая дочь. 13. Укушенный змеей боится веревки. 14. Когда кошка уходит, мыши выходят размяться. 15. Нет праздников, которые не кончаются. 16. С одного буйвола две шкуры не сдерешь.

Адыгэ псалъэжьхэр 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 4

Гупсыси псалъэ, зыплъыхьи тIыс. УмыщIэ умыIуатэ. Бзэр гум и тэрмэшщ. Ирикъуа щыIэкъым. Мэлищэ щIакъуэншэ хъурэ? УпщIэ щIэщхъуркъым. Бжэн щынэ къилъхурэ? Нэд мыкъу уврэ! ТхьэмыщкIэ тегушхуэгъуафIэщ. Псы икIыпIэм унэмысу, уи кIэ думыхьей.

11. ПсэлъэкIэ зымыщIэ IэштIымкIэ мауэ. 12. И анэ еплъи – ипхъу къашэ. 13. Блэ зэуар аркъэным щощтэ. 14. Джэду здэщымыIэм дзыгъуэр щоятэ. 15. Пэ зиIэм кIэи иIэщ. 16. Зы мэлыфэ тIэу трахрэ!

Вариантхэм къызэрагъэнахуэщи, – зэгурыIуа нэхъей, – лъэпкъитIым зы Iуэхугъуэм хужаIэ псалъэр щызэтехуапэ е зымащIэкIэ фIэкIа щызэщхьэщымыкIыр куэд мэхъу. КъаIуатэ мыхьэнэр зыуэ, я къэIуэтэкIэр зэщхьэщыкIыу – апхуэди яхэтщ. Образым Iуэхур щыхуэкIуэм деж, гиперболэ е нэгъуэщI IэмалкIэ псалъэжьым щIэлъ гупсысэр убзыхуа щыхъукIэ, адыгэ вариантхэр я китай гуэгъухэм къакIэрыхуркъым, хэбгъэзыхьмэ, нэхъ щIэгъэщхъуащ: образхэр нэхъ IупщIу, нэхъ нэIурыт къыпщыхъуу, абы къыхэкIкIи нэхъ гукъинэжу. А псом сэ зэрысхузэфIэкIкIэ сытепсэлъыхьа нэужь, мыпхуэдэу жызоIэ: «Фэ иджыпсту фи нэгу щIэкIам сэ зыри дэщIызгъужынукъым. ДэщIызгъужащэрэт жысIэми, ар зэрыхъур мы тIэкIурщ: китайхэр зэрылъэпкъыжьри, духовнэ илъэныкъуэкIэ зэрыкъулейри, хъугъуэфIыгъуэу Iэджэ къазэрыдекIуэкIри дуней псом щащIэ. Апхуэдэщ адрей лъэпкъыжьхэри. Ауэ хэт мыгъуэр зи мыгъуар? Адыгэхэрщ. Мор-мыр жыхуаIэ лъэпкъхэм зэрахэувэн щаIэм дежи – адыгэхэр дурэшым къыдонэ: я ФIыр, я Дахэр зыгъэлъэгъуэн ямыIэжу къыщIокIри… Лъэпкъым и гуращэ нэхухэр, абы и хъуэпсапIэр, дахэр и щIасэрэ гъуамэм и бийуэ ар ижь-ижьыж лъандэрэ къызэрыгъуэгурыкIуэр налкъуту зэщIэлыдэ псалъэ екIукIэ джэгуакIуэжьхэм ХХ лIэщIыгъуэм къахьэсащ. Адыгэхэм псалъэм хуаIэ Iулыджыр Агънокъуэ Лашэ мыпхуэдэу къиIуэтащ: Усэмрэ ерыскъымрэ зэпащI, язым ущремыщIэ!

Псалъэр, уэрэдыр зэрымыIуэху джэгур, ар лъэпкъ Iуэхуу, къэрал Iуэхуу зэрыщытыр хьэкъыу зыпхыкIа лIыт мыпхуэдэу жызыIэнури: Уэрэд щаускIэ Нэсу пкърыгъэплъ: Пшыналъэр бгъунлъэмэ, Лъэпкъыр мэукIытэ. 5

ПащIэ Бэчмырзэ апхуэдэу жиIа къудейкъым, ар езыр псэуащ а жиIам тетыжу: лъэпкъым и нэкIэ гъащIэм пхрыплърэ цIыхухэм я пащхьэ къиувэ упщIэ нэхъ гуащIэхэми жэуап тэмэм (ар ткIыбжьу щытми) къыхуигъуэтыфу. ФIы щIамыхами, хабзэм хуэпэжу, ар щахузэфIэмыкIым деж (къэхъумэ къэхъур апхуэдэкъэ, иджы ар куэдым ящыгъупщэжами!) – абы ирибампIэу, къызэрыхутрамыдзэнур ящIэ пэтрэ, а ялъагъу дыдэр ятхрэ ягъэпщкIуу (ЩоджэнцIыкIу Алий, КIуащ БетIал), тхылъыр къыдэкIыпэми, абы и ужькIэ авторыр хьэлэбэлыкъищэ хадзэу (КIыщокъуэ Алим), – апхуэдэурэ ди усакIуэ, тхакIуэ пажэхэм мыулъиипэу яхъумэфащ лъэпкъым и художественнэ псалъэр. Абыхэм къащIэхъуа куэдми дерс узыншэ яхуэхъуащ нэхъыжьыфIхэм я нэгу щIэкIар, ахэр а Iуэхушхуэм, литературэ Iуэхум, хьэлэлу зэрыбгъэдэтар. А нэхъыщIэхэм я творчествэми ар наIуэ щыхъуащ, щIэуэ къыдэжа къудамэ лантIэ цIыкIухэми задзащ. Арыншамэ (зыкъомым зэрагугъэм хуэдэу: ди тхакIуэхэр псори ауэ къызэрымыкIуэу «умпIафIэрэ» дэнкIэ хуейми яшэу, лъэпкъ литературэри зэфэзэщу Iэрыгъэтэджу щытауэ) – совет лъэхъэнэм тепщэгъуэр щызыIыгъа партымрэ абы и идеологиемрэ къызэрещэтэхыжу – литературэкIэ узэджэн димыIэххауэ къыщIидзынкIэ хъунут. Тхьэм и шыкуркIэ, ди Iуэхур апхуэдэ дыдэкъым, ухэзыгъаплъэ ди куэдми. Мис ар, мыкIуэду хъума хъуар, дяпэкIи «дызыкъуэсын» мылъкущ – зэманым нобэ къигъэув къалэн мытыншхэм ди литературэр нэхъ хуэхьэзыру къыхущIэкIын папщIэ. УиIэр зыфIщ. Ауэ абыкIи Iуэхур зэфIэкIыркъым. Щыгъыным, хьэпшыпым ехьэлIауэ ди адэм жиIэрейт: «Зумыхьэри уимыIэри – тIури зыщ». Литературэм теухуауэ жыпIэмэ: уиIэр зыхуэдэр щумыщIэжым деж ар уимыIэ пэлъытэщ. Пэжщ, мы тхылъыр ди литературэм и тхыдэу щыткъым икIи абы къызэщIиубыдэркъым фIыкIэ зи цIэ къиIуапхъэ псори. НэгъуэщIщ сэ мыбдеж щызыхуэзгъэувыжа къалэныр: ди тхакIуэ, усакIуэ нэхъ пажэхэм, гуащIафIэхэм ящыщ зыбжанэм я Iэужьыр сэ зэрызыхэсщIэм, къызэрысщыхъу дыдэм хуэдэу къэсIуэтауэ ар къудейщ. Ауэ, абы къыдэкIуэу, хэт ищIэрэ, лъэпкъым псэкIэ игъафIэ Дахэмрэ ФIымрэ нэхъ хэIущIыIу хъуным зымащIэкIэ «хэлIыфIыхьыфыну» пIэрэ мы тхылъыр? 6

ПСЫПЭР ЗЭРЫКIУЭМ... (ЩоджэнцIыкIу Алий) «ЩоджэнцIыкIу Алий ди литературэм и къалащхьэт… Ди насыпу Алий и Iэдакъэм къыщIэкIауэ уасэ зимыIэж усэхэр къытхуэнащ, езыр ди культурэм и Iуащхьэмахуэу ди нэгум щIэт защIэщи, ди гур хегъахъуэ, ди бзэр тфIэIэфIу ди тхьэкIумэм иригъэтщ, си ужь фыкъиувэ, си лъагъуэр хэвмыгъэгъуащэу си псалъэр къыздэфIэт, жиIэ хуэдэу и макъыр зэхыдохыр. ЩоджэныцIыкIу Алий нэхъ губзыгъэ дищIащ, ди псэм къару къыхилъхьэри ди лъэри игъэбыдащ». (КIыщокъуэ Алим)

ЩоджэнцIыкIу Алий теухуа псалъэмакъ студентхэм къаIэтри, сэри абы сыхыхьащ, къызэрызэупщI гуэрхэм зэрысхузэфIэкIкIэ жэуап естыжу. Абы хэту, зы хъыджэбз къотэджри, и фIэщыпэу, къызоупщI: – Уэ пцIыхуу щыта ЩоджэнцIыкIу Алий? Сэ сщIэркъым а пщащэ цIыкIум къызыхихар: щхьэ апхуэдэу къызэупщIынкIэ хъуа? Ауэ, пэжыр жысIэнщи, Iэнкун сищIат ар зыщIэупщIам. Пэж дыдэу, Алий къыщалъхуа Кушмэзыкъуейрэ ди Ислъэмейрэ зэпэгъунэгъут, выгукIэ укIуэми, зы къуажэм уикIыу адрейм сыхьэтищ хуэдэкIэ унэсынут. Елмэс Хьэжбий дэ ди хьэблэ дыдэт. Хьэжбий и деж Алий мызэ-мытIэу зэрыщыхьэщIари пцIыкъым. Хэт ищIэрэ, сэ илъэситIым ситу, си упщIэ пыIэшхуэр къыстегуплIауэ, ди пщIантIэм сыкъыдэжу е сыдэлъэдэжу, сымыщIэххэу а тIум я гъуэгур зэпызупщIагъэнкIи хъунщ… Ауэ, Алий теухуауэ сэ сыкъызэджам нэмыщIкIэ, абы и хъыбаритI къызжаIэжащ – тIури езым ещхьыркъабзэу. Алий и гъащIэм, абы илэжьам сыщегупсыскIи псом япэу сигу къэкIыжыр а хъыбархэрщ: усакIуэр си нэIуасэу щытам хуэдэу ар си нэгу къыщIагъэхьэри. …Зэгуэрым, тIури гъуэгу дытетарэ фIыуи дымэжэлIауэ, ЩоджэнцIыкIу Лиуанрэ сэрэ, дымыщIэххэу, гъущI гъуэгу вокзалым дыщызэрохьэлIэ. ТIэкIу дедзэкъэнщ, 7

жытIэу шхапIэм дыщIыхьэмэ, уздэтIысын дэнэ къэна, уздэувын иIэтэкъым. КъэдгъэкIэрэхъуауэ дыкъыздыщIэкIыжым, Iэнэзехьэхэм ящыщ зым сыкъегъэувыIэ: – Уэ щIалэр тIэкIу усцIыху си гугъэщ… Апхуэдизу Iэжьэкъур ивмыч, сэ иджыпсту фызгъэтIысынщ. – Сэ сыкъыумыцIыхуми, ягъэ кIынкъым, ауэ мо си гъусэр пцIыхуу къыщIэкIынщ. – Хэт уи гъусэр? – ЩоджэнцIыкIу Алий и къуэ Лиуанщ. – Тхьэ, и къуэр сымыцIыху, ауэ езы Алий зэзакъуэ сыIуплъауэ щытащ. Ар зэрыслъэгъуа щIыкIэри вжесIэжынщ. ФыкъакIуэ мыдэ. Арати, напIэзыпIэм дыздигъэтIысыни къигъуэтщ, ди Iэнэри къиузэдри, а цIыхубзым мыр къыджиIэжыгъащ: «Сабийм емрэ фIымрэ къыщыгурыIуэми сыкъыфIэкIауэ, моуэ сыкъыдэкIуэтеяуэ апхуэдэт, ныбжьышхуэ симыIэми. Зауэм щIидзэн ипэIуэкIэщ ар зыхуэзэр. Си анэшхуэм сэхуран гъэлыгъуа ищэу институт бжэIупэм деж Iуст, сэри абы сыкIэщIэст – нанэ и сатум си кIэнфет уасэр къыхэзгъэкIыну. Студент блэкI-къыблэкIыжхэм ящыщ гуэрхэм, къэувыIэурэ, зы стэчан-стэчанитI ящэхурт. Абыхэм ящымыщу, нэхъ балигъхэу зы гуп, плIы е тху хъунт, институтым ныхуэкIуэу къызолъагъу. ДблэкI пэтрэ, я нэхъыжьыр къахокIри, нэкIуэпакIуэу ныдбгъэдохьэ; институтымкIэ и щхьэр ещIри, абы сэ моуэ зыкъысхуегъазэ: – СлIо уэ хъыджэбз дахэкIейр мыбдей ущIыщысыр – мыбы ущемыджэу? Сэ абы щыгъуэ илъэсибгъум ситынт, а гъэ дыдэм е абы и щыпэ гъэм школым сыкIуами арат. ЛIы мыцIыхум и фIэщрэ къыздэгушыIэрэ и макъымкIэ схузэхэгъэкIыртэкъым, ауэ гуапэу къызоплъ: сытригъэгушхуэу, нэкIэ къызэдэхащIэу. Сэри абы соплъ. Ар сэ япэм зэи слъэгъуатэкъым. Ауэ, слъэгъуа дэнэ къэна, фIы дыдэу сыкъэзыцIыху, ди благъэ е ди гъунэгъу гуэр хуэдэут къызэрызэпсалъэр. Сэ, нэгъуэщI жысIэни сщIэни къысхуэмыгъуэту, ар зэпэсплъыхьу щIэздзащ. И кIэстум гъуабжэм кусэ мащIэ хэлъу, джанэ хужьыбзэ абы къыдэщу, бжэндэхъуджэдыкIафэ къыщIэлъадэу галстук зэпрыдз дэлъу. ЖыпIэнур арамэ, гу зылъыуигъатэу зы цIугъэнэ гуэри кIэрылътэкъым, ауэ и нитIыр!.. Ар зэ зылъэгъуам щыгъупщэжын хуейтэкъым! Абы и плъэкIэм къыбжиIэрт ар зэрыIущ дыдэри, зэрыхьэлэлри, мыфэрыщIу зэрыгупцIанэри. Сэ зэи срихьэлIатэкъым 8

сабийми балигъми апхуэдэ яхэту; а къызжиIа мащIэм Iэнкун сищIами, иджыри зыгуэр къызжиIэну сыхуейт, абы сыпэплъэрт, ар къызыхэкIыр сымыщIэу… Ари бгъэщIэгъуэну урикъунт, ауэ, абы хэту, нэхъ гъэщIэгъуэныж къэхъуащ. Тхьэрыкъуэхэр гупышхуэу къыщетIысэх щыIи, я дамэхэм макъышхуэ ирагъэщIрэ укъагъащтэу. Апхуэдэу а зыIэзыбжьэм тхьэрыкъуэ гупышхуэ гъунэгъу дыдэу къытхуетIысэхри, псори абыкIэ дыплъащ. Сыт дыплъа щхьэкIэ?.. Пэжщ, куэдкIэ нэхъ кIасэущ сэ ар къыщызгурыIуэжар, ауэ абдеж си нэгу щыщIэкIат усакIуэр адрей цIыхухэм къазэрыщхьэщыкIыр. Псори зэуэ дыплъа щхьэкIэ, а зыращ къэзылъэгъуар. Мор плъагъурэ, жи, псынщIэу си дежкIэ зыкърегъэзэкIыжри, мо тхьэрыкъуэ цIыкIур плъагъурэ? ТIэкIуи хэуэу къэзыжыхьыр? Мес мо зи закъуэу щыпэр? И Iэр здишиймкIэ сыплъэмэ, гупми яхэмыхьэщэу (е зыхамыгъыхьэрэт?), зы тхьэрыкъуэ цIыкIу хэуэу-хэуэу и закъуэу щыпэрт… «А тхьэмыщкIэм и лъакъуэ сэмэгур плъагъурэ? Тхьэм ещIэ ар зыдэнэу пызыча, зы лъэтхьэпэ пытыжыххэкъым. Модрейхэм ядэхъуркъыми, щадэмыхъукIэ, Iумпэм ящI, зыдагъэщыпэркъым… Мис абы уэ тIэкIу хуэсакъ. Уи анэшхуэм жепIэурэ, мис мыпхуэдэу хьэщIэу къыщыпхуэкIуэм деж, щхьэхуэу сэхуран Iэбжьыб хуэпхъ. Мыри уи кIэнфет уасэщ – узэрыхъыджэбз тхьэIухудым щхьэкIэ». Си анэшхуэми зыхуигъазэри: «Тхьэм къыпхуигъэхъу, ди шыпхъу!» Абы и ныбжь итынухэми нэхъыжьхэми си анэшхуэм къыжраIэрт «нанэ» е «дянэ». Мыбы жиIар нэгъуэщIт: «ди шыпхъу». Сэ ари гъэщIэгъуэн къысщыхъуат. Ауэ абы къикIри сэ къыщызгурыIуэжар иужькIэщ: «дянэ» жыпIэми, «нанэ» жыпIэми, апхуэдэу зызыхуэбгъазэм и ныбжьыр зэрыхэкIуэтар ибоIуэкI; «ди шыпхъур» куэдкIэ нэхъ гуапэщ – ар зыжепIэм и ныбжьыр бгъэбелджылыркъыми. Ти, зэрыгупу къызэрыIухьам ещхьу – зэрыгупуи IукIыжащ. Сеплъмэ, си анэшхуэр Iэнкунщ, хэпщIыкIыуи нэкIущхьэплъ къэхъуащ. СыкIэрыхъыжьэнтэкъэ сэ абы: «Сыт ар, нанэ, сыт ар?» Нанэ къызэупщIащ: «Уэ пщIэрэ хэтми апхуэдизу къодэхащIэу кIэнфет уаси къозытар?» – Дэнэ щысщIэн! – Уэ умыщIэми, сэ сощIэ. – Хэт? – Ди усакIуэшхуэ ЩоджэнцIыкIу Алийщ. Мис итIанэщ сэ къыщызгурыIуар си анэшхуэр апхуэдизу къыщIызэщIэплъар: Алий щыукIытауэ арат. ЗыIэзыбжьэм къэхъуащ сэ къезгъэкIуэкIа псори, сыт и жыли щIа абы лъандэрэ: си хъыджэбз нэхъыщIэм школыр 9

къеух мы гъэм. ИтIани нобэр къыздэсым си гум IэфIу илъщ а цIыху телъыджэм, а усакIуэшхуэм зэзакъуэ сыIуплъауэ зэрыщытар. Иджыри зэхэсхыу къысщохъу абы и макъ щабэр, и нэ губзыгъитIри моуэ иджыпсту слъагъу хуэдэщ!» ЕтIуанэ хъыбарыр Алий ипхъу Еленэ (Налжан) къызжиIэжыгъащ: «Ди адэр щыдэкIам сэ сыцIыкIуащ, итIани сощIэж: сэ абы гъэщIэгъуэн куэд дэслъагъурт. Унагъуэ ущыхъукIэ, махуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу зы Iэмэпсымэ гуэр ухуейщ. Ар къыщумыгъуэткIэ, улъыхъуэу щIыбодзэ. Сэ сщIэрэ, е уадэ, е Iэдэ, е нэгъуэщI зыгуэр. Дызылъыхъуэр щыдмыгъуэтым деж, ди анэм жиIэрт: «Куэдщ, фымылъыхъуэ, фи адэр къэсыжащи, абы ищIэу къыщIэкIынщ». ИкIи ищIэрт: Iэбэрти а дызыхуей дыдэр къыдитырт. Щхьэж здэщылъыпхъэм игъэтIылъыж хъунт, ахъумэ игъэпщкIууи аратэкъым. Апхуэдэу жысIэ щхьэкIэ, игъэпщкIуи щыIэт: сэ нэхъ жаныIуэр. Ди анэр щыхуейм деж къритырт сэр. Ауэ игу загъэртэкъым, Iуэхур зэфIэкIыу, сэр илъэщIу, Iуихыжыху: сабийхэм къащтэрэ зауIэжмэ, жиIэу гузавэрти. Сэ жаныр щызэрихьэр зыми тщIэртэкъым, езым фIэкI. Абы нэмыщI, нэгъуэщI кIэщIущыгъэ гуэрхэри дэслъагъурт ди адэм. МафIэдз дестэр духа нэужь, «фыкIуэ, фи адэм къывитынщ мафIэдзыщхьэ зытIущ» жиIэрт ди анэм. ИкIи къыдитырт, къыздрихыр дымыщIэми. Ар къызэрыхъури зэтэкъым икIи тIэутэкъым – къэхъу зэпытт. Иджы сэр-сэру согупсысыж: мафIэдз дестэрат нэхъыбэрэ тхурикъур хьэмэрэ ди адэм къызыкъуихыж мафIэдзыщхьэ «зытIущрат»? ЩыдэкI махуэм абы ищIар-щэ! Джэш къэп къищэхури къытхуигъэнащ: «Гузэвэгъуэ фихуэмэ, мыбы фыкъуэсынщ», – жери. ИкIи дыкъуэсащ. А джэш къэпыр мыхъуатэмэ, унагъуэр шхын щхьэкIэ дызэтелIэну къыщIэкIынт: узижагъуэм, и нэгу щIэкIын дэнэ къэна, и пщIыхьэпIи къыхремыхуэ зауэр щекIуэкIа илъэсхэм дэ ди нэгу щIэкIар!..» 1

«Псыпэр зэрыкIуэм псыкIэр ирожэ». Адыгэхэм къадокIуэкI апхуэдэ псалъэжь щIагъуэ. Дауи, япэу абы гу лъызытэу, япэуи а гупсысэр къэзыIуэта адыгэм и нэгу куэд щIэкIат, нэхъыбэжи зэпилъытыфырт. Пэж дыдэу, сыт хуэдэ Iуэхури къащ10

ти, абы и зэхэублэкIэм, ар езыхьэжьэ гупым шу пашэ яхуэхъуам мымащIэу елъытащ Iуэхур икIэм икIэжым зыхуэкIуэнур. ЩоджэнцIыкIу Алий и Iэужьыр щIэдзапIэ махуэу къыщIэкIати, зэман кIэщIым къриубыдэу ди деж щызэфIэуващ тхыбзэ литературэр. Ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэхэм поэзие фIэрафIэ къадогъуэгурыкIуэ. Абы и щыхьэткъэ Европэм нэхъ щыцIэрыIуэ лъэпкъхэм курыт лIэщIыгъуэхэм ирихьэлIэу къапкърыкIа эпосхэм, емыфIэкIмэ, емыфэгъуэкI «Нартхэр»? «Нартхэми» я мызакъуэу, ди псалъэжьхэми, ди шыпсэ-таурыхъхэми къагъэлъагъуэ пасэрей адыгэм и гупсысэр здынэсымрэ абы къригъэубыдыфу щытамрэ. Ауэ зэманым зихъуэжырт, зэманым и гъусэу лъэпкъхэм я псэукIэри, цIыхухэм я зэхущытыкIэри нэгъуэщI зыгуэр хъурт. Япэм хуэмурэ, Iэдэбу зызыгъазэу щыта щIы хъурейр иджы нэр темыпыIэу еджэрэзэкIми ярейт. Зэи къэмыхъуа дэнэ къэна, цIыхум и пщIыхьэпIи къыхэхуэну зыпэмыплъа емыкIу куэд гъащIэм кIуэрэ пэт къыхыхьэрт. ПсэукIэр кIуэ пэтми нэхъ гугъуехь, гъащIэр нэхъ дыдж, цIыхухэм я зэхущытыкIэр нэхъ ткIыбжь хъу зэпытт. Зэныкъуэкъур, зэрышхыр, лъыр псым хуэдэу щагъажэ зэзауэр гъунэжт. Къэралхэмрэ лъэпкъхэмрэ зэгурымыIуэжым къыщынэртэкъым; зы къэралым щыпсэухэри зэпэщIэувэжырт; зы лъэпкъми къахэкIырт зэгурымыIуэж гуп щхьэхуэ гуэрхэри, кIуэ пэтми нэхъ къызэрыгъэплъурэ, зэрыкъэралыгъуэу бэлыхь хадзэрт. ЩIы щхьэкIэ зэныкъуэкъухэмрэ мылъку зэпэзыубыдхэмрэ я Iуэхур лъыгъажэм хуэкIуэрт. ЛыхулыпцIэ зимыIэжыххэр власть щхьэкIэ зэныкъуэкъухэрт. А псор зи нэгу щIэкI цIыхур нэхъ щхьэщIэгупсыс, нэхъ нэплъыснэIус, нэхъ пхъашэ хъунтэкъэ! «Ярэби, сыт мы ди нэгу щIэкIыр? Сыт дызыхуэкIуэр? Дэнэ лъэныкъуэкIэ дыздэкIуэри? ЯпэкIэ дыкIуатэрэ хьэмэрэ дикIуэтыжрэ? Дыгъуасэ нэхъыфIтэкъэ, нобэ нэхърэ? Ар пэжмэ, дэнэ деж дыздыщыуар? Хэт къуаншэр? Сыт иджы нэхъ щIапхъэр?» А упщIэ мытыншхэм ящыщ дэтхэнэми икIэщIыпIэкIэ жэуап етын хуейт. Абы нэхъ узэрыпэлъэщынури, IуэрыIуатэ мыхъуу, литературэм и Iэмалхэрт. Къэралыгъуэ куэдми щызэфIэувакIэт литературэ къулей, псом хуэмыдэжу епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм ирихьэлIэу. Адыгэ лъэпкъыр литературэ хуэныкъуэт. А фIыгъуэр зыбгъэдэлъхэм ехъуапсэрт. ХIХ лIэщIыгъуэм къриубыдэу зыкъаIэт лъэпкъым тхыбзэ литературэ иIэным 11

дихьэхауэ хуэлажьэ щIэныгъэлI-узэщIакIуэ щыпкъэхэм (Нэгумэ Шорэ, Хъан-Джэрий, н.). АрщхьэкIэ – зыщIэхъуэпсам я Iэр лъэмыIэсу – ахэри утыкум йокIыж: щхьэх зымыщIэ лIы закъуэтIакъуэкIэ пхузэфIэхын Iуэхутэкъым ар, зэрылъэпкъыу зэувэлIапхъэ Iуэхушхуэт. ИужькIэ, лIэщIыгъуитIым (епщыкIубгъуанэмрэ етIощIанэмрэ) я зэблэкIыгъуэм зи зэманыгъуэр ирихьэлIа усакIуэ ахъырзэманхэр-щэ! Агънокъуэ Лашэ кIуэрыкIуэм тету къыIурыщэщырт дунейпсо лирикэр зыгъэбжьыфIэн усэхэр. Апхуэдэт ПащIэ Бэчмырзи. АрщхьэкIэ Лашэрэ Бэчмырзэрэ я усэхэр тхылъым щихуар (нэхъ тэмэму жыпIэмэ, а тIум къагъэщIам и пычахуэу къагъуэтыжар цIыхум щаIэрыхьар) зэманыфI дэкIауэщ, етIощIанэ лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэрщ. Октябрым екIуэкIа революцэм и пэ къихуэу е абы ирихьэлIэу утыкум къихьат еджауэ, щIэныгъэрэ хьилмырэ зыбгъэдэлъу адыгэ лIыфI гуп (ЦIагъуэ Нурий, Дым Iэдэм, Куп Хьэжы-Исмэхьил, Къылышбий Хьэжы-Исмэхьил, ЩэрэлIокъуэ Талъустэн, ШэджыхьэщIэ Пщыкъан, Борыкъуей ТIутIэ, н.). Абыхэм яхэттэкъым и кIэ къихуамэ бзэ зытIущкIэ мыпсэлъэф, КъуэкIыпIэм (е КъухьэпIэм) я культурэм, я тхыдэм фIыуэ щымыгъуазэ, дихьэхауэ лъэпкъ тхыдэр зымыдж, адыгэ сабийр зэреджэн тхылъ е усэхэр, рассказхэр, пьесэхэр зымытх. МащIэкъым абыхэм яхузэфIэкIар. Iэмал ягъуэтамэ, нэхъыбэжи ялэжьынут. Ауэ, щхьэусыгъуэ зырыз къыхуагъуэтурэ, хэт яIэщIэукIащ, хэт ягъэкIуэдащ, хэти, и щхьэр ихъумэн папщIэ, лъахэр ибгынэн хуей хъуащ. НэгъуэщIт ЩоджэнцIыкIу Алий и натIэм къритхар. Абы и пщэ къыдэхуа къалэныр гугъут, лъагэт. И таланткIи, и щIэныгъэкIи, и хьилмыкIи, и хэлъэткIи псоми къахэщу зылI къахэкI хабзэщ лъэпкъым, псэкIэ езы лъэпкъми ещхьыркъабзэу, иужькIэ абы и цIэр а лъэпкъым дамыгъэ хуэхъужу, инджылызхэм Шекспир, урысхэм Пушкин, франджыхэм Бальзак пащI зэрыщымыIэм ещхьу. Дэтхэнэ адыгэм дежкIи апхуэдэу лъапIэ хъуащ Алий и цIэр. АдыгэбзэкIэ къеджэф дэтхэнэ сабийри щыгъуазэщ абы и тхыгъэ уахътыншэхэм. СощIэж – Мадинэ и набдзэр, МазэщIэм хуэдэу, къурашэу, ПшэкIухьым ещхьу, щхьэц фIыцIэм Напэхум жьауэ тырищIэу… Сырымэ щIэлъу къыпфIэщIу, Нэ фIыцIэ пIащэхэр лыдыжырт, 12

Щыгъэхум ещхьу, щынэдзэр Iупэ плъыжь пIащIэм къыIущырт. ЗекIуэу щыплъагъукIэ, а дахэм Псы хуэм ес къазу уIуплъэрт, Къопсалъэ щыхъукIэ, и макъым Жэнэтбзу усэу уедаIуэрт.

Илъэс мелуан куэд лъандэрэ хэплъэ-хэгупсысыхьу зэфIэс ди къуршыжьхэм, ди мэзхэм къыщыкI жыг зэмылIэужьыгъуэхэм, удз зэмыфэгъухэм, ди бгылъэ лъахэр къэзыгъэпсалъэу еукIуриех псыхэм – хэт ищIэрэ: я гухэлъ, я гурыгъу-гурыщIэ псалъэкIэ зэхуаIуэтэн хуей хъуатэмэ, ярэби, Алий и бзэр къыхамыхыну пIэрэт, – апхуэдизу къулейщ, лантIэщ, IэфIщ усакIуэм Iурылъ адыгэбзэри. Е дэ, цIыху къызэрыгуэкIхэм, дымыщIэми, нэгъуэщI зыгуэру щымыту пIэрэ мы Iуэхур: дыкъэзыухъуреихь дунейм щытлъагъу псори гъэхуауэ адыгэбзэкIэ псалъэу (Лермонтовым «вагъуэр вагъуэм йопсалъэ» жыхуиIэм нэхъей), абыхэм я псалъэмакъыр усакIуэ щыпкъэм и тхьэкIумэ жаным тыншу къиубыдрэ, ар дэ къытхуиIуэтэжу, – апхуэдэу уезыгъэгупсыс зэфIэкI Алий дыболъагъури. Дауи, бзэм и IэфIыр къозытыр а бзэм ирипсалъэ цIыхухэрщ, а бзэр къызыдэгъуэгурыкIуэ лъэпкъырщ, абы, а лъэпкъым, и тхыдэрщ, и IуэрыIуатэрщ, и бзэр щызекIуэ лъахэрщ. АрщхьэкIэ, дауэ щрети, анэдэлъхубзэм усакIуэм къритыр – къызыхищIыкIынщ. КъызыхэпщIыкIынур уи пэрыхьэтми, абыкIэ зэфIэкIыркъым усакIуэм и лэжьыгъэр. УсакIуэр (тхакIуэр) зыхуэдэр къызэрапщытэщ къызэрыхащIыкI Iэмалхэм ар зэрехъулIэ щIыкIэри. Мыбдеж Алий нэгъуэщI лъэпкъхэм къахэкIа усакIуэхэм я дежкIэ емыплъэкIыу хъуакъым. Дызэрыщыгъуазэщи, Алий, и ныбжькIэ щIалэ дыдэу, Кърымми Тыркуми щеджащ. Хьэрыпыбзэмрэ тыркубзэмрэ ищIэрт, балъкъэрыбзэми ирипсэлъэфырт. «Алий Истамбыл зэрыщеджар къыщытщIэм, – етх КIыщокъуэм, – ди фIэщ хъуащ а лIым дуней зэрилъэгъуар, куэд зэрищIэр. Къущхьэ щIалэ цIыкIу къытхэсти, урысыбзэкIэ щыгурымыIуэм, Алий къущхьэбзэ зыкъыщищIым, дызэплъыжащ, дгъэщIагъуэу. Къущхьэбзэ зыщIэ адыгэ щIалэ цIыкIу къытхэтти, гу лъатащ егъэджакIуэр тыркубзэкIэ зэрыпсалъэм» («Зи лъэрыгъыпс тIыгъа»). Алий балъкъэрыбзэ ищIэу зэрыщытам и щыхьэту нэгъуэщI зыи щыIэщ: автор ныбжьыщIэ Кулиев Къайсын и Iэрытххэр щилъагъум, абы усакIуэ лъэрызехьэ 13

къызэрыхэкIынур къыгурыIуауэ щытат Алий, зэныбжьхэм къахигъэщуи псалъэ гуапэ хужиIат. Сэ сыщыстудентым щыгъуэ дезыгъаджэу щыта Бычков Д. И. (Дмитрий Иванович зауэм ипэIуэ илъэсхэм пединститутым щылэжьат, Алий фIыуэ ицIыхурт, а тIур зэхуэзэрт, зэкIэлъыкIуэрт; абы теухуауэ езы Бычков къиIуэтэжар къыщыбгъуэтынущ 1955 гъэм КIуащ БетIал урысыбзэкIэ Налшык къыщыдигъэкIа «Салам» тхылъым и псалъапэм) игъэхъыбарыжу мызэ-мытIэу зэхэсхырт: «Алий франджыхэм я бзэри ищIэрт, сэ куэдрэ срихьэлIащ ар Беранже и усэхэм къеджэу, къызэреджэри а зэрытха бзэ дыдэмкIэт». Урысыбзэр абыхэм ящIыбгъужмэ (езым и анэдэлъхубзэм нэмыщIкIэ), бзэ зыщыплI мэхъу, КъуэкIыпIэри КъухьэпIэри къызэщIаубыдэу. КIэщIу жыпIэмэ, Алий Iэмал игъуэтат лъэпкъ литературэ зэмылIэужьыгъуэхэм якIэлъыплъыну, тхакIуэшхуэ куэдым я Iэужьыр еджапIэ ищIыну. ИкIи абы а Iэмалыр нэсу игъэлэжьащ. Пэжым ухуеймэ, апхуэдэурэщ дунейпсо литературэми зэрызиужьыр, тхакIуэ нэхъ ин дыдэхэми я зэфIэкIым зэрызиузэщIыр: зы лъэпкъ литературэ гуэрым е зы тхакIуэ закъуэм деж щызэхуэхьэсауэ фIыгъуэ псори къыщыбгъуэтынукъым. Зы тхакIуэр адрейм доплъей, зы лъэпкъыр адрейм хуоплъэкI; Вальтер Скотт дэплъейрт Бальзак, Гете зыхилъхьэ щымыIэр Шекспирт, Пушкиным, псом хуэмыдэжу щыщIалэм, Iустаз нэхъ хуэхъуар Байронт, Хемингуэй – Шекспиррэ Стендалрэт. НэгъуэщIу жыпIэмэ, адыгэ IуэрыIуатэм къыпихынури, хамэ лъэпкъым къыпкърыкIа литературэм Iэдэбу щыгъуазэ зищIу, нэгъуэщI тхакIуэм гъукIэгъэсэн зыщыхуищIыпхъэри тэмэму къыгурыIуэу, езым къыдалъхуамрэ нэгъуэщI щIыпIэкIэ къикIамрэ екIурэ-ещхьу зэгуригъаIуэрэ – а тIур зэхэшыпсыхьу, икIэм икIэжым зыуэ къыщIидзыжу. КIэщIу жыпIэмэ, ЩоджэнцIыкIу АлийкIэ еджэу тхакIуэ лIэужьыгъуэщIэ, балигъ бгъэдыхьэкIэу Iуэху мытыншым бгъэдыхьэфу, ди лъахэм къыщоунэху, лъэпкъым и тхыбзэ литературэри абдеж къыщожьэ. II Пэжу, ЩоджэнцIыкIу Алий IустазкIи ехъулIат: и хьилмырэ и хэлъэткIэ гу къылъатэу Къэбэрдейм зылI къахэкIамэ, ЦIагъуэ Нурий етIуанэт. Алий щIалэ дыдэу Нурий Iэрыхьэри, фIыгъуэ куэд къыпихат. Нурий 14

и гъукIэгъэсэным щIэмычэу къыжриIэрт адыгэхэр лъэпкъыжьу, тхыдэ утыку къызэрихьэри куэд щIауэ зэрыщытыр. «Адыгэ тхыдэ» зыфIища и тхылъым Нурий мыпхуэдэу щыжиIэрт: «Адыгэр дунейм къызэрытехьэрэ гъащIэу ягъэкIуар илъэс минихым щIегъур. А лъэхъэнэ кIыхьым къриубыдэ ди гъащIэр лъэхъэниплIым хуэбгуэш мэхъур. Япэ лъэхъэнэр: адыгэм зыщиубгъуа лъэхъэнэщ…» Япэм адыгэхэм тхыгъэ зэраIами тепсэлъыхьырт Нурий: «Хьэтухэм я тхыбзэр сурэту щытащ. Сурэтхэр цIыху, хьеуан, щхьэ, Iэ, лъэ, къамэ, джатэ, хуэдэу щытащ…» «Тхыбзэ» псалъэми гу лъытапхъэщ, – игъэIущырт щIалэщIэр Нурий, – «тхыбзэ» жаIэн щхьэкIэ абы къикIри щыIэн хуейщ, арыншэу ар къежьэнукъым. Щам е Тыркум щыIэ адыгэхэм грамматикэмкIэ дызэджэ тхылъым папщIэ «бзэхабзэ» жаIэ, а тIур зэбгъапщэмэ, шэч къытепхьэ хъунукъым адыгэхэр тхэуэ зэрыщытам, я тхыгъэр нобэ дызэрытхэ хьэрфхэм ещхьу щымытами…» АдэкIэ къыхуиIуатэрт адыгэм зы зэман гуэр къэралыгъуэ, хэбгъэзыхьмэ, цIыхубз пащтыхьи яIауэ, цIыхубзым зэреджэу щытар Чирчэ гуащэу, шэрджэс (черкес) жыхуэтIэр Чирчэ деж къыщежьэу… III И лъэпкъым и тхыдэр кIыхьу шэщIауэ и нэгу къыхущIэмыгъэхьэми, абы и къэгъэшыпIэу куэдыкIейр пшагъуэм фIыхэкIуадэми, Алий, щIалэми, фIыуэ ищIэрт иужьрей лIэщIыгъуэ зытIущым къриубыдэу адыгэхэм ятелъа хьэзабыр зыхуэдизыр, жэщкIи имыгъэжейуэ ар зыIыгъ гупсысэт: «Дапщэщ ди дыгъэр къыщепсынур? Дапщэщ ди нэр щыплъэжынур?» И лъэпкъым и нэгу щIэкIам къытригъэзэжырт, къытригъэзэжырти – щIэрыщIэу езы щIалэм и нэгу щIэкIыжырт, псори езым и щхьэкIэ къыщыщIам хуэдэу, и псэкIэ игъэву… Ярэби, дэрауэ пIэрэ-тIэ щыуар?.. Бетэмал!.. Ярэби, сытым щыгъуэ?.. Хъуатэкъым ар!.. АрщхьэкIэ, сыт хуэдэ хэкIыпIэт диIэр?.. Дауэ тщIамэ – дауэ хъуну пIэрэт?.. Иджы, нобэ, сыт нэхъ длэжьыпхъэр, дымыкIуэдыжыпэн папщIэ (арыншэми дымащIэщ)?.. Алий къытригъэзэжурэ ириплъэжырт адыгэм къызэпача гъуэгуанэм. …Петр Езанэм хьэкъыу къыгурыIуат езым и лъэпкъыр КъухьэпIэм щыпсэу лъэпкъхэм икъукIэ къазэрыкIэрыхуар, урыс къэралыгъуэр зэтригъэувэн папщIи 15

куэд илэжьат, абы ирихьэжьа IуэхумкIи адыгэхэр (псом хуэмыдэжу къэбэрдей адыгэхэр) дэIэпыкъуэгъушхуэ хъуат: пэжыр жыпIэнумэ, езы пащтыхьми щыгъупщэртэкъым апхуэдэ Iуэхутхьэбзэр. Ауэ адыгэм жиIакъэ: «Псэ зиIэм уахътыи иIэщ». Петр Езанэм хуэдэ пащтыхь Урысейм зэи ямыIэжагъэнкIи хъунщ. Къылъымысу, къытемыхуэу, нэмыукIытагъэрэ хьэгъэщагъэкIэ бжьыпэр яфIэзыубыда, Потемкин, Орлов зэшхэм (абыи къыщыувыIэжатэмэ!..) я жэщгъуэлъу къекIуэкIа нэмыцэ щылъху цIыхубзыр тепщэ щыхъум, адыгэхэр ауэ къызэрымыкIуэу хилъэфащ: мо укIытэншэм адрей лъэпкъхэм цIыхуфэ яриплъыртэкъым, икIи ахэр щысхьыншэу зэтриукIэн, псэууэ къанэм, я псэупIэр зрапхъэкIыу, я лъахэр иригъэбгынэну къалэн къыщещIри – и дзэзешэхэм я нэхъ пхъашэ дыдэр, адакъэ цIыкIу лъэджажэшхуэр, ди дежкIэ къеушт. Дауи, адыгэхэр къуаншэт: псэупIэ дахащэкIэ, дуней жэнэткIэ Тхьэр къахуэупсати! «Бажэм и фэр и бийщ», – жаIакъэ? Апхуэдэ дыдэт адыгэм и Iуэхур: «бажэр» зыми хурамыгъэтыжу, «бажафэр» псоми зрапхъуэнут. Iуэхуракъэ, апхуэдэ «бажэу» пщIы, щэ бжыгъэхэр зи ныбэ бгъуфIэм тынш дыдэу икIуэдэну «дыгъужь» нэпсейхэр лъэныкъуэ зырызымкIэ къыщобгъэрыкIуэ… Тыркур… Франджыр… Псори къыхузэпещэрт адыгэ зытес щIы кIапэм! Къэзакъхэм, тIэкIу-тIэкIуурэ къэкIуатэурэ, ди лъахэр яубыдыпат; кърым семэнхэр, тенджыз тIуащIэм къызэпрыкIырти, адыгэ жылэхэм къатеуэрт, яхуэхьыр яхьу, яхуэмыхьыр Iисраф ящIу, я гъуэгур лъы защIэу… …Япэм сыт яку дэлъами, адыгэхэмрэ урысхэмрэ иджы тIэкIу нэхъ зэгурыIуэж хуэдэу хъуащи… Ярэби!.. IV Дауэ щрети, большевикхэрщ а псом кIэ езытар. Сыт хуэдэ гуемыIу абы я Iуэхум пымыщIами, я псалъэм иужькIэ дапщэрэ емыпцIыжами, акъыл хэлъу зы лозунг щхьэпэ яукъуэдият большевикхэм: лъэпкъ псори зэхуэдэщ, лъэпкъ псори щхьэхуиту щытыпхъэщ, дэ лъэпкъ зэхэгъэж тщIыркъым, жаIэу къызэрыувар. 1917 гъэм и пэ къихуэу щIадзэри большевикхэм зэи ямыгъэтIылъу ягъэвууащ а къыхуеджэныгъэр, революцэм и ужькIэ щIагъэхуэбжьа мыхъумэ, ягъэкIэщхъакъым. Абы къаруушхуэ иIэуи къыщIэкIащ: СССР-кIэ зэджэу щыта къэралыгъуэшхуэм лъабжьэ хуэхъури, Гитлери 16

хуэкъутакъым ар – езыр текIуэдащ, иужькIэ Кремлыр зи хэщIапIэхэм езыр-езыру якъутэжыху… ЗанщIэуи жыIэпхъэщ: лъэпкъхэр зэхуэзыгъадэ политикэу большевикхэм кърахьэжьам ЩоджэнцIыкIу Алий гурэ псэкIэ еувэлIащ. СыткIи емыувэлIэнрэт: жыжьэрэ гъунэгъуу абы епхьэлIэ хъун лъэпкъ политикэ ипэIуэкIэ зыми кърихьэжьатэкъым. ЩIэуэ гъащIэм къыхыхьэм (ар хъун хуэдэу къилъытэмэ) Алий зимыгъэгувэу пэджэжу зэрыщытар КIыщокъуэ Алими къигъэлъэгъуащ: «Сыт щIэуэ къежьэми, Алий гу лъимытэну Iэмал иIэтэкъым. «Ди планышхуэ», «Бахъсэнстрой», «Линэ трактористкэщ», «Колхоз хьэсэ», «Стахановецхэр» жыпIэу Алий и усэхэр къебжэкIи, гурыIуэгъуэ мэхъур усакIуэр щыпсэуа зэманым и гум къишхыдыкIмэ, зэрыфIэфIар, пашэр пашэфIу, хэкур я мурадым зэрыхуэкIуэм шэч лъэпкъ къытримыхьэу псалъэ дахэкIэ цIыхур гугъэ дахэм хуриджэным зэрыхущIэкъуар» («Зи лъэрыгъыпс тIыгъа»). УсакIуэ щIалэм дежкIэ ар дэрэжэгъуэшхуэт: хьэзаб мыухым хамыгъэкIыу къэзыхьа и лъэпкъым иджы щхьэхуитыныгъэ игъуэтыныр, зиужьыну, зиузэщIыну нобэ Iэмал зэриIэр. Абы кIэщIу епхауэ нэгъуэщI зы Iуэхугъуи щыIэт: щIэныгъэр, еджэныгъэр. Ари псэукIэщIэм къыдэкIуат: лъэпкъ зэхэгъэж щымыIэу, псори еджэну хуиту, къанэ щымыIэу, цIыкIухэр псори еджапIэм щIэтIысхьэу, езы еджапIэхэр (игъащIэм щымыIауэ!) къызэIуахыу, адыгэ алыфбейр зэхалъхьэу, цIыкIухэр анэдэлъхубзэкIэ зэреджэну тхылъхэр ятхыу, дунейм щекIуэкIым цIыхубэр щыгъуазэ ирихъуну газетхэр къыдэкIыу… АдыгэбзэкIэ тхылъ, адыгэбзэкIэ газет!.. ЛIэщIыгъуэ дапщэ хъуауэ адыгэм къахэкIа лIыфIхэр щIэхъуэпсрэт абы! КъеIыфхыжыт хуитыныгъэм Фэ фи Iыхьэу къишияр, КъивгъэкIыжыт фи гу хуитхэм КIыфIым гуауэу иридзар! ФыугъащIэ адыгэщIэм Я щIэныгъэр къэзыIэт! Тыгъэ нэхухэр зи гугъуехькIэ Дэ, лэжьакIуэм, къыдэзыт! («Къэбэрдей егъэджакIуэ курсантхэ!»)

Алий а щIэм, а фIыгъуэм нэгъуэщIхэр хуигъэIущ къудейкъым; зэрыжаIэщи, «и Iэщхьэлъащхьэр дрехьей17 2 Къэжэр Хьэмид

ри», езыри хохьэ а Iуэхушхуэм, лъэкI къимыгъанэуи холIыфIыхь, и закъуэу къылъысу лэжьыгъитI здихьу: егъэджакIуэу школым макIуэри ныбжьыщIэ цIыкIухэр еджэкIэм, тхэкIэм хуегъасэ, къыдэкIыу щIэзыдза газетми щIэмычэу матхэ, адыгэ сабийхэр, езым и жыIауэ, «Хьэсанш цIыкIухэр», дэзыхьэхын тхыгъэ щыIэн папщIэ. ЩоджэнцIыкIу Алий и тхыгъэу печатым къытехуахэм адыгэ цIыхур (цIыкIури инри) къеджэу ирагъасэ, тхылъым ирашалIэ. Апхуэдэ насыпым щIэхъуэпсат Нэгумэ Шори, ауэ ар и нэгу щIэкIыну иухатэкъым Шорэ зыщIэхъуэпса насыпыр, ар зыхуэлэжьа махуэр зи нэгу щIэкI Алий зыкъримыгъэлыжу и лэжьыгъитIми пэщIэтщ. А IуэхугъуитIри (егъэджэнымрэ тхэнымрэ) лъэпкъым дежкIэ щхьэпэт, япэ ибгъэщынур къыпхуэмыщIэу. Зэман дэкIри, ныбжьыщIэхэр егъэджэным хурагъэса, а IэщIагъэм хуэхьэзыр щэ бжыгъэхэр диIэ хъуащ. ИкIи абыхэм ящыщ дэтхэнэри пэрыувэфынут егъэджакIуэ IэнатIэм. Ауэ ЩоджэнцIыкIу Алий зэрытхэм хуэдэу тхэуэ щыIэр ЩоджэнцIыкIу Алий и закъуэт. Ар псом япэу къызыгурыIуар Нало Жансэхъуу къыщIэкIынущ: «Гулъытэ хэха хуэфащэщ зи усыгъэхэр налкъутналмэсу зэщIэпщIыпщIэ, зи усэбзэр макъамэ дахэу зэхэлъ, талант къулей зыбгъэдэлъ усакIуэ щIалэ ЩоджэнцIыкIу Алий. Абы и усэхэр яподжэж нобэрей зэманым къигъэув къалэн нэхъыщхьэхэм. И таланткIи, зэфIэкIыу бгъэдэлъымкIи Алий къахощхьэхукI нобэрей адыгэ усакIуэ псоми. Абы адыгэбзэм и къулеягъэ, и дахагъэ псори къызэригъэIурыщIэфым хуэдэу а къалэныр къызэхъулIэ яхэткъым ди тхакIуэхэм». Езы усакIуэри 1935 гъэм егъэджэн Iуэхум къыхокI икIи (куэд къызэрыхуэмынэжар и псэм ищIа нэхъей) къарурэ зэфIэкIыу иIэр творчествэм ирехьэлIэ. V Иужьрей илъэси 10–15-м къриубыдэу СССР-кIэ зэджэу щыта къэралыгъуэшхуэр лъэлъэжащ. Урысейр къызэтенами, абыи зэхъуэкIыныгъэ куэдыщэ игъуэтащ. Псом хуэмыдэу, къыпхуэмыцIыхужыну зэхъуэкIыныгъэ зыгъуэтар идеологием и лъапсэрщ (апхуэдэу щыхъукIэ, иделогием зи Iуэху хэлъ литературэм хуаIэ щытыкIэми хэпщIыкIыу зэхъуэкIыныгъэ егъуэт). Тхыдэм и къэгъэшыпIэхэм деж сыт къыщыхъу хабзэр? Дыгъуасэ яIэту щытар нобэ кърамыдзэжу, 18

нэхъапэм щхьэщэ зыхуащIу къекIуэкIам иджы IупщIэ хуащIу аракъэ? НтIэ, ар дыдэр Урысейми къыщыхъуащ. Къызэрыхъуа щIыкIэри ауэ цIыкIуфэкIуукъым: щIэгъэтхъауэ, егъэлеяуэ, «пыIэр къыщыхьыпхъэм щхьэр къахьу», мис а дызэресэжам хуэдэу… А къэралыгъуэм дэри дыщыщщ, Москва къыщежьэр ди деж къэмысынкIэ Iэмал иIэкъым. ЩоджэнцIыкIу Алий и творчествэм фIыщэу щыгъуазэ егъэджакIуэ дыдэхэри Iэнкуну щыщIэупщIэ щыIэщ: «Лениным, Октябрым теухуа усэхэм щхьэкIэ сыт цIыкIухэм яжетIэнур? Алий ахэр щитха лъэхъэнэмрэ ди зэманымрэ зыкIи зэщхькъым… КъагурымыIуэххэнкIи зыри хуэIуакъым…» Мыпхуэдэхэм деж псом япэу къэув упщIэр: «И гумрэ и псэмрэ къыбгъэдэкIыу итха?» Л. Мартынов зэрыжиIащи, «из смирения не пишутся стихотворения». ЩоджэнцIыкIу Алий сыт итхами и гумрэ и псэмрэ къыбгъэдэкIыущ зэритхар: бзу бзэрабзэм и пщэр щаубыдыкIмэ, и тэмакъыр щеч, ахъумэ къуаргъ макъкIэ уэрэд къыхидзэркъым. НтIэ, абы имыщIауэ ара?.. Мы упщIэм жэуап естын и пэкIэ щапхъэ зытIущ къэсхьынщ. В. Маяковскэм 1929 гъэм и кIэхэм хуэзэу Iуэху кърихьэжьауэ щытащ: «Илъэс 20-м схузэфIэкIар» жиIэу езым и творчествэм теухуа отчет-выставкэшхуэ ищIыну. АрщхьэкIэ… усакIуэм ар щыхузэфIэкIар илъэс ныкъуэ хуэдиз дэкIауэщ, 1930 гъэр екIуэкIыу… Сыту пIэрэт апхуэдизу къэхъуар – усакIуэ нэхъ цIэрыIуэ дыдэри зыуи къащымыхъуу лъэныкъуэкIэ ирагъэкIуэтэкIын хуэдэу? КъызэрыщIэкIамкIэ, Сталиным и ныбжьыр илъэс 50 щрикъур ягъэлъэпIэну загъэхьэзырырти, абы нэгъуэщI къыхэплъхьэж хъунутэкъым. Маяковскэм къыхуэнэжыр зыт: зишыIэу, къыхуагъэлъагъуэ пIалъэм пэплъэну. Апхуэдэуи ищIащ. Ауэ… усакIуэшхуэм щхьэжэ щыхъуащ къыщыщIа щIэщхъур. ИкIи абдежщ Маяковскэм нэсу къыщыгурыIуар: псэкIэ фIыуэ илъагъу стройм, революцэм и япэ махуэ лъандэри хьэлэлу зыхуэлажьэм, цIыхум пщIэ зэрыщыхуащI щIыкIэр, абы и гуащIэдэкIыр мыхъуу, иIыгъ къулыкъум тещIыхьауэ зэрыщытыр (абы и мызакъуэу: тхакIуэм хуэфащэ Iулыдж аукъудеи зэрыщыхуамыщIыр). НэгъуэщIу жыпIэмэ, усакIуэм зэригугъамрэ Iуэхур къызэрыщIэкIамрэ шурэ лъэсрэ я зэхуакут… Абдежым щыщIэдзауэ Мая19 2*

ковскэм гукъыдэж лъэпкъ иIэжакъым, итхыжа щIагъуи щыIэкъым, мыгувэуи зиукIыжащ (е апхуэдэу ягъэIуащ). Ар зы щапхъэ. ЕтIуанэр. Маяковскэм 1929–30 гъэхэм къыгурыIуауэ щытар Борис Пастернак къыщыгурыIуар 1937–38 гъэхэм екIуэкIа езыгъэз лъэщыгъэ гуащIэ дыдэхэм я зэманырщ. 1936 гъэр къыщихьа пщэдджыжьым совет цIыхухэм яIэрыхьэну газетхэм нэхъ IуплъапIэ дыдэм хуэзэу традзат Сталиным теухуа щытхъу усэшхуэ – Пастернак и IэдакъэщIэкIыр. ИужькIэ абы апхуэдэ лъэпкъ зэи къыIэщIэтхыхьыркъым, итхыу хъуар щIагъэтIысынрэ щIаукIынрэт (и ажал хэлътэкъыми къелащ ахъумэ). Абыи къикIыр сыт? Пастернаки, сыт щыгъуэ сыт итхами, и гумрэ и псэмрэ къыжраIэр итхауэ аращ. Мыри зыщыбгъэгъупщэ хъунукъым. Маяковскэмрэ Пастернакрэ щыпсэуар Москващ. МащIэ-куэдми, абыхэм Iэмал нэхъ ягъуэтырт къэралым щекIуэкIыр тэмэму ящIэн илъэныкъуэкIэ. Къэралым щызекIуэм теухуауэ нэхъ щIыпIэ пхыдзахэм щыпсэухэм яIэрыхьэр газетхэм къытехуэрати, абы зыри къытрадзэртэкъым – парт, къэрал унафэщIхэм ягу иримыхьыну. А щытыкIэм зы кIэ гуэр щигъуэтари 1956 гъэрщ. Ар зыщыбгъэгъупщэ хъунукъым зауэм и пэкIэ къэхъуакъэщIахэм ущытепсэлъыхьым деж. VI Къэралышхуэм щекIуэкI псор имыщIэми, и лъахэм щекIуэкIыр Алий имылъагъункIэ Iэмал иIэтэкъым. Илъагъурт. ИкIи пэджэжырт. ПсэукIэщIэм къыздихьа фIыгъуэм егъэгуфIэ усакIуэр, абы гурэ псэкIэ и телъхьэщ, хъуэхъу уси хузэхелъхьэ. Ауэ абы и закъуэкъым усакIуэм и нэм къыIуидзэр. ЩIэм емыкIу, цIыхугъэми къемызэгъ властым игъэудэфахэм ялэжьу щилъагъукIэ, усакIуэр абы япэщIоувэ; и къулыкъум къыкъуэгушхукIыу цIыхум лей езых щыкIа унафэщIхэр утыку кърелъхьэ. Нэпсеягъэм уи цIыхугъэр Сыту Iейуэ щIиуфа, Упэжыну къызжепIахэр Дауэ хъууэ кIуэдыжа? 20

ЦIыхум пашэу ущыхахым, Уакъуэтыну жыпIагъаи… («IукI!»)

Ауэ узыфэр куэдкIэ нэхъ шынагъуэт икIи икъукIэ хэтIэсат. Махуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу Алий илъагъурт зыгъэгузэвэнрэ зыгъэбэмпIэнрэ. ШколакIуэхэм е къеджэкIэрэ тхэкIэрэ япэм зымыщIа мэкъумэшыщIэу иджы абы егугъухэм уаIуплъэн къудейри гухэхъуэт: тхылъ, тетрадь, къэрэндащ, шакъалъэ яIыгъыу къакIухьу… Я Iэпхъуамбэм шакъэ тракIэжамэ, иридыхьэшхыу… Сабийхэм я мызакъуэу, балигъхэри я фIэщыпэу егугъуу, елIалIэу… Ауэ… Ауэ езыгъаджэхэм, щIэныгъэ зыбгъэдэлъхэм я Iуэхур хэплъэгъуэми къыщынэжыртэкъым – гузэвэгъуэт, шынагъуэт. Урыс усакIуэ хьэлэмэт Максимилиан Волошин мыпхуэдэу итхыгъащ: Буржуя не было, но в нем была потребность. Для революции необходим капиталист, Чтоб одолеть его во имя пролетариата.

НэгъуэщI и зы усэм абы щыжеIэ: «Наш пролетарий – голытьба, а наши буржуа – мещане». Дауи, усакIуэм щIэнэкIалъэ ищIыр хъийм икIа цIыху гущIэгъуншэхэрщ, лыхулыпцIэ зимыIэхэрщ, хамэ къэралхэм щызекIуэ къупхъэ е лозунг гуэрхэр щхьэусыгъуэ ящIурэ я лъахэм мафIэ щIэзыдзэ, лажьэ зимыIэ цIыхухэми зэрыукIрэ лъыгъажэрэ яхэзылъхьэ нэжэсхэрщ. Ауэ, хэбгъэзыхьмэ, Урысейм зы буржуй гуэри, пролетариаткIэ узэджэ хъунум и хуэмэбжьымэ гуэрхэри щыIат. А тIуми хуэхейр ди лъахэрт. АрщхьэкIэ… щыхьэрышхуэм зыкъыкIэрыбгъэху хъурэт!.. Вождышхуэхэм щIэмычэу ирагъэукIырт. ЯукIыу хъуами щхьэусыгъуэ гуэр къыхуагупсысырт. НтIэ, абы уакъыкIэрыху хъурэ! А «тIэкIур» пхузэфIэмыкIынумэ – Iэтащхьэу зыплъытэжи хъун!.. ЩоджэнцIыкIу Алий Кърым щIэкIуари, Истамбыл щIыщыIари щIэныгъэ зригъэгъуэтыну арат, ахъумэ, лорд Байрон зыпищIыжу, дунеяплъэ къикIухьу аратэкъым. Мухьэмэдрэ бгымрэ я Iуэхур иджы гушыIэм хуэкIуэжащи, абы и Iуэхур щхьэхуэщ. Ауэ пцIыи гушыIи зыхэмылъыжращ: щIэныгъэ зэзыгъэгъуэтынурщ еджа21

пIэр здэщыIэм кIуэр, еджапIэракъым къакIуэр. НтIэ, фIэщхъугъуейуэ щытми, аращ ди щIэныгъэлI пажэхэм паубыда щхьэусыгъуэр: щхьэ фыкIуа, щхьэ феджа, сыт щIэныгъэ щIызэвгъэгъуэтар? Алыфбей птхын, учебник зэхэплъхьэн папщIэ, щIэныгъэ уиIэн хуейщ. ЩIэныгъэ зэбгъэгъуэтынумэ, еджапIэ здэщыIэм уокIуэри ущоджэ (еджапIэр езыр къыщымыкIуэкIэ). Апхуэдэ зэфIэкI зыбгъэдэлъхэр, щIэныгъэ зиIэхэр зэхуашэсри, щхьэж хузэфIэкI илэжьу щIедзэ. Iуэхур зэтеувэ хуэдэу щыхъум, учебникхэри къыдэкIыу, абыхэмкIи еджи, езыгъаджи щыIэу. …Ей, зэт! Уэ дэнэ щIыпIэ ущеджар? Сытыт узыхуеджари? Абы фIэкIа хэмылъуи яIэщIэкIуэдат лIы ахъырзэманхэр! Борыкъуей ТIутIи, ШэджыхьэщIэ Пщыкъани, адрейхэри. Мис а «адрейхэр» куэд мэхъу. Абы теухуауэ КIыщокъуэм етх: «Къуажэм еджапIэ къыщызэIуахыну щыхуежьэм, мыдрисэм щеджауэ, тхылъ еджэфхэу зыкъом къызэхуашэсащ, ирагъаджэу щхьэж къыздикIа къуажэм егъэджакIуэу ягъэкIуэжыну, хъарзынэу гъэмахуэ къэс курс тIэкIухэри къаухыурэ гъэ еджэгъуэм къыщыщIидзэнум ирихьэлIэу зэбгрыкIыжурэ илъэс зыбжанэ ягъэлэжьащ. Иужьым, Тхьэм ещIэ ягу щIебгъэжар, мыдрисэм фыщеджащ, жаIэу ягъэкъуэншауэ жаIэ, нэгъуэщI цIыхур щеджэн адыгэм ямыIа пэтрэ: зэщIакъуэщ а къомри ЛIыгъур Ибрахьим и лъэужьыр ирагъэхуащ, кулак, подкулачник жыхуаIэхэм яхэту («Зи лъэрыгъыпс тIыгъа»). Сытыт а псом къикIыр? Властыр зыIэщIэлъхэм щыхуей дыдэм деж зыхуей дыдэр ялэжьыфынущ – арат къикIыр. Ар мыпэжмэ, сытыт я лажьэр ЩэрэлIокъуэ Талъустэн, Нало Жансэхъу, Къуэжей Сосрыкъуэ, Махъсидэ Залымхъан, АфIэунэ Мухьэмэд сымэ, Пщынокъуэхэ МэчрэIилрэ Абдулрэ? ЗэфIэкI яIэу зыкъагъэлъэгъуат, лъэпкъым хуэлэжьэну я мурадт… А псор зи нэгу щIэкI Алий игу фIы щыщIэнт!.. Абы паубыдыни гъунэжт. «Езы Алий и псэр и дзапэм фIэлъу дунейм тетт, Истамбыл сызэрыщыIам щхьэкIэ си пщампIэр яубыдмэ, жиIэу. Къулыкъу щIагъуэ къыщIылъымысри арагъэнт», – етхыж КIыщокъуэм («Зи лъэрыгъыпс тIыгъа»). VII ЩоджэнцIыкIу Алий цIыху хахуэу щымытауэ жызыIэр щыуэнт. 22

Пэжщ, абы къитхъутхъукIыу и хьэлтэкъым. Зэтетт. ЗэпIэзэрытт. Езыри лIы къуэгъу лъахъшэ цIыкIут, узыншагъэшхуи бгъэдэлътэкъым. КIэщIу жыпIэмэ, и теплъэкIэ лIыхъужь зыхужаIэм пэжыжьэт. Ауэ, игукIэ абы зэригъэзахуэмрэ гъащIэм зыхидзэ лъэпощхьэпохэм къызэрыхэкIыжыф щIыкIэхэмрэ къэплъытэмэ, лIым я нэхъ хахуэри къэзыгъэдзыхэнум ар къыхуэгъэщхъыртэкъым. Дауи, ущхьэхуиту, уи гур утIыпщауэ уи лъэпкъым ухуэлэжьэну, усэ е поэмэ птхыну нэхъ тыншщ. Ауэ… уи нэгу къыщIэбгъэхьэ къудеймэ, уи щхьэфэцыр мэтэдж – Алий зыIута IэнатIэр, ар «зыхэлъа шыгъушыпсыпIэр»… Уэ псэху уимыIэу лъэпкъым ухуэлажьэу, лъахэри уи Iэужьым къыхуэныкъуэу, цIыхухэри къыпщыгугъыу, уи псалъэм псори къыщIэдэIу хуэдэу щытми, къодаIуэхэми къыпкIэлъызеплъэ, узыщэжын къахэкIыу… Езы Благъуэрщи, «уигъэхъуу», пщымыплъэкъукIыу и «нэIэ птригъэт» зэпыту, щыхуей дыдэм деж къапхъуэрэ узыжьэдидзэмэ – кIэ уиIэу… Ар уэри фIы дыдэу пщIэжу (умыщIэу щытмэ, нэхъ тыншынкIи хъунт!). ПщIэж щхьэкIэ, лъэпкъыр къызэрыпщыгугъыр пщымыгъупщэу, зыкIи умыгъэкIащхъэу, уи къалэн гугъум ткIийуэ убгъэдэту… Ар зы махуэтэмэ, зы илъэстэмэ… Апхуэдэ бэлыхь телъу псэуащ Алий – 1938 гъэр къэсу, езы Благъуэр благъуэ нэхъ пIащэжхэм яIэщIэкIуэдэжыху. Абы и ужькIи ягъэтыншакъым. Ар лIыгъэ цIыкIу – апхуэдэ бэлыхь ухэту, улэжьэну, упсэуну, лъэпкъым хуэщхьэпэ тхыгъэ къэбгъэщIыну? Делэ ухэмыхъухьу е псори хыфIэбдзэрэ ущIэмыпхъуэжу? Адыгэм ауэ жиIакъым: «Хуэмызар лIыфIщ». Е Шекспир: «Дыркъуэм щIэнакIэр зэи къамыуIарщ». VIII А щIагъэтIысыну, щIаукIыну Iуэхугъуэхэми къапикIухьыртэкъым Алий. ЗишыIэми, къыфIыдихурт: Ди Iуащхьэмахуэ и джабэ нэпкъым Нэсрэн ЖьакIэкъым бгъэжьхэм щачатхъэр – Бжьыпэм ерагъыу къыщIэкIа лъэпкъхэм Нобэ фIатхьэлэ я бын къэжэпхъхэр…

Ауэ ЩоджэнцIыкIу Алий сампIэимыхьэ хъурт – къулыкъущIэшхуэхэм зыхуагъэусэну и ужь къыщихьэм деж. ЩоджэнцIыкIу Iэдэм игу къегъэкIыж: «Къалмыкъ 23

БетIал уэрэд хуаусыну конкурс кърахьэжьат. Усэ зыуцIырхъ псори хэтат а конкурсым. ЩоджэнцIыкIу Алий нэмыщI… БетIал хуагъэIуа конкурсым Алий щIыхэмытам и щхьэусыгъуэр езым жригъэIэжыну обкомым и секретарь Звонцов ириджат. «Къалмыкъ БетIал хуэфэщэн усэ зэрызмытхыфарщ», – жиIащ Алий. – Хэти ещIэ уи усыгъэ гурыхуагъэм и зэфIэкIыр, Алий Асхадович. ПцIы умыупс!.. Къалмыкъ БетIал и закъуэкъым уэ бгъэикIэр. АтIэ абы псэемыблэжу гуащIэрыпсэухэм къахуизэууэ игъэбыда советскэ стройр уогъэикIэ, биигъэ хэлъу. ЗэхэпщIыкIа?.. Нэхъри зэхэпщIыкIын папщIэ, мыри щIызогъу: пхуэдгъэфащэу тхакIуэ организацэм и унафэщI къулыкъу уэттам ипкъ иткIэ, Совет Ищхьэм ухахын хуеящ депутату, арщхьэкIэ ухахакъым. Ар зи щыхьэтыр цIыхубэм я дзыхь къуамыгъэзауэ аращ. Уэри зэрыпщIэщи, цIыхубэм я дзыхь зыхуамыгъэфэщар гъащIэми щыхамэщ, Алий Асхадович!..» («И напэр хужьу»). Зэрынэрылъагъущи, усакIуэм ультиматум къыхуагъэувауэ арат: упсэуну ухуеймэ, жытIэм уфIэмыкI! Мыбы и ныкъуэм нэмысым щхьэкIэ куэдым заукIыж: пхузэфIэмыкIын къыщыппаубыдкIэ, къыппаубыдыр уэ къыщыпхуэмыщтэкIэ, къэнэжыр сыт? Ауэ Алий куэдкIэ нэхъ Iущу къыщIэкIащ: сыт къыжраIэми, жьым ихьыжри, езыр зытетым яхутекIакъым. Алий абыи къыщыувыIакъым: лIыгъэ иIэти, конкурсым «хэтащ» ар, ауэ мыпхуэдэущ зэрыхэта щIыкIэр: КъелIыфIэкI щыIэн хуэмейуэ къыфIэщIыжу, зылI залым къыхуеIуэху усакIуэм: «Схуэтхыт усэ – сыпщогугъ уэ зым! Усэм къеджэм къыгурыIуэу зэрыиныр сэ си лIыгъэр, усэм къеджэм хьэкъыу пхыкIыу бэм я гъуазэу си Iущыгъэр». Сыт ищIэнт усакIуэм? ЖеIэ: «Гупсэхуу сегъэгупсыс. Iуэхур икъукIэ абрагъуэщ, пIащIэу уэрэд ямыус». 24

Мыри и щхьэ хужеIэжыр: «Уэ Iэлыжьым пхуэфI сыхъунщ, сэ уэ пхуэзусынщ пхуэфащэ, мис иджы ауан пхуэсщIынщ уи пхъашагъыр, уи дыджагъыр, зыкъызэрыпфIэщIыжар, цIыхур цIыхуу умылъытэу фэсэдыгъэу уэ блэжьар! Уи цIэр сыт – ар ямылейкъым, хьэлырщ мыгъуэр зи мыгъуар. Ар сэтей къэсщIынщ, къицIыхуу уэ зэ укъэзылъэгъуам!» ПсынщIэу къещтэ къалэм жаныр, ар тхылъымпIэми ныхуехь, «Мэхъэшокъуэ» псалъэ закъуэр и романым щыщу етх…

IХ ЩоджэнцIыкIу Алий, усэм и мызакъуэу, нэгъуэщI жанрхэри къегъэIурыщIэ: рассказ, очерк, публицистическэ статья, къ. Псом хуэмыдэжу Алий къохъулIэ поэмэр. «Мадинэ» поэмэр цIыхум япхъуатэ. Абы къыкIэлъокIуэ усэу тха романыр – «Къэмботрэ Лацэрэ». ЦIыхухэм я хьэл-щэнри я гурыгъу-гурыщIэри куууэ къэзыгъэлъэгъуэф усакIуэшхуэу Алий зэрыщытыр псоми я фIэщ мэхъу. Алий и лэжьыгъэм нэгъуэщI зы мыхьэнэи иIэу къыщIокI: тхэным гу хуэзыщI ныбжьыщIэхэм абы зыкъыхуаший. Апхуэдэу КIыщокъуэ Алим щIалэ дыдэу щеджэрт Алий щылажьэ, щригъаджэ интернатым. ИужькIэ Алим итхыжащ: «Алий и усэ Iэджи деджат «Къэрэхьэлъкъ» газетым къытехуам ящыщи, абы нэмыщIкIэ езым зыгуэр итхыхукIэ дэ къытхуеджэрт. ГукIэ куэдым ящIэрт «Хьэсанш цIыкIум» теухуа усэхэр, уеблэмэ дэр-дэру «ХьэсаншкIэ» дызэджэжыни ди гуапэт, Алий ар зыхуитхар дэра хуэдэ… Алий зедгъэщхьу усэ тхын ди гум къридзауэ щэху цIыкIуу усэ тхын къэдублащ. Диктант щыттха махуэм си усэ тIэкIур тетрадым дэслъхьэри Алий естащ» («Зи лъэрыгъыпс тIыгъа»). Къашыргъэ ХьэпащIи усэт тхэн къызэрыщIидзар. Абы игу къегъэкIыж: «Сэ усэ стхын щIэздза нэужь… 25

щIэныгъэлъыхъуэ сежьэн хуей мэхъу. Апхуэдэ щIэныгъэм и япэ къыхэкIыпIэу сэ къэсхутэр – нэхъ гурыщIэ къысщыхъур ЩоджэнцIыкIу Алий и усыгъэхэрт. ЗанщIэу цIыхухэм заIуриукIапщIэрэ фомылу я Iум щыткIужу щытт абы и усэхэр. Алий и усэ зэхэлъхьэкIэхэм сыкIэлъыплъ къудейкIэ зэфIэмыкI щыхъум, сэ абы и деж сыкIуащ…» («ЩоджэнцIыкIу Алий»). ЩоджэнцIыкIу Алийрэ КIуащ БетIалрэ щызэрыцIыхуа зэманым ехьэлIауэ Д. И. Бычков къеIуэтэж: «Пединститутым кърагъэблэгъат тхакIуэ гуп, псоми фIыуэ яцIыху усакIуэ ЩоджэнцIыкIу Алий я гъусэу. ЗэIущIэр щиухым, щIалэщIэ дыдэ, и нэ фIыцIэ пIащитIыр лыду, сценэм къихьэжри, укIытапэурэ, Алий зыхуигъэзащ: – Дэ фIыуэ долъагъу уи усэхэр, Алий! Дэ уэ фIыуэ удолъагъу. Сэ сыкъеджэнущ уи «Пиринейм и розэм». ИкIи усэм гъэхуауэ къеджащ. Алий ицIыхурт а щIалэщIэр. КъызэрыщIэкIамкIэ, и Iэрытх гуэрхэри усакIуэ цIэрыIуэм иригъэлъэгъуакIэт. Дэ, егъэджакIуэхэм, зыкъытхуигъазэри, Алий жиIащ: – Фи нэIэ тевгъэтыт а щIалэм. Абы езыми усэ етх. Си щхьэкIэ, гъэщIэгъуэн къысщыхъуащ абы сигъэлъэгъуа усэ зытхухыр». Ди лъэпкъ драмтеатрым япэу игъэува (япэуи ятха) адыгэ пьесэхэм ящыщ зыр – «Мэжидрэ Мэрятрэ» – зи IэдакъэщIэкI Тубай Мухьэмэд сэ мыпхуэдэу къызжиIэжауэ щытащ: «Пьесэр щыстхам щыгъуэ, абы къеджа псоми зэхэту къысхуащIатэкъым ЩоджэнцIыкIу Алий и закъуэ дагъуэу къысхуищIам хуэдиз. ПщыкIубгъурэ тезмытхыкIыжу къысхуидакъым! Ауэ, икIэм икIэжым, пьесэр къызэхъулIауэ, стхыфауэ къыщилъытэм, Алий хуэдэу гуапэу сэ зыри къызэхъуэхъуакъым икIи къысщыгуфIыкIакъым». Апхуэдэу ЩоджэнцIыкIу Алий фIыуэ къахуищIар ягу къагъэкIыжу икIи абы тетхыхьыжу щытащ Теунэ Хьэчим, Шортэн Аскэрбий, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм сымэ, н. Зауэм и пэ къихуэ илъэсхэм адыгэу, балъкъэру е нэгъуэщI лъэпкъ къыхэкIауэ тхакIуэ ди республикэм исауэ пIэрэ Алий и гулъытэ зыгуэркIэ зылъэмыIэса, зыдэмыIэпыкъуа, чэнджэщ тэмэмкIэ, чэнджэщ узыншэкIэ зыхуэмыупса? Х Ди зы щIэныгъэлI гуэрым, еуэщ-еIэщ аби, КIыщокъуэ Алим ихьри лорд Байрон бгъэдигъэуващ – и жьэнахуагъэкIэ, и лIыгъэкIэ иригъэщхьу. 26

Си щхьэкIэ, ар сфIэкъабыл дыдэкъым. ЩIысфIэмыкъабылми щхьэусыгъуэ куэд иIэщ. Мыри абыхэм ящыщ зыщ: я цIыхущIыкIэр, я хьэл-щэныр къэплъытэмэ, зыкIи зэщхькъым а усакIуитIыр. Байрон и зэманым псэуа инджылыз тхакIуэ гуэрым Iэмал имыIэу КIыщокъуэр ебгъэпщэн хуейуэ къалэну зыхуэбгъэувыжауэ щытми, ар нэхъ гъунэгъуу зэкIуалIэр Вальтер Скотту къыщIэкIынущ. Жьэнахуагъэ, хахуагъэ жыпIэущи, Байрон къамылъху япэкIи, ар дунейм ехыжа нэужьи псэуа автор шыщхьэмыгъазэу зыкъым икIи тIукъым дунейпсо литературэм и тхыдэр зыщыгъуазэр. Ауэ – щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэ дыдэр мыращ: щIы гъунэм нэс ущIэкIуэни, тенджызым ущIызэпрысыкIыни щымыIэу, дэ езым диIи апхуэдэ щапхъэ. ИкIи (Iэзагъэм и мызакъуэу) а щапхъэри, къабзагъэм, пэжыгъэм и щапхъэри, тхэн щIэзыдза щIалэхэм ЩоджэнцIыкIу Алий и деж къыщагъуэтащ. Пэжым ухуеймэ, Алий и дежтэкъым ар япэу къыщежьар. Хрестоматийнэ хъуаи пасэрей адыгэ джэгуакIуэжьым жиIэгъар: «Сэ си зы псалъэкIэ къэрабгъэр лъэпкъым къыщхьэщыжын лIыхъужь сощIыф; дыгъур цIыху пэж сощIыж; сэ си пащхьэ бзаджэнаджэ къихьэнкIэ Iэмал иIэкъым: сэ Iейм, хьэрэмыгъэм срибийщ». Дунейм и къэхъукъащIэ зэмылIэужьыгъуэхэм, мыулъийуэ, а хабзэр къыкIуэцIрахыфащ адыгэ джэгуакIуэхэм. Абы тетащ Агънокъуэ Лаши БащIэ Бэчмырзи. ПсэукIэ лIэужьыгъуитIри зи нэгу щIэкIа ПащIэ Бэчмырзэ къыпэпсэлъэжыну къезымыкуа Iэджэ тIум щыгъуи щыIагъэнщ, ауэ езыр зыпэмыпсэлъэжыфын зэи щыIакъым (псори зыIурызыгъэлъадэ Благъуэри яхэту). Алий и зэманым нэхъыжьхэм (ПащIэ Бэчмырзи яхэту) сыт къапкърыкIми, IуэрыIуатэу къафIэщIынут. ЩоджэнцIыкIу Алий и Iуэхур нэгъуэщIт. Абы и Iэужьыр – литературэт. И ныбжькIи автор щIалэхэм нэхъ я пэгъунэгъут (зыгуэрым и жыIауэ, «ар нэхъыжьхэм нэхърэ нэхъыщIэт, нэхъыщIэхэм нэхърэ нэхъыжьт»). А псом къыхэкIыу – Алий къыдалъагъур нэхъыщIэхэм япхъуэтэну хьэзырт. ИкIи ди лъэпкъ литературэм дежкIэ насыпышхуэт нэхъыщIэхэм щапхъэ яхуэхъунрэ дерс къызыхахынрэ Алий къызэрыдалъагъур. КIыщокъуэм етх: «Горькэм и псалъэхэр сигу къэкIыжу, «Бийм зыкъимытмэ, яукI», щыжысIэм, Алий нейнейуэ къызэплъащ. – Ар уи биймэщ. Уи мыбийр бий пщIырэ букIмэ, дауэ зэрыхъунур? Уи бийри дахэкIэ уи лъэныкъуэ пщIын щхьэкIэ, акъыл уиIэн хуейщ, къуан27

шагъи зумыхьэу. Уи акъылэгъур бий пщIырэ и лъапсэр бгъэгъумэ, уи щIасэ дыдэм сытыфэ къуаплъын уи гугъэ? ЛъэкIыныгъэр зыгъэдахэр захуагъэрщ, си къуэш… ЛIы укIыным зыдебгъэхьэх хъунукъым… ЛIы укIыным дихьэхар чэф зиIэм хуэдэщ, нэхъыбэрэ ефэ пэтми, иджыри сефащэрэт, жеIэ» («Зи лъэрыгъыпс тIыгъа»). КIыщокъуэм и псалъэм къыпищэ хуэдэщ ЩоджэнцIыкIу Iэдэм: «Езы Алий и дуней тетыкIэкIи, и гъащIэ еплъыкIэкIи, и набдзэгубдзаплъагъэкIи пхуэмыIуэтэщIу щапхъэ лъагэт. Сыт хуэдиз хьэлэлыгъэ, пэжыгъэ лъагэ, гу пцIанагъэ, Iуэху жумартыгъэ дэтлъагъурэт абы! Сэ си щхьэкIэ, хабзэкIи, цIыхугъэкIи, нэмыскIи, бэшэчыгъэкIи зы фIыгъуэ гуэр къыздалъагъумэ, зи фIыгъэр Алийщ… «ЦIыхубэхэм я бийхэм» папщIэ ди институтым митинг ин щекIуэкIат. Абы щаIэта псалъэмакъ гуащIэм сыкъызэщIигъэнауэ усэ гуэр стхат. Усэм Алий еджэри, заулкIэ щымауэ къызэупщIащ: – ФIыуэ угупсысауэ пIэрэ мы усэр птхын папщIэ? Усэр Алий игу зэрыримыхьар зыхэсщIауэ сощым. – «ЦIыхубэ бий» зыфIащахэр фIыуэ пцIыхуу пIэрэ, шэч къытумыхьэжыну? – жеIэ аргуэру Алий. ТIури тэлайкIэ дыщымауэ, къопсалъэ Алий аргуэру: – Дунейм теткъым, Iэдэм, си фIэщ зыщIыфын Борыкъуей ТIутIэ, ШэджыхьэщIэ Пщыкъан, Пщынокъуэ зэкъуэшитIыр, Къуэжей Сосрыкъуэ сымэ цIыхубэм я бийуэ!.. А зэрежьам хуэдэурэ екIуэкIмэ, зы интеллигенти, зы щIэныгъэлIи димыIэжу дыкъэнэнкIэ шынагъуэщ…» («И напэр нэхуу»). Сыщымыуэр пэжмэ, абы къикIыр мыращ. Властым игъэудэфахэм, сыт ямыщIами, ЩоджэнцIыкIу Алий дэкIуэдэжэ ящIыфакъым. Езым и щхьэкIэ къытехуэр зэпIэзэрыту илэжьащ. Ауэ Алий абы къыщыувыIэжакъым. И щхьэ закъуэм тещIыхьауи мыхъуу, Алий ди литературэм и къэкIуэнуми хуэлэжьащ: дыдыркъуш къызыхащIыкIыну я гугъа тхакIуэ щIалэ зэныбжьхэм япэувщ, ахэр мо нэжэсхэм къаIэщIихри, Напэмрэ Пэжымрэ тхакIуэм и гъуазэу зэрыщытыр хьэкъ ящищIащ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, ди лъэпкъ литературэм и псэр ихъумащ. Илъэс Iэджэ дэкIауэ, «Нал къутам» щхьэкIэ зэхэзехуэн ящIа КIыщокъуэ Алим, Москва дэсу, егупсыс хъунт: «Сэ щыхьэрышхуэм мыIейуэ сыщопсэу, си лэжьапIэри зыми стрихакъым, сахуей хъужыкъуэмэ, къысщыжын ныбжьэгъухэр мыбы щызиIэщ; Алий мыгъуэм и Iуэхур куэдкIэ нэхъ гугъут – апхуэдэ «щIыбагъи» иIэтэкъым, 28

дэ, нэхъыщIэхэм, къыдиIуэтылIэ къудейм щхьэкIэ, дызыхуиущийм папщIэ Iуашу хьэпсым ирагуэну зыри хуэIуатэкъым: итIани, и щхьэм тегузэвыхьу, икIуэтыжыртэкъым; мис ар лIыгъэщ, лIыгъэ ухуеймэ…» ХI ТхакIуэ, усакIуэ ныбжьыщIэхэм щапхъэ яхуэхъуну ЩоджэнцIыкIу Алий къыдалъэгъуар куэд мэхъу. Ауэ абыхэм ящыщ зым и гугъу мыбдеж щызмыщIу хъунукъым. Ар – нэхъыжьхэм зэрахущытыпхъэрщ. Мыбдеж нэхъыжьыр – ПащIэ Бэчмырзэщ. ПащIэ Бэчмырзэ езыми цIыху тыншкIэ уеджэнутэкъым, и Iуэхури мыхъуурэ къекIуэкIат. И усэ гуэрхэр газетым къыщытехуэм, редакцэм щIэсхэр зыгъэкIэзызын макъ зэхамыхыу къэнакъым: «Сыт а лIыжь делэм къивхэр къыщIытевдзэр! Апхуэдэ хьэулейхэр къевмыгъэуасэ!..» Абдеж щыпичри, ПащIэм и тхыгъэ зыщIыпIи щытрадзакъым, Благъуэр тетыху. Благъуэм и тепщэгъуэр иухыным илъэситI иIэу езы усакIуэр дунейм ехыжащ. Арати, абы и ужь уихьэ щыхъуну дыдэм, псом япэу Алий кърехьэжьэ БащIэ Бэчмырзэ и щIэиныр къэлъыхъуэжын Iуэхур. КIыщокъуэм етх: «А лъэхъэнэм Алий зи ужь итыр ПащIэ Бэчмырзэт, абы итхар зэхуихьэсыжу тхылъу къыдигъэкIыну. Бэчмырзэ дунейм зэрехыжрэ илъэситI фIэкIа мыхъуами, итхар здэщыIэр ящIэртэкъым. Алий дэрэ дызэгуроIуэ Нартан дыкIуэу абы и унэм дыщылъыхъуэну… Хьэ банэ макъыр щызэхихым, цIыхубз щIалэ къыщIэкIри, «Шарик, Шарик», жиIэурэ хьэр Iуихури дригъэблэгъащ, дыщIэкIуар щыжетIэм, зы пщэфIапIэрэ зы пэшрэ хъу унэм дыщIишэри зиплъыхьащ: – Мис, щIэлъыр фолъагъу. Дылъыхъуэнщ жыфIэмэ, фылъыхъуэ. Алыхь, сэ абы къыщIэнауэ тхылъымпIэ сымылъэгъуа, – жиIэри» («Зи лъэрыгъыпс тIыгъа»). Абдежщ псори къыщежьэр, иужькIэ ПащIэ Бэчмырзэ ехьэлIауэ сыт ялэжьынуми, сыт ятхынуми… Абы и къехьэжьакIуэ хъуари ЩоджэнцIыкIу Алийщ. ИкIи ар зэи зыщыбгъэгъупщэ хъунукъым… Агънокъуэ Лашэ и щIэиныр ди деж къахьэсащ КъардэнгъущI Зырамыкурэ Нало Зауррэ. Нало Заур мыхъуатэмэ, КIуащ БетIал а зэрытцIыхум хуэдэу тцIыхунутэкъым, Сыжажэ Къылъшыкъуи аращ. 29

ЩоджэнцIыкIу Алий къримыхьэжьатэмэ, ПащIэ Бэчмырзэ и Iуэхур зыхуэкIуэну щытар жыIэгъуейт. Ауэ щыхъукIэ, пщIэ лей хуэфащэщ абы илъэныкъуэкIэ ди усакIуэшхуэм илэжьам. ХII Нобэр къыздэсым Шекспир и пьесэхэр сценэм щIимыкIым щхьэусыгъуэ иIэщ. ЦIыхур зыхуэдэр, абы и хьэл-щэныр (характерыр) наIуэ къэзыщIыр сыт? Ар зыхэхуэ гугъусыгъухэм, абы къытепсыхэ бэIутIэIухэм къызэрыхэкIыф щIыкIэр аракъэ? НтIэ, абы илъэныкъуэкIэ Шекспир хуэдэу зи персонажхэм «хьэлъэ» ятезылъхьэф драматург иджыри къэхъуакъым. Ауэ сэ Шекспир дежи къыщызгъуэтакъым ЩоджэнцIыкIу Алий хухаха бэлыхь къомым хуэдиз зыгъэва! Зи жыхьэнмэр дунеягъэкIэ зыпшыныж щыIэу жаIэ. ПщIэнукъым, апхуэдэ щымыIэнкIи хъунщ. Ауэ ар цIыхум къыщIагупсысагъэнкIэ хъунур – абыи ярейуэ – гъащIэ дыдж дыдэ дунеягъэкIэ зыхухиха зырызхэр ару къыщIэкIынщ. …ГъэрыIуэм щаIыгъ усакIуэр мыпхуэдэущ си нэгу къызэрыщIыхьэр. ХьэкIэкхъуэкIэхэр цIыхум щысхьынт!.. И Iэпкълъэпкъ пщыкIутIыр зэхаубэрэжьащ, зэхакъутащ. Хьэдэм хуэдэу, зыри зыхимыщIэжыххэ щыхъум, къахьри къыхыфIадзэжащ. Щылъщ, плъыржьэрым иIыгъыу. Сытми зызэман зыкъещIэж, хьэлъэу хощэтыкIри, аргуэру зэупщIыжу щIедзэж: «Дауэ ухъу?!.» УсакIуэр, имыгъэбауэу, зытхьэлапэ щыIэт, кърадз удынри щигъэгъупщэжу… Дауэ ухъу?.. Зыри зыпэмыплъауэ, а напIэзыпIэм къэхъуар и нэгум щIэт зэпытт: Iэщэ зымыIыгъ гупыр автомат гъэпкIар зи блэгущIэм къыщIэпIиикI къомым, уафэмкIэ къехуэха нэхъей, асыхьэтым абдеж къыщыхутахэм, къаухъуреихь… езыхэр йоплъыж, къэхъуар иджыри къагурымыIуауэ, мохэр къобгъэрыкIуэ… Си закъуатэмэ… си закъуатэмэ, си псэр пыту сэ абыхэм саIэрыхьэн хуейтэкъым… нэгъуэщI пхуэмыщIэми, автоматым зыпэщIэбдзэу зебгъэукI хъунут… ауэ… уи гъусэхэр уэ къоплъ… уэ абыхэм уоплъыж… апщIондэхункIи гъэру уаубыд… жыпIэнур арамэ, мэл гуартэ нэхъей… нтIэ, дымэл гуартэтэкъэ… Iэщэ пIыгъыу бийм упэувыныр сытым щыщ, дэ къытщыщIа щIэщхъум елъытауэ!.. Бетэмал!.. Сыт иджы абы къыхуэнэжыр? Сыт кърамыщIами, къэдзыхэу, и напэм емыпцIыжын… и гъусэхэм щапхъэ яхуэхъун… лIыгъэ хэлъу, псэр тын… 30

Надзирателым егъэщIагъуэ Шхын щхьэкIэ малIэ, йоджэ и псэм, итIани абы етхыр… усэ!.. ТхьэмыщкIэр усхъыдаи лIыжь кхъахэу, итIани жеIэ: «Си хэку дахэ…» Хузэблэхыжыркъым и лъэ, къиIущэщ зэпытщ: «Уафэ, щIылъэ…» СхужиIэркъым: «Си щхьэ, си ныбэ». ЖиIэр нэгъуэщIщ: «Си щIыхь, си напэ…» Ар къыхуэнами фэрэ къупщхьэм, къытпэщIэтыфщ зытхуимыгъэщхъыу!.. Ар тетми хьэдрыхэ гъуэгум, зэфIэтщ, етауэ и щхьэр уэгум!.. НэгъуэщIыр щылъаIуэм: «Сывгъашхэ!», ар мэIущащэ: «Гъатхэ, гъатхэ…» Уэшх щошх, уэс щосыр Iуэ щытIыгъым, ИтIани ар… хуоусэ дыгъэм!..

ХIII Абы и закъуэкъым си нэгу къыщIыхьэр. Слъагъу хуэдэщ Алий зэрызигъэкъуаншэжыр. Сытым къыхэкIыу? Ди хэкум, ди къэралым и мызакъуэу, дуней псом къыщыхъу Iуэхугъуэхэр зэпилъытэфу, абыхэм пщIэ яхуищIыфу къекIуэкIатэкъэ усакIуэр? КъухьэпIэм зыкъыщызыIэт фашизмэм и бийуэ къэуву, абы нэлат ирихатэкъэ, усэ сатыр пщтыркIэ напэ фIейр хущIихулыкIыу? АрщхьэкIэ, бетэмал!..

Зызогъэкъуаншэж Дэнэ къикIыу мы бий бзаджэр хьэIуцыдзу къыдэжа? Бзаджэнаджэ дунейм тету щхьэ сыгъуэлъу сыжея? 31

ЖаIэ, щIагъуэкъым ужакъуэу, уплъакъуэну нэхъыкщIэжщ, Сэ сыплъакъуэу сымыщIами, сощIэ мис иджы, ар пэжщ! Хэтым сытыр хуэзгъэгъуами, сэ ар зыхуэзмыгъэгъуж. Захуэм и пэж плъырщ усакIуэр, сытыр сэ къысщыущIыжт? Хъуакъым ар! СыщIегъуэжауэ Си IэфракIэм содзэкъэж. Ауэ сыт? БлэкIа зэманым зэи къыпхуемыгъэзэж!.. Дэнэ къикIыу мы бий бзаджэр хьэIуцыдзу къыдэжа? Бзаджэнаджэ дунейм тету щхьэ сыгъуэлъу сыжея?..

ХIV ЩыIауэ пIэрэ быным къимыгъэдзыха? ЩыIащ жызыIэнкIэ хъунур зэи бын зимыIарщ. Ар гурыIуэгъуэщ. АбыкIи куэд акъылэгъу къыбдэхъуну къыщIэкIынщ. Ауэ… дэтхэнэми жыжьэрэ гъунэгъуу и нэгу къыхущIэмыгъэхьэни щыIэщ. Ар – усакIуэм и гу пцIанагъэрщ. КIуэрэ пэт къетIысэха тхьэрыкъуэ гупым а «гуныкъуэгъуэ» зиIэ тхьэрыкъуэ цIыкIу закъуэр къахэзылъагъукIа Алий, «сабийхэм зауIэжмэ» жиIэу, сэ нэхъ жаныIуэу унагъуэм щызэрахьар абы ящызыгъэпщкIуу щыта Алий, армэм дэкIын и пэ къихуэу, ахъшэу иIэр зэщIикъуэу, джэш къэп бынунагъуэм къахуэзыщэхуа Алий и цIыкIухэм къазэрыщIэгупсысу щытар… псалъэкIэ къыпхуэIуэтэну пIэрэ?..

Си бын хейхэм сыхывогъаплъэ Пшэ фIыцIэжьу бампIэр къыстоуэ, си бын хейхэм сыхывогъаплъэ: бзу шыр нэхъей фэ Iэсэ цIыкIухэр дуней Iэлым фыкъытызонэ… 32

ЩIыр ящIаи лъы икIутыпIэ… Ар дапщэщ къабзэ хъужыну?.. ЩIым къыхэкIыу бэдрэжан плъыжь дяпэкIэ дауэ фшхыжыну? Гуащэ щIыкIэу си Налжан цIыкIур гуауэм укъелу унэ уихьэн? Си щIалэ пажэу Лиуаным къапшэу уи анэр зэ бгъэгуфIэн? Ди пшынэм, щымыгъупщэжу, хуэхъумэну гуфIэ макъамэр? Сту дыдж дуней къэзгъанэр – цIыху хей унэ ар дапщэщ хъуну?..

ХV НэгъуэщIи щыIэщ – дэтхэнэми и фIэщ пхуэмыщIыну: усакIуэм и гу пIащIэм зэпхедз – сыт дунеишхуэм къыщыхъуми, сыт щIы-анэм къыщыщIми. УсакIуэр нэхъ гу пцIанэм и закъуэкъым. Абы и гур икIи нэхъ инщ – фIыуи Iейуи мы дунейм къыщыхъу псор зэригъэзахуэу.

Мис абы сыкъегъэдзыхэ… ХьэIуцыдзхэм я зэхэтыкIэр сагъэдэну сигу къримыдзэ; хеилъыр уэрыбэу мажэри, мис абы сыкъегъэдзыхэ… ГъэрыIуэр хьэзаб мыухми, сыхэшэнкIэ сэ сымышынэ; дуней къанэр яуцIэпIащи, мис абы сыкъегъэдзыхэ… Си Хэкушхуэр Iуэ яхуэщIынкъым, сэ абы шэч къытезмыхьэ, ауэ зауэм куэд хэкIуэдэнущи, мис абы сыкъегъэдзыхэ…

33 3 Къэжэр Хьэмид

*** ЩоджэнцIыкIу Алий и зэманым хуэусами, къэкIуэнум хуэлэжьащ. Абы теухуауэ есшэжьа псалъэмакъыр, гуIэфIтещIыхьыжу, гъащIэм, къэкIуэнум теухуа сатырхэмкIэ сухыну нэхъ къызогъэзэгъ.

Мадинэ, жысIэрэ сыджатэм… Мадинэ, жысIэрэ сыджатэм, цIыху дапщэ зэуэ къеплъэкIынт? Сэ сыпсэухукIэ а цIэ гуапэр зэи си тхьэкIумэ имыкIын. Дыгъуасэ къозу телефоныр – си благъэм нысэ къыхуашащ. «Зэреджэр», жысIэу сыщIэупщIэм, къашар Мадинэу къыщIэкIащ. ЛэжьапIэм сыкIуэу, нышэдибэ, къысIуощIэ гуфIэу си гъунэгъу: «Пхъу къысхуалъхуащ!» «ФIэпщар?» – щыжысIэм, «Си пхъум фIэсщар Мадинэщ, Iэгъу!» Адыгэ мы дунейм тетыхукIэ, «Мадинэ» жаIэу цIэ фIащынщ. А цIэр зезыхьэ щыIэхункIэ, уэри, Алий, упсэунщ.

Р. S. Ди Налшык и уэрам нэхъ дахэ дыдэу сэ къысщыхъум нобэ зэрехьэ ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр. Ауэ а уэрамым усакIуэшхуэм и цIэр зэрыфIащрэ куэд дыди щIакъым. …А Iуэхур – цIэ фIэщыныр – кърахьэжьэм-яIэпыхужурэ куэдрэ къекIуэкIащ. ЗылI щыIэт – усакIуэшхуэм и цIэм хуэфащэ пщIэ зэримыгъуэтам щIэмычэу иригузавэу, адрейхэр ешу къыщыувыIэжхэм дежи, а зыр къэмыувыIэжу. Ар ХьэкIуащэ Андрейт. ЩоджэнцIыкIу Алий и творчествэр джыным ехьэлIауэ Андрей игъэзащIэ лэжьыгъэм къыдэкIуэу, абы, къытригъэзэжурэ, жиIэрт, зэIущIэхэм къыщыпсалъэкIи тригъэчыныхьырт: «Налшык и уэрамхэм ящыщ зым ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр фIэщыпхъэщ». 34

Iуэхум зимыхъуэжурэ зэманыр кIуэрт. Зы Iэтащхьэр текIырти, абы и пIэм нэгъуэщI къиувэрт. Аргуэрыжьти… Апхуэдэу екIуэкIыурэ, зэгуэрым тхакIуэхэм я союзым а Iуэхур щIэрыщIэжу къыщаIэтыжауэ срохьэлIэ. Аргуэру Iуэхум и къехьэжьакIуэу къэувар, дауи, ХьэкIуащэ Андрейт. ПцIыр сыткIэ щхьэпэ, Андрей пэрыуа зыри къахэкIакъым а зэIущIэм кърихьэлIахэм, псоми даIыгъащ абы жиIэр. Ауэ ХьэкIуащэм сыт щыгъуи зи гугъу ищIыр «Бахъсэн шоссе» уэрамырт, иджыблагъэ Мэлбахъуэ Т. Къу. и цIэр зыфIащарт. А уэрамым езым лажьэ имыIэми, сэ си щхьэкIэ Алий хуэзгъэфащэр нэхъыфIыжти, си гуращэр сыбзыщIакъым. Андрей абы къыпидзыжар зы псалъэ закъуэщ: «Къытхуадэн?» Къытхуадащ: Тхьэм иухауэ, Iуэхур щыхъунум деж – занщIэу мэхъу. ТхакIуэхэм я союзым и правленэм а махуэм къыщрахьэжьа Iуэхум, икIэм икIэжым, гулъытэ нэс игъуэтри, ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр фIащащ «РеспубликанскэкIэ» зэджэу щыта уэрамым. Арати, ди щыхьэрым и уэрамхэм я нэхъ дахэмрэ ди усакIуэшхуэм и цIэ уардэмрэ зэрыгъуэтащ – зэщхьу, зэхуэфащэу, зэкIужу. Сэри абы тIэкIу мащIэу сыхэпщIа зэрыхъуам срогуфIэ. Сэ куэдрэ сыкъыщоувыIэ а уэрамитIыр (ЩоджэнцIыкIу Алийрэ КIыщокъуэ Алимрэ я цIэкIэ щыIэ уэрамхэр) щызэхуэзэжым деж. ИкIи къысфIощI: куэд лъандэрэ зэрымылъэгъуа, икъукIэ зэхуэзэша тхакIуэшхуитIыр IэплIэешэкIкIэ зэIущIэу, апхуэдэ дыдэуи зэбгъэдэкIыжу, щхьэж и гъуэгу теувэжауэ. Сэ а тIуми, гъуэрыгъуэу сакIэлъоплъ икIи сигукIэ жызоIэ: «Тхьэм и шыкуркIэ, мы дунейми зы захуагъэ гуэр щызокIуэ!»

35 3*

ШУ ПАШЭМ И ГЪУЭГУАНЭ УАРДЭР (КIыщокъуэ Алим) «Къру пашэ! УщыпашэкIэ, упэшэн хуейщ. Къру пашэр ауэ сытми япэ иувэркъым… «Къру» жиIэу джэурэ и макъыр къурш сытхэм жьэхоуэри джэрпэджэжу къигъэзэжыр къру пашэм япэ зэхехыж. Мис абыкIэ къащIэ жэщ кIыфIым ямылъагъуу зыжьэхэуэн къапэщытрэ къапэщымытрэ. Къру пашэр жьыбгъэми, уэшхми, уэсми япэ хохьэ. АтIэ ар нэхъ лъэщу щытын хуейкъэ адрейхэм нэхърэ?» (КIыщокъуэ Алим)

Дауи, лъэпкъ литературэр зы цIыху и гуащIэкIэ къызэгъэпэща хъуркъым. Апхуэдэ Iуэхугъуэшхуэм езым хуэфэщэж къару токIуадэ. ИкIи ар щызэфIэувэр къэзылъхуа лъэпкъым псэ къабзэрэ хьилмы нэхукIэ хуэлэжьэну хьэзыру литератор куэд щыщыIэм дежщ. АрщхьэкIэ а литераторхэр зэхуэдэкъым. Абыхэм ящыщ дэтхэнэри езым и шы тесыкIэ елъытауи, шым ижынур зыхуэдизымкIи адрейхэм къащхьэщокI. Уардэрэ пкъыфIэу, сыт илъэныкъуэкIи нэхъ зэгъэпэщауэ, жыжьэ къиплъым и нэми ар нэхъ къыIуидзэу, шу гупым къахэкI хабзэщ зы шу екIу дыдэ, зэрыгупу фэ къатригъауэу. Зауэшхуэм и пэкIэ апхуэдэ шу пашэу диIар ЩоджэнцIыкIу Алийщ, Алий и ужькIэ КIыщокъуэ Алимщ. КIыщокъуэ Алим 1914 гъэм къалъхуащ, 2001 гъэм и пэщIэдзэм дунейм ехыжащ. Ар илъэс 70-м нэблагъэкIэ ди литературэм псэемыблэжу бгъэдэтащ. 1934 гъэм абы итхащ «Бгы лъапэхэм деж» зыфIища и япэ поэмэшхуэр. Абы лъандэрэ КIыщокъуэм и тхылъ куэд, усэуи прозэуи, дунейм къытехьащ. ИкIи егъэлеиныгъэ лъэпкъ хэмылъу жыпIэ хъунущ: ар ди бзэкIэ ятхауэ щыIэм и курыхыр фIыуэ къызэщIэзыубыдэ зы библиотекэ ес ирокъу. ЩоджэнцIыкIу Алий кIэлъыкIуэу ди адыгэ поэзиер япэкIэ лъэщу игъэбэкъуащ КIыщокъуэ-усакIуэм. Прозэм зрита 36

нэужь, нэхъыбэж хузэфIэкIащ. Ди республикэми къыщымынэу, ди къэралышхуэм щыпсэу романист нэхъ пIащэ дыдэхэм хабжэу къекIуэкIащ КIыщокъуэр. ИкIи ар тхакIуэм къилэжьащ. ЩIалэщIэм усэ итхыу къыщыщIидзам щыгъуэ ПащIэ Бэчмырзэ псэут. ЩоджэнцIыкIум и «Къамботрэ Лацэрэ» иджыри къыдэкIатэкъым. Абы лъандэрэ мащIэ зэхъуэкIыныгъэ къыщыхъуа ди лъахэм, ди къэралыгъуэм! КъэхъукъащIэкIэ ауэ къызэрымыкIуэу къулейт а зэманыр. А къэхъукъащIэ псоми зэхэщIыкIыгъуэу пэджэжащ КIыщокъуэр. Абыи къыщыувыIакъым. Нэхъ жыжьэ Iэбащ. АдыгэщIыр Iугъуаем щIигъэнауэ, адыгэпсхэр лъыпсаем ириIауэ щыщыта лъэхъэнэхэм я сэфэт гущIыхьэри ди пащхьэ къригъэуващ. Иужьрей лIэщIыгъуитIым (епщыкIубгъуанэмрэ етIощIанэмрэ) къэхъуа Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэр – аращ КIыщокъуэ Алим, сыт итхами, дапщэрэ тригъэзэжами, хуэмыухыу иIа темэр.

1. «СыкIуэнт нэхъ псынщIэу схузэфIэкIым» ТIощI гъэхэр ди тхыбзэ литературэм и пщэдджыжь дахэти, ЩоджэнцIыкIу Алий, сыт итхми, итхыу хъуар щIэщыгъуэт. Алий и Iэужьым уигу къегъэкIыж алыдж мифологием узыщрихьэлIэ Мидас (зэрыжаIэжымкIэ, Мидас зэIусэр дыщэ хъурт). Мидас етIуанэу, Алий и Iэр зылъэIэсари дыщэм къыкIэрымыхуу зэщIигъэлыдэрт: поэзием иIэщ апхуэдэ лъэкIыныгъэ. Сабийхэр зыщеджэн унэ (школ) зэращIым, ГЭС зэраухуэм, бгырыс цIыхубзыр зыужьыныгъэм, псэукIэщIэм къыздихьа техникэм зэрехъулIэм, – а псоми щогуфIыкI усакIуэр. Хэт ищIэрэ, ар нэгъуэщI зыгуэру щытамэ, мыпхуэдэ темэхэр «къызэрыгуэкI лозунгым», «къыхуеджэныгъэ гъущэм», «декларацэ пцIанэм» хуфIэмыгъэкIынкIи хъунт. Алий и Iэужьыр иджыри зэ щыхьэту тоувэ: усэм и фIагъыр зэлъытар авторым къыхиха темэр мыхъуу, абы и талантырщ. Арыншамэ, усакIуэм къыхужаIэнт: «…цIыхухэм зэIуриуткIапщIэрэ фомылу я Iум щыткIужу щытт Алий и усэр». Ауэ ЩоджэнцIыкIу Алий и тхыгъэ кIэщIхэр эпикэм и IэмалхэмкIэ узэда теплъэгъуэ цIыкIу хуэдэу къыпщыхъурт, мыбдеж нэхъ щытепщэри социальнэ макъамэрт. Дыгъуасэмрэ нобэмрэ зэплъыту, жьымрэ щIэмрэ уахэдэрэ щIэр къыхэпхыу, ар бгъафIэу, поэзием и къарукIэ 37

зэщIэбгъэлыдэу, абыкIэ цIыхухэм яухуэ дунеищIэм уэри ухэлIыфIыхьу, – ар зыгуэрым и унафэу аратэкъым, атIэ литературэм, искусствэм и пащхьэм къиува къалэн инт, къызыпкърыкIари зэманырт, гъащIэрт. ЩоджэнцIыкIу Алий телъыджэу ехъулIэрт а къалэным. ПсэукIэщIэм къыздихьа фIым усакIуэр макъ утIыпщакIэ пэджэжырт. КIыщокъуэ Алим аращ тхэн къызэрыщIидзар – и Iустазым «и мэсхьэбым иту». Ауэ куэд дэмыкIыу наIуэ мэхъу езы гъукIэгъэсэн щIалэри зэрымыхуэмыхур: ар дэнэ къэна, Алий емыщхьу – абыи нэхъри щIэщыгъуэ къыпщищIу – нэгъуэщI зы къэбэрдей усакIуэ лъэрызехьи къызэрыунэхуар. «Бгы нэпкъым тет жыгей», «Си дыгъэ», «СыкIуэнт нэхъ псынщIэу схузэфIэкIым» усэхэр абы и щыхьэтт. ЖыгыщIэ хьэмэ ар гъужа? Бгы натIэм тети зы жыгей, Ар бгым къелъэну щIегъуэжа КъысфIэщIу сэри сыдоплъей. («Бгы нэпкъым тет жыгей») Сэ куэдрэ, куэдрэ сигу къолъадэ Шы жэр сытесу къэскIухьын, Ди хэку губгъуэшхуэм сынилъадэу Зэдэжэм пыIэр яфIэсхьын. («СыкIуэнт нэхъ псынщIэу схузэфIэкIым»)

Нэм къыIуидзэ къэхъукъащIэ гуэрхэр къегъэжьапIэ ищIми, а къэхъукъащIэхэр кърибжэкI-къритхэкIыу усакIуэ щIалэр абыкIэ къэувыIэжыркъым; ар, зэрыжаIэщи, «щхьэусыгъуэт» нэхъыщхьэр – авторым игъэтIыгъуэ, иужькIэ къиIуэтэну гупсысэрт. Хэт ейми содэ сэ а пыIэр, Ухуейми си щхьэм хуремыхъу, КIуэфынкъым жыжьэ зи гур щIыIэр – Шум лъэсыр гъуэгум щыдэмыхъу. Насып мыухыр зи гуращэр Махуэл и гъуэгум щыхуэмей, Псэуну гъащIэ зыхуэфащэр МыувыIэу кIуэхэр ар къудейщ. («СыкIуэнт нэхъ псынщIэу схузэфIэкIым») 38

Зэрынарылъагъущи, усакIуэр а къегъэжьапIэ хуэхъуа Iуэхугъуэ къызэрыгуэкIхэм фIыуэ ящхьэдэплъыхыфырт, ар жыжьэ плъэрт, лъагэуи и гупсысэм зиIэтырт. НэгъуэщIу жыпIэмэ, усэр щIагъыбзэ куурэ философие узыншэкIэ псыхьауэ къыщIэкIырт. Апхуэдэу поэзием и зы лIэужьыгъуэу философие лирикэкIэ зэджэм и къехьэжьакIуэ ди деж щыхъуащ КIыщокъуэ Алим. Ар нэхъри нэрылъагъу ящI зауэшхуэм и зэманым КIыщокъуэм итха усэхэм.

2. «Си фочым IэплIэ есшэкIау…» КIыщокъуэ Алим и тIолъхуэныкъуэу ещхьщ и лирическэ лIыхъужьыр. Ар гъащIэм гукъыдэж ин хузиIэ цIыху гуащIафIэщ. Щхьэх жыхуаIэр и пщIыхьэпIи къыхэхуэркъым. Сыт щыгъуи шу хьэзырщ. ФIымрэ Дахэмрэ и Iэпэгъущ. Захуэм и щыжакIуэщ. Ем и бийщ. «Гугъуехь сыхуэзэнт» жимыIэу, къикIуэт зымыщIэщ. Дауи, апхуэдэлIыр икIи шыщхьэмыгъазэу хахуэщ. Лъахэм къихьа бийм ар ткIийуэ зэрыпэувынуми шэч хэлъкъым. Бийр къыщытеуэм ди унэ, Сэ Iэщэ сIыгъыу сыпежьащ.

КъызэринэкIа и лэгъунэ хуабэм и пIэкIэ абы иджыпсту и егъэзыпIэр окоп уейпсейрщ. Си фочым IэплIэ есшэкIау, Окоп блын щIыIэм зызогъэщI.

Гупсысэ хьэлъэм къыхегъэзыхь ар иджыпсту: уэ уи псэм пэпщIыр бийм хэутэн ищIамэ – абы нэхъ шэчыгъуей щыIэ! Нэмыцэр хуэму бжьэпэм докI, Къурш щхъуантIэ дахэм щыту йоплъ, ЩIыгу сыщапIами тетын лъокI, Ар сыту хьэлъэ. Си гур къоплъ.

Пэж дыдэу, ар сыту хьэлъэ: Лъагагъэр и нагъыщэрэ Къабзагъэм и пщалъэу ижь лъандэрэ къэгъуэгурыкIуэ уи лъахэм лей къызэрытехьэр, укъэзылъхуа щIы-анэр бий лъакъуэ фIейм зэриутэр плъагъуу упсэуну! Уи гур къэплъын, узэгуэпын дэнэ къэна, укъэчэнщ, уилIыкIыпэнщ! Ауэ… шыIэ зыхэбгъэлърэ (ари лIыгъэщ!) уегуп39

сысмэ, нэгъуэщI хэкIыпIэ къызэрыплъыхъуапхъэр хьэкъ пщохъу: уи нэм къыщхьэримыпхъуэу, Iэдэбу, лIы хуэдэу къыщIэкIи, едзыт а бий нэжэсым хуэфащэ удын! ИкIи абы зегъэбыдэ, нобэкIэ гуауэ къытепсыхами, пщэдей зэрыпхъуакIуэм иридзыну удыным зыхуигъэхьэзыру, лейзехьэм зэрытекIуэнури и фIэщ мэхъу, а фIэщхъуныгъэр къызыхэкIри фIыуэ ещIэж: Ди щIыгу къарукIэ сэ сылъэщщ.

Ди щIыгу къарукIэ лъэщщ, лъахэм и махъэкIэ гуащIафIэщ а лIы икъугъэри, пасэрей алыджхэм я Антей уигу къегъэкIыж (а лIыхъужьым и анэр щIылъэр арати, и Iэпкълъэпкъ пщыкIутIым языхэзкIэ щIы щхьэфэм еIусэ закъуэмэ, зыри къыпэмылъэщыжын хуэдэу къару къыхыхьэрт). Зауэшхуэм и зэманым КIыщокъуэ Алим итха усэхэр нэхъри щIагъуэ, нэхъри гум ехуэбылIэ зыщI щхьэусыгъуэхэм ящыщщ анэм и образыр. Фронтым Iут зауэлIым и IэнатIэ хьэлъэр щигъэпсынщIэу, махуэ кIагъэпшагъэр дэнэ къэна, я нэхъ жэщ кIыфIми дыгъэ къуэмыхьэжу къыпхуепсу и гущIэм щехъумэ анэ лъапIэм и теплъэ угъурлыфэмрэ абы къигъэуш гупсысэ нэхухэмрэ. Анэмрэ Лъахэмрэ зэбгъэдигъэувэну, зригъэпщэну япэ дыдэ гукъэкI зыщIар, дауи, зы акъылыбэ дыдэ гуэрщ. Арыншамэ, а зэгъэпщэныгъэр илъэс мин бжыгъэкIэ къэгъуэгурыкIуэну къыщIэкIынтэкъым, лъэпкъ псоми, усакIуэ псоми зэдай хъуауэ. Пэж дыдэу, анэр зыхуэбгъадэ, зэбгъапщэ хъуну щыIэр зы закъуэщ: лъахэрщ. Лъахэр зыхуэбгъадэ, зэбгъапщэ хъуну щыIэри зы закъуэщ: анэрщ. А тIур, анэмрэ лъахэмрэ, я гуащIэкIи быным хуаIэ лъагъуныгъэкIи зэхуэдэу къыщIэкIынущ, а гуащIэм и инагъымрэ а лъагъуныгъэм и кууагъымрэ къызэрупщын Iэмалрэ Iэмэпсымэрэ дунейм щыщымыIэми. А тIум языхэзми мыпхуэдэу зыхуэбгъазэ мэхъу: Уэ фIыуэ солъагъури – СытокIуэ, сопсэу. («Уигу, си анэ, сыкъэкIмэ»)

Сокъур Мусэрбий фIыуэ зыцIыхуу щытахэм ящIэжынущ: критик щыпкъэм и гум щихъумэрт усэ куэдыкIей, гукъыдэж иIэ закъуэмэ, умыщIэххэу зыкъызэкъуихрэ усэ къыпхуеджэу къэтIысу. Апхуэдэхэм деж Мусэрбий къызэрыщIидзэу щытар мы сатырхэрщ: 40

Къарэр бгъэлъэхъумэ, уи шы соку Жьы щIихумэ, налъэ хиудын? Ди гуауэм хуэдэщ, дэ ди гъуэгу Гъунапкъэ дэнэ щигъуэтын? Арщхьа мывалъэм лъэр щIеуд, Дым хъуащ аузыр, мэзыр щэхущ, Нэпкъ кIыфIым мафIи щымылыд, ТIыс, щIалэ, тIыси зыгъэпсэху. БгъуэнщIагъым щIэши шы ешам Къэлътмакъыр техи удз хуэфыщI, Лы тIэкIу гъуэмылэу къыздэтщтам IыхьитI хуэдизи къыпыупщI. Къэпщтакъэ уи сэу щIэплъыкIар? КъамапIэрщ Iэщэу къысхуэнар – Сэ, сепIэщIэкIри, бий сукIам И гущхьэм къамэр къыхэзнащ. Уи ныбжьым хуэдэу бгъу згъэщIащ, Ар пэтми, си лъыр сэ сощIэж. Сабий си гъусэу къэзгъэщIам Сэ бий зездзауи сымыщIэж. УцIыкIуми, си псэ, уэ хуэсакъ. Зэхэпхрэ? ДаIуэт!.. Лыр бгъэжьам, (Аузым щоIур шы лъэ макъ) КIуэт, плъэт нэмыцэ къытлъежьам. («ЩIэпхъуэжахэр»)

Пэж дыдэу, мы усэр ауэ къызэрымыкIуэщ. Зауэм щыгъуи, абы и ужькIэ екIуэкIа илъэс 60-м къриубыдэуи а темэм теухуа усэ мащIэ дунейм къытехьа! А псом я нэхъыфI дыдэ зырызым хиубыдэу къыщIэкIынщ КIыщокъуэм и «ЩIэпхъуэжахэр». Зи ныбжьыр фIыуэ хэкIуэта бгырыс лIыжьым (хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, ар илъэсищэм нызэрыхьэсауэ къыщIэкIынущ), и ныбжьым емылъытауэ, лIыгъэ зэрехьэ: зы нэмыцэ хегъащIэ, езым зэрыжиIащи, «илъ ещIэж»; гъусэу иIэри щIалэ цIынэ цIыкIущ (и къуэрылъхум и къуэрылъхужу къыщIэкIынщ: хэт ищIэрэ, бийм сыкъыхигъащIэ хъумэ, умыбэлэрыгъ, жиIэу къыздищтауэ). ЗылI къылъысын Iуэхугъуэ зэфIагъэкI41

ри, лIыжь кхъахэмрэ сабиймрэ лъэныкъуэ зрагъэз, н. ж., щIопхъуэж (аращ къызытекIыр усэм и фIэщыгъэри: «ЩIэпхъуэжахэр»). ЗыкъызыфIэщIыжа Наполеони параноик Гитлери «зыфIэувар» зы «пхъэIэпэдзэщ»: зауэ кIыхьлIыхьым Iуэхур щыхуэкIуэм деж къэлъытапхъэр – «дзитI зэпэщIэувэнум дэтхэнэр нэхъыфIу зэщIэузэда» жыхуэпIэм и закъуэкъым. Я щIы кIапэ тетыжу, я лъахэр яхъумэжу цIыху псори зэкъуэту къызэщIэтаджэмэ, абыхэм уазэрыпэлъэщынрэ апхуэдэ къэралыгъуэм узэрытекIуэн Iэщэрэ дунейм щыщыIэкъым. А гупсысэм ухуишэрт КIыщокъуэм и усэм, ар щитхари 1942 гъэ хьэлъэм и бжьыхьэ пшагъуаерт. Нэхъ телъыджэжщ мыгувэу усакIуэм и Iэдакъэм къыщIэкIа «Жыг закъуэ» усэр, и купщIэкIэ «ЩIэпхъуэжахэм» пэджэжыр. Окопым щхьэщытщ жыг закъуэ, «иуфэкъауэ топышэм», «щIакъуэу»; абы «уIэгъэу телъыр пхуэбжынкъым». ИтIани: Жыг джафэр мафIэм къелауэ КъотIэпIыр кIэщIхэу къудамэр, И лъабжьэр гъуэжьу къыщIэщми, Тез хъуащ щхъуантIагъэр Iэрамэу.

Сыт хуэдиз бэлыхь къытепсыхами, ажалым щыщтэу, лIэныгъэм щхьэщэ хуэзымыщIа, лъэбышэ ящIами, зэфIэту къызэтенэу, гъатхэ дыгъэпсым пэлыду гъащIэ фащэ – щхъуантIагъэр – зыщызытIэгъа жыг закъуэр – сыт хуэдэ гугъуехьрэ хьэзабрэ къылъысами, лъэгуажьэмыщхьэу яхуэмыгъэува, IейкIэ и ужь къихьэм кIэ езытыф, къару мыкIуэщIри зи дамыгъэ Лъахэм и образ уардэкъэ! А уситIым фIэкIа имытхами, «Усэ къарукIэ бийр ягъэсу», зауэ зэманым текIуэныгъэм хуэлэжьа усакIуэ нэхъ лъэрызехьэ дыдэхэу Тихонов Н., Твардовскэ А., Симонов К., Кулиев Къ. сымэ ящыщ зыуэ къэлъытапхъэт КIыщокъуэр. Ауэ абы итхар нэхъыбэ мэхъу.

3. «Фэ уэс къыфтесэм, сэ сыпIыщIэу…» Литературэ лъахэм лъапэ къызэрыхишие лъандэрэ КIыщокъуэ Алим и творчествэр къэзыухъуреихь гъащIэм быдэу епхат. Арауэ къыщIэкIынт абы и пшы42

налъэм псом япэу дамэ хуэхъури. КIыщокъуэм и лирическэ лIыхъужьыр пасэу есат гъащIэм и кууупIэмрэ гугъуехьым и курыкупсэмрэ езым и увыпIэр къыщилъыхъуэжу. Бийр къыщытеуэм ди унэ, Сэ Iэщэ сIыгъыу сыпежьащ. Хуэзат хуэфащи а емынэр, Си Iэщэр блыным фIэздзэжащ.

СатыруцIырхъ тэфэтелэм и Iуэхур щхьэхуэщ, усакIуэ нэсым и нэщэнэр – къызыхэкIа лъэпкъым дамэгъу хуэхъунырщ, цIыхухэм къатещIэ хьэлъэр ядиIэтыфу, я гъащIэ мытыншыр ядигъэпсынщIэфу, я дунейр нэхъ нэху, нэхъ хуит яхуищIыфу. Дауи, ар къызэхъулIэри щхьэгъубжэм зэзэмызэ къыдэплърэ и нэм къыIуидзам къыхипхъуэтыкIа гуэрхэр къезытхэкIыркъым. УсакIуэм и инагъыр зэлъытар абы и псэм и инагъырщ. ИкIи ар нэрылъагъу щохъу КIыщокъуэ Алим и деж. «Сэ сыпсэуакъым си щхьэ закъуэу», – жеIэ абы. Пэжщ ар. ЦIыхур гуфIэмэ, дэгуфIэу, гузавэмэ, дэгузавэу, бэлыхь къытепсыхэмэ – езым япэ зыпэщIидзэу къэгъуэгурыкIуащ усакIуэр. Аращ мыпхуэдэу щIыжиIэфари: КъывэхьэлъэкIыр вдэзгъэпсынщIэу, Фэ фшэчыр сшэчмэ, си насыпу, Фэ уэс къыфтесэм, сэ сыпIыщIэу, – ФхузощIыр мафIэ, дэп къэсщыпу.

ЦIыхум фIы яхуищIэхукIэ, къыхуэныкъуэм нэхъыбэкIэ ялъэIэсыхукIэ усакIуэм и зэфIэкIми хохъуэ, ахъумэ хэщIыркъым, усакIуэмрэ ар зыхуэусэхэмрэ лъынтхуэкIэ зэпхащи. «Уэрэд жызыIэм игу мыпIыщIэ», «фIыкIэ цIыхум яхуоусэри», бэм щхьэузыхь захуищIыну хьэзырщи: Гуауэу къыслъысыр Си гум къыщынэу, ГуфIэгъуэ сихуэм, ЦIыхум ялъысу.

4. «Уузыншэм!» – сэ жызоIэ» Дунейм и щэхухэр, гъащIэм и нэщэнэхэр къихутэу, илъагъумрэ зэхихымрэ зэпилъыту, блэкIами ечэнджэщу, къэкIуэнуми щIэгупсысу, и гупсысэхэри мычэму 43

къытригъэзэжурэ щIигъэпщыжу усакIуэм жэщ къытехъуэ дэнэ къэна, нэху къыщытещхьэри зэкъым икIи тIэукъым. Дунейр нэхъыфI, гъащIэр нэхъ нэху пщIы зэрыхъуну Iэмалхэр къилъыхъуэрэ къыхуэмыгъуэту. МахуэщIэ къэунэхум нэхъ хуэIэижьрэ хуэхьэзыру бэр зэрыхуиущиин хэту. …Уэсыр ткIужу, щIы щхьэфэри къыщIэщыжу зылъагъу сэлэтхэр, окопым къызэрохри, гъатхэ къэблэгъам щогуфIыкI. «ЩIы щабэ IэшкIэ къащтауэ», мыпхуэдэуи жаIэ щIым елэжьу, я IэщIагъэ угъурлыми хуэпэжу къекIуэкIа, зауэм и бэлыхькIэ окопыр псэупIэ зыхуэхъуа вакIуэлIхэм: ВакIуэ дэкIыгъуэр къоблагъэ, ФIэбгъэкIмэ, хъунущ тIэкIу кIасэ. («ТокIыжыр уэсыр»)

Гъатхэпэ мазэт, Майм и 9 махуэ лъапIэри иджыри къэсатэкъым, ар къэблэгъауэ ар къудейт КIыщокъуэ Алим мы усэр щитхам щыгъуэ. ЯпэкIэ плъэфу, зыгуэр къэхъунумэ, ар къэмыхъу щIыкIэ абы и сэфэтыр зригъэщIэну, и нэгум иплъэну хэту, къэкIуэну зэманым, дамэдазэу нэхъ мыхъуми, хукъуэплъыну, – апхуэдэ нэщэнэ КIыщокъуэ Алим пасэу зыхилъхьат. ИкIи, псэуху, абы епцIыжакъым. А нэщэнэ щIагъуэм къыдэкIуари зы фIыгъуэкъым. ЗэрытщIэжщи, 50 гъэхэм ирихьэлIэу ди гъащIэм махуэ уэфI нэхъ къыхэхуэу щIидзат. ТхакIуэ цIэрыIуэ И. Эренбург «Къовыж» щыжиIари абы щыгъуэщ. ЦIыху куэдым я гум трищIа мылыр къэвыжу, хуабагъэмрэ щабагъэмрэ нэхъ и щIыIуу (искусствэм, культурэм, литературэм гулъытэ нэхъ щигъуэту) хуожьэ. Псалъэм къыдэкIуэу къэгъэлъэгъуапхъэщ: иужькIэ зи цIэ жыжьэ нэIуса тхакIуэхэу Айтматов Ч., Абрамов Ф., Астафьев В. сымэ, нэгъуэщI куэдми я тхыгъэ купщIафIэхэр а дыгъэпсым къигъэжэпхъауэ щытащ. КIыщокъуэ Алим куэд щIауэ хуэхьэзырт абы. А илъэсхэм гъащIэм къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэр тхыгъэ куэдым къыхощыж. Ауэ а зэманым ятхам и нэхъыфIхэм ящымыщу пIэрэ КIыщокъуэм и усэу «Уузыншэм!» – сэ жызоIэ» зи псалъащхьэр? ЦIыхугъэм и гимн фIэпщ мыхъуну пIэрэ мыбы! Фыузыншэм, ди жыг жьауэ, ПсыIэрышэу тхуэмыубыд. 44

МафIэ гуэри къэлыдынум, Жьэгум дэлъыр кърелыд. Шэ шынакъым щIакхъуэр щIыгъуу Узыншапэуи щрет.

А жыг жьауэри, а псыIэрышэри дыгъуаси щыIам пцIы хэлъкъым. Ауэ зи псэр къэхуэбэжа цIыхум псори нэгъуэщI зыгуэру елъагъу, псори нобэ фIэщIэщыгъуэщ, зытет дунейри къэзыухъуреихь цIыхухэри. УсакIуэми къигъуэ-тыфащ ар къызэриIуэтэн Iэмал шэрыуэ. Шэ шынакъымрэ щIакхъуэ Iыхьэмрэ узыншэмэ, ар зи Iус гугъуехьакIуэм, лажьэу шхэжу еса цIыхум и Iуэху зэпэщмэ, Хэкур узыншэщ, къэралым и Iуэху тэмэмщ. Армыракъэ – псори щхьэгъэпцIэжщ. Куэд щIащ ар КIыщокъуэ Алим къызэрыгурыIуэрэ. Политик щхьэхуещэу цIыхухэм гъуэрыгъуапщкIуэ ядэджэгухэм, къыхуеджэныгъэ тэрэфарэхэмкIэ Iуэхур зэфIэзыгъэкIыу къэгъуэгурыкIуахэм абы щыгъуи (нэхъ иужьыIуэкIи) ар къагурыIуатэмэ (къагурыIуами къыщымынэу – зэрагъэзэщIэн пылъатэмэ) иджыпсту дызыхэплъэ зэхэзэрыхьам дыхуэкIуэну къыщIэкIынтэкъым.

5. «Си гъащIэр хьэхуу къызатамэ…» Сыт хуэдэ гуныкъуэгъуэ цIыхум яIэми, усакIуэр абы псэкIэ поджэж. Ар щыусакIуэкIэ, гукъеуэм и хъыбарри абы псом япэу къыIэрохьэ. Иджыпсту хэти щыгъуазэщ адыгэбзэм и къэкIуэнум цIыху куэд гупсысэм зэрыхидзэм. Ди прессэм щIэхщIэхыурэ ущрохьэлIэ абы къыпкърыкIа псалъэмакъ. Бзэр – хьилмы Iуэхущ. ЦIыхур и анэдэлъхубзэм зэрыхущытым къеIуатэ ар езыр зищIысыр, абы и хъуэпсапIэр, и къэухьри здынэсыр; н. ж., цIыхур къыдалъхуа бзэм зэрыхущытым къегъэнаIуэ абы и цIыхугъэм и гъунапкъэхэр. Илъэс зыбжанэ и пэкIэ «Iуащхьэмахуэ» журналым тетащ КIыщокъуэ Алим и усэ гуп. «Си гъащIэр хьэхуу къызатамэ, БзэмыIу сыщыхъум изотыж», – щыжеIэ усакIуэм абыхэм ящыщ зым, анэдэлъхубзэр езы гъащIэм нэмыщI зыпэпщI хъун зэрыщымыIэр игъэбелджылыуэ. Ауэ нобэкъым КIыщокъуэм а Iуэхум гу щылъитар. Анэдэлъхубзэм хуэфащэ Iулыдж зэримыгъуэтым ар куэд щIауэ иригузавэрт. Абы и щыхьэткъэ илъэс плIыщI нэблагъэ и пэкIэ (еплъ: «Мывэ хуабэ» тхылъым) Алим итхауэ щыта усэ телъыджэр – «Гъуэгу къежьапIэр». 45

Ди жагъуэ зэрыхъущи, зи акъыл хунэмысу, Iуэхум пхэнжу бгъэдыхьэр «си быныр адыгэбзэ евмыгъаджэ» жызыIэ унэгуащэ щIэныгъэншэхэм я закъуэкъым. ЩIэныгъэ яIэу, интеллигенту зызыбжыжхэми къащыхэкI щыIэщ псалъэмакъ мышыу зыгъэвухэри. А псоми яхуэгъэзащ усакIуэм и ауаныр: Адыгэбзэр сыт щIэзджынур, Зыдынэсыр КъалэкIыхьырщ.

Зи щхьэ пщIэ хуэзымыщIыжым нэгъуэщIми хуищIыфынукъым. Зи щхьэ пщIэ хуэзыщIыж дэтхэнэми и анэдэлъхубзэр Iурылъыжщ. Аращ, анэдэлъхубзэрщ псом япэу цIыхур езыпхыр и лъэпкъым и блэкIами, и лъахэм и тхыдэми, дуней псом щызекIуэ щIэныгъэми. Апхуэдэ Iуэху еплъыкIэ узыншэр КIыщокъуэм и усэм екIуу къыщеIуатэ: Бзэр шу лъагъуэм хузогъадэ, Бгъузэу щытми, станцым нос. Сэ шу лъагъуэр зэпызмычу ГъущI гъуэгушхуэм сытехьакъым. Адыгэбзэр зэзмыгъащIэу Урысыбзэр сщIэн слъэкIакъым.

Хэт жиIэфын мы усэм и пIалъэр икIауэ?

6. «Шум и гъуэгу» «Шум и гъуэгу» – аращ КIыщокъуэ Алим и тхылъхэм я нэхъыфI зым фIищар. «Шум и гъуэгу» – апхуэдэу хужыпIэ хъунущ КIыщокъуэм ди лъэпкъ литературэм къыщикIуа гъуэгуанэ абрагъуэми. АдыгэбзэкIэ тхылъ къеджэ дэтхэнэми куэд щIауэ гу зэрылъитащи, гъуэгумрэ гъуэгум тет шумрэ усакIуэм и пшыналъэм дамыгъэ нэхъыщхьэ хуэхъуа нэщэнэхэм ящыщщ. Мыхэр нэщэнэщ, символщ, ахъумэ «гъуэгум» къуажитI е къалитI зэпызыщIэ гъуэгуу, «шум» Iэмал имыIэу шым тес жиIэу къаригъэкIыу, я гъунапкъэри абдеж къыщызэтеувыIэжу аракъым. «Гъуэгур» – гъащIэрщ, «шур» – гъащIэм зи гур хузэIуха цIыхущ. Гъуэгур зыхуэдэр зэлъытар а гъуэгум ирикIуэрщ. Гъуни нэзи иIэкъым КIыщокъуэ Алим и «гъуэгум» – гъуни нэзи иIэкъым гъащIэм и кууупIэр сыт щыгъуи къэзылъыхъуэ, ФIым, Дахагъэм емышыжу 46

зи гуащIэр хуэзыгъэпс лIым и хэлъэтыр здынэсынум, и хьилмым къигъэбэтэнум, и псэм хулъэкIынум. КIыщокъуэ Алим и лирическэ лIыхъужьыр гуращэ лъагэм махуэл имыIэу хуэкIуэ цIыху жыджэрщ. Удехьэх абы гъащIэм хуиIэ гукъыдэж иным, гуащIэдэкI хьэлэлми кърит дэрэжэгъуэшхуэм. Ар сыт илъэныкъуэкIи узэхъуапсэ хъун цIыху Iэпсо-лъэпсощ, фIэрафIэ, щэджащэ жыхуаIэм хуэдэ лIы хэлъэфащ. Ар нэсауи цIыху пэрытщ. ЦIыху пIащIэр шы шэсу щыщыта зэманыр фIокIри, шым и пIэ автомобиль къоувэ. Автомобилри «жьы» мэхъури, кхъухьлъатэм и лъэхъэнэр абы къыкIэлъокIуэ. Ракетэми зигъэгувэжыркъым… Ауэ махуэщIэм дэщIэращIэ мыхъумэ, дэмыулъийуэ къэгъуэгурыкIуащ а лIы Iэдэбым илъэс 70-м нэблагъэкIэ далъагъуу щыта хьэл гуакIуэр: ар сыт щыгъуи зы фоч уэгъуэкIэ адрейхэм япэ итащ, адрейхэр «щылъэсым», езыр «шут». Псэуху, абы и гъуэгур – «шум и гъуэгут».

7. «Къуршыщхьэм зышэр лIы пэрытмэ…» ЗэхъуэкIыныгъэ… ЦIыху хьэлэлхэм, пэрытхэм, «лажьэу шхэжу» еса цIыхухэм псэкIэ къазэуати 1985 гъэм и Апрелыр… ЩIэуэ, нэхъ тэмэму, нэхъ губзыгъэу тхыдэми, экономикэми, искусствэми, литературэми, дызытет дунейми дыхущыту… Псори щызэхэхуэжу, псори щызэкIуэлIэжыр цIыхумрэ ар къэзыухъуреихь щIыуэпсымрэщи – цIыхум и зэхэщIыкIми щIыуэпсым и зыхэщIэми нэгъуэщIу, япэм нэхърэ, дыгъуасэ нэхърэ нэхъ Iущу деплъу… ЗэхъуэкIыныгъэм къыпкърыкIа дуней еплъыкIэщIэр – псом ящхьэр аращи – лъэпкъхэмрэ къэралхэмрэ зэрымыукIыжу, зэгурыIуэу, пщIэ зыщагъуэту зы щIы хъурейм зэрызэдытетын, мамыру зэрызэгурыIуэн программэу къалъытэу… ЦIыхубэм псэкIэ ягъафIэу къадэгъуэгурыкIуэ я хъуэпсэгъуэ нэхухэр гъуазэ яхуэхъури – цIыху пэрытхэм, щыпкъэ дыдэхэм куэд ялэжьати а лъэхъэнэр къэкIуэн папщIэ. А лэжьыгъэ иныр илъэс куэдкIи ирагъэкIуэкIати. Я гум куэд зэригъэзахуэу, я гупсысэр жыжьэ нэсу, я псэр – махуэлрэ псэхурэ ямыIэу – ди гъащIэр, ди дунейр зэрефIэкIуэным хуагъэлажьэ зэпыту… Апхуэдэ цIыху Iущщ, фIэрафIэщ, сыт илъэныкъуэкIи зэкIужщ КIыщокъуэ Алим а зэманым итха усэхэм къыхэтэджыкI лирическэ лIыхъужьыр. Абы губзыгъэу зэпешэчыф дыгъуасэмрэ нобэмрэ, 47

пщэдей къэунэхупхъэщIэми хуэхьэзырщ, ар къэзыгъэIэгъуэхэм езыри ящыщщи. БлэкIар фIы дыдэу зыщIэж, къэкIуэнум къыхэмыщтыкIыу хуэбакъуэ а цIыху зэпIэзэрытыр мыфэрыщIу хьэлэлщ, хуумыгъэфэщэнуи гу щабэщ. И гупсысэр жанщ, дамабгъуэщ, лъагэуи щолъыхъуэ. ЦIыхухэр, ауэ сытми псалъэ дыгъэлкIэ мыхъуу, гу къуэпскIэ зэрызэпыщIар абы куэд лъандэрэ хьэкъыу пхыкIащ: Зы унагъуэм гъыбзэ щыIумэ, Я гъунэгъури ягъэгуIэ.

Нэхъ набдзэгубдзаплъэу укIэлъыплъыху, абы нэхъри узыIэпешэ: хахуэщ, къаскIэми хуэхейщ; гупсэхуу хэдэнущ, пIэщIэгъуэкIэ къыхихынукъым, къыхихынури Захуэрщ, Пэжырщ, зэ зытеувами къэмылэнджэжу тетынущ: Уафэр гъуагъуэу щыблэр уэми, Узытетым утемыкI.

АрщхьэкIэ, нэсауэ цIыху гъэсащ, Iэдэбщ, зэпIэзэрытщи, и лIыгъэр нэм къыщIэпыджэу игъэпIийркъым: ЛIыгъэ зиIэм мафIэ ишхми, Батэкъутэр имыгъэш.

Апхуэдизу зигурэ зи щхьэрэ зэтелъ цIыхум нэщIэбжьэ гуэри зыхимыщIауэ щыткъым. Зылъэгъуар зыщыгъупщэжхэми ар ящыщкъым. Зылъэгъуар зыщыгъупщэжакIэ узэджэнур абы дерс тэмэм, дерс узыншэ къыхэзымыхыфырщ. Илъэгъуам Iущ хэхъукIар пIэщIэгъуэ хэмылъу мэгупсысэ, блэкIами нобэми иджырей пщалъэкIэ яхуэфэщэн пщIэ яхуещI: Куэд къытхэхъуауэ къытфIэщIами, ЗыкIи мымащIэ дэ тхэщIари.

КIыщокъуэ Алим иужьрей илъэсхэм итха усэхэм щIэрыщIэжу къыщытрегъэзэж куэд лъандэрэ игу зыхуэгъу темэм – лъэпкъым и гъащIэм анэдэлъхубзэм щигъэзащIэ къалэнымрэ щиIэ мыхьэнэмрэ. Апхуэдэ мылъкум елъытауэ нэгъуэщI лIэужьыгъуэ мылъкури зырикIщ, ауэ къызэрыкIуэ уэсэпсщ. Аращ мэлыхъуэми – «Сыт хэкIуэдыкIми и хъушэм, Анэдэлъхубзэр мыкIуэду» – и мылъку нэхъ лъапIэ дыдэм и нэIэ нэхъ тету щIихьыр. 48

Махуэм махуэ къелъху. Зэманыр макIуэ. Зи нэхъыжьыгъуэр дунейм йохыж. Лъэпкъым щIэблэ къыщIохъуэ. Дунейм и гъусэу бзэри зэIэпах; «бзэр – мафIэм хуэдэу – мыкIуэду» цIыхухэм яхъумэ. Яхъумэ, бзэр лъэпкъым и тхыдэщи, и напэщи, и хьилмыщи. Яхъумэ, бзэр цIыхугъэщи. Дядэм ядэжхэм я тхыдэр ЩIэмыкIуэдари аращ.

Лъэпкъым и бзэр (бзэм, псалъэм, художественнэ творчествэм ехьэлIа псори) къэрал, дунейпсо Iуэхуу зэрыщытыр усакIуэм щIэгъэщхъуэжауэ къеIуатэ: Уэрэдыр лIыгъэм хуаусмэ, И псалъэр вагъуэм лъоIэс.

Нобэ «хужьщ» жыхуиIам пщэдей нэхъ фIэмыкIыу «фIыцIэ» фIэзыщыжыну хьэзыр къэрабгъэр уэрэдым, усэм, искусствэм и дэтхэнэ лIэужьыгъуэми нэхъ пэIэщIэху нэхъыфIщ. Сыту жыпIэмэ ар къэрабгъэ IэщIагъэкъым, лIыгъэншэми абы и Iуэху хэлъкъым. Псалъэр езыр хьилмы гъэлъэгъуапIэ къудейкъым, ар икIи лIыгъэ зыхэгъэкIыпIэщ. Ар Iэщэу къэзыгъэсэбэпыну зыхуэфащэри пэжым сыт щыгъуи сэлэт хьэзыру къыщыжыфын хуэдэу гу зыкIуэцIылъырщ. АпхуэдэлIщ КIыщокъуэ Алим и лирическэ лIыхъужьыр. «КъыпэкIуэнур иреуае, Сэ стхы усэм сопэжыкI» – абы щыжиIэкIи, ар уи фIэщ мэхъу, шэч къытепхьэнуи уигу къэмыкIыу. Пэжщ, а лIыхъужьым ныбжьыфIи иIэщ, куэдыщэ и нэгуи щIэкIащ! АрщхьэкIэ и ныбжьым щIихакъым абы и къарур. Хэбгъэзыхьмэ, и ныбжьым хэхъуэху и гуащIэм нэхъ зыкъызэкIуэцIихауэ къыпщохъу. Ар ноби шущ. Шу къудеи мыхъуу, зи къару илъыгъуэ, зэрыжаIэщи, «зи зэманыгъуэ» шу телъыджэщ! Епсыхыжынуи, ешу тIысыжынуи и пщIыхьэпIэ къыхэхуэркъым! Хъуэпсэгъуэщ абы гъащIэм, гуащIэдэкIым хуиIэ гукъыдэжыр! ЛъэхъэнэщIэм къигъэув къалэн лъагэхэми ар екIупсу хуэхьэзырщ, фIэщхъуныгъэ хэлъуи япэкIэ маплъэ: КIуэ пэтми уафэр мэхъу нэхъ къабзэ.

Гу лъумытэнкIэ Iэмал иIэкъым мы усэхэм я бзэр икъукIэ зэрыщIэгъэщхъуам. КIыщокъуэ Алим и бзэр сыт щыгъуи шэрыуэт, ауэ иджы зыми хуэмыдэжт, кIуэаракъэ, «дэтхэнэ и сатырри псалъэжьым йохьэ49 4 Къэжэр Хьэмид

йохуэ» жыпIэн хуэдизу. Мис щапхъэ: «И щхьэм хуэхъур лIым и пыIэщ»; «ЩIым и уасэр щIым и фIагъщ»; «Хуейщ пцIыупсым и зы псалъэм Я нэхъ мащIэу щыхьэтитI». Апхуэдэ щапхъэхэр куэд мэхъу. Зы псалъэуха закъуэкIэ теплъэгъуэ псо уи нэгу къыщIегъэхьэф усакIуэм: Жызум къуэпсхэм бжэгъу яIыгъыу Дыгъэ уапIэмкIэ дожей.

Къытезгъэзэжурэ мы усэхэм сыкъыздеджэм, мыпхуэдэу сегупсысащ: ярэби, сыту тхьэмыщкIэ мыбы зыхэзыгъэкIыж адыгэхэр (сыбзыщIыжынкъыми, псом япэ си гур здэжари «адыгэбзэкIэ ятха лъэпкъ сыкъеджэркъым» жызыIэ щIэныгъэлIым, докторым дежщ). Си фIэщыпэу жызоIэ: КIыщокъуэ Алим иужьрей илъэсхэм итха усэхэм укъеджэн, абы я IэфIыр зыхэпщIэн щхьэкIэ адыгэбзэр умыщIэми зэбгъащIэ хъунти! Мы усэхэм къытебгъэзэжурэ щIэрыщIэжу укъыщIеджэн нэгъуэщI зы щхьэусыгъуи щыIэщ: мыбыхэм фIэкIа нэгъуэщI зыри димыIами, жыпIэ хъунтэкъым ди къэралым къыщрахьэжьауэ щыта ЗэхъуэкIыныгъэм хуэхьэзыру къыщIэкIа цIыхурэ абы и дуней еплъыкIэлъагъукIэр къэIуэта щыхъуа художественнэ тхыгъэрэ щымыIэу. «Къуршыщхьэм зышэр лIы пэрытым…» Дауи, «къуршыщхьэм зышэм», лIы пашэм куэд елъытащ. «ЛIы пэрытым» хузэфIэкIынур зыхуэдизыр езы КIыщокъуэм дежи щыболъагъу. Ауэ къэралыгъуэшхуэм ЗэхъуэкIыныгъэ щебгъэкIуэкIын щхьэкIэ, псом япэрауэ, жылагъуэр абы сыт илъэныкъуэкIи хуэщIауэ, къимыкIуэтыжыну цIыхухэри а Iуэхугъуэшхуэм пэщIэтыфын хуэдэу къыхущIэкIын хуейщ. Апхуэдэу щыщытым деж цIыхубэм я гуращэр къэзыIуатэ политикхэу утыку къихьэ зи хабзэхэм я псалъэмрэ я IуэхущIафэмрэ зэтохуэ. Дэ зэхэтхыжар сыт: «Мы хотели как лучше, а получилось как всегда». Хрестоматиехэм ихуа а псалъэухам къикIыр мыракъэ: «НэхъыфI дощI жытIэурэ, нэхъыкIэ тщIащ». Хэбгъэзыхьмэ, цIыхубэм я Iуэху зэрахуауэ пIэрэ а политикхэм? Хьэмэрэ, сыт хуэдэ IэмалкIэ зыIэрагъэхьами, езым власть зэрызыIэрагъэхьэн Iуэхукъэ ахэр зи ужь итар? Апхуэдэу ущIыщIэупщIэн щхьэусыгъуэ щыIэщ: политикхэм, танкым тету, цивилизацэм, демократием теухуа псалъэмакъ дыгъэл ину щаIэтым ирихьэлIэу, абы я къуагъым къуэта щхьэхуещэхэм къэрал мылъкур зралъэфэлIэжащ. Дауэ ира50

куа!.. Дауэ яхузэфIэкIа!.. А псор зэпэпшэчмэ, мыпхуэдэу уегупсысыну зыри хуэIуакъым: политикхэмрэ IэбжьанэфIейхэмрэ зэрыщIэу щымытауэ фIэщщIыгъуейщ. Мыри абы и щыхьэткъэ: «дыгъуакIуэхэм фемыIусэ, щхьэж къыIэрыхьар и хьэлэлщ, абы къэгъэзэж иIэкъым» жызыIэу къэувыжар хэт?.. ЦIыхур фIым щагъэгугъыу, я бэракъым «ЗэхъуэкIыныгъэ» жиIэу ину тратхэу, абы и щIагъым шейтIан джэгурэ пцIы гъуэрыгъуапщкIуэрэ къыщызэIузыхахэм я IуэхущIафэмрэ КIыщокъуэ Алим а зэманым итха усэхэмрэ зыкIи я Iуэху зэхэлъкъым. Си щхьэкIэ, етIощIанэ лIэщIыгъуэр епщыкIубгъуанэм нэхърэ сыт илъэныкъуэкIи нэхъ ткIийуэ къысфIощI. Дызыхыхьа лIэщIыгъуэщIэм щыщу къызэднэкIа зэман кIэщIым къриубыдэу узыщыгуфIкIынышхуэ сщIэркъым. Ауэ узыгъэгупсысэнрэ узыгъэгузэвэнрэ гъунэжу щыIэщ (фокIадэм и 11-м Америкэм къыщыхъуар; а Америкэ дыдэр, Iущ зэрымыхъуам и щыхьэту, куэд дэмыкIыу Иракым зэрытеуар, къ.). Махуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу щIыпIэ-щIыпIэкIэ къыщыхъу терактхэр абы хэплъхьэжмэ, цIыхухэр нэхъ губзыгъэ дыхъуауэ лIэщIыгъуэщIэм дыхэбэкъуауэ жыIэгъуейщ. Ауэ сэ сыщыуэнкIи мэхъу. Иджырей историографиер зытетыр мыращ: дунейм щекIуэкI псори зэпэплъытмэ, цивилизацэ, деморатие жыхуаIэхэм нэхъ я пэгъунэгъу дыхъуурэ докIуэ, а дызэрыхуей дыдэм хуэдэу псынщIэу дымыбакъуэми. Ар пэжу щытмэ (Тхьэм пэж ищI), къэралыгъуэхэмрэ лъэпкъхэмрэ кIуэ пэтми ФIым, Дахагъэм нэхъ пэгъунэгъу мэхъу. ФIымрэ Дахагъэмрэ щытепщэну лъэхъэнэрщ КIыщокъуэ Алим и иужьрей усэхэм дызыхураджэр, дызыхуагъэхьэзырыр. ИкIи абы нэхъ благъэ дыхуэхъуху, а усэхэр нэхъри щIэщыгъуэ къытщыхъуурэ къыддэгъуэгурыкIуэну сэ къысфIощI.

8. «…Ди зэманыр Дунейм си нитIырщ зэреплъар» КIыщокъуэ Алим прозэми нэхъыбэж щыхузэфIэкIащ. Октябрым екIуэкIа революцэм, граждан зауэм, социализм яухуэну щрагъэжьа япэ илъэсхэм («Хъуэпсэгъуэ нур», «Эмирым и сэшхуэ», «Мазэ ныкъуэ щхъуантIэ»), Зауэшхуэм («Щынэхужьыкъуэ», «Нал къута», «Кхъужьы51 4*

фэ») абы триухуа романхэр, иджыблагъэ къыдэкIа тхылъыщIэр («Лъапсэ») яхэтыжу – ар дэтхэнэ адыгэри махуэ къэс зыхуеин библиотекэ ес ирокъу. БлэкIа лIэщIыгъуэм ди цIыхухэм ягъэва хьэзабым къыдэкIуэу, дызэрыт лIэщIыгъуэм къриубыда къэхъукъащIэ нэхъ инхэу дуней псор зыгъэзджызджахэр, Сокъур Мусэрбий зэрыжиIащи, «тхыдэм и къэгъэшыпIэ задэхэр» адыгэбзэкIэ гъэхуауэ япэу къэзыгъэпсэлъар КIыщокъуэ Алимщ. Ар зыхуэдэ тхакIуэр нэхъ сэтей къэзыщIари прозэрщ. Литературнэ критикэм захуэу къызэрилъытащи, КIыщокъуэм и романхэр лъэпкъыбэм зэдай совет литературэм зы едзыгъуэфIу хэуват, езыри къэралышхуэм щыпсэу тхакIуэ нэхъ пIащэхэм ящыщ зыуэ зэрыщытыр тхылъеджэми я фIэщ хъуат. И щIалэгъуэм и гъусэу зи зэфIэкIри кIуэщI щыIэщ (апхуэдэхэм я творчествэр гъатхэпэм къыдыкъуокIри, гъатхэкIэм дыкъуохьэж); и щIалэгъуэм щыщIидзэрэ нэхъ балигъ хъухукIэ зи зэфIэкIым нэхъ зыкъызэкъуихи урохьэлIэ (я гъатхэмрэ гъэмахуэмрэ тэмэму зэпыувэу, я бжьыхьэри хуэм цIыкIуурэ щIымахуафэ хъужу). Ауэ тхакIуэхэм зэзэмызэ къахокI насыпыфIэ дыдэ: и гъатхэри гъатхэ хуэдэу щытауэ, и гъэмахуэри «нэ фыгъуэ зытрамыгъаплъэ» жыхуаIэм хуэдэу, и бжьыхьэр дыгъэлрэ берычэтыбэу, кIыхьуи укъуэдиярэ абы и дежкIэ щIымахуэ щыIэххэну уи пщIыхьэпIи къыхимыдзэу. КIыщокъуэ Алим апхуэдэщ: и лIы ныбжьыр зэрыхэкIуэтар и зэфIэкIым зэран къыхуэхъуркъым, и Iэзагъэм хэхъуэ зэпытщ. Си гугъэщ «Лъапсэм» – аращ КIыщокъуэм и романыщIэм фIищар – гупсэхуу къеджа дэтхэнэри абыкIэ акъылэгъу къыздэхъуну. Я дуней тетыкIэ, я цIыхущIыкIэ, я хьэл-щэн елъытауэ персонаж зэмыщхь куэдыкIей зыхэт романым темэ нэхъыщхьэуи персонаж пажэуи щыкIуэцIрыкIыр адыгэ лъахэрщ, адыгэ хэкурщ, адыгэ Iуэхущ. А псори къызэщIиубыдэну зы псалъэ закъуэ къилъыхъуэщ тхакIуэми, къигъуэтащ пычыгъуитI къудей фIэкIа мыхъуу: «Лъапсэ». Абыи къыщынэркъым. Тхылъым и пэм къыщыщIэдзауэ и кIэм нэсыху щекIуэкI Iуэхугъуэхэм я хъыбарыр къэзыIуэтэжыну тхакIуэм зытригъэхуар цIыхубзщ– Дэфэрэджщ (романым ДэфэрэджитI хэтщ; къэзыIуэтэжыр – Дэфэрэдж-нэхъыщIэр – нобэрей цIыхущ, дохутыру мэлажьэ; Дэфэрэдж-нэхъыжьыр абы и анэшхуэщ). Университетым и медфакым зэрыщригъаджэм къыдэкIуэу, ар дехьэх къэхутэныгъэ лэжьыгъэм, и диссер52

тацэм эпиграфу хухихари Мухьэмэд бегъымбарым и псалъэ Iущхэрщ: «ЦIыхубзыр къэралым и лъапсэщ, цIыхубзыр фIы хуэзэмэ, къэралри фIы хуэзащ, цIыхубзыр дэхуэхмэ, къэралри дэхуэхащ». А псалъэхэр езы романми эпиграф хуэхъуу къыпфIощI, сыту жыпIэмэ адыгэ цIыхубзым гъащIэм щиIэ увыпIэм куэд зэрелъытар, абы и деж лъэпкъым и гуныкъуэгъуэ псори зэхуэхьэсауэ зэрекIуэлIэжыр тхакIуэм зэи щыгъупщэркъым. НэгъуэщIу жыпIэмэ, «Лъапсэ» фIэщыгъэцIэр къатитIу зэтокIыжри, етIуанэм – лъахэм, хэкум, лъэпкъым лъабжьэ хуэхъуж, лъапсэм и лъапсэж, жиIэу къокI. Хы ФIыцIэм и Iуфэм дахэу етIысэкIауэ Iуст адыгэхэр. Я къуажэхэмрэ къалэхэмрэ жыгым щIагъэнауэ: гъавэ щащIэни яIэу, унащхьэм кхъуэщын зэрытралъхьэми Iэджэ щIауэ щыгъуазэу; уанащIэ, гъукIэ, дыщэкI IэщIагъэ зиIэ е нэгъуэщI зыгуэркIэ IэпщIэлъапщIэхэр уэрамым ехыу тесрэ узыхуей дыдэр занщIэу къэбгъуэту. Псэурт агыгэхэр. Лэжьэгъуэ махуэм и дежи гугъу зрагъэхьыфу, гуфIэгъуэри зэдаIэтыфу. Хабзэ дахи къадэгъуэгурыкIуэу. Ауэ икIэм икIэжым… къуаншэу, яхуэбгъэгъу мыхъуну къуаншэу къыщIокI ахэр: икъукIэ щIыпIэ дахащэт псэупIэ яхуэхъуар! «Бажэм и фэр и бийщ» жаIакъэ, апхуэдэ дыдэт адыгэхэм я Iуэхур: «бажэр» зыми хуимытыжу, «бажафэр» хамэхэм зэрапхъуэнут, езым хуэдэу пщIы бжыгъэхэр зи ныбэм ихуэну «дыгъужь нэпсейхэр» лъэныкъуэ зырызымкIэ къыщобгъэрыкIуэ, «кърым сеймэнхэр тенджыз тIуащIэм къызэрыдэхти, къуажэ къагъанэртэкъым зытемыуэ», къэзакъхэр, къэкIуатэм-къэкIуатэурэ, адыгэ лъахэм къипщхьэпат, «иджы илъэс щищ хъуами аращ а къалэм (Кепы жыхуаIэу щытам) къэзакъхэр къыдэтIысхьэу, дэсар зэрыдахурэ». Тыркур-щэ? Францыр-щэ? Псори къыхузэпещэрт адыгэхэр зытес щIы кIапэм! А псор уи пащхьэ къитым хуэдэу IупщIу икIи гукъинэжу уегъэлъагъу тхакIуэм. Мис адыгэхэм къыкIэлъызэрахьэ лейм и зы теплъэгъуэ закъуэ – «Бэкхъхэм мафIэ къащIэнауэ, Iуэм ит Iэщыр мафIэм хокIуадэ, жэмыр зэщIобууэ, я шкIэр шкIэщым щIэтщи, йоджэ, мэлыр магъуэ, хьэр зэщIокъугъэ, нэхъыбэр щIихьауэ здэжэр ямыщIэжу къуажэм дож. ПщIантIэм жэм дэту уолъагъу, и кIэбдз лъакъуэр зэпыудауэ и шэмрэ и лъымрэ зэхэлъэдэжауэ пхэщIкIэ хэсу, шыри аращ – топышэм къриудауэ и кIуэцIыр къихури и кIэтIиймкIэ зилъэхъэжауэ пIэтIауэ-лъэкъуауэу лIэрт, и шыкIэм мафIэ къызэрыщIэнар зыхимыщIэжу. Джэдэщым телъа бгъэныр исри и щхьэр иуэжащи, мафIэ къызыщIэна джэдыр мафIэм 53

къыхолъэтыкI, хъуаскIэр къапылъэлъу… МафIэр абы хуэдизу гуащIэти, жыг хадэм пытыр япыту мафIэ къащIэнат». Тхылъ псо и уаси а зы теплъэгъуэ цIыкIур: цIыху щапхъэм икIа хъунщIакIуэхэм зэрахьэ лейр цIыхум и мызакъуэу, природэми и бийуэ, апхуэдэ напэтех зыIэщIэщIэн хьэкIэкхъуэкIэхэми къахэкIыну зэрыщымытыр икъукIэ IэкIуэлъакIуэу къыщыIуэтащи. Адыгэхэм нэщхъеягъуэу къалъысам щIэи гъуни иIэкъым. Зы тхылъкIи, тхылъ IэджэкIи абы упэлъэщынутэкъым. Ар фIыуэ зыщIэ тхакIуэм и нэIэ нэхъ зытетыр – апхуэдэ насыпыншагъэр къызыхэкI щхьэусыгъуэхэр къэтIэщIынырщ. Iуэхур нэхъ тэмэму иубзыхун щхьэкIэ, и зы лъэныкъуэ гуэркIэ къыщымыувыIэжу, ихъуреягъкIэ Iэдэбу къызэпиплъыхьын папщIэ, тхакIуэм сюжет утыкур бгъуфIэу зэкIэщIегъэкIуэт. ИкIи Мысырым щекIуэкIари, Щам къыщыхъуари, Тыркум щызэIуащэ политикэри, кърым хъаным къызыкъуигъэща хьилагъэри, – а псор щызэзэгъын эпическэ гуащIэкIэ зэщIегъаплъэ иукъуэдия хъыбарыр. Къуршхэм екIэ зи цIэ щыIуа урыс дзэпщхэмрэ пащтыхь Александр ЕтIуанэмрэ къадэкIуэу, романым ущрохьэлIэ тырку сулътIан Абдул-Мэжиди, французхэм нэмыукIытагъэкIэ император яфIэхъуа Наполеони, нэгъуэщI куэдми… Къэзакъхэмрэ адыгэхэмрэ зэгъунэгъуурэ къэгъуэгурыкIуащи, жеIэ тхакIуэм, щызэгурыIуи къохъу. «ПэрыIэбапIэ зимыIэр дзэращ. Инэралу къакIуэм зым нэхърэ зыр нэхъ залымщ, зым нэхърэ зыр нэхъ гущIэгъуншэщ, яIэщIэщIыхьа залымыгъэр я напщIэ телъщ, уеблэмэ иропагэ». Залымыгъэрэ пцIыкIэ куда системэр зэрыгущыкIыгъуэр, и лъабжьэм къыщыщIэдзауэ и щхьэ дыдэм нэсыху быдэу зэрызэпхар аргуэру зэ уи фIэщ ещI адыгэхэр Александр ЕтIуанэм щыIущIэ теплъэгъуэм. «Сэ мурадыфI сиIэу хьэщIэу сыкъыфхуэкIуащ, – жеIэ пащтыхьым япэ щIыкIэ. – Фи щIыналъэм фисхунуи фи ужь ситкъым». Ауэ, бгырысхэм я тхьэусыхафэр щызэхихкIэ, къызокIуэкIри, зэрыпцIыупсри къиутIыпщ хъунщIакIуэхэм я IуэхущIафэм щыгъуазэ дэнэ къэна, ахэр къыщIэзыгъэстыр езыр арауэ зэрыщытри наIуэ къохъу: «Къэзакъхэм къалэну я пщэм дэтлъхьар сыт? Урыс политикэм и щIэгъэкъуэнщ къэзакъыр. А политикэр зытеухуар фызыIэщIэтлъхьэн хуейуэ аращ. Зыкъыдэфт! ТекIуаращ захуэр». Наполеон щыпэщIэтам щыгъуэ хуэфащэу орденыбгъэ хъуауэ щыта, иужькIэ, ди лъахэм къакIуэу, хеилъым 54

зыхигъапскIэурэ зи напэр тезыхыжа Ермолови («инэрал ЕрмолофкIэ» зэджэу щытари) зэзакъуэ уолъагъу. А зэми хъарзынэу къыбоцIыху: къыпэрыуэн щримыхьэлIэм, гынрэ мафIэкIэ и гъуэгур къуршхэм кIуэцIрещIыкI, ауэ «ныбгъуэхьэшым» щраубыдэм, нып хужьыр къегъэпIий… Уигу къонэж Хьэкурынэ, Барчо, Гуащэ сымэ. Щхьэж и хьэл-щэн иIэжми, ахэр зыкIэ – я цIыхугъэкIэ – зэщхьщ. Зыми хуэмыдэжщ Дэфэрэдж. А цIыхубз Iэпсэулъэпсэур нартыгуу хахуэщ, гугъуехьыбэр къытегуплIэми, зэрызэтету къызэтонэ, лъэпощхьэпоуэ зыIууэм нэхъ Iущ икIи жыжьаплъэ хъуауэ къыхокI. Тыркум кIуэуэ къэкIуэжа, «муслъымэн щIыналъэкIэ» зэджэми жэнэт зэрытхуамыгъэтIыгъуэр зи нэкIэ зылъэгъуа, а псом нэмыщIыжкIэ ижь лъандэрэ адыгэхэм къадэгъуэгурыкIуэ кIэщIущыгъэ-щIэныгъэхэм ящыщ зым хуэIэижь (Дэфэрэдж удзкIэ мэIэзэ) а цIыхубз телъыджэрщ къэзыгъуэтри лъэпкъыр мыкIуэдыжыпэнумэ, абы и хэкIыпIэу къэнэжа закъуэр: «ЦIыхум анитI иIэкъым, – жеIэ абы, хэкум икIыжыну зызыгъэхьэзырхэм яхуэгъэзауэ, – къэзылъхуар зыщ, и лъапсэ щыбыдэ лъахэри зыщ, уи лъапсэр бгъэгъумэ, уи лъэпкъыр кIуэдащ. КъыптекIуэр гугъущ, жаIэ щхьэкIэ, а къыттекIуэу дызыпэмылъэщым дыгурывгъаIуэ. Фи жьэгум илъ мафIэр фымыгъэункIыфI». «Лъапсэ» романыр IыхьитIу зэхэухуэнащ. Зыр лIэщIыгъуэ блэкIам теухуамэ, етIуанэм къигъэлъагъуэр Дэфэрэдж-нэхъыщIэр зытет дунеймрэ къэзыухъуреихь цIыхухэмрэщ. А Iыхьэм и щIэдзапIэ хъур дохутыр-гинеколог Дэфэрэдж сымаджэ хьэлъэу цIыхубз цIыкIу къызэрыхуашэрщ; ар къызэфIэувэжу сымаджэщым щыщIатхыкIыжым романри деух. Ауэ а махуэ (е тхьэмахуэ) бжыгъэм фIыуэ щхьэдох Iуэхур Iуэхур щекIуэкI зэманыр, 40–70 – гъэхэр къызэщIиубыдэу. ЦIыху нэпцIхэмрэ цIыху нэсхэмрэ щызэпэщIэтщ КIыщокъуэм и романым. Бюрократ-властщIэкъухэмрэ абы якъуэтхъыкI Iужажэхэмрэ я щапхъэу къэпхь хъуни Нартыху Къазбэчрэ абы къепщIэкIа Iужыж-мыIужыжхэмрэ. Лъэщщ Къазбэч. Ауэ абы и къарур къызыхэкIыр и къалэныр хьэлэлу игъэзащIэу аракъым. Быдэу тесщи аращ и шэнт лъагэм: лъахэм епцIыжми, лъэпкъыр ищэжми (ди хъупIэ тIэкIухэр зэравэжа къудейр пхурикъуни: абы лъандэрэ махъи хъери къыщIыхьэжыркъым ди Iэщым!), ищхьэмкIэ къыщыхуэарэзымэ зэфIокI. МащIэкъым яхузэфIэкIыр абы и IупэфIэгъухэми: къамылэжьа 55

мылъкум «зраупцIыжу» хэсщ, бзэгурэ накIэнащхьагъэкIэ я Iуэхур дагъэкI. Апхуэдэхэм пэжырылажьэр цIейнэпейкIэ ягъэIуу, и щхьэр кърамыгъэIэту, дэкъузауэ ягъэпсэунут, яхузэфIэкI закъуэмэ. Сымаджэ хьэлъэр утыкум къренэри, кIэбгъу зещI ЛатIифэ. Сымаджэр зыгъэхъужыр Дэфэрэджщ. Ауэ, Iуэхум апхуэдэу кIэ игъуэта нэужь, Дэфэрэдж зыгъэулъиину къэзыжыхьхэм ЛатIифи яхэтщ, и напIи хуалэркъым: мобыхэм ящыщщи. НэгъуэщI лэжьыгъэ IэнатIэхэми ар дыдэр щокIуэкI. КIыщокъуэм къигъэщIа цIыхубз образ нэхъ хьэлэмэт дыдэхэу Хьэбибэ, Апчарэ сымэ иджыри тIу ябгъурыувауэ си гугъэщ: Дэфэрэдж-нэхъыжьымрэ ДэфэрэджнэхъыщIэмрэ.

9. «ДищI щыхамысэ сыхуэзамэ…» Сымаджэ хьэлъэр тригъэун мурадкIэ (щIопщакIуэ хуэдэу) дохутырым хъыбар къеIуатэ. «Си хъыбарыр пычыгъуэ-пычыгъуэу зэпычащ, – жеIэ абы, – езгъэдаIуэр сымыгъэзэшын папщIэ». Iуэхум хэлъыр арауэ щытмэ, дауэ мыпхуэдэхэр къызэрыбгурыIуэнур: «Драгун офицар гуэр къэсри, пащтыхьым и лъакъуэр зытета бэрэбанэр Iуихыжащ. Абы къикIыр псалъэмакъыр яухауэ арат. Асыхьэту пащтыхьым и шыр кърашэлIащ… Езыри, хьэпщIэум и пщэр тIэкIу игъэубэлэц хуэдэ ищIри, шэсыжащ». Афицарыр драгунми е нэгъуэщI зыгуэрми, пащтыхьым и лъакъуэр сытым тетами, ар, шэсыжын и пэ и хьэпщIэум едэхэщIами, – а псори зылъагъур, а псори къэзыIуэтэжыр, къэзыгъэлъагъуэр езы тхакIуэр аркъэ? А зы пычыгъуэ цIыкIум и закъуэ – романыр зэрыщыту апхуэдэ защIэу зэхэлъи. Романым къыщыIуэта хъуар Джэфэрэдж (е нэгъуэщI зы персонаж гуэрым) хуэгъэкъаруункIэ Iэмал зимыIэщ. А къомыр зыщIэу, екIууи зэкIэлъызыхьыфыну щыIэр зыщ – езы КIыщокъуэ Алимщ. Зэи жиIэгъати: ДищI щыхамысэ сыхуэзамэ, Ари тессауэ согъэунэху.

ДищI иджыри «щыхасатэкъым» икIи къытехъуатэкъым апхуэдэ тхылъ – етIощIанэ лIэщIыгъуэм къыхалъхуа жанру интеллектуальнэ романкIэ зэджэр. Япэу ар ди деж къэзыхьар КIыщокъуэрщ. 56

Къебгъэзэгъыфмэ, къегъэжьапIэрэ тегъэщIапIэрэ къыхуэбгъуэтыф закъуэмэ, сюжетыр Iэрыхуэу бгъэпсмэ («Лъапсэ» романым а псори дэгъуэу щызэпэщащ), апхуэдэ художественнэ тхыгъэ лIэужьыгъуэм Iэмал куэдыкIей къует, зэман е щIыпIэ елъытакIэ зы жыпхъэ пыухыкIа гуэрым уимыкъузауэ, ущыхуейм и деж узыхуей дыдэмкIэ зыбгъазэрэ уи псэм пиупщIыр жыпIэну. КIыщокъуэми дэгъуэу къигъэсэбэпащ а Iэмал хьэлэмэтыр. «Лъапсэ» романыр ди дыгъуасэмрэ ди нобэмрэ зэрытеухуам ещхьыркъабзэу ди пщэдейми теухуащ: лъэпкъыу дыкъэнэн, ди фIыр тфIэмыкIуэдын, ди Iейр дгъэмэщIэн щхьэкIэ тщIапхъэ къытпэщытхэм егъэгупсысэ тхакIуэр.

10. «СыкIуащ сэ куэдрэ IуэхутхьэбзащIэ» КIыщокъуэ Алим, еш имыщIэу, къытригъэзэжурэ, хуоусэ и псэм хуэдэу илъагъу и лъахэм, и гурыщIэр нэхъ щызу къызэриIуэтэн псалъэ нэхъ IэфI къилъыхъуэу: Си гъащIэр сухми, схуэухынкъым Си хэку нур хадэм и уэрэд.

Аращ, лъэпкъым, лъахэм, хэкум хуиIэ а лъагъуныгъэрщ сэ зыхэслъагъуэр КIыщокъуэ Алим дунейм тетыху хузэфIэкIа псори: фIыуэ плъагъум сыт хуэпщIэми пфIэмащIэщ. КIыщокъуэ Алим сыт хуэдэ къулыкъу иIыгъами – и тхакIуэ къалэным зэрыбгъэдэтым хуэдэу къабзэу а къулыкъухэри зэрихьэу, цIыхум яхуэщхьэпэн яхуилэжьу къекIуэкIащ (ди республикэм щыщыIами, къэралым и ТхакIуэхэм я союзым щашами). Птхымрэ пщIэмрэ лъэпкъым хууиIэ лъагъуныгъэм, лъахэм хуэпщI Iулыджым къыхэкIмэ, уи къулыкъур укъызыхэкIахэм яхуэблэжь Iуэхутхьэбзэ къабзэу щытмэ, – абы теплъэкъукIрэ техьэулеикIрэ къезэгърэ? Аращ, сэ къызэрысфIэщIымкIэ, Алим хузэфIэкIар щIыхузэфIэкIам и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр. Сыту фIыт ар, – тхакIуэхэм, усакIуэхэм я мызакъуэу, – адыгэхэм къытхэкIа къулыкъущIэхэм щапхъэ яхуэхъуатэмэ: лъэпкъыр зыхуей хуэзэнти.

11. «НэгъуэщI уи лъагъуэ темыувэм…» Литературэм и жанру КIыщокъуэ Алим нэхъ игъэлэжьар тIущ: усэмрэ романымрэ. Адыгэ усэм и щыгури адыгэ романым и щыгури абы и натIэуи къыщIэкIащ. Iуэхур зытещIыхьар нобэ ди нэгу щIэкIым и закъуэкъым. Ди лъэпкъ литературэм и къэкIуэнум, пщэдейм ар къызэрыхущIэкIынум ущегупсыскIэ, нэхъри IупщIу уи пащхьэм къоувэ тхакIуэшхуэм и IэдакъэщIэкIыр зыхуэдэмрэ зыхуэдизымрэ, абы и мыхьэнэр. Мыпхуэдэу жиIэгъаи КIыщокъуэм: НэгъуэщI уи лъагъуэ темыувэм, Уэ гъуэгу хэпшауэ уалъытэн?

КIыщокъуэ Алим хузэфIэкIар нагъыщэ угъурлы хуэхъуу, а цIыху щэджащэм, а лIы щыпкъэм, а тхакIуэ фIэрафIэм хиша лъагъуэр гъуэгу бгъуфIэу езышэжьэн къарурэ гуащIэрэ илъэс мин ещанэм къритыну.Тхьэм жиIэ!

ЦIЫХУГЪЭМ ХУЭЛАЖЬЭУ (Къашыргъэ ХьэпащIэ) Къашыргъэ ХьэпащIэ адыгэ литературэм хэлъхьэныгъэ екIу хуэзыщIа ди тхакIуэ нэхъ пажэхэм ящыщ зыщ. Илъэс куэдкIэ хьэлэлу хуэлэжьащ ар къэзылъхуа лъэпкъым, жэуаплыныгъэ ин зыпылъ къулыкъу зыбжани игъэзащIэурэ къекIуэкIащ. Ауэ и псэр пытыху IэщIыб имыщIу абы зэдихьащ лэжьыгъитI, я мыхьэнэрэ я лъагагъкIэ зэпэшачэрэ жыпIэну тIури щхьэпэу: ар егъэджакIуэт икIи тхакIуэт. ЕгъэджакIуэ Къашыргъэ ХьэпащIэ гъэсэныгъэрэ щIэныгъэрэ зрита цIыху мин бжыгъэхэм ди республикэм и IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэм куэд щIауэ я зэфIэкI щагъэлъагъуэ, я Iустаз Iэдэбым и дерс Iущхэм къытщIэхъуэ щIалэгъуалэр щIагъэджыкIыу. ТхакIуэ Къашыргъэ ХьэпащIэ и Iэужь нэхур лъэпкъ литературэм IупщIу щыболъагъу – адыгэпсэм и дахагъымрэ адыгэбзэм и зэфIэкIымрэ щыхьэт нэс яхуэхъуу. Ди литературэм и тхыдэр куууэ зэзыгъэщIэну хущIэкъу дэтхэнэри нобэ хуейщ, пщэдеи хуеинущ Къашыргъэм и рассказ гъуэзэджэхэм, «Насыпым и хэкIыпIэ» повестым, «Лъапсэ быдэ», «ПшэкIухь» романхэм, тхакIуэм и гукъэкIыжхэр щызэхуэхьэсыжа и тхылъу «ГъащIэр матэщIэдзакъым» зыфIищам. Апхуэдэ тхыгъэхэр щымыIамэ, адыгэ литературэр куэдкIэ фагъуэу плъагъунти. …Къашыргъэ ХьэпащIэ 1914 гъэм ноябрым и 14-м Щхьэлыкъуэ къыщалъхуащ. Зэман гугъут ХьэпащIэ зыхалъхуар. Зи гуащIэкIэ псэуж цIыхум и гъащIэр дэгъэзеигъуэ мыухыжт. Ауэ захуагъэм щIэбэн, зи хуитыныгъэм псэр щIэзытыну хьэзырхэм я бжыгъэр кIуэ пэтми нэхъыбэ хъурт. ЛъэныкъуитIри, щабагъэм пымылъыжу, пхъашагъэм хуекъурт. Я нэм лъы къытелъэдауэ, Iэщэм нэхъыбэрэ епхъуэрт. Зэхуилъымрэ зэрыукIымрэ нэхъыбэ хъу зэпытт. Лъыбэ щыжэну махуэр къэблагъэрт. Социальнэ зэхуэмыдэныгъэм и зы хуэмэбжьымэт езы ХьэпащIэ и адэшхуэ Алихъан гуузу зыхэкIуэда Iуэхури. Ар икъукIэ гъэхуауэ ПащIэ Бэчмырзэ къыщиIуэтэжащ 59

«Къашыргъэ Алихъан», «Алихъан и гъыбзэ» усэхэми. ЩIалэ цIыкIум гуимыхужу къыхуэнат 1921–22 гъэхэм щыIа гъаблэри. ИужькIэ абы итхыжыгъащ: «Шхэгъуищым языхэзми зы чыржын цIыкIу къызату щытащ. И нэхъыбапIэм ар зыдэсшхын хуейр япэ изгъэщырти, чыржыныр IэфIу тесшхьыхьыжырт. Нобэми къысщохъу а чыржыным щыщ фомылым хуэдэу IэфIу си Iум щыткIу хуэдэу». Къуажэм къыщызэIуаха еджапIэм япэ дыди бжэщхьэIум ебэкъуахэм яхэтащ ХьэпащIи. Къуажэ школым и ужькIэ Къэбэрдей-Балъкъэр пединституту абы щыгъуэ Псыхуабэ дэтам щIотIысхьэ. Ари къеухри, 1934 гъэм къуажэм къегъэзэж. ЩIалэщIэ и мурадыр зэкIэ къехъулIат: иджы ар хуит хуэхъуат куэд щIауэ зыщIэхъуэпс икIи зызыхуигъэхьэзыр IэщIагъэм – сабийхэр гъэсэным, егъэджэным. А лэжьыгъэ мытыншми и гур хуэкъабзэу йоувалIэ. А зэман дыдэм къриубыдэу тхэнми гу хуещI Къашыргъэм. Усэ зэхилъхьэу щIедзэ, и насыпми кърехьэкIри, куэдрэ мыщхьэрыуэу, нэхъ тэмэму Iуэхум гу лъезыгъэтэну дыдэм пасэу Iэрохьэ. «Апхуэдэ щIэныгъэм и япэ къыхэкIыпIэу сэ къэсхутэр, – нэхъ гурыщIэ къысщыхъур ЩоджэнцIыкIу Алий и усыгъэхэрт, – итхыжыгъащ ХьэпащIэ. – ЗанщIэу цIыхухэм заIураукIапщIэрэ фомылу я Iум щыткIужу щытт абы и усэхэр… Алий и усэ зэхэлъхьэкIэм сыкIэлъыплъ къудейкIэ зэфIэмыкI щыхъум, сэ абы деж сыкIуащ. Алий сэ къызгуригъаIуэу щIидзащ усакIуэм и къалэныр…» ГъащIэм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм хуэнэхъуеиншэт ХьэпащIэ. Псори езым и нэкIэ зригъэлъагъуну хуейт. Зи цIэр бэм зэIэпах цIыху пашэхэм, лэжьыгъэм щыпэрытхэм, зыщалъхуа лъахэм, щIалэгъуэм, лъагъуныгъэм хуэусэрт щIалэщIэр. Абы и тхыгъэ пасэхэм ящыщ зыбжани къытехуауэ щытащ «Догъагъэ» зыфIаща усэ сборникым. Хэку зауэшхуэм и ужькIэ «Къэбэрдей» альманахым, республикэм къыщыдэкI газетхэм къытохуэ Къашыргъэ ХьэпащIэ и очерк, рассказ зыбжанэ («Зауэм и губгъуэхэм», «Разведчик», «Дзэлыкъуэ хъупIэм», «Къэсыжахэщ», н. ). Зауэм и зэман хьэлъэм щыгъуэ ди цIыхухэм ягъэва гугъуехьым, абыхэм къагъэлъэгъуа лIыгъэмрэ зэфIэкIымрэ, текIуэныгъэр къахьу, мамыр псэукIэм и IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэм зэрыпэрыувэжам – арат а тхыгъэхэр зытеухуар. Хэку зауэшхуэр зэриухыу, япэ дыдэу къыдэкIа «Къэбэрдей» альманахым и пэублэ номерым тетащ «Зы 60

жэщ» рассказыр. А тхыгъэ хьэлэмэтым Iэзэу къыщыгъэлъэгъуэжащ фашист зэрыпхъуакIуэхэр ди лъахэм къыщиужьгъа лъэхъэнэ дыджым и зы теплъэгъуэ. А хьэщхьэвылъэхэм бэлыхь хадзэ адыгэ цIыхубз хейр, зи щхьэгъусэр зауэм Iут, сабий быным къахэнар. ЩIымахуэ жэщ уаем бынунагъуэр зэхэзехуэ ящI напэ жыхуаIэр щыIэуи щымыIэуи ауэ зи пщIыхьэпIэ къыхэмыхуэ нэжэсхэм. Ауэ… анэм и гур бийм къыхуэмыщтэн лъагапIэу къыщIокI. Къытепсыха гузэвэгъуэм щхьэдоплъыхри, абы къелъагъуф мыжыжьэж текIуэныгъэр, и бынри и щхьэри зэрихъумэн хьилмыи къыкъуокI. Абы хэту ди зауэлIхэри къосри, бийр къеплъэкIыу къуажэм дахуж. Гукъинэжщ рассказым и кIэухри: «Анэр и пIэм имыкIыу, сыным хуэдэу жарэ занщIэу зэфIэту, сэхураным и кIыгъэм зэрызигъазэм хуэдэу, зауэлI IукIыжхэм нэфIкIэ якIэлъыплъу икIи гуфIэгъуэм къызэщIиIэтауэ пэплъэрт». Гу лъытапхъэщ мыпхуэдэ зыми. Зауэр щиуха япэ илъэсым къриубыдэу ди республикэм щыIащ КIэрашэ Тембот, абы щыгъуи ар нэIуасэ хуэхъуащ Къашыргъэ ХьэпащIэ. «Зы жэщ» рассказыр тхакIуэшхуэм игу апхуэдизкIэ ирихьати, ар пIалъэ химылъхьэу урысыбзэкIэ зэридзэкIри, къэрал псом цIэрыIуэ щищIащ. А щIыкIэм тету «Зы жэщ» рассказыр псоми зэдапхъуэтат. Ауэ тхакIуэр тIысыжакъым, игу загъэу, сыту жыпIэмэ икъукIэ темэшхуэт икIи темэ хьэлъэт ар – Хэку зауэшхуэр, абы епха, ехьэлIа къэхъукъащIэхэр, ди лъахэм къищхьэрыуа бийм щIэпхъэджагъэу зэрихьар, ди цIыхухэм гугъуехьрэ хьэзабу ягъэвар, абыхэм лIыгъэрэ зэфIэкIыу къагъэлъэгъуар. Куэд зи нэгу щIэкIа, нэхъыбэжми егупсыса тхакIуэр шэщIауэ тепсэлъыхьыжын хуейт а псом. Арыншауэ псэхупIэ игъуэтынутэкъым и псэм. ИкIи 1966 гъэм дунейм къытохьэ «Лъапсэ быдэ» романыр. …Нартыжь хэкур хьэIуцыдз зекIуапIэ хъуащи, къурш щхьэ тхъуахэр гухэщIу къопэзэзэх. Зи къару илъыгъуэ цIыхухъухэр дзэм хэтщ. Къуажэм «ЛъагапIэкIэ» зэджэм) къыдэна лIыжь-фызыжьхэм, сабийхэм, цIыхубзхэм гузэвэгъуэ щIыIэр къалъэIэсащ: Iэщэ шынагъуэкIэ зэщIэузэда хьэкIэкхъуэкIэхэм ялэжьым щIэ щIэткъым – ди цIыхухэр ягъэпудын, ягъэшынэн, фашист гъэрыпIэм ирагъэувэн мурадкIэ. Ауэ бийр зэрыгугъауэ Iуэхур къыщIэкIыркъым. Нэмыцэхэр картэкIэ хуабжьу ерыщт. Дэнэ щIыпIэ сыт хуэдэ бгы, къуэ, псы, гъуэгу щыIэми, тэмэм дыдэу къыщыгъэлъэгъуат а картэхэм. Фашистхэр нэгъуэщIщ 61

зэрыщыуар: абыхэм ящIэртэкъым ди цIыхум и лIыгъэр здынэсынур. Къашыргъэ ХьэпащIэ и романым ар дэгъуэу къыщыIуэтэжащ. Сыту куэдыщэ хузэфIэкIрэ Линэ цIыхубз цIыкIум! Бийм и щIыб къыдэна щэхурылажьэхэмрэ ди цIыхухэмрэ зэпызыщIэну къалэн зыхуагъэува а цIыхубз щIалэр псэзэпылъхьэпIэм хэмыкI зэпытщ. ИтIани ар шынэу къызэфIэщIэркъым. Хэбгъэзыхьмэ, гузэвэгъуэ зыхэхуэм нэхъ зэпIэзэрыт ищIауэ къыхокIыж, лъэпощхьэпо зыхуэзэм ебакъуэурэ нэхъ лъагэ мэхъу. Хъыжьэ-щэ! Хъыжьэ псом нэхърэ уигу нэхъ къинэж персонажу къыщIэкIынщ. Ар Хъыжьэ къызэрилэжьри и теплъэкъым е и къулыкъукъым – тIуми хуэхейщ: «Гугъуехьым, хьэзабым, уIэгъэ хьэлъэм, уз бзаджэм я лъэужьт Хъыжьэ тхышэу, плIэ Iушэу, шхужьыгуэу, «уэфI-уэлбанэкIэ барометр хэплъыхьащ» къыхужаIэу къэзыгъэнар. Лэжьыгъэрэ цIыхурэ зи щIасэ Хъыжьэ фэбжь къызэрылъыс лъандэрэ сымаджапIэ куэд хузэблахат, лэжьыгъэ IэнатIэ зыбжани зэрихъуэкIат. Ауэ абы яужь илъэсипщIым имыхъуэжауэ иIэт зы IэнатIэ: ар къуажэ почтальонт». КIэщIу жыпIэмэ, фэбжьымрэ узымрэ зэхаубэрэжьа, яуплIэнщIу ягъэтIылъыжа ныкъуэдыкъуэ, и IэнатIэри – къуажэ пощтзехьэу… Ауэ а лIыжь теплъаджэр бэнакIуэ абрагъуэу къызэфIоувэ – Лъахэм гузэвэгъуэ къызэрылъысу. Къуажэм дэс щэхурылажьэхэмрэ партизанхэмрэ зэпызыщIэри Хъыжьэщ. Абы мызэ-мытIэу егъэжакъуэф полицейхэри, и теплъэм хуумыгъэфэщэнуи Iуэхушхуэ куэд зэфIегъэкI. ИкIэм икIэжым, гъэрыпIэм ихуахэр абы кърегъэл – и гъащIэр щхьэузыхь яхуещIри. ЩIагъуэщ, гукъинэжщ Линэ и анэ КIулини. Апхуэдэщ Цури. Тхылъым зэ къеджам игу ихужынкъым Борик цIыкIуи. МащIэ щIакъым «Лъапсэ быдэ» романыр къызэрыдэкIрэ. А зэманым къриубыдэу литературэм тхыгъэ щхьэпэ куэд къыхэхъуащ Хэку зауэшхуэм теухуауэ. ИтIани жыIэпхъэщ «Лъапсэ быдэ» романыр а темэм ехьэлIауэ ди бзэкIэ ятха тхылъ нэхъыфIыIуэхэм зэращыщыр. Дызэрыт лIэщIыгъуэм и нэгу щIэкIа къэхъукъащIэ нэхъ пIащэхэм щыщщ «ПшэкIухь» романыр (1973) зытепсэлъыхьри. Мыр зытеухуар къэралыгъуэшхуэм и псэукIэр зэзыгъэдзэкIа революцэм лъэпкъхэр зэрыхуэкIуа гъуэгур къэхутэнырщ. ТхакIуэм пэжыгъэшхуэ хэлъу къигъэлъэгъуащ социальнэ щхьэусыгъуэр (мылъкукIэ зэхуэмыдэныгъэр) 62

зи лъабжьэ класс зэныкъуэкъур кIуэ пэтми зэрызэщIэплъэр, апхуэдизу щIэгъэпщтрауэ екIуэкI Iуэхур фIырыфIкIэ зэримыухынур… Пэжщ, илъэс тIощI и пэкIэ ятха тхылъыр нобэрей Iуэху еплъыкIэм и жыпхъэм изагъэуи жыпIэнкъым. Ауэ шэч зыхэмылъыжыр зыщ: тхакIуэр сыт щыгъуи захуагъэм и телъхьэщ, фIым щIэбэн дэтхэнэри абы псэкIэ и благъэщ. БлэкIа жыжьэм, блэкIа гъунэгъум и мызакъуэу, ХьэпащIэ набдзэгубдзаплъэу кIэлъыплъырт и нэгу щIэкI нобэми, абы хуэфэщэн псалъэ къызэригъуэтынми пылът. Абы и щыхьэтщ 1957 гъэм къыдэкIа «Насыпым и хэкIыпIэ» повестыр. Тхылъыр зытеухуар зауэм и ужькIэ къуажэм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэрщ. Псоми дощIэж а зэман дыдэм тIэкIу дэкIмэ «лакировщик» зыфIащыжынухэм я хьэмтетыгъуэу зэрыщытар. Абыхэм я нэкIэ гъащIэр плъагъуну телъыджэт. УкъыщIэскIэн гуэри ди усакIуэм иIэтэкъым. Ди къэралышхуэм лъэпкърэ цIыхуу ису хъуар гуфIэжу, зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу коммунизмэ нэхушхуэм хуэкIуэрт. Ауэ, пэжыр жыпIэнумэ, апхуэдэ тхыгъэхэр щхьэгъэпцIэжт. Ар пщымыгъупщэу Iуэхум убгъэдыхьэмэщ Къашыргъэм и повестым хуэфащэ пщIэ щыпхуэщIыфынури. КIуэцIрыкъуагъкIэ зи псалъэр пхызыгъэкI ныбэхуэфIыжьхэмрэ щIэм, псэуну зыхуэфащэу къыгуэж къуэпс цIыкIухэм къащыж цIыху пэрытхэмрэ зэрызэжьэхэуэр щысхь зыхэмылъ пэжыгъэкIэ къигъэлъэгъуащ тхакIуэм. Си гугъэщ абы пебдзых хъуну сыт хуэдэ щыщIэныгъэри. 1988 гъэм дунейм ехыжа иужь, къыдэкIащ иужьрейуэ Къашыргъэм и «ГъащIэр матэщIэдзакъым» тхылъыр. Мыбы тхакIуэм и нэгу щIэкIахэмрэ и гукъэкIыжхэмрэ щызэхуэхьэсыжащ, Iыхьитхуу зэхэлъщ, дэтхэнэми узэгупсысынрэ дерс къызыхэпхынрэ гъунэжщ, тхакIуэр зыIууахэм, зыхэта Iуэхухэм я хъыбарыр лIэщIыгъуэм и хъыбар нэс къыпщызыгъэхъуж напэкIуэцI куэд ущрохьэлIэ тхылъым. Ауэ псом нэхърэ нэхъ Iэрыхуэу, псэм нэхъ ехуэбылIэу тха хъуар етIуанэ Iыхьэрщ – тхакIуэм и сабиигъуэм теухуарщ. «Ущысабийм плъэгъуар нэхъ гуапэу, гъэщIэрэщIауэ гум къонэж. Нобэми, си ныбжьыр илъэс блыщIым щебакъуэми, сабиигъуэр щызгъэкIуа къуажэр, хьэблэр абы щыгъуэ зэрыщыта дыдэм ещхьу си нэгум къыщотэджыж, си псэм щохуабэ, си гум IэфIу щоткIу, зыгуэр, къару гуэр, пкърылъми а зэманым и жэрдэму Iэпкълъэпкъ псомкIи зыхызощIэ». 63

Сыт абы дыщIыбгъужынур! Зи сабиигъуэм хуеплъэкIыж дэтхэнэми игу къипсэлъыкIа хуэдэу итхащ мыр ХьэпащIэ! Мыпхуэдэ псалъэ IущхэмкIэ адыгэ тхылъеджэм сэлам ирихыжащ абы: «ГъащIэм и дерсхэм нэхъ къыхэхыпхъэр цIыхугъэщ. Дунейм зыгуэр тезыха щыIэкъым. Зыгуэр, зы фIы гуэр, дунейм къытебнэн хуейщ. Абы щыщу цIыхугъэ къызэбнэкIмэ, «щIэукIуатэ» къыпхужаIэнкъым. Ар нэхъ щIэин нэхъыщхьэу солъытэ къызэбнэкI бынхэм я дежкIэ». Къашыргъэ ХьэпащIэ лъэпкъ литературэм хуэлэжьащ дунейм тетыху. Аращ Iэужь махуэ къытхуигъэнэну абы щIыхузэфIэкIари. Дэ ар зэи тщымыгъупщэу, къытщIэхъуэ щIэблэми хьэкъыу пхыдгъэкIыфу дыщытыну къыттохуэ.

ЛЪЭПКЪ ТЕАТРЫМ ПСЭЕМЫБЛЭЖУ ХУЭЛЭЖЬА (Тубай Мухьэмэд) Тубай Мухьэмэдрэ сэрэ дызэрыцIыхун и пэ къихуэу абы и творчествэм зыгуэркIэ епхауэ зы щIэщхъу къысщыщIауэ щытащ. Дехъуапсэри, студент гупым (1-нэ курсым дыхэсу арат) спектаклу дгъэувыну мурад тщIат зы акт закъуэ фIэкIа мыхъу пьесэ цIыкIур – Тубайм и «Жьэрыплъэр». Сэ къыслъысар милиционер щIалэм и ролырти, къихъунщIа хьэпшыпхэмкIэ къуа шумэданитIыр зи Iэдэж дыгъуакIуэр «кIэрахъуэ къихакIэ» сценэм къыщесхуэкIыхукIэ – парадокс зыфIащым хуэдэу куэд къыщохъу мы дунейм! – факультетым узэрыщIыхьэу щыт щыгъын фIэдзапIэм къыфIэзна си плащыр зыгуэрым игъэбзэхащ! ПцIы хэмылъу, япэщIыкIэ сэ си гугъащ ар къызэзыщIар екIуу къыздэгушыIауэ, сымыдыхьэшхыуи слъэкIакъым. Ауэ… Iуэхум гушыIэ хэлътэкъым: плащым къигъэзэжакъым. Ноби, Тубай Мухьэмэд сигу къэкIыжыху, а щIэщхъури къыдосеижри, абы щыгъуэ дгъэува «спектаклри», къыздеджа щIалэхэри, хъыджэбзхэри си нэгу къыщIохьэж, мащIэуи сыкъыпогуфIыкI… *** Сценэт ар къызыхуалъхуар. ПкъыфIэу. И нэгу зэлъыIухам гуапагъэр къищу. И нэ фIыцIэ дахитIыр пIащэрэ лыдыжу. Бгъэ лъэтэнум зэкъуипхъуэт дамэу и набдзэшхуитIыр хуэкъурашэу. Зэ зылъэгъуам зэи игу имыхужын и теплъэ уардэм зэ зэхэзыхам зэи щымыгъупщэжын и макъ жьгъыру гуакIуэр хьэлэмэтыщэу екIужу. Ди лъэпкъ театрым и сценэр илъэс куэдкIэ зыгъэбжьы65 5 Къэжэр Хьэмид

фIа Тубай Мухьэмэд апхуэдэу ягу къинэжащ цIыхухэм. И ныбжьыр илъэс пщыкIублым иту Мухьэмэд щIэтIысхьащ Налшык къыщызэIуаха театральнэ студием. Студиер колхоз-совхоз театр зэрыхъуххэу абы актеру щолажьэ. Театреплъхэм щIэхыу ар ягу ирохь. Режиссерми фIыкIэ гу къылъетэ, роль нэхъыщхьэхэри къыхуегъэфащэ. Ауэ актер лэжьыгъэм и закъуэкъым щIалэщIэр дэзыхьэхыр. Тхэным гу хуищIати стIолым бгъэдэсу жэщхэр игъакIуэрт. «Мэжидрэ Мэрятрэ» зыфIища и япэ пьесэм и Iэрытхыр усакIуэшхуэ ЩоджэнцIыкIу Алий ирегъэлъагъу. «Алий къысщысхьакъым, – жиIэжырт езы Мухьэмэд. – Абы и чэнджэщхэм япкъ иткIэ щIэрыщIэу тхуэ-хэ сымытхыжа псалъэуха къыщыбгъуэтынкъым пьесэм. Ауэ иужькIэ Алий хуэдэу сэ зыри къысщыгуфIыкIакъым икIи сиIэри Алий хуэдэу быдэу зыми къикъузакъым». Пьесэр тхын щиуха дыдэми, 1939 гъэм, ягъэув. Спектаклым еплъахэм псом хуэмыдэжу ягу ирихьат пьесэм и лIыхъужь нэхъыщхьэ Мэжид. И псалъэкIи и IуэхущIафэкIи гъащIэщIэр зыухуэ гуащIэрыпсэухэм я къуэшт ар. ЛIыхъужьыр къэувырт цIыхур зэхэгъэж зыщI хабзэжьхэм, социальнэ зэхуэмыдэныгъэ напэтехым я бийуэ. «Дызыхуей дымыгъуэту Елджэрыкъуэ дызэрыхуэлажьэркъым дыщIэкъуаншэр, – жиIэрт абы. – Дэ дыщIэкъуаншэр ди гуащIэдэкIыр Елджэрыкъуэ и гуэным илъу дэ шхын щхьэкIэ зыдогъалIэри аращ. Сыт ар езыр щIэмылажьэр? Хьэм хуэдэу йофэри и нэр хьэсэпэ жэму щIригъэлъафэу, мыщэ гъэшхам хуэдэу, мэджэгури и гуащэм бгъэдэсщ. Дэ къомыр джэджьей сымаджэм хуэдэу зыдмыгъэхъейуэ дызэхэсщ». Залымыгъэр щытепщэ дунейм захуагъэ щызекIуэркъыми, Мэжид хузэфIэкIыркъым фIыуэ илъагъу икIи къэзылъагъуж Мэрят и гъусэ хъуну. НыбжьыщIитIым я лъагъуныгъэм лъыгъажэ къокIри, тIури гуузу хокIуадэ, ауэ Мэжиди Мэряти епцIыжыркъым я лъагъуныгъэм. Абыхэм я псэр ят – я щхьэр щIэпхъаджагъэм хуамыгъэщхъыу, лIыгъэ яхэлъу. «Мэжидрэ Мэрятрэ» блэкIа зэманым теухуамэ, къыкIэлъыкIуэ 1940 гъэм Тубай Мухьэмэд етх адыгэ къуажэм колхоз псэукIэм къыхуздихьа щIэм, бгырыс цIыхубзым и гъащIэм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэ махуэхэм тепсэлъыхь пьесэ. «Трактористкэ» пьесэр а гъэ дыдэми театрым егъэув. Зэман кIэщIым Мухьэмэд зыкъигъэлъэгъуат зэфIэкI зиIэ актеру икIи драматургыу. Илъэс тIощI фIэкIа мы66

хъуа щIалэр спектакль зыкъомым щыджэгуакIэт, пьеситIи и Iэдакъэм къыщIэкIат. Ди лъэпкъ театрым и япэ лъэбакъуэхэм кIэлъыплъ псори Тубай Мухьэмэд куэдкIэ щыгугъырт… Ауэ зауэр къохъей. Мухьэмэди Iэщэ къещтэри поув щIыри псыри зэрипхъуэу къытхуэкIуэ бий фIыцIэм. Тубай Мухьэмэд фронт куэдым щызэуащ. КъызэрыгуэкI сэлэту щIидзэри автовзводым, иужькIэ авторотэм и командир хъуащ, лейтенанту зауэр къиухащ. Нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр Берлин нэскIэ зыхужахэм Мухьэмэд яхэтами, абы и зауэлI фащэр 1945 гъэм и Майм ирихьэлIэу щихыжакъым. ДищI къеIэну къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ зыкъыщызыIэта зызымыщIэж самурайхэр я пIэ изыгъэувэжахэм яхэтащ Тубай Мухьэмэд. Абы и зауэ гъуэгуанэр къиухыу и унэ къыщигъэзэжар 1946 гъэрщ. Зауэм щызэрихьа лIыгъэмрэ хахуагъэмрэ я щыхьэту Мухьэмэд къыхуагъэфэщащ орденитIрэ медаль зыбжанэрэ. Хэку зауэшхуэм къыкIэлъыкIуа илъэсхэм Тубай Мухьэмэд и творческэ зэфIэкIым нэхъри зыкъызэкъуех. Ар щоджэгу спектакль куэдым. Режиссурэм щыхузэфIэкIми йоплъыж. Абы къыдэкIуэуи пьесэ тхынри IэщIыб ищIыркъым. Тубай Мухьэмэд куэдрэ дэлэжьа КъБАССР-м и цIыхубэ артист Болэ Мурат игъэщIагъуэу жиIэжырт: – Лъэпкъ театрым и сценэм роль зэмыщхь куэд щигъэзэщIащ Тубай Мухьэмэд. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, актер псоми къащтэфыркъым сыт хуэдэ ролри. Хэт лIыхъужьыгъэкIэ гъэнщIа персонаж уи нэгу къыщIигъэувэн хузэфIокI, хэти ауаным, гушыIэм нэхъ хозагъэ. Тубайм хэдэ иIакъым. Абы игъэзэщIа ролхэр апхуэдизкIэ зэщхьэщокIри, жыпIэ хъунущ ар щыджэгуа спектаклыщIэ къэс театреплъыр Тубай МухьэмэдыщIэ щыIущIауэ. СыткIэ зэщхь, псалъэм папщIэ, Корнейчук и «Платон Кречетым» хэт Аркадийрэ (мыр Тубай Мухьэмэд сценэм япэ дыдэу щигъэзэщIа ролщ) Гоголь и «Фызышэм» ущызрихьэлIэ Иван Кузьмичрэ? Нэхъ зэпэжыжьэжкъэ Лермонтовым и «Ди зэманым и лIыхъужь» романым хэт псэ щабэ зиIэ, сабийм хуэдэу къабзэ, гу пцIанэ, цIыху лъагъугъуафIэ Максим Максимычрэ Горбатовым «Зы жэщ» зыфIища пьесэм хэт хьэ щэхурыпхъуэм къыкIэрымыхуу бзаджэ икIи хьилэшы Кривохатскэмрэ? Зэ еплъыгъуэкIэ къыпщыхъунут зи псалъэр зи гурылъым техуэж цIыху хьэлэлхэр Тубай-актерым нэхъ щIэхыу къипхъуатэу. ПцIы хэлътэкъым апхуэдэхэр абы псэкIи зэригъунэгъум. И теплъэри мыбдей дэгъуэу 67 5*

къыщезэгъырт. Псалъэм и хьэтыркIэ, нэмыцэ тхакIуэшхуэ Фридрих Шиллер и «ЩIэпхъаджагъэмрэ лъагъуныгъэмрэ» трагедием хэт Фердинанд и ролыр Мухьэмэд хуабжьу екIурт. Тубайм уи фIэщ ищIыфырт абы и Фердинандыр зэрылIыхъужь нэсыр, псэукIэ бэмпIэгъуэмрэ хабзэжь гущыкIыгъуэхэмрэ къэмылэнджэжу ар зэрапэщIэтыр, и псэр пытыху апхуэдэлIыр зэримыкIуэтынур, сыт къылъыкъуэкIми жиIам зэремыпцIыжынур. Ещхьыркъабзэу, пыплъхьэн щымыIэжу артистым уи нэгу къыщIигъэхьэрт ауэкъудеи цIыху хэлъэфа Фердинанд емыкIуалIэ, езы Мухьэмэд и «Мэжидрэ Мэрятрэ» ущызрихьэлIэ Аслъэмырзэ пцIыIуэпцIышэм и хьэл-щэн гуемыIури. ГъэщIэгъуэныракъэ, цIыху нэджэIуджэм и ролым щитым деж езым и теплъэ екIури и макъ гуакIуэри Мухьэмэд гущыкIыгъуэу къыпщигъэхъуфырти, персонажыр нэхъри гурымыхь абы ищIырт. Абы и щыхьэтщ ЩоджэнцIыкIу Алий и «Мадинэм» къытращIыкIа спектаклым Къасыму, «Къамботрэ Лъацэрэ» Аслъэныкъуэу Тубай Мухьэмэд зэрыщыджэгуа щIыкIэхэр. Тубай Мухьэмэд зэфIэкIышхуэ зиIэ актеру зэрыщытым къыхэкIыу 1950 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щIыхь зиIэ и артист цIэр фIащащ. Илъэс докIри республикэм и цIыхубэ артист мэхъу. 1957 гъэм РСФСР-м щIыхь зиIэ и артист цIэр къыхуагъэфащэ. Тубай-режиссерым игъэуващ Дудар Хьэутий и «Нэчыхьытхыр», «КъуийцIыкIур», «Фыз Iэзэр», Щхьэгъэпсо Мухьэмэд и «Благъуэр», Акъсырэ Залымхъан и «Лашыныр». Ауэ игу ирихьын пьесэ купщIафIэ лъэпкъ драматургием щыхимыгъуатэм деж, Мухьэмэд нэгъуэщI республикэ Iэбэрти, театрым и репертуарыр нэхъ хьэлэмэт, гъащIэм нэхъ пэджэж ищIырт. Апхуэдэу Тубайм игъэуващ дагъыстан драматург Рустамовым и «Жыг щIагъыр», казах тхакIуэ Абишевым и «ЛIыхъужьыр хъыбарыншэу кIуэдыркъым» жыхуиIэр, нэгъуэщIхэри. Спектакль щигъэувкIэ Тубайм къызэкъуигъэщырт режиссерым иIэн хуей хьэл нэхъыщхьэр. Абы пьесэм къыхуигъуэтыжыфырт езым и къеджэкIэ. Арат Тубайм игъэува спектаклхэр зы цIыхум и Iэдакъэм къыщIэкIа нэхъей шэщIа къыпщызыгъэхъур, абыхэм щыджэгу актер псори зы ансамблу зэзышалIэр. Нэхъ мащIэкъым Тубай Мухьэмэд ди драматургием хуищIа хэлъхьэныгъэри. Я темэкIи, я гъэпсыкIэ илъэныкъуэкIи зэмылIэужьыгъуэщ абы и пьесэхэр. Тубайр тетхыхьащ пасэм щыгъуэ лIыгъэмрэ цIыхугъэмрэ, дахагъэмрэ лъагъуныгъэмрэ залымыгъэм хэутэн ищIыфу 68

къызэрекIуэкIам, гъащIэщIэм къыздихьа хабзэщIэхэм цIыхубэм я нэр къызэрыдэплъэжам, абы къыдэкIуэуи фIы зигу имылъ щхьэхуещэхэм я щхьэтепхъуэр ятриудащ. Псом хуэмыдэжу Тубайм нэхъ къехъулIэрт ауан жанкIэ псыхьа пьесэхэр. Апхуэдэщ «Насыпыр хъумэ», «Уимыш умышэс», «Хьэ бзаджэ тIысыпIэншэщ», «Жьэрыплъэ», н. Мухьэмэд и пьесэхэр шэрыуэу гъэпсащ. Дауи, сценэм и «щэхухэм» фIыуэ щыгъуазэт ахэр зи IэдакъэщIэкIыр. Абыхэм мащIэ-куэдаи ущрихьэлIэркъым экспозицэ зэрызелъафэ, къегъэкIуэкI-негъэкIуэкI гъущэ. Сыт къэхъуми, сыт къапсэлъми – псори сценэм и хабзэ пыухыкIахэм йозагъэ. Тубайм и пьесэ жанхэмкIэ зууэ щIихулыкIырт «мылажьэу булкэ зышхынухэм» я напэр, мылъку угъуэиным дихьэххэм ящIэнакIэрт, хьэпшып цIугъэнэ фIэкIа зыри зымылъэгъуж, зыри къызыфIэмыIуэхуж цIыху жэкъуахэр щысхьырабгъу хэмылъу сэтей къищIырт. Тубайм и драматургиер хуэтхьэкIумафIэт иджырей темэкIэ зэджэжым, гъащIэм къыщыхъу-къыщыщIэхэм ар жану япэджэжырт. Арагъэнут Мухьэмэд и пьесэхэр нэхъыбэу гъэщIэгъуэн зыщIыр. Зы акт фIэкIа мыхъу пьесэ кIэщIхэри зэдапхъуатэу цIыхубэ, студент театрхэм ягъэувырт. Апхуэдэу самодеятельнэ гуп куэдым ягъэувауэ щытащ Тубайм и пьесэ кIэщIхэу «Фэризэт и текIуэныгъэ», «Хьэ бзаджэ тIысыпIэншэщ», «Жьэрыплъэ» зыфIищахэр. Тубай Мухьэмэд цIыхуфIу, цIыху гуапэу дунейм тетащ, апхуэдэуи ар бэм я гум къинэжащ.

ГЪУЭГУХЭШ (Нало Жансэхъу) «Нало Жансэхъу прозаикт, драматургт, усакIуэт, критикт, теорием хэIэбэфу», – етх Нало Заур. Ар пэжщ. Ауэ Нало Жансэхъу и IэдакъэщIэкIыу хъуам ефIэкIыу гъэщIэгъуэныр, телъыджэр езы Нало Жансэхъущ. Дауэ зэрымыгъэщIэгъуэныр! Дауэ зэрымытелъыджэр! Илъэс тIощI зи ныбжь щIалэр пщIантIэм докIри йожьэж, и бжэныхъуэ башыр хыфIедзэри. Зэман кIэщIым (илъэси 3–4 нэхъ дэмыкIыу) щIалэм зехъуэж, къыпхуэмыцIыхужын хуэдизу: бжэн игъэхъуа фIэкIа, и ныбжьыр илъэс тIощIым нэсыху зы еджапIэ гуэри щIэмысар иджы езыр егъэджакIуэщ, гъэсакIуэщ, зы IэнатIэм къыIуашри етIуанэм ирагъэблагъэ, къулыкъухэр къытракIутэ, лIы лъэрызехьэ и гуащIэ зыубыдын лэжьыгъэу тIу, щы зэуэ щызэдихь щыIэу! Сыт къытралъхьэми и хьэлъэщ, псоми полъэщ. Я нэхъ гугъуми зыщидзейркъым – абы хуэIэижьу къыщIокIри. Мис Нало Жансэхъу ЛУГ-м щригъэджауэ щыта, балъкъэр усакIуэ цIэрыIуэ Гуртуев Берт и гукъэкIыжхэм щыщ зы пычыгъуэ: «Нобэ хуэдэу сощIэж Нало Жансэхъу япэ дыдэу щыслъэгъуар. Абы щыгъуэ сэ ЛУГ-м сыщеджэрт. Студентхэр дыщыст къытхуагъэкIуа егъэджакIуэщIэм дыпэплъэу. Тэлай дэкIри, ди пащхьэм къихутащ папкэ плъыжьыфэ зыIэщIэлъ щIалэ сырыху мыщхьэпэлъагэр. Сэлам къыдихри, абы къыджиIащ обществоведенэмкIэ дызэрыригъэджэнур, и цIэри къриIуащ. Ар Нало Жансэхъут. И гуапагъэмрэ и хьэл-щэн дахэмкIэ абы студентхэр псынщIэу дихьэхащ. Жансэхъу цIыху къабзэт, зэпIэзэрытт, макъ хэIэтыкIакIэ зэи псалъэртэкъым. И урокхэм дапщэщи дыхуэпIащIэрт, удихьэхыу иухуэрти. ЕджакIуэхэм бгъэдыхьэкIэ тэмэм къахуэзыгъуэтыф Налор куэд мыщIэу студентхэм ди ныбжьэгъуфI хъуащ. Урок нэужьым дыкъигъанэурэ ар тхутепсэлъыхьырт лъэпкъ литературэм пыщIа Iуэхугъуэхэм». Гуртуевым къиIуэтэжар зытехуэр 1930 гъэрщ. Пэжщ, абы и пэкIэ, илъэсищ хуэдизкIэ, 1929 гъэм, комсомолми 70

къыхадзу еджапIэми къыщIадзыжыху, Жансэхъу езыр щеджащ а ЛУГ дыдэм… Ауэ – сэ згъэщIагъуэр аракъэ! – абы лъандэрэ дэкIар зы илъэс закъуэщ. А илъэсым и кIыхьагъкIи Жансэхъу дзэм къулыкъу щищIащ – Новороссийск къалэм дэса фочауэ полкым взводым и командир къалэныр щигъэзащIэу. НтIэ, дыгъуасэ (дыгъуасэ хуэдэкъэ – нэгъабэ!) уи еджэныр зэпауду, уи комсомол кIапсэ кIапэри пIэщIачыжу, уеплъэкIыу укъыздыщIахужа еджапIэм нобэ егъэджакIуэу дауэ зэрыбгъэзэжыфыну щIыкIэр? Зы илъэсым апхуэдэ гъуэгуанэ зэпызычыфын щыIэ? Абы папщIэ сыт хуэдиз ухуей: зэчийуэ, хэлъэту, шыIэныгъэу, лIыгъэу! Нало Жансэхъу теухуауэ роман зытхынум и зы къалэнщ ари: зэман кIэщI дыдэм а щIалэ телъыджэм зэпичыфа гъуэгуанэр зыхуэдэр, абы и махуэхэмрэ и жэщхэмрэ зэригъэнщIу щытар, и зэхэщIыкIым зэуэ зыкъызэрызэкIуэцIихар и хьилмым псынщIэу зэрызиужьар, гурэ псэкIэ зэригъэзэхуэф хъуар зыхуэдизыр къабылу къэпщтэн хуэдэу художественнэ IэмалхэмкIэ нэIурыту дигъэлъагъужыну. Гу лъытапхъэщ: Жансэхъу ЛУГ-м зэригъэзэжар, IэщIагъэлI ныбжьыщIэхэм, лэжьэн къыщIэзыдзэгъащIэхэм зэрахабзэу, щтэIэщтаблэукъым, атIэ, Гуртуевым и жыIауэ, «и гуапагъэкIэ, и хьэл-щэн дахэмкIэ студентхэр къыдэзыхьэхыф, еджакIуэхэм бгъэдыхьэкIэ тэмэм къахуэзыгъуэтыф» егъэджакIуэ щыпкъэущ. НэгъуэщI IэнатIэхэми абы къыщигъэлъэгъуащ Iуэхум и «бгъэдыхьэкIэ тэмэм». Егъэджэным ар фIыуэ зэрыхэзэгъам хуэдэ къабзэу, къэхутакIуэ институтми ТхакIуэхэм я союзми зыкъыщигъэлъэгъуащ. ПцIыупс урихъункъым мыпхуэдэу жыпIэми: къэхутакIуэ институтым и лэжьыгъэр япэу зэтезыухуар, а лэжьыгъэр япэу зыунэтIар Нало Жансэхъущ; апхуэдэ къабзэу ар къыхущIэкIащ ТхакIуэ союзми, а творческэ организацэр диIэ хъун папщIэ Жансэхъу и зэфIэкIымрэ и хэлъэтымрэ куэд елъытауэ щытащ. А цIыху гъуэзэджэр Iуэху щхьэпэ куэдым я къехьэжьакIуэ щIэхъуам и щхьэусыгъуэр гурыIуэгъуэщ: а IэнатIэ гугъухэм Нало Жансэхъу нэхъ хуэхьэзырт, нэхъ езэгъырт. Нало Жансэхъу хуэдэ зимыIэхэр абы щыгъуэ дэ къыдэхъуапсэрт. Дэ диIащ… АрщхьэкIэ абы хузэфIэкIыну псор сэтей къэхъуным нагъэсакъым. Нало Жансэхъу и гуащIэдэкIыу нобэкIэ дэ дызыщыгъуазэр – абы хузэфIэкIыну щытам и увертюрэ къудейщ. 71

1 Налор зэрыусакIуэр сэ пасэу зэхэсхат. Ар зытехуэри университетым сыкъыщыщIэтIысхьагъащIэрт. А илъэс гуимыхужыр (1957 гъэр) дэ, дыгъуасэ къуажэм къикIа щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ, нэхъри лъапIэ, нэхъри телъыджэ къытщызыщIыр, дауи, нобэ студент дызэрыхъуарт. ПщIыхьэпIэ дахащэми къыпимыкIуэт а лъэхъэнэ гуакIуэр къыщIэзыгъэнахуэ щхьэусыгъуэхэм ящыщ зыт дызыщеджэ езы унэ уардэри (иджы КъБКъУ-м и медфакыр зыщIэсыр), ар къэзыухъуреихь псей щхъуантIэ щIыкIафIэхэри псэм хуэдэу тлъагъуу ди гъащIэм щыщ зэрыхъуар. Ауэ, дауи, щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр щIэныгъэм и щэхухэр къытхузэIузых ди узэщIакIуэ, Iустаз фIэрафIэхэрт: Балъкъэр Борис, АбытIэ Мухьэб, Къардэн Бубэ, Сокъур Мусэрбий сымэ, н. Абы щыгъуэ къыддеджахэм ящIэжынущ: къызэIуахагъащIэ университетым и зы къудамэм – тхыдэфилологие факультетым – и япэ декану щытар Алиев Умарт. Умар къэрэшейт, Сталинрэ Бериерэ я тепщэгъуэм хиубыдэу и лъэпкъым лъагъэса лъэпощхьэпо псори зи щхьэкIэ зыгъэва, куэд зи нэгу щIэкIа, нэхъыбэжи зэпэзышэчыф цIыхут. Ар лIы пIащэт. Лъагэу. ПлIабгъуэу. Къамылыфэу. НэкIу угъурлыфIэшхуэу. Умар и ныбжькIэ ди адэхэм яхуэдэу къыщIэкIынт; студентхэми сыт щыгъуи къытхуэщабэти, адэ пэлъытэу езыми дыхущытыжт, Iулыдж хуэтщIу, и псалъэм дыфIэлIыкIыу, ди тхьэкIумэр тегъэхуауэ дедаIуэу. Ди деканым къилэжьырт апхуэдиз пщIэр: абы зэи дэтлъагъуртэкъым и къулыкъу лъагэм ирипагэу, студентхэм куэдрэ нытхыхьэрт, аудиторэм ныщIыхьэрт, дызыхуей-дызыхуэфIыр зригъащIэрт, ауэ къыддэуэршэр хуэдэурэ, ди дежкIэ сэбэп зыхэлъ, щхьэпэ къытхуэхъун защIэт дызыщIигъэдэIур. Апхуэдэу, зэгуэрым, адыгэ гупыр дызыщIэс аудиторэм ныщIыхьауэ къыдэпсалъэу, Умар, псалъэм къыдэкIуэу, ди гъунэгъу аудиторэм щIэс балъкъэр гупым я гугъу къытхуищIу щIедзэ. – Псоми, щIали хъыджэбзи, – жеIэ абы, – усэ ятх. Зы закъуэм, Толгуров Зейтун, прозэ етх. Сэ ар икъукIэ гъэщIэгъуэн сщыхъуат. Сэ сщIэрт а гупым щыщу ныбжьэгъу схуэхъуа Зейтун рассказ зэритхыр, Мусукаев Борисрэ Таукенов Идрисрэ усэ зэратхыр. Ауэ псоми, щIали хъыджэбзи… Ар нэхъри 72

щIэзгъэщIэгъуэн щхьэусыгъуи щыIэт: сэ зым фIэкIа, хъумыхъуми, зыгуэр зыуцIырхъ ди гупым нэгъуэщI яхэстэкъым. – Ар икIи гурыIуэгъуэщ, – жеIэ Умар, зытэлай хуэдэкIэ щыму щыса нэужь, – я щыпэлъагъущи – зы, я дахэгъуэщи – тIу, мы дыкъэзыухъуреихь дуней жэнэтыр абы къыщалъэгъуар иджыщи – ар щы, студент хъуахэщ, университетым къыщIэтIысхьауэ йоджэри – плIы… Абы языхэзри пхурикъуни усэ уэзыгъэтхын дэрэжэгъуэ бгъуэтын папщIэ… Ауэ, дауи, ахэр псори усакIуэ хъуну къыщIэкIынкъым; си щхьэкIэ, прозэ зытх закъуэм тхакIуэ къыхэкIынкIэ нэхъ гугъэ сощI. (Скобкэм дэубыдауэ къэзгъэлъэгъуэнщи, деканым и псалъэр пэж дыдэ хъуащ: а гупым тхакIуэу къахэкIар Толгуров закъуэрщ, адрейхэм усэ тхыныр тIэкIу-тIэкIуурэ яIэпыхужащ; Мокаев Магометрэ Бабаев Ибрахьимрэ ныщыщIэтIысхьар иужьыIуэкIэщ). Умар мыпIащIэу, Iэдэбут зэрыпсалъэри, абы ущедаIуэкIэ уэри гупсэхугъэ бгъуэтырт. Абы езым гу лъитэж-лъимытэжми, къалэну зыхуигъэувыжами ярейт: дэтхэнэ си псалъэри къызэдаIуэм и гум нэсу, и псэм дыхьэу щытыпхъэщ. – УзэрыгуфIэм, узэрыгушхуам къыхэкIыу зыгуэр буцIырхъынкIи мэхъу, – жеIэ адэкIэ Умар. – Ауэ зэкIэ зумылъытэжыт уусакIуэу. Абы укъыхуигъэщIауэ щытын хуейщ. Арыншамэ, кIуэрэ пэт тхэн къызэрыщIэбдзам ещхьыркъабзэу, кIуэрэ пэти пIэщIохужри, кIэ иIэщ… Сэ фIыуэ слъагъуу ныбжьэгъу сиIащ, усэ итхыу. Усэми и закъуэтэкъым – абы имытх лIэужьыгъуэ щыIэтэкъым. Ауэ езыр усакIуэти, сыт итхми, сыт жиIэми, усэ хъурт! Ар къафэу плъагъуну фIэкIа ухуейтэкъым, зэрыусакIуэр къэпщIэну. Къафэртэкъым – лъатэрт! ЖиIэри апхуэдэт: къыжьэдэкI псалъэхэми дамэ ятету къыпфIэщIырт… ЖаIэж, Эол и пшынэр жыг тхьэмпэр ерагъыу зыгъэхъей жьы мащIэми пэджэжу щытауэ. Абы ярейт Джонсон. Мы дунейм къыщыIу дэтхэнэ макъри, я нэхъ жьгъей дыдэри, жану зыхищIэрт. КъыщикIухькIэ зрихьэлIэ псэущхьэ дэнэ къэна, предметхэми якIэщIэдэIухьырти, абыхэм епсалъэ-къепсэлъэж фIэкIа пщIэнтэкъым. И гъусэу бдзэжьеящэ укIуамэ, жыгым и щэIу макъым, псым и шкIур-шкIурым, бзухэр зэрызэпэджэжым, – а псоми зыгуэр кърихырт, а псори зы мыхьэнэ пыухыкIа гуэр зыхэлъ усэ-уэрэд гуэрхэм екIуу хуигъакIуэрти, икIэм икIэжым, абы жиIэр бгъэщIэгъуэн фIэкIа, нэгъуэщI къыпхуэнэжыртэкъым… Апхуэдэт Джонсон тхьэмыщкIэр… 73

Илъэс щэ ныкъуэм нэблэгъащ абы лъандэрэ. Абы щыгъуэ сэ сщIакъым Алиевым зи гугъу ищIыр зэрыЖансэхъур. Ар сэ къыщысщIар зэманыфI дэкIыжауэщ. АбыкIэ къыздэIэпыкъуари Нало Заурщ. 2004 гъэм «Эль-Фа» тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIащ мыпхуэдэ тхылъ – «Нало Жансэхъу. Литературей щIэиныр». Тхылъым и псалъапэр, «Ди литературэм и къру пашэр» зи фIэщыгъэ очерк гъуэзэджэр зытхар Нало Заурщ. Нало Жансэхъу и тхыгъэхэр зыугъуеижу тхылъ зыщIари ар къыдэкIыным хуэзыгъэхьэзырари Заурщ. Очеркым мыпхуэдэу укъыщоджэ: «Жансэхъу и ныбжьэгъуу щыта къэрэшей лингвист Алиев Умар Баблыш и къуэм жиIэжырт: «Псыхуабэ дыщыдэсам Джонсон дэрэ зэныбжьэгъушхуэу дыщытащ, дызэдешхэ-дызэдефэу, хъыджэбзхэм закъыпедгъэхыу… Сызэш хъуамэ, Джонсон и дей сыкIуэрти, дыгушыIэу дыщыст, усэхэм къысхуеджэрт… Абы урысыбзэкIи итхырт усэ. Адыгэ усэхэр зыхуэдэр сэ сщIэркъым, ауэ урысыбзэкIэ итххэм згъэщIагъуэу седаIуэрт». АрщхьэкIэ мыбдеж Заур къыщихьыркъым Жансэхъу зэрыусакIуэм щыхьэт техъуэу абы и зы жыIэгъуи, зы сатыри – Алиевым къыхуиIуэтэжахэм къахэкIауэ. Ауэ езы Налохэ, а лъэпкъым я фэ сыт хуэдиз ирамыхами, яхъумэфащ Жансэхъу и хъыбархэр, къэхъукъащIэ зэмылIэужьыгъуэхэм ехьэлIауэ абы жиIэгъахэр. Ахэр щызэхуэхьэсыжащ Заур и очеркми, абы нэхъри лъагэ ещI а тхыгъэ купщIафIэм и мыхьэнэр. Мис абыхэм ящыщ зытIущ. «– Нотхэ я пщIантIэм сызэрыдыхьэу, я хьэжьыр къэтэджри, щхьэщэ къысхуищIщ аби, «Хьэб-хьэб-хьэб, Лид, Муд, Забит!» – жиIэри гъуэлъыжащ». Алиевым аудиторэм къыщытхуиIуэтэжамрэ мы теплъэгъуэ цIыкIумрэ дэгъуэу зэгуроIуэ: псэущхьэхэм я бзэр къызыгурыIуэ, абыхэм я псэлъэгъу щIалэм хьэ банэ макъым а хьэр зей унагъуэм я щIалищым я цIэхэр къыхидэIукIыну сыт хуэIуат! ЕтIуанэ щапхъэр. «– Уарэ, – жи Жансэхъу, – ди гъунэгъум я гухъур мэпсалъэ! – Дауэ зэрыпсалъэр, н-на? – Ан-на, гуIэгъуэ! Ан-на, гуIэгъуэ! – жиIэурэ хугум хоуэ, – жи». Апхуэдэ хъыбар-теплъэгъуэ куэд къыщыбгъуэтынущ Заур и очеркым. Абыхэм ящыщу иджыри зы (сэ телъыджэ дыдэ къысщыхъуауэ). «Жансэхъуи яхэту щIалэ цIыкIу гуп щIэтт Лъакъуэ74

дыгъухэ я щхьэлми, зыр къэпсалъэри, мыбы жиIэр зэхэфхрэ жиIащ: – ЦIыргъуутIэ, мыргъуутIэ, ЦIыргуутIэ, мыргъуутIэ, – жеIэ, жери. Щхьэлым илъ нартыхур башкIэ зэIызыщIэу щыт щхьэлтет Мусэ идакъым ар: – Уэлэхьи, пцIышхуэм, армыра жиIэр. – НтIэ, сыт жиIэр? – КIыратIу, кIыратIу, си щхьэлыжь цIыкIу, Уэху! Уэху! КъыщIеупщIыкI, – жеIэ. Жансэхъу, къэпсалъэри, ари идакъым: – Фыдэгущи зэхэфхыркъым, ахъумэ абы жиIэр нэгъуэщIщ, – жиIэри. Мусэ: – ЛIо-тIэ жиIэ уи гугъэр? – жи. – ЦIурэ фIыцIэ, Мусэ фIыцIэ! ЦIурэ фIыцIэ, Мусэ фIыцIэ! Изу къэхь, ныкъуэу хьыж! ГукIэ къашэ, плIэкIэ хьыж! – жеIэ, жи». А лIэужьыгъуитIым (Алиевым аудиторэм къыщытхуиIуэтэжамрэ Заур и очеркым щыпэрыхьэт хъыбартеплъэгъуэхэмрэ) ещанэр хэплъхьэжмэ: езы Жансэхъу и текстым, «ЩIэдзапIэ» повестым узыщрихьэлIэ, поэзиекIэ гъэнщIа пейзаж теплъэгъуэхэр, псыIэрышэ цIыкIум и «къуркъуркъу» макъыр; абы нэмыщIкIи – «унэ бгъэныщхьэм тес дыгъурыгъуум и «ну-у-у» макъыр иришажьэри уи жеин къигъакIуэу абы и «фи жэщ фIы ухъу!.. фи жэщ фIы ухъу!» – сэлам ехыж макъыр, – а псор къэплъытэмэ, шэч къытепхьэжын хуейкъым: Нало Жансэхъу усакIуэу щытащ. 2 Дауи, Нало Жансэхъу и «Къэхъуныр» пьесэ зыфIащ хабзэ тхыгъэм икъукIэ пэжыжьэщ. «Къэхъуным» и ныкъусаныгъэхэр къызыхэкIар зы щхьэусыгъуэкъым икIи тIукъым. А щхьэусыгъуэхэм (е мыгъуагъэхэм) я бжыгъэр куэд хъуми, абы я нэхъыщхьэу къыщIэкIынур адыгэ пьесэ япэм зэрыдимыIэххарщ. Пьесэм и закъуэтэкъым дэ димыIар. Адрей литературэ жанрхэми (очерк, рассказ, повесть, н.) абы щыгъуэ моуэ къэпIэтIауэу щIадза къудейуэ арат. Ауэ пьесэр нэхъ жанр гугъущ икIи нэхъ зыужьыгъуейщ, адрей жанрхэми фIыуэ къакIэрыху и хабзэщ. «Къэхъуным» пщIэ щыхуэтщIкIи а псори къэдмылъытэу хъунукъым. 75

«Къэхъуным» япэкIэ адыгэбзэкIэ ятхар зы пьесэ закъуэщ: ШэджыхьэщIэ Пщыкъан и «КIуэрыгъуэтыр». Пэж дыдэр жыпIэнумэ, «КIуэрыгъуэтым» пьесэ щIыфIэпщын гуэр хэлъу сэ къысхуэгъуэтыркъым. «Къэхъуныр» абы лъэныкъуэ куэдкIэ йофIэкI. Сценэм къыщагъэсэбэп хабзэ Iэмалхэр мы тхыгъэм нэхъ щызыхыбощIэ, и композицэри нэхъ ткIийуэ щыукъуэдиящ, и бзэри нэхъ гурыхьщ. Персонаж къэс щхьэж и псэлъэкIэ къыхуигъуэтыным йолIалIэ авторыр, сыт щыгъуи зэхуэдэу ар къемыхъулIэми. Диалог ухуэныр пьесэ тхыным и нэхъ гугъупIэу ябж, абы пцIы хэлъуи къыщIэкIынкъым. «Къуажэ клубым зэIущIэ гуэр зэрыщекIуэкIам и протокол мыр» зыхужыпIэни и мащIэкъым мы тхыгъэм и текстым, ауэ, абы къыдэкIуэу, удихьэхыу, IэкIуэлъакIуэу ухуа теплъэгъуэ цIыкIухэми урохьэлIэ. Псалъэм папщIэ, Мышэрэ Лъостэрэ, Лъостэрэ ФIыцIэрэ щызэпсалъэхэр. Налом нэхъ къехъулIэрт гушыIэр, дыхьэшхэныр щытепщэ теплъэгъуэхэр. Псом хуэмыдэжщ тутын ефэкIэ зымыщIэ Цыгъуэ хъыджэбзхэм захуигъэбэлыхьын и мураду тутын ефэну хуежьэу, абы дыхьэшхэни укIытэгъуи къызэрыхухэкIыр. Цыгъуэ и хъыбарым уигу къегъэкIыж «ЩIэдзапIэ» повестым хэт Албэч-къэвэрей кърикъутэкI хъыбар дыхьэшхэнхэр. КIэщIу жысIэнщи, сэ шэч къытесхьэжыркъым: ар зи къыщIэдзэкIэ авторым лэжьэну, тхэн IэщIагъэм хуеджэну, зыхуигъэсэну, псэуну Iэмал иратамэ, драматург лъэрызехьэ къищIыкIынут. Ауэ сэ а драматургым трагедие къыпкърыкIыну щытауэ си нэгу къысхущIэгъэхьэркъым. Сэ къызэрысфIэщIымкIэ, Нало Жансэхъу къищIыкIынур комедиографт. 3 Сэ мыпхуэдэ срихьэлIащ. IэплIэм ису ягъашхэ сабий цIыкIур ныкъуакъуэрт, езыр Iэнэм Iэбэну хэту. Анэшхуэм жери: – ГъэIэбэ, тIасэ, гъэIэбэ, упэрымыуэ. Сабийм езым и IэкIэ къищтэу ишхыр нэхъ кIэрыпщIэу жаIэ. НэгъуэщI зы щапхъи къэсхьынут – сабийм зекIуэн щыщIидзэм, абы къэкIухьыкIэ зэрызригъащIэм ехьэлIауэ. Дауи, анэр мэсакъ, сабийр джэлэнкIэ мэшынэри, абы и Iэпэр иIыгъыурэ япэ лъэбакъуэхэр ирегъэч. Ауэ сабийр езыр-езыру зэфIэту, и Iэпэр ямыIыгъыу, 76

бакъуэу емысамэ, абы зекIуэкIэ ищIауэ убж хъунукъым. Джалэми Iуэхукъым: къэтэджыжыкIэ зригъэщIэнщ. Абы куэдкIэ ещхьщ авторхэм къапкърыкI литературэр IуэрыIуатэм къызэрыIэпыкI щIыкIэри. ЗекIуэу еса сабийм анэ IэплIэр IэщIыб ищIыпэу аракъым. Зыкъомрэ къикIухьа, къижыхьа нэужь, еша сабийм анэ IэплIэм зыхуедз: абы гупсэхугъуэ щегъуэтри. Ауэ къикIухьыфу, къижыхьыфу еса сабийм ищIэнур езым къыхехыж: и анэм и IэплIэм исынуми, IэплIэм къикIыу, къижыхьынуми. IуэрыIуатэм и къэIуэтэкIэ-къэгъэлъэгъуэкIэ Iэмалхэм гъэру яIыгъ литературэр (хэгъэзыхьауэ жыпIэмэ, литературэ – ар?) и анэм и IэплIэр иджыри зымыбгына, къэкIухьыкIэ иджыри зымыщIа сабийм ещхьщ. Ар (литературэр) езым и лъэм иIыгъыжу къыщыплъытэнури – литературэ Iэмалхэр къыщIиуIукIыу, IуэрыIуатэм и гъэру щымытыжу, атIэ абы щыдэплъеинури, нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ щеплъэкIынури езым ищIэжу щыхъуам дежщ. Нало Жансэхъу критикт, ар гурэ псэкIэ зыхищIэрт, псалъэкIэ гъэхуарэ къиIуэтэну хунэмысами. ЗыхищIэ къудейми къыщынэртэкъым – лъэпкъ литературэр нэхъ щIэх къызэрыжэпхъын Iэмал къилъыхъуэрт, ар къыщыхъуну лъэхъэнэм хуэпIащIэрт, хуэлажьэрт. Мис а «тIэкIур» ищIыIу къэхьыпхъэщ Нало Жансэхъу тетхыхьахэм абы IуэрыIуатэр «зэригъэпудам» икIи ар «зэрыщыуагъэшхуэм» теухуауэ жаIа псоми. *** Адыгэхэм литературэ диIэн, абы псынщIэу зиужьын папщIэ псэемыблэжу лэжьащ лъэпкъым япэу къыхэкIа тхакIуэ ахъырзэманхэу Борыкъуей ТIутIэ, ШэджыхьэщIэ Пщыкъан, ЩоджэнцIыкIу Алий, н. А лIы фIэрафIэхэм ящыщ зыщ Нало Жансэхъу. Нэлом литературэ жанр зэмылIэужьыгъуэ куэд къигъэIурыщIэрт, абы ищIыIужкIи ТхакIуэхэм я союзым и лэжьыгъэр зыунэтIыф пашэу зыкъигъэлъэгъуат. Ауэ а цIыху телъыджэр – гъэпцIагъэкIэ утыку ирашэу яукIам ещхьу – щхьэзыфIэфIхэм я режим гущIэгъуншэм игъуэ нэмысу ихьащ. Абы утыкур къыщылъысар и талантрэ и зэфIэкIкIэ къилэжьати арат. Хуамыгъэгъуари а зэувэлIа IэнатIэ гугъур зэрыхуэфащэрт, ар зэригъэбжьыфIэрт. Тхьэшхуэрщ зыщIэр Нало Жансэхъу хузэфIэкIыну щытар. Ауэ абы хузэфIэкIауэ дэ нобэ дызыщыгъуазэми пщIэрэ щIыхьрэ къелэжь. 77

ЗЭМАНЫМ ДЕКIУР (КIэрэф Мухьэмэд) ТхакIуэ щыIэщ и псэм къыдыхьэм фIэкIа имытхыу, и IэдакъэщIэкIыр нэхъыбэ зэрищIыным пымылърэ ар нэхъыфI зэрыхъуным ткIийуэ пэщIэту, итхар игъэлъэгъуэнуи мыпIащIэурэ ар игъэтIыгъуэу щигъэлъу – игу къыпылъэдэху тригъэзэжрэ теIэзэщIыхьыжу, тхакIуэ IэщIагъэм къыдэкIуэ пщIэмрэ щIыхьымрэ и щхьэм къыхуилэжьын жыхуэпIэр аукъудеи и пщIыхьэпIэ къыхэмыхуэу… КIэрэф Мухьэмэд апхуэдэ тхакIуэу щытащ. Абы талант къызэрымыкIуэ зэрыбгъэдэлъыр наIуэ щыхъуари и ныбжьыр фIыуэ хэкIуэтауэщ. Ауэ, тхэми, зэрытхакIуэр хэIущIыIу имыщIын папщIэ, нэгъуэщI IэщIагъи зригъэгъуэтын хуейт Мухьэмэд – и щIакхъуэ Iыхьэр махуэ къэс хьэлэлу кърилэжьыну. ИкIи зригъэгъуэтащ. А IэщIагъэр къыщыхихми щыуатэкъым. Псалъэм и IафIыр псэкIэ зыхэзыщIэ ныбжьыщIэм филологиер къыхех, егъэджакIуэ IэщIагъэми хуоджэ. Пединститутыр къеухри, къыщалъхуа къуажэм, Щхьэлыкъуэ, дэт курыт еджапIэм иригъаджэу щIедзэ. Адыгэбзэри урысыбзэри егугъуу икIи IэкIуэлъакIуэу цIыкIухэм езыгъэдж щIалэр мыгувэу директор ящI. ЕгъэджакIуэ Iэзэ къызэрищIыкIар къалъытэри, ди республикэм и егъэджакIуэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ институтым яшэ. Абы и директору, иужькIэ Налшык дэт 13-нэ еджапIэм и директору илъэс куэдкIэ лэжьащ, 1959–1967 гъэхэм ди республикэм щIэныгъэмкIэ и министрым и къуэдзэу щытащ. ЕгъэджакIуэ IэщIагъэр адрейхэм ещхькъым, абы нэхъ ткIийуэ къыпхуегъэув махуэ къэс уи щIэныгъэм хэбгъэхъуэну, умыщIэ гуэр щIэмычэу къэпщIэну. Арыншамэ ебгъаджэхэм тэмэму уадэлэжьыфынукъым. ИкIи Мухьэмэд жэщ-махуэ имыIэу мыбэлэрыгъыу йоджэ. ЕгъэджакIуэм псэлъэкIэ ищIэмэ, абыкIэ зэфIэкIыркъым – ар дэIуэфуи щытын хуейщ. КIэрэф Мухьэмэд а IуэхугъуитIри дэгъуэу къехъулIэрт: екIуу, гъэхуауэ зэрыпсалъэм хуэдэу, ар гупсэхуу цIыхум едаIуэрт. И 78

лэжьыгъэрэ и IуэхущIафэкIэ махуэ къэс цIыху куэдым хуэзэн, епсэлъылIэн хуейуэ къызыхудэкI лIы губзыгъэм ар сэбэпышхуэ къыхуэхъуащ и бзэр къулей хъун папщIэ, абыи и мызакъуэу, гъащIэр куууэ, и лъащIэм нэсу зригъэщIэн, къицIыхун илъэныкъуэкIэ. Ауэ КIэрэф Мухьэмэд егъэджакIуэ къудейтэкъым, ар икIи тхакIуэт. А IэщIагъэ дахитIри абы и деж дэгъуэу щызэгурыIуэрт, зыр зым игъэнэхуу. Мыбдеж сэ езы Мухьэмэд хузохь «Адэ щIэин мылъку хъурэ» повестым узыщрихьэлIэ псалъэуха телъыджэр: «Хъангуащэ… фо хьэкIуэмрэ хьэ кIытэр фIыуэ зрита курыбэмрэ тай-тайуэрэ зэхилъхьэри жыгей чеижьыр щIиуфэжащ, зэрышхыну». ЩIэблэр махуэ къэс фIым хуэзыгъасэу псэуа егъэджакIуэмрэ елIэлIапэу зи псэм дуней нэхъыфI, нэхъ захуэ щызыухуэу къекIуэкIа тхакIуэмрэ зы щохъуж КIэрэф Мухьэмэд и художественнэ тхыгъэхэм. Я бжыгъэкIэ ахэр куэд хъуркъым: повесть зыщыплIрэ рассказ зытIущрэ. Ауэ я купщIэкIэ, дунейм къызэрытехьэххэу, ящыщ хъуащ адыгэбзэкIэ тхауэ щыIэм и нэхъыфIым, и курыхым. КIэрэф Мухьэмэд 1922 гъэм и июль мазэм Щхьэлыкъуэ къыщалъхуащ. 1993 гъэм, и ныбжьыр илъэс 71-рэ хъуауэ, дунейм ехыжащ. И тхыгъэхэр хэIущIыIу щыхъуар 80 гъэхэм я кIэух – 90 гъэхэм я пэщIэдзэрщ, н. ж., дунейм ехыжыным илъэс зытхух иIэжущ. «Адэ щIэин мылъку хъурэ» повестыр мыпхуэдэу кърегъажьэ. ХьэблэлI зыбжанэ щызэхуос фIыуэ ялъагъу я ныбжьэгъужь Мэрем и деж. Абыхэм я уэршэрыр мы упщIэмкIэ ешэжьа мэхъу: «Уа… сыт Къэзэнокъуэ Жэбагъы «зэманым декIур лIыфIщ» жыхуиIам къригъэкIар?» Зэрыхэгъэзыхьарэ зэрыгъэплъауэ а упщIэм и жэуапыр къэзылъыхъуэ лIы гупыр икIэм икIэжым мыпхуэдэ гупсысэм хуокIуэ: «жылэ насыпым, къэрал насыпым щхьэхуещагъэ хэмылъу телажьэу», езыр щыпсэу зэманым елъытауэ, цIыхум нэхъ къахуэщхьэпэн зи гуащIэ къыпыкIырщ Къэзэнокъуэм жыхуиIар. Абы ещхьу – «Лъэужь е лIэужь» повестыр «Iуащхьэмахуэ» журналым къызэрытехуэу, абы занщIэу гу щIылъатами, адрей тхыгъэхэми («Сафар», «Адэ щIэин мылъку хъурэ», н.) пщIэшхуэ щIагъуэтами я щхьэусыгъуэр зыт: щIэт, щIэщыгъуэт КIэрэф Мухьэмэд и IэдакъэщIэкIыр, н. ж., лъэпкъ литературэм, лъэпкъым къахуэщхьэпэнт. Сыт сэ апхуэдэу къыщIысфIэщIыр? Абы, зы щхьэусыгъуэ мыхъуу, щхьэусыгъуэ зыкъом иIэу къыщIэкIынщ. А щхьэусыгъуэхэм я нэхъыщхьэIуэу сэ къэслъытэхэм 79

ящыщ зыгуэрхэм, нэгъуэщI мыхъуми, я цIэ къисIуэну аращ мы тхыгъэ кIэщIым къалэну щызыхуэзгъэувыжыр. 1 Литературэм и тхыдэм белджылыуэ щыдолъагъу: тхылъеджэм гунэс нэхъ къыщыхъу персонажыр зыгуэркIэ узытхьэкъу хьэл-щэн зыдилъагъурщ. ЛIэщIыгъуэ дапщэ хъуауэ къэрал зэмылIэужьыгъуэхэр «къызэхикIухьрэ» Сервантес и роман цIэрыIуэм, ауэ ар иджыри зы къэралми щаужэгъуакъым; Дон-Кихот нэрылъагъуу къыкIэроху ар щыпсэу зэманым икIи мымащIэу дыхьэшхэн ещI апхуэдизу «зэрыпасэрейм», хэбгъэзыхьмэ, а лIыжь щхьэ хъэрахъэм и акъылыр зэтесыжи хуэдэкъым, итIани тхылъеджэм и гур абы кIэропщIэ – ар зэрыхьэлэлым, сабий хей нэхъей, зэрыкъабзащэм къыхэкIыу. Нэсри къэсыжауэ буржуащ Дефо и Рабинзони. Ауэ абы и лIыгъэр-щэ! Кхъухь щызекIуэ хы гъуэгухэм япэжыжьэ пхыдза хытIыгум уи закъуэпцIийуэ илъэс 28-кIэ ущыпсэун жыхуэпIэр ауэ сытми Iуэху джэгу! Увэ-усэу, улажьэ-ушхэжу. Уи закъуэ пэтми, ущтэу уи акъылым уимыкIыу, уи гупсысэри узыншэу, псэлъэгъу уимыIэми, уи бзэр умыгъэкIуэду… Апхуэдэ щапхъэхэр къыщыбгъуэтынущ ди лъэпкъ литературэми. Ауэ, мыбдеж си псалъэр кIыхьу есшэжьэну къызэремызэгъым щхьэкIэ, зы щапхъэ закъуэкIэ сыкъэувыIэнщ. Псоми дощIэ нобэ адыгэ хъыджэбзитIым ещанэр зэры-Мадинэр. НтIэ, ЩоджэнцIыкIу Алийкъэ а цIэр апхуэдэу зыгъэлыдар? Пэжщ, Мадинэ цIэр щыфIащкIэ зэгупсыс хабзэр Алий и Мадинэм къылъыкъуэкIауэ щыта хьэзабхэракъым – абы и дахагъырщ: адыгэхэр сыт щыгъуи хуэнэхъуеиншэтэкъэ дахэм… КIэрэф Мухьэмэд цIыху щыпкъэ фIыуэ илъагъурт. Сэфар икъукIэ цIыху гурыхьщ. И IэщIагъэм, къуажэ зыщыпсэум дилэжьыхь Iуэхум тепщIыхьмэ, цIыху къызэрыгуэкI дыдэщ ар. Ауэ Сэфар зыхуэдэмрэ зищIысымрэ къыщыпщIэр и IуэхущIафэм укIэлъыплъа, и цIыхущIыкIэр къэпхута нэужьщ. Зыгуэр къэхъужыкъуэмэ, «жылэр жейбащхъуэу хуэмызэн щхьэкIэ, плъыр хэха яIэти… ахэр жэщи махуи щызэблэкIырт а Iуащхьэм – Плъыр IуащхьэкIэ зэджэм». Сэфар плъырщи, мысакъыу хъуркъым: Iуэхур къыщыхъур тIощI гъэхэрщ, зэманыр утхъуат, мэз гъунэгъум къыхэпщу, бандэ гуэрхэр къуажэм дэщхьэрыуэну зыри хуэIуатэкъым. Апхуэдэ зы къэхъу80

къащIэщ повестым и пэщIэдзэ дыдэм щытлъагъури. Сэфар гъуэгум ириплъэу щытыхукIэ, «банэ къуацэ-чыцэм къыхэпщагъэнщ», абы гу лъимытэу шу мыцIыхуитI нэкIуэпакIуэу Iуащхьэ лъапэм къыбгъэдыхьащ. Абы зыри гъэщIэгъуэн хэлъкъым: хэти апхуэдэ къыщыщIынкIэ хъунущ. НэгъуэщIщ мыбдеж гъэщIэгъуэныр: а къыщыщIам щхьэкIэ Сэфар езым мымащIэу зэрызигъэкъуэншэжырщ. «…Сэфар къигъэгубжьат бэлэрыгъаифэ къызэрытеуам: «ФIыуэ уплъырынуи уэ, ЩауэлIокъуэ и къуэжь, уэлэхьи, къуажэ дыдэри пфIадыгъунщи уи щхьэри дагъэкIуэжынмэ, жьэкIэ фIэкI зумыплъыхьмэ», – зыхуэдзэлэшхэжырт ар». Мис ар пфIэгъэщIэгъуэн мэхъу: апхуэдизу ткIийуэ зыхущытыжыф, зыщымысхьыжу зызыубыжыф цIыху куэдрэ урихьэлIэркъыми. ИкIи Сэфар набдзэгубдзаплъэу укIэлъыплъу щIыбодзэ. Зым нэхърэ къыкIэлъыкIуэр нэхъ бгъэщIагъуэ хъуну куэд дыболъагъу Сэфар. Мис абы зыкъезыпщыта шууитIым ярищIэр: «Зы напIэзыпIэм лIыр шым къытриудри, Iэрэ пхъуэуэ щIым къигъэсащ, къамэм епхъуэну щыхуежьэм, ари къыкIэриудри жыжьэу хыфIидзащ. Абы и гъусэр шым къелъэри Сэфарыр и бгъуитIымкIэ яубыдащ, хагъащIэу зэкIуэцIапхэн мурадкIэ. Ауэ къайхъулIакъым. И блыпкъитIым лIы зырызыр зэрыкIэрыщIам хуэдэу, Сэфар дэIэбейри и IитIымкIэ зырызу я пщэдыкъхэр щиубыдыкIащ, тIэкIу зэпыIуигъэкIуэтхэри натIэкIэ зэриудэкIыжащ. Адыгэхэм джэдыкIэжьапхъэ щащIкIэ апхуэдэу зы джэдыкIэмкIэ етIуанэм еуэурэ зэхакъуэ. Арати, зэмыджа хьэщIэхэр, я лъэр щIэщIэри, шэрыб пщэхыжым хуэдэу, а здэщытым щещэтэхащ…» Сэфар кIуэ пэтми нэхъ удехьэх. Апхуэдиз къарурэ лIыгъэрэ зыбгъэдэлъыр, «сытекIуа закъуэ» жаIэу, зи гущIыIу хъуам техъушышыхьынухэм ящыщкъым: дыгъуэпшыхь зэкIуэцIиIуантIэу игъэтIылъыжа «хьэщIитIыр» абы пщэдджыжьым къегъэтэджыж, ядэIэпыкъуурэ, ятIэрэ сабэрэ къызыкIэрыпщIа я щыгъынхэр яхуеутхыпщIыж; абы и пэIуэкIи, «хьэщIэхэр» пхауэ щылъу, сабий къызэхуэжэсахэм ящыщ гуэрхэр абы ятIэ шыкъыркIэ «щахуэупсэм», ар Сэфар идакъым: – ЕI, хьэ цIапIэхэ! ЦIыху щылъым еуэ хабзэ-тIэ?! КIэщIу жыпIэмэ, Сэфар «дыгъужьыгур зышха» лIы хахуэ къудейкъым. Ар икIи гущIэгъулыщ. ИкIи цIыху захуэщ. ИкIи хьэлэлщ. Егъэлеяуи щабэщ. А фIыгъуэ псори зэхуэхьэсауэ зым хэлъу дигъэлъэгъуащ тхакIуэм. ИкIи ар хьэкъыу ди фIэщ зэрищIыфын Iэзагъи иIэу къыщIэкIащ. 81 6 Къэжэр Хьэмид

Сэфар цIыху гурыхьми, Мэрем («Адэ щIэин мылъку хъурэ») абы нэхърэ зы нэкIэ нэхъ лъагэщ, и хьэлщэныр нэхъ куууэ тхакIуэм ди пащхьэ къригъэуващи. Дыджт Мэрем зыпсыхьа зэманыр. Хэку зауэшхуэм гуауэрэ гугъуехьу пыщIа псори езым и щхьэкIэ игъэват абы. ЛIы хуэдэуи фронтым щыIат, зауэ нэужьми, бийм зэхигъэщэща хозяйствэр щызэфIагъэувэжым, лэжьыгъэм и курыкупсэм хэтахэм ящыщт. Къуажэм къызэригъэзэжу мэлыхъуэу лэжьэн щIидзати, угъурлыуэ Iэщ къыдэхъурт. Абы къыхэкIыуи, иужьыIуэкIэ, мэл фермэ псом и лэгъупэжьу ягъэуват. ЗэрылэжьакIуэ псэемыблэжыр ялъагъурти, цIыхум пщIэ къыхуащIырт, председателу хахынуи жылэр и ужь къихьат, ауэ яхутечакъым. УнагъуэкIи Мэрем насыпыншэ хъуатэкъым: абы къишар «сыт хуэдэ лэжьыгъэми щымышынэж Iэ лъэщ Iу щабэ адыгэ цIыхубз дэгъуэт». Езы тIури, Мэремрэ Хъангуащэрэ, фIыуэ зэрылъагъуу, зэрылъытэу, щIалэ цIыкIуи ягъуэтауэ, кIэщIу жыпIэмэ, унагъуэ хъуэпсэгъуэт… Мэрем гупсысэу еса, хьилмы жан зиIэ, нэхъ гугъуми, нэхъ захуэр къыхэзых цIыхущ. «Дэ къыдэфIэкIым дехъуэпсэн фIэкI, дефыгъуэ хъунукъым», – жызыIа и ныбжьэгъум мыпхуэдэу зыхуегъазэ абы: «Ар къофIэкIым елъытащ. Сыт хуэдэ цIыху ар? КъофIэкIрэ хьэмэ къобзэджэкIрэ? КъохьэрэмэкIрэ? КъофIэкIыу щытмэ, алыхьым нэхъри иригъэфIакIуэ! Ауэ уэ, цIыхуи хьэпIацIи зыщыгугъ вагъэм ухэтурэ, абы и щхьэ закъуэ Iуэху кърихуэкIыу къикIухьамэ, сондэджэрамэ, щхьэхуещагъэкIэ мылъку хьэрэм къифыщIу адэ-мыдэкIэ Iутамэ, ар уэ къофIэкIыркъым, сыт хуэдиз мылъку имыIэми – къобзэджэкI, къохьэрэмэкI». Ауэ а лIы ахъырзэманым и къуэ закъуэр тэмэму гъэса мыхъуауэ абыкIэ гукъеуэ иIэт… Мэремрэ Хъангуащэрэ я щIалэ закъуэр ткIийуэ яхуэIыгъатэкъым («Лъагъуныгъэ фIэкI, акъылкIэ быным ехьэлIэн хуей псор къагурыIуэртэкъым»). Iуэхум дыдж хамыгъэхьэу, IэфI зэфэзэщкIэ япIар – Нартокъуэ – хьэлэлт, «арщхьэкIэ адыгэхэм делэм пащI хьэлэлым хуэдэт». Апхуэдэр жыIэзыфIэщ хъуну, щIэх дыдэуи лъэпэрэпэну зыри хуэIуакъым. Арат Нартокъуэ къыщыщIари: къыщытхъу защIурэ, абы и ахъшэм хэфыкI и «ныбжьэгъухэм» къыжраIэр и фIэщ мэхъури, гъащIэм зыри хэзымыщIыкI щIалэщIэр гъуэгу цIэнтхъуэрыгъуэ тоувэ, адэ-анэм жаIэм йобакъуэри… Ауэ иджы абы ткIийуэ пэщIэтщ адэр, зымащIэкIи худимычыхыжу. «КъуэфI зыхуэмыщыр лIыфIкъым, – жеIэ Мэрем, и гущIэр къиузыкIыу, – сэ сылIыфIщ, си быныр 82

мыхъуами, жиIэу и бгъэр хэти кърыремыгъэкI». Нэхъапэм IэщIэкIа щыуагъэр игъэзэкIуэжу, и къуэм пхъашэу (ауэ захуэм тету) хущытурэ, икIэм икIэжым Мэрем езыр зыхьыжар аращ… Сэфари Мэреми хуэдэжкъым Георгий Саввич Чэщанокъуэр («Лъэужь е лIэужь»). «Сытым и деж, – жеIэ абы, – цIыхум и дахагъэ псори нэхъ наIуэ дыдэу нэрылъагъу щыхъур? Щылажьэм дежщ, Iэпкълъэпкъыр лэжьыгъэм щиIэтым дежщ цIыхум и дахэгъуэр! Абы еплъытмэ, мыхъейуэ щысу е щыту траха сурэтыр зыри и уасэкъым. ЦIыхур, щыцIыкIум къыщыщIэдзауэ, дахэ зыщIыр лэжьыгъэрщ. Абы къыхэпхмэ, кIуэдащ ар». Мыр ауэ сытми псалъэкъым – Iуэху еплъыкIэщ. А хабзэм тетуи мэпсэу езы Чэщанокъуэр. Георгий Саввич щIэныгъэлI-удзгъэкIщ, зи лэжьыгъэр, зыпэрыт IэнатIэр зи щхьэ Iуэхум япэ изыгъэщ цIыхущ. Аркъудейкъым. Абы и щхьэ Iуэху хъужри и хъуэпсапIэр зэпхыжари а и лэжьыгъэрщ. Дауи, ар гугъу йохь – зыщымысхьыжу и IэнатIэ мытыншым щыпэрыткIэ. Ауэ абы и IэщIагъэ дахэр апхуэдизу нэхъуеиншэу фIыуэ елъагъу, и Iуэхум хуиIэ щытыкIэри гухэлъым йогуэщIэкIри, абы и гуащIэдэкIыр поэзие Iэужьу къыпщохъу. ЦIыху Iэпсэулъэпсэум къыщымынэжу, хэлъэфауэ фIэрафIэщ Чэщанокъуэр. Зэгуэрым псыр къиури оранжерейм къыщIэуат. Дауи, махуэм жэщри дэкIуэу псыдзэм пэщIэтахэм яхэтащ ар. «НтIэ, уэри абы уахэмыхьамэ хъуртэкъэ? ЩыIэкъэ абы кIэлъыплъ цIыху, машинэ, трактор? ЛIо цIыху закъуэ къарукIэ псы къиуам епщIэнур?» – жиIэу къыпэува и щхьэгъусэм педзыж моуэ: – Ей, си делэ цIыкIу, сыту ущIалэ дыдэ уэ иджыри. Апхуэдэу щыхъум дей зи Iуэху-зи мыIуэху щыIэж! Къулейсызыгъэр къэмыгъэхъуныр псоми я зэхуэдэ къалэн мэхъу. Псори абы пэщIоувэ. Апхуэдэщ Чэщанокъуэр. Ар апхуэдэу зэрыщытри авторым уи фIэщ ещIыф – и псалъэкIи и IуэхущIафэкIи. Си гугъэщ ар тхакIуэм щIыхузэфIэкIар лIыхъужьыр ижьырабгъу къудейкIэ мыхъуу («фIы» илъэныкъуэкIэ), сэмэгурабгъукIи («Iей» илъэныкъуэкIэ) зэрыдигъэлъэгъуам куэдкIэ елъытауэ. Мыбдеж «фIымрэ» «Iеймрэ» екIуу щызэпошачэ, япэри етIуанэм нэхърэ фIыуэ нэхъ «хьэлъэу» зэрыщытым шэч къытепхьэжыркъым. ТхакIуэм мызэу дигу къегъэкIыж Чэщанокъуэм зэрыдемыкIуэкIыгъуафIэр. «ЦIыхубз езэгъын абы, а хьэл IуэнтIаижьым?!» – къыхужызыIэхэри мащIэкъым. Псалъэ къудейкIэ мыхъууи, тхакIуэм дегъэлъагъу а «и хьэл IуэнтIаижьым» и зэранкIэ Чэщанокъуэр зыхэхуэ 83 6*

бэлыхьхэр, икIэм икIэжым и гъащIэм фIыуэ илъэгъуа и мыгъуэ закъуэр гущIыхьэу зэрыфIэкIуэдыр… Мыбыи гу лъытапхъэщ. ЦIыхум и IэщIагъэр къыщагъэлъагъуэм и деж сыт къащыщIыр ди тхакIуэхэм я нэхъыбэм? Псалъэм и хьэтыркIэ, узытепсэлъыхьыр дохутырыфIу, дохутыр Iэзэу я фIэщ пщIыну ухуейщ. НтIэ, ар куэдрэ: «Зыми яхуэмыгъэхъуж сымаджэр абы игъэхъужащ», – жыIи зэфIэкIакъэ! Аращ зэрыхъур… Ухуеймэ, уи фIэщ щIы, ухуэмеймэ, умыщI. НтIэ, джэгуншэу жыпIэмэ, дохутырым сымаджэ зэригъэхъужым фIэкI Iуэхум хыумыщIыкIыу, а IэщIагъэм ирилажьэ цIыхум и IуэхущIафэр къэбгъэлъэгъуэну зупщыт хъун? Абы илъэныкъуэкIэ щапхъэу бгъэлъэгъуэну къелэжь КIэрэф Мухьэмэд и Iуэху бгъэдыхьэкIэм. Чэщанокъуэр щIэныгъэлI-удзгъэкIщи, авторри – узытемыукIытыхьын агрономым къыкIэрымыхуу – щыгъуазэщ къэкIыгъэхэр, удз гъэгъахэр зэрызэрахьэ, зэрагъэбагъуэ щIэныгъэм. Аращ тхакIуэм и лIыхъужьым мыпхуэдэу щIыжригъэIэфыр (практикэ къэкIуа студентхэми и лэжьэгъухэми яхуэгъэзауэ): «Иджыри къэс фыпщIам зы мыгъуагъэ хэлъщ… пщIэн кIырым фигъэгужьейри, фигъэпIащIэри, сатыр зэхуакухэр дэвуда фIэкI, къэкIыгъэ зэхуакухэр, къэкIыгъэ лъабжьэхэр вгъэкъэбзакъым. Ар хъунукъым. Абыхэм дыгъэ нэмысмэ, жьы щыземыкIуэмэ, сатыр зэхуакухэм мыхьэнэ къикIыркъым. ИтIанэ, фIанэ дзагуэмкIэ лъабжьэр зэрыфIэту удзыр щIы псыфым къыхэплъэфрэ къэбгъэнэжмэ, ар етIуанэ махуэм пщIондэ хокIэж. Фи фIанэхэр жану щытын хуейщ». IэщIэгъэлIымрэ цIыхумрэ литературэм щызэпэщхьэхуэкъым. ТхакIуэм IэщIагъэлIыр уи фIэщ имыщIыфмэ, а цIыхум ехьэлIа къэхъукъащIэхэми ухуэщIыIэу укъонэ. Чэщанокъуэр зищIысыр, абы и IэщIагъэр фIыщэу зэрилъагъур ди фIэщ ищIыфащ тхакIуэм; аращ а лIыхъужьым и гъащIэм къыщыхъухэри апхуэдэу ди псэм щIежалIэр. КIэрэф Мухьэмэд и повестхэр щIэщыгъуэ къытщызыщI щхьэусыгъуэхэм ящыщ зыщ абы адыгэ цIыхубз зэмыщхь гупыфI зэрыщытлъагъур. ТхакIуэшхуэ гуэрым жиIэгъауэ щытащ мыпхуэдэу: «ЦIыхуфI псори зэщхьщ, цIыху мыхьэнэншэхэрщ мину зэщхьэщыкIыр». Хьэуэ, зэщхькъым цIыхуфIхэри. А зэрызэмыщхьым хуэдэуи къэбгъэлъагъуэ мэхъу. Абы и щапхъэкъэ КIэрэфым и Iэужьыр? Фаризэ, Мэржан, Хьэнифэ («Лъэужь е лIэужь»), Хъангуащэ («Адэ щIэин мылъку хъурэ»), Гуащэнэ, Лалинэ («Сэфар») – мыхэр къанэ щымыIэу 84

цIыхуфI защIэщ, адыгэ цIыхубз зэтетхэщ, къызыхэкIа лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэ нэмысымрэ шыIэныгъэмрэ я жьауэм щIэту зэрагъэсар IупщIу, абы тетуи псэууэ; итIани ахэр зэщхьэщокI – щхьэж и хьэл-щэн иIэжу, зыр адрейм хэмыгъуэщэну. Дахэщ, Iэдэбщ, Iэсэщ Гуащэнэ. Ауэ сэ схужыIэнкъым ар мыхахуэу: ужьэ щIыкIафIэм хуэдэу Iэсэу узыIуплъэ а пщащэ цIыкIум зэ Iэбэгъуэм хьинтIрэу хыфIихуащ екуэкуншэу къебгъэрыкIуэ офицер чэфыр (и анэ укIытэншэм и зэран хэлът а тIур зы пэш къыщIыщIэхутами). Абы и закъуэкъым: и адэм и жыIэм йодаIуэри (адэ-анэр хэкум ирагъэкIын хуей щыхъум), и лъахэ зыкъринэн щхьэкIэ, а зыIэзыбжьэм лIы дэкIуэну арэзы мэхъу… Мэржан сестрауэ сымаджэщым щолажьэ. Абы и IэбэкIэ къудейр сыт и уасэ: «Мэржан тумбочкэм тет хьэкъущыкъур Iэуэлъауэншэу, щыкъуитI зримыгъэунтIэIуу зэщIикъуэри щIихыжащ палатэм». А цIыхубз зэтетыр сымаджэхэм гунэс ящохъу, и теплъэм, и псэлъэкIэм, и щытыкIэм гузэгъэгъуэрэ псэхугъуэрэ къыхахыу. Гукъинэжщ Сэфар и адэ шыпхъу Лалини. Сэфар абы фIэкIа нэгъуэщI зыри иIэтэкъым. Ауэ а зыр сыт и уасэт! Абы и гулъытэр дэни нос, къигъэхьэрычэтым щIэрэ гъунэрэ иIэкъым. Псори зрищIэкIыр Сэфарщ, абы и насыпыр зэтеува зэрыхъунырщ. Насыпышхуэкъэ апхуэдэ шыпхъур. Аращ Лалинэ фIэкIа зимыIэ Сэфари зеиншафэ къыщIытемыуэр. ЦIыхубзхэм къахощ Георгий Саввич фIыуэ илъэгъуа, иужькIи абы щхьэгъусэ хуэхъу Фаризэ. Пэж дыдэу, а тIур зэхуэфащэт, зэрымыгъуэтынуи къемызэгът: лъэныкъуэ куэдкIэ Чэщанокъуэр цIыхухъум къазэрыхэщым ещхьу, Фаризи цIыхубзхэм къахэлыдыкIырт. Фаризэ цIыхубз фафIэщ, гъащIэм и фIыгъуэ псоми и гумрэ и псэмрэ бгъуфIэуи хузэIухащ, а псори къанэ щымыIэуи хуэфащэщ. Абы и лэжьэкIэм, и дуней тетыкIэм, и гъукIэгъэсэн студент гупыр гуащIэдэкIым зэрыхуигъэушым удимыхьэхыу къанэркъым. Шэчи къытепхьэркъым а цIыхубз гуакIуэм, зэкIужым дахагъэр фIыщэу зыхэзыщIэ Чэщанокъуэр щIэхыу хьэщыкъ зэрыхуэхъум. Зэхуэфащэ а цIыху дахитIыр зэзышалIэр, зэрызыгъэцIыхужыр гуащIэдэкIырщ. Ауэ «Лъэужь е лIэужь» повестыр «производственнэ» фIащу Iумпэм ящI тхыгъэхэм ящыщкъым. А темэри мыбы ямылейуэ къыщыхэпIиикIыркъым; Iуэхугъуэ псори – гуащIэдэкIри, ныбжьэгъугъэри, лъагъуныгъэри, унагъуэ псэукIэри – IэкIуэлъакIуэу зэхиухуэнащ авторым. 85

2 Художественнэ текстым шхэпс хуэхъужыр персонажхэм я психологиерщ. Хэбгъэзыхьмэ, литературэм литературэкIэ уеджэну къыщилэжьыр цIыхум и гупсысэхэр, абы и гум щыщIэр зыхуэдэр гукъинэжу, куууэ, тхылъеджэми и фIэщ хъууэ къыщиIуэтэфым и дежщ. КIэрэф Мухьэмэд и IэдакъэщIэкI тхыгъэхэр щIэщыгъуэу къыпщызыгъэхъу щхьэусыгъуэхэм я нэхъыщхьэ дыдэр армырауэ пIэрэ – цIыхум и гурыгъу-гурыщIэхэр а тхакIуэм IэпэIэсэу къызэригъэлъагъуэфар? …Чэщанокъуэмрэ Фаризэрэ унагъуэу зэрытIысрэ илъэс зыщыплI мэхъу. ФIыуэ зэролъагъу. Зэролъытэ. ЗэхуэIэфIщ. Зы щIалэ дыгъи яIэщ. Ауэ… АпхуэдизкIэ псом я дежкIи нэрылъагъут а цIыху хэлъэфаитIым я насыпри, щIэпхъаджэхэм я нэм ар бжэгъуу къыщIоуэ, якъутэнуи мурад ящI икIи ар яхузэфIокI… Чэщанокъуэр еджагъэшхуэ лъэрызехьэт. Жыг лъэпкъыу е удзу дунейм щацIыхухэр IэкIуэлъакIуэу игъэкIым къыщымынэжу, абы езым и щIэныгъэкIэ жыг лъэпкъыщIи удз лIэужьыгъуэщIи къигъэхъурт. Абы и жэрдэмкIэт ди республикэм япэу апхуэдэ питомник къызэрызэрагъэпэщари. Ауэ дунейм и дахагъэм фIыщэу хэзыщIыкI, ар нэхъ дахэж ищIыну ныбжь къалэну зыхуэзыгъэувыжа лIы щэджащэм цIыху бзаджэнаджэ щыIэуи, абыхэм ауэкъудеи уи пщIыхь къыхэмыхуэн щIэпхъаджагъэ зэрахьэфынуи имыщIэ хуэдэт. Аращ апхуэдэу уэру къежьа и насыпыр щIэхыу зэтекъутэныр къызыхэкIари… ЗАГС-м кърахауэ тхылъымпIэ яIэтэкъым Чэщанокъуэмрэ Фаризэрэ. Дауи, а псор абы къикIыну ящIами!.. ЯщIакъым. Чэщанокъуэм къыщыфIэмыIуэхум, Фаризи ар хигъэзыхьатэкъым – бетэмал!.. Арати, Фаризэ «игъэунэну» зыгуэр и ужь къоувэ. Письмо угъурсыз къыхуетх (дауи, и цIэр ибзыщIу). ЕтIуанэуи къетх. Ещанэуи. А лIыжьыр (Чэщанокъуэр фIыуэ нэхъыжьт) уэ зыкIи къыпхуейкъым, куэд щIауэ абы фызи быни иIэщ, укъимыгъапцIэу щытамэ, нэчыхь пхуригъэтхынт, адрей-модрей жиIэу. Абдежми «жэнэтым» кIэ щегъуэтри, «жыхьэнмэм» къыщыщIедзэ: цIыхубз щIалэм иIа псэ тыншыгъуэр мэбзэх, «блэ фIыцIэ хэпщхьа хуэдэт и гъащIэ мамырым». Насыпыншагъэм я нэхъ иныр къыщежьэр шэч цIыкIунитIэм и дежщ. Фаризи шэч ирагъэщIакIэт. Ар зы. ЕтIуанэу, абыкIэ фIы ищIэ и гугъэжу, цIыхубзыр и закъуэу гуауэм поув, езым и закъуэкIэ абы пэлъэщын къыфIощIри, лIыри лейуэ бэлыхь химыдзэн мурадкIэ… ИкIи тхакIуэм икъукIэ IэкIуэлъакIуэу дегъэлъагъу 86

а псэ къабзэм игъэвыр зыхуэдизыр. «ЗыгуэркIэ шэч зыщIа цIыхум, а шэч ищIар и фIэщ ищIыжын щхьэкIэ, нэгъуэщI Iэджи зэрегъэкIэс: дэтхэнэ мыхьэнэншэри щыхьэт папщIэу егъэув… А щхьэусыгъуэр, сабийхэм ящI уэскIурийм хуэдэу, кIуэ пэтми хэхъуэрт, нэхъ ин хъурт, зэкIэрыпщIэурэ». Бэлыхь хэхуа, гузасэ цIыхубзым и гущIэ дыдэм къиIукI хуэдэкъэ мыр: «И лэжьыгъэр нэхъыфIу елъагъу, сэ нэхърэ», – жиIэрт. Абыи къыщыувыIэжыртэкъым. «Сэ сыкъилъагъу хъужыркъыми, лэжьыгъэр щхьэусыгъуэ къысхуещI», – къыщIигъурт адэкIэ. Жэщым и кабинетым щылажьэурэ лIыр шэнтжьейм ищхьэукъуэжамэ, ар абы и дежкIэ щыхьэт нэрылъагъут. Ауэ щыхъукIи ищIэрт, и нэгу щIэкIырт а лIым, производственнэ лэжьыгъэм и мызакъуэу, научнэ лэжьыгъэшхуи зэригъэзащIэр. Хэбгъэзыхьмэ, ар дыдэри щхьэусыгъуэ хуэхъурт пхэнжу егупсысыну: «ГуващIэхами сэ схуэдэ щхьэгъусэ жиIэжынущ абы…» Мис апхуэдэу, нэжэсхэм къыкIэщIадза письмоулъэ фIейм къыхудэкIа шэчыр хъуаскIэ цIыкIуу къожьэ; ауэ ар хъуаскIэ гъуамэти, кIуэ пэтми нэхъ зиубгъуурэ, а цIыху телъыджитIым къапэплъэу щыта насыпыр сахуэ хъужыхукIэ увыIэркъым. ИкIэм икIэжым, Фаризэ, и къуэр зыщIегъури, йожьэж, ар зыс мафIэм зыкIи щымыгъуазэ Чэщанокъуэм имыщIэххэу… КъыщыщIар иджыри зымыщIэ (ар псэуху зэи Iуплъэжынутэкъым и щхьэгъусэми и къуэми) лIыр лэжьапIэм кIуэуэ гъуэгу здытетым йогупсыс: «Щхьэ и фIэщ сымыхъурэ? Щхьэ сыкъыгурымыIуэрэ?.. Хьэуэ, сэ къысхуигъэгъун хуей си Фаризэ зыри есщIакъым». АрщхьэкIэ Iуэхур езым зэригугъэм къызэрыщхьэщыкIыр псэкIэ къещIэ: «Лэжьыгъэм и Iэ хэмыхьэжу гузавэ къыпкърыхьащ, щIэгузавэри беджылыуэ къыхуэмыщIэу. «Бетэмал, а псалъэ закъуэр жызмыIамэ, сыту фIыт, – къыщIидзэжащ и гупсысэм: «УзэрегуакIуэщ…», – дауэ къызжьэдэукI ар? Ауэ сэ абы Iей лъэпкъ къизгъэкIакъым, зыкIи сызэремыныкъуэкъум фIэкI. Езым сыт къригъэкIынуми хуитщ. ИтIани сыт абы Iейуэ къригъэкIынур?» А упщIэ дыджым щынэсым, занщIэу и гур къиузыкIащ, и щхьэми дэжеящ абы къикIынкIэ хъунур: «Уигу иримыхьмэ, дэнэ ухуейми кIуэ…» ЦIыхум псэкIэ игъэвыр апхуэдэу нэIурыту уэзыгъэлъагъу напэкIуэцIхэм ди лъэпкъ прозэр ямыгъэбжьыфIэу хэт жиIэфын?

3 Цейр къызыхэщIыкIа шухьэр дэгъуэ дыдэми, сипкъ изуарэт жыпIэу абы уехъуэпсэнкъым: щIыIузэфIэдзэхэр зэблэшамэ, и бдзыр хуехьэхауэ къыхэгъэкIамэ, хьэзырхэр тэмэму щымытмэ, н. къ. А лIэужьыгъуэхэм «цIыкIуфэкIу фIэпщми хъуну къыщIэкIынщ, щыгъыным е нэгъуэщI хьэпшып гуэрым Iуэхур тещIыхьамэ. Литературэм (ещхьыркъабзэу искусствэм и дэтхэнэ пкъыгъуэми) Iуэхур щыхуэкIуэм и деж – а «цIыкIуфэкIухэм» ягъэзащIэ къалэныр къыпхуэмылъытэн хуэдизу абрагъуэ мэхъу. Егъэлеиныгъэ лъэпкъи хэмылъу жыпIэ хъунущ: «цIыкIуфэкIухэр» зыхуэдэмрэ ахэр тхыгъэм зэрыхэгъэзэгъамкIэ IупщIу зэхыбогъэкIыф тхакIуэм и Iэзагъэр здынэсыр. Мис, псалъэм щхьэкIэ, Чэщанокъуэмрэ Фаризэрэ къызэрызэдэфа щIыкIэр къытхуэзыIуатэ зы теплъэгъуэ цIыкIу: «Къафэм и къыщIэдзапIэ зэблэкIыгъуэр дахэу зэрахъуэжри, бгъунжу хуэIузэ щIыкIэу зэкIуэтэлIэжу утыкушхуэм Iэдэбу щесу щIадзащ. Iэгур нэхъри зэщIэплъащ, жьыч-жьыч макъым Iэуэлъауэ псори щIигъапщкIуэу. ЛIышхуэм и плIи и щхьи хъейуэ пщIэртэкъым, и лъакъуэхэм Iэзэу щIашу зэрахьэ фIэкI. Апхуэдэу къазыр псы щIыIум щос, къезыхьэкI къарур къыпхуэмыщIэу. ЗэблэкIыгъуэ къэс и лъакъуэхэри и Iэ зехьэкIэри нэхъ псынщIэ хъурт, и лъапэ тегъэувэкIэхэр апуэдизкIэ пшынэ макъамэхэм декIурти, ахэр пшынэ Iэпэхэм теувэу ара хуэдэт пшынэр зыгъэубзэрабзэр. И Iэ сэмэгур тегъэшауэ, Iэ ижьыр и дамэм хуэфIу Iэтауэ укъуэдияуэ зыщигъазэкIэ, утыку дыдэми зыкъыдигъазэ пфIэщIырт. – Уий жи! Iэнэр мысысу, шыпсыр имыкIуту! – щIэгуауэрт къеувэкIахэр, Iэгур щIагъэхуабжьэу (нарт къэфэкIэщ жаIэу арт). ИкIи пэжт, пасэрей къэфэкIэт, пIэщIэгъуи пIейтеигъи хэмылъу, гупсэхуу, дахэу. Абы къыкIэрыхуртэкъым цIыхубзри, зэхуэфащэу зэрихьэлIат». Теплъэгъуэр апхуэдизкIэ гурыхьщи, «декоративнэ» зыфIащ мыхьэнэм фIэкIа имыIами (псалъэм папщIэ, гуфIэгъуэ зэIущIэм хьэщIэ гуэрхэр кърихьэлIауэ, абы ящыщу тIу къытехьэри къэфауэ, н. къ.) лей хъунтэкъым. ЩIэмыхъунур – теплъэгъуэр езыр дэгъуэ дыдэщи. Къэфахэр персонаж нэхъыщхьитIыращи, Чэщанокъуэмрэ Фаризэрэ сыт илъэныкъуэкIи зэтехуэу, зэдэхъуу къызэрызэдэфам къыбжеIэ а тIур зэрызэхуэфащэр. Ауэ щыхъу-кIи Iуэхур нэхъ зытегъэщIауэ щытыр Чэщанокъуэрщ (хъыбарыр къэзыIуэтэж Хьэнифэ къыбгъурыт 88

гуэр асыхьэтым хъуцэца къудейт: «Ди къуршыжьхэри къэфэнщ, ар къафэмэ», – жери). Аращ къэзыIуэтэжым (тхакIуэм) и нэIэ абы нэхъ щIытетри. ИгъащIэм утыкум зэ зыщигъэзауи фэ зрамыплъ лIым къэфэкIэ ищIэ къудейкъым: ар ехьэжьауэ дахэу, «пасэрей къэфэкIэу», «нарт къэфэкIэу» къофэ. Абы къокI: Чэщанокъуэм (Фаризэ нэхърэ ар фIыуэ зэрынэхъыжьу) игурэ и щхьэрэ зэтелъщ; ар сыт илъэныкъуэкIи а цIыхубз фафIэшхуэм хуэмыфащэтэмэ, а Iуэхуми хыхьэххэнутэкъым. ИгъащIэм а зэрт Чэщанокъуэм лъагъуныгъэ щищIар. Ар иджыри хуэпэжщ а и лъагъуныгъэм. Иджыри елъагъу икIи поплъэ, Фаризэ щежьэжа махуэ дыдэм къыщыщIэдзауэ и закъуэу къызэрынар къищIэжами: «Апхуэдэ цIыхубзым къигъэзэжыркъым». Ауэ, итIани, хэт ищIэрэ?.. Поплъэ Чэщанокъуэр, и щхьэгъусэми и къуэми… Илъэс плIыщIым щIигъуауэ. Дауи, Фаризэ иджыри къэс псэумэ, ар жьы хъуагъэнщ. Бориси (я щIалэр), мыцIыкIуж дэнэ къэна, лIыкуфI хъуауэ («абы щыгъуэ» езыр зэрыта ныбжьым нэсауэ) щытын хуейт. Ауэ нэгъуэщIт Георгий Саввич и нэгу зэи щIэмыкIыр: къэзыгъанэу ежьэжа цIыхубз щIалэ дэгъуэшхуэмрэ зи ныбжьыр илъэсищ-плIым ит щIалэ цIыкIумрэ… зэрихъумар. ИкIи абы и лъагъуныгъэ иныр илъэс куэдкIэ тхакIуэм къиIуэтащ мыпхуэдэ «зытIэкIукIэ»: Чэщанокъуэр, и псэр хэкIын и пэ къихуэу, зыIуплъэжыр Мэржанщ (ар, Фаризэ иригъэщхьырти, адрей сестрахэм къахигъэщхьэхукIырт), абы и закъуэтэкъым, и щIалэ цIыкIур (Борис «абы щыгъуэ» зэрыта ныбжьым иту къыщIэкIынт, и цIэри арат: Борист) и гъусэти, мопхуэдизрэ зыпэплъа и насыпым къигъэзэжа къыфIэщIри, жиIащ: «ФыкъэкIуэжа? Сыту фIыт!..» Ар жиIэри, мамыру и псэр хэкIащ, насыпыншэ дыдэу къыщIэкIынтэкъыми; арыншамэ, лIа нэужь и напIащхьэр зэтемыхьэнкIи хъунт… ЩIэгъэщхъуэжащ КIэрэфым и зэгъэпщэныгъэхэри. «СщIэркъым сэ ар (Чэщанокъуэр) щыблэ куэдымрэ жьапщэ куэдымрэ къелауэ икIи ирагъэшауэ, ихъуреягъкIэ къызэщIэрыуэжа мэзыщIэ утыкум къина жыгеижь ныкъуэсу къыщIысфIэщIар. Ещхь хъунт зыгуэркIэ». Е: «ДжэдкъуртыфIым и джэджьейхэр щыпакIуэ зэрыришажьэм хуэдэу, зэщIигъэуIуауэ Фаризэ и студент гупыр пхишырт хадэм и кIыхьагъкIэ, я лъэужьыр гузэгъэгъуэ лъэужьу къанэу». Иджыри зы: «Абы хэту, куэнсапIэм хэсу джэдум зэбгрихуауэ щыта бзу быныр къызэрызэхуэлъэтэсыжым ещхьу, къызэхуэсыжащ сабий гупыр». 89

4 КIэрэф Мухьэмэд псалъэм къригъэубыдыфу щытам и зы Iыхьэщ дунейм и щытыкIэ зэмыфэгъухэм я сурэт гуакIуэу абы и тхыгъэхэм щытлъагъур. Дыгъэ къепсырт, уэшх къешхырт е пшэ телът, жиIэу абыкIэ къэувыIэжыркъым тхакIуэр. Абы и деж сурэт псохэр хьэзыру къыщыдогъуэт: «Зи къухьэпIэм нэблэгъа дыгъэм ипщэрабгъу уафэ лъащIэм лыгъэшхуэ иридзауэ къыпфIэщIырт, нэр щыджылырт, уемыплъыфу. Уафэгъуагъуэ уэшхымрэ щыблэмрэ ячэтхъа пшэ гуэрэнхэр мафIэ щIидзэжауэ игъэсыж хуэдэт. УпщIэжьыфэ пшэ чэтхъахуэхэм я нэз щапхъэншэхэр мафIэ бзий плъыжь-гъуэжьыфэ уэрым нэр щIисыкIыу къилыхьат». Апхуэдэ теплъэгъуэхэр, зыми емыпхами, езыхэм якIуэцIыгъэпщкIуа дахагъым къыхэкIыу, художественнэ текстым лей щыхъуркъым. Ауэ КIэрэф Мухьэмэд дунейм и щытыкIэр къыщигъэлъагъуэкIэ – ар и персонаж гуэрым ехьэлIауэ, абы и нэкIэ зиплъыхь хуэдэу, ар зыхэхуа Iуэхугъуэ гуэрым зэрехъулIэмрэ зэрызэтехуэмрэ (е зэрызэтемыхуэмрэ) къытхуиIуатэу апхуэдэщ нэхъыбэм. Псом хуэмыдэжу гукъинэ мэхъу тхакIуэм контраст жыхуаIэ Iэмалыр (дунейм и теплъэ дахэмрэ цIыхур а меданым зыхэхуа Iуэхумрэ куэдкIэ зэщхьэщыкIыу, зэпэщIэуэу) къыщигъэсэбэпыр. «Уафэм зиукъэбзыжауэ, вагъуэ изт, ерэчым ещхь мазэщIэ къурашэри, вагъуэбэ плъыр хуэдэ, къухьэпIэм хуэмурэ хуэкIуэжырт. Мэзылъэ бгыжьхэри, хэкум и налмэс таж фIэкIа умыщIэну, мыткIужын мылыр зыфIэщтхьэжа Кавказ щыгу къырхэри ныбжь мыджэмыпцIэу къыхэщырт жэщ нур фагъуэм. ИхъуреягъкIэ зуплъыхьамэ, дунейр апхуэдизкIэ псэрыщIэ щэхуу мамырти, гугъэ нэпцI IэфIхэр гум къемаекIырт. «Тобэ ярэби, тобэ! Сыту фIыт мы дунеижьым цIыхур къаугъэншэу щызэгъамэ!.. Сытым ещхь иджы мы сэ сызыхэтыр?!» – и гум псынщIэу къэкIащ Сэфар. АрщхьэкIэ хъунутэкъым хэмыту… Шэсыжащ «хьэщIэхэр», Сэфари шууитIым япэ иувэри ежьащ, гъуэгур «яригъэлъагъуну». Ди лъахэм фащэ уардэ хуэхъуа къуршхэм я теплъэ гуакIуэр, абы екIупс цIыху мамыр, цIыху щабэ Сэфар – зы лъэныкъуэкIэ. НэгъуэщI лъэныкъуэкIи – къуажэ хейм екIэ дыхьэну хэт «хьэщIитIыр». А лъэныкъуитIыр зэрызэмызэгъыр, зэрызэпэщIэуэр, Сэфари ар IупщIу зэрызыхищIэр тхакIуэм хуэIэпэIэсэу къигъэлъэгъуащ. Илъэс щитI и пэжкIэ нэмыцэ романтик пасэ Тик Л. итхауэ дунейм къытехьащ «Франц Штернбальд къы90

зэхикIухьахэр» романыр. Абы и ужькIэ илъэс зыхыбл нэхъ дэмыкIыу живописец цIэрыIуэ Рунге игъэлъэгъуат романым къриха сюжетымкIэ ищIа сурэтышхуэр. А сурэтыр щилъагъум, зэригъэщIэгъуэнур имыщIэу, Тик жиIащ: «Хэбдзыни хэплъхьэни щымыIэжу, мыпхуэдэ дыдэут мы теплъэгъуэр сэри си нэгу къызэрыщIыхьар!» НтIэ, «хэбдзыни хэплъхьэни щымыIэжу», н. ж., живописецым и дежкIэ сюжет хьэзыру КIэрэф Мухьэмэд и повестхэм щыхъумар дапщэ хъууэ пIэрэ? Тик Л. и романыр сюжетылъэ яхуэхъуауэ щытащ художник цIэрыIуэхэу Фридрих, Рунге сымэ. Адыгэ художникхэм ящыщу хэту пIэрэ КIэрэф Мухьэмэд и теплъэгъуэ телъыджэхэм япэу гу лъитэу, ахэр езым и IэмалхэмкIэ – иIэгъэрэ бэяукIэ – «къэзыгъэпсэлъэнур»? 5 ЦIыхухэм я зэхущытыкIэр, абыхэм я гурыгъугурыщIэхэр, дунейм и теплъэ зэмыфэгъухэр – а псори нэIурыту къигъэлъагъуэфырт тхакIуэм, апхуэдэ зэфIэкIыр белджылы къызэрищIын адыгэбзэ Iурылъти. БгъэщIагъуэ хъуну къулейщ абы и псалъэхэр. Ущыуэнуи си гугъэкъым «КIэрэфым и дэтхэнэ псалъэухами телъщ абы адыгэбзэм и IэфIыр нэсу зэрызыхищIэм и нэпкъыжьэ», жыпIэми. БгъэщIагъуэу, къытебгъэзэжурэ укъеджэну, щапхъэу бгъэлъэгъуэнуи къалэжьу теплъэгъуэ псо е псалъэуха щхьэхуэхэр къыщумыгъуэтын напэкIуэцI иIэуи къыщIэкIынкъым абы. Абы илъэныкъуэкIэ щыхьэт мыхъуфыну зы закъуи яхэткъым ищхьэIуэкIэ мы тхыгъэм къыхыхьа пычыгъуэхэми. Мыбдеж абы ядыщIызгъужынур мыращ: КIэрэф Мухьэмэд адыгэбзэр дэгъуэу къызэригъэIурыщIэм и щыхьэту си гугъэщ абы и текстым псалъэжь папщIэу къапщтэ хъун псалъэуха щхьэхуэхэр куэду къызэрыхэкIыр. Мис, псалъэм и хьэтыркIэ, апхуэдэ зытIущ: ЦIыху щыкIамрэ цIыху гъэфIамрэ дзыхь яхуэпщI хъунукъым. Бын гъэфIа фIыкIэ ущымыгугъ. ГъущI плъар и чэзум и деж умыпсыхьмэ, дей цIынэми къыIуигуэу щабэ мэхъу. КIэрэф Мухьэмэд, тIэкIу кIасэIуэу ди лъэпкъ литературэм къыхыхьами, зы тхакIуэ къылъыс абы хилэжьыхьам пцIы хэлъу къыщIэкIынкъым. 91

ЦIЫХУМ И ПЩIЭР (Нало Ахьмэдхъан) «ЦIыхум пщIэ иIэн хуейщ зэрыцIыху къудейм щхьэкIэ…» (Нало Ахьмэдхъан, «Нэхущ шу»)

Нало Ахьмэдхъан куэд зыхузэфIэкIа тхакIуэ гуащIафIэщ. Илъэс щэ ныкъуэм нэблэгъауэ Ахьмэдхъан и тхыгъэхэр «Iуащхьэмахуэ» журналым, газетхэм къытохуэ, тхылъ щхьэхуэуи къыдокI («Урыху акъужь», 1960; «ГушыIалъэ», 1963; «Лъагъуэхэмрэ гъуэгухэмрэ», 1969; «Рейхстагым адыгэбзи тетщ», 1972; «Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ», 1972; «Пшэплъ жыжьэхэр», 1984; «Бжьэр къэпщIащ», 1987). Итхам хэплъэжщ, зэхидзыжри, нэхъ къехъулIауэ къилъытэжхэр томищу – «Тхыгъэхэр» (1993–1995) къыдигъэкIыжащ. Хэку зауэшхуэр екIуэкIыу дунейм къытехьэу щIидзат лIыгъэ яхэлъу ди цIыхухэр бийм зэрыпэувар къэзыгъэлъагъуэ тхыгъэхэр (усэмрэ очеркымрэ къыщежьэу жанр нэхъ пIащэхэм хуэкIуэу). Зауэшхуэрт зытеухуар а илъэсхэми абы и ужькIи ди республикэми, ди къэралми къыщыдэкIа художественнэ тхыгъэхэм я нэхъыбапIэр. Ахэр псори къанэ щымыIэу лIыхъужьыгъэ макъамэкIэ гъэнщIат. Ауэ а макъамэм и IукIэр сыт щыгъуи зэтехуэу щыткъым. Урыс литературэр къапщтэмэ, А. Толстой, Н. Тихонов, А. Сурков, А. Фадеев, сымэ, н. я тхылъхэм нэхъ зытрагъэчыныхьыр а зэман хьэлъэм совет цIхухэм ягъэлъэгъуа лIыгъэрщ. Зауэм щызэрахьа лIыгъэм и мызакъуэу, абы и гуауэри и пэжри нэхъ щызу икIи нэхъ куууэ къэгъэлъэгъуэн хуейт. Урыс литературэм ар къыщехъулIэр нэхъ иужьыIуэкIэщ. Игъуэу дунейм къытехьат М. Шолохов, Ю. Бондарев, В. Гроссман, И. Стаднюк, Ф. Абрамов сымэ, нэгъуэщI куэдми я тхыгъэхэр. ПсынщIэрыпсалъэ-щхьэфэтегъэжу мыхъуу, гъэхуауэ Хэку зауэшхуэм и пэжыр ди бзэкIэ къэзыIуэтэну зыхузэфIэкIар тхакIуитIщ: КIыщокъуэ Алимрэ Нало 92

Ахьмэдхъанрэ. КIыщокъуэ Алим, «Шум и гъуэгу» зи фIэщыгъэцIэ тхылъым ихуа усэ жьгъырухэмкIэ къыщIидзэри, и трилогие гущIыхьэм («Щынэхужьыкъуэ», «Нал къута», «Кхъужьыфэ») хуэкIуащ. Пэжыр хабзэ нэхъыщхьэ хуэхъуащ Нало Ахьмэдхъан и творчествэм. Ар щыболъагъу Ахьмэдхъан и IэдакъэщIэкIхэу зауэшхуэр къызыхэщыжхэми, зауэ нэужь лъэхъэнэм теухуа тхыгъэхэми, илъэсищэ хуэдиз и пэкIэ екIуэкIауэ щыта урыс-япон зауэр ди нэгу къыщIэзыгъэхьэж романми. Нало Ахьмэдхъан тхэн къызэрыщIидзауэ щытар рассказщ (новеллэщ). ИкIи пцIы хэлъкъым тхакIуэр абы икъукIэ хуэIэижь зэрыхуэхъуам. Ауэ, жанр кIэщIым и гъунапкъэхэр къезэвэкI щыхъум, Налом жанр нэхъ пIащэхэри къегъэIурыщIэ: повестыр, иужькIэ романыр. Нало Ахьэмэдхъан и рассказ хьэлэмэтхэри («Псыхьэ нанэ», «Бжьэр къэпщIащ», «УнэгъащIэ», «Бостей упIышкIуа», н.), и повесть щIэщыгъуэхэри («Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ», «Пшэплъ жыжьэхэр»), и роман гъуэзэджэри («Нэхущ шу») ди лъэпкъ прозэм и фIыпIэм хыхьащ. *** Нало Ахьмэдхъан Хьэмырзэ и къуэр Аруан куейм хыхьэ Хьэтуей къуажэм 1921 гъэм августым и 10-м къыщалъхуащ. Егъэлеищауэ хэмыIэтыкIами, щащIэнрэ щашхынрэ цIыкIуми инми щагъуэт унагъуэт Ахьмэдхъан къызыхэкIар. ТхакIуэм иужькIэ жиIэжащ мыпхуэдэу: «Унагъуэ зэпэщ иIащ ди адэшхуэм; абы хуэфэщэн мылъкуи дэщIыгъужти, псоми лэжьыгъэ пщIантIэм щыдгъуэтт». Адыгэ унагъуэ тэмэмым сыт щыгъуи щыхуэсакъ хабзэт мыпхуэдэ IуэхугъуитIым: япэрауэ, щхьэж хуэфэщэн гулъытэрэ нэмысрэ абы щылъысырт; етIуанэу, цIыхур цIыкIу щIыкIэ лэжьыгъэм щыхуагъасэрт. Налохэ унагъуэ тэмэмти, щIалэ цIыкIум пасэу зыхищIащ къыхуащI гулъытэри, къалэн къыхуагъэувым зэрехъулIэни хэтащ. «Си сабиигъуэм къыщыщIэдзауэ си адэшхуэ-анэшхуэм, си адэ-анэм гулъытэшхуэ къысхуащIу сыкъагъэтэджащ. Лэжьыгъэми срагъэсащ. Илъэсищ-плIы фIэкIа сымыхъуу, хьэнцэр къысхуэмыIэту, нэхущым сыкъигъэтэджрэ ди адэм шэщыр къызигъэтхъуу щытащ. ТIэкIу сыкъыдэкIуэтея нэужь, илъэситху ныбжьым ситу, ди адэшхуэм чыцIхэр сигъэгъэхъуу щытащ… Лэжьыгъэращ дызыщIапIыкIар» (Н. А.). 93

Л. Толстой быдэу жиIэрт цIыхум игъуэт гъэсэныгъэр зэлъытар и ныбжьыр илъэсиблым нэсыху абы и нэгу щIэкIыр арауэ, иужькIэ зэрызиужьышхуэ щымыIэжу. Пэж дыдэу, цIыхур щысабийм и деж абы ирагъэлъагъум, ар зыхэхуа унагъуэм илъ нэмысымрэ хабзэмрэ, къэзыухъуреихьхэм ядилъагъу зэхущытыкIэм – а псоми куэдкIэ елъытащ сабийм къищIыкIыну балигъыр зыхуэдэнур, абы гъащIэр къызэрыщыхъунур, дунейм ар зэрыхущытынур, нэгъуэщIу жыпIэмэ, абы и цIыхущIыкIэ хъунур. Хьэмырзэ адэ ткIийт, и щIалэми жриIэшхуэ щыIэтэкъым. Сабийр псоми щыщIэупщIэ лъэхъэнэм Ахьмэдхъан щитым абы псэлъэгъу нэхъ къыхуэхъур и адэшхуэрт. Жанхъуэт и къуэрылъху цIыкIум зы унафэ гуэр хуищIу тIысыжыртэкъым: адыгэхэм дэтхэнэ лэжьыгъэми пыухыкIауэ къыхуащтэ Iэмэпсымэр иригъэцIыхурт, абы нэхъ Iэрыхуэ узэрыхуэхъуну Iэмалхэр къыхузэIуихырт (белыр зэраIыгъыр, шэмэджыкI зэраубыдыр, къ.), абы къыдэкIуэуи лъэпкъым ижь лъандэрэ къыдэгъуэгурыкIуэ IэщIагъэхэм, Iэужьхэм ехьэлIа нэщэнэхэм, хъыбархэм ар щIигъэджыкIырт. Жанхъуэт, лэжьыгъэ и пIалъэ зэрищIэм хуэдэу, шыпсэ, таурыхъ куэди ищIэрти, жепIэ псори тэмэму къэзыубыд щIалэ жан цIыкIур щIигъэдэIурт. Аращ тхакIуэ Нало Ахьмэдхъан и адыгэбзэ гуакIуэу нобэ тхылъеджэр дэзыхьэхым и къежьапIэр. Адыгэбзэм и IэфIыр абы игъуэу – щысабий дыдэм – къыIэрыхьащ. Баштекъузэрэ хэгъэзыхьрэ хэмыту, ауэ зэштегъэууэ дэуэршэр хуэдэурэ, Жанхъуэт фIыщэу илъагъу и къуэрылъху цIыкIум Iуэхугъуэ куэдым гу лъригъатэрт: адыгэ хабзэр зищIысым, нэмыс жыхуаIэм, нэхъыжьым хуащI пщIэм, щIалэр зэрыщытыпхъэм, захуагъэм, пэжыгъэм, лIыгъэм, къ. Адэшхуэм и псалъэмакъым щIэдэIу сабийм IупщIу абы къыхиубыдыкIырт, бгъэзэщIэнкIэ нэхъ гугъуу щытми, фIым зэрыщIэкъупхъэр, пцIым и Iуэхур, япэщIыкIэ ар нэхъ тынш хуэдэу къыщыпщыхъум и дежи, емыкIурэ губгъэнкIэ зэриухыжыр. Хуэмыхум сыт щыгъуи къылъысыр ауант. Ауэ хуэмыхур лъахэм бийр къыщиужьгъэм и деж зи джатэр зымыгъэбзэфым и закъуэтэкъым. Щхьэхри хуэмыхут. Хуагъэува къалэным къыпэзыкIухьри хуэмыхут. Хабзэм къыхуигъэфащэр зымыгъэзэщIэфри хуэмыхут. И адэшхуэм къыжриIэм шэч къытрихьэжыну зы щхьэусыгъуи зимыIэ щIалэ цIыкIум къыхуэнэжыр сытыт: «хуэмыху» зыфIримыгъэщу, «афэрым, щIалэфI!» – къызэрилэжьынт. Жанхъуэт фIэIуэхуу кIэлъыплъырт и къуэрылъху 94

цIыкIум, IуэхутхьэбзащIэ игъэкIуамэ, къыжраIэр тэмэму жиIэжыфу, илъэгъуар зэкIэлъыкIуэу къиIуэтэжыфу иригъасэу. «ЩIалэр егъэджэн хуейщ», – жиIащ абы, щхьэх зымыщIэ, жепIэри занщIэу къэзыпхъуатэ сабий зэчийм хуэарэзыуэ. «…Школым сыкIуэн и пэкIэ, ди адэшхуэм и унафэкIэ, ди адэ шыпхъу нэхъыщIэм сригъэджащ, хьэрфхэри сцIыхуу школым сыкIуащ» (Н. А.). Ахьмэдхъан къуажэ еджапIэм щыщIэса зэманыр икъукIэ дыджт: щIалэ цIыкIум и нэгу щIэкIащ унагъуэхэр колхозу щызэхагъэхьэ (щызэхуахус) илъэсхэри, абы кIэщIу къыкIэлъыкIуа гъаблэри (1931 – 1933), щхьэзыфIэфI-зэрегуакIуэ унафэ гуемыIум къыпкърыкIа, хеилъым ириIа 1937 гъэ гущIэгъуншэри… Ауэ, езы Ахьмэдхъан зэрыжиIащи, гъащIэр зэмыфэгъу куэду «зэхэухуэна аркъэнщ», абы «и теплъэри зэфэзэщу фIыцIэкъым, шыкIэм къыхэухуэныкIам ещхьу». ТхакIуэ къызыхэкIыну щIалэщIэм гукъинэ IэфI хуэхъун куэди и натIэт: щIэныгъэм и нэхур нэхъ уэру зыхэпщIэхукIэ, абы къуит дэрэжэгъуэми зэрыхэхъуэр, ныбжьэгъум узыщимыгъащIэ гурыфIыгъуэмрэ гушхуэныгъэмрэ, тхакIуэшхуэхэм (А. Пушкин, М. Лермонтов, Л. Толстой, А. Чехов, н.) къыхузэIуах дуней телъыджэр, ЩоджэнцIыкIу Алий и макъ жьгъырур, илъэс мелуан бжыгъэкIэ хэгупсысыхьу зэфIэса ди бгыжьхэр адыгэбзэкIэ къэзыгъэпсэлъа къыпфIэщIыр. 1937 гъэм Ахьмэдхъан, къуажэ еджапIэр къеухри, абы щыгъуэ Налшык къалэ щыIа педрабфакым щIотIысхьэ. Ауэ, щыхьэрым дэт еджапIэм зэрыщIэхуам щыгуфIыкIыным и пIэкIэ, зыр зым кIэлъыкIуэу, гухэщI зыбжанэ къытопсыхэ дунейм техьа къудей ныбжьыщIэм: и адэшхуэри имыIэжу, и адэри ягъэтIысауэ (1937 гъэ мыгъуэжьыр лъапсэрых яхуэхъуат Налохэ, абы здихьат Ахьмэдхъан и адэри, и адэ къуэшхэри, ди тхакIуэ пажэхэм ящыщ зыуэ щыта Нало Жансэхъуи яхэту), и анэри мыузыншэжу, сабиихым езыр я нэхъыжьрэ псори зыхуей хуигъэзэну абы къыщыгугъыу, и еджэнри зэпимыгъэууэ… «Мис абы щыгъуэ гугъуехьыр къызгурыIуащ», – жиIэжащ иужькIэ езы Ахьмэдхъан. ЩыцIыкIу дыдэм къыщыщIэдзауэ гъэсэныгъэ тэмэм зыгъуэта, гугъуехьрэ зыгъэгупсысэнрэ щIалэу зи нэгу щIэкIа Ахьмэдхъан пасэуи балигъ мэхъу: захуэм и телъхьэу, зишыIэфу, ауэ пэжым къыщыжу къызэфIэувамэ, къаскIэу къимыкIуэтыжыну лIыгъэ хэлъу. Арауи къыщIэкIынущ Ахьмэдхъан (и щIалагъэм емылъытауэ) хуэхьэзыру къыщIыщIэкIар зауэлIым и къалэн мытыншу абы къыпэплъэм. 95

Педрабфакыр къиухыу пединститутым щыщIэтIысхьа 1941 гъэм Хэку зауэшхуэр къохъейри, Ахьмэдхъан, студент аудиторэм щIэбэкъуэным и пIэкIэ, зауэм и мафIэ лыгъейм хобакъуэ. «Зауэ» жыхуаIэр къызэрыдгурыIуэр ди армэм пэлъэщын дунейм темытурат, – жиIэжащ иужькIэ Ахьмэдхъан. – ИкIи сыгузавэрт сынэмыс щIыкIэ ар иухыну». АрщхьэкIэ иухакъым. ЗылI щигъэвыни абы щигъэври зылI къылъыси хищIыхьащ. Сентябрь мазэм, биишэр къытелъалъэу къикIуэт дзэм хэхуэри, абы уIэгъэ щыхъуащ, мазитIкIи сымаджэщым щIэлъащ. ИужькIэ, Новосибирск ягъакIуэри, «Сибирскэ сталинскэ бригадэ» жыхуаIэм саперу хэтащ. Зауэми щIымахуэми щагуэщIэгъуэ дыдэм (декабрым и 9-м щыщIэдзауэ мартым и 6 пщIондэ), ныбафэкIэ уэсым хэлъу, Москва псэемыблэжу бийм щызыхъума ди зауэлIхэм яхэтащ. 1942 гъэм Ленинград дэт Военно-инженернэ училищэм ягъакIуэри 1943 гъэм ар лейтенанту къиухащ. 1943 гъэм и майм Нало Ахьмэдхъан, зауэ IуэхумкIэ щIэныгъэ зригъэгъуэтауэ, фронтым Iуохьэж икIи сапер взводым, иужькIэ ротэм и командиру зыхэт дзэр хэщIыныгъэншэу япэкIэ кIуэтэнуми, кърагъэкIуэтынуми куэдкIэ зэлъыта и IэщIагъэ псэзэпылъхьэпIэм зауэшхуэр иухыху ткIийуэ бгъэдэтщ. Абы мызэ-мытIэу къыхуихуащ, жэщкIэ фронтым зэпрыкIыурэ, нэмыцэхэр къызэрыкIуэну гъуэгум лагъым щIилъхьэну. Налор яхэтащ Берлин къэзыщтахэм. Майм и 6-м рейхстагым и етIуанэ къатым тетащ. «КотелоккIэ дгъавэ кашэм щIагъэстыну пхъэм и пIэкIэ щIэтлъхьэр рейхым и канцеляр тхылъымпIэхэрат» (Н. А.). Дзэм къикIыжу Нало Ахьмэдхъан лъахэм къыщигъэзэжар 1946 гъэрщ. Зауэшхуэм и мафIэ лыгъэм щыхэта илъэсхэм игъэлъэгъуа лIыгъэмрэ хахуагъэмрэ къалъытэри Нало Ахьмэдхъан къратащ дзэ дамыгъэ лъапIэхэр: «Хэку зауэшхуэм и орден» (тIу), Александр Невскэм и орден, «Вагъуэ плъыжь» орден, медалхэр (пщыкIутху, зыр Польшэ Народнэ Республикэм ейщ). IэщIагъэу щыIэм я нэхъ мамырырт Ахьмэдхъан зыщIэхъуэпсыр (арагъэнщ мыпхуэдэу щIыжиIари: «Хэкум и цIыху хуэбгъэсэн, зыбгъэсэжыныр насыпышхуэщ»). И къекIуэкIыкIам теухуауэ зыгуэр кърагъэIуэтэну И. С. Тургеневым тегуплIауэ щыта журналистхэм мыпхуэдэ жэуап яритыгъащ урыс тхакIуэшхуэм: «А фызыщIэупщIэ псори си тхыгъэхэм къыщысIуэтакIэщ». Ахьмэдхъан и цIыхущIыкIэр зыхуэдэр езым и тхыгъэхэм наIуэу 96

къыхощ (апхуэдэу тэмэмуи ар нэгъуэщI зыгуэрым къыхуэIуэтэнукъым). Ауэ ар къэпхутэн папщIэ гупсэхуу щIэджыкIын хуейщ тхакIуэм и IэдакъэщIэкIыр. Мыбдеж нэхъ къезэгъыу къыщIэкIынущ «Пшэплъ жыжьэхэр» повестым щыщ сатырхэр: «Апхуэдэ цIыху нэсыр къызыхуигъэщIар зауэкъым, – атIэ Iэмалыншэм зауэлI ищI къудейщ. Ар сыт щыгъуи къызытенэжынум тет цIыхущ». Зауэм и зэманым апхуэдиз лIыгъэрэ хахуагъэрэ зыгъэлъэгъуа Нало Ахьмэдхъан «Iэмалыншэм зауэлI ищIа къудейуэ» арат. НэгъуэщIт ар къызыхуигъэщIар. Дзэм къыщикIыжа гъэ дыдэм, лэжьыгъэ хэдэ имыщIу, Ахьмэдхъан я къуажэ щылажьэу щIедзэ, колхозым и тхьэмадэм и къуэдзэу. Ауэ мыгувэу еджакIуэ Налшык макIуэ. 1947 гъэми абы къеух ВКП (б)-м и обкомым щыIа парткурсхэр. АрщхьэкIэ парт лэжьыгъэм ар дихьэхыщэркъым. НэгъуэщIт ар зыщIэхъуэпсыр: зэрыжаIэщи, «щIэныгъэ къабзэ» зригъэгъуэту, езым зригъэщIар ныбжьыщIэхэм ябгъэдилъхьэжыну, – абы къыхэкIыуи зауэм и пэкIэ зыщIэтIысхьауэ щыта пединститутым егъэзэжри 1951 гъэм ар къеух. Хэлъэт зиIэ, вузыр екIуу къэзыуха ди щIалэ жанхэм я щIэныгъэм нэхъри щыхагъэхъуэн, еджапIэ нэхъыщхьэм щрагъэджэн хуэдэу ахэр гъэхьэзырын папщIэ 1952 гъэм пединститутым аспирантурэ къыщызэIуахауэ щытащ. Абы куэд хузэфIэкIащ лъэпкъым къыхэкIа щIэныгъэлIхэр нэхъыбэ хъун и IуэхукIэ. А аспирантурэм япэу щIэтIысхьа адыгэ щIалэхэм яхэтащ Нало Ахьмэдхъан. Аспирантурэр къеух, 1956 гъэм и диссертацэр пхегъэкIри, бзэщIэныгъэм и кандидат мэхъу, абы кIэлъыкIуэуи КъБКъУ-м адыгэбзэмрэ литературэмкIэ щыIэ кафедрэм и доцент цIэр къыфIащ. Ди щIалэгъуалэм щIэныгъэ куу егъэгъуэтыным, къыпэщыт IэнатIэм хуэIэижьу, Iэдэбу, нэмыс яхэлъу щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ гъэса хъуным илъэс 50-м нэблагъэкIэ псэемыблэжу бгъэдэтащ Налор. Дауи, ари мащIэтэкъым зылI и гуащIэу. Ауэ Нало Ахьэмэдхъан цIыху нэхъыбэжым къызэрацIыхуар и тхыгъэ купщIафIэхэмкIэщ. *** Нало Ахьмэдхъан и тхыгъэ гуэрым мыпхуэдэ ущрохьэлIэ. Хэку зауэшхуэр и кIэм нихьэсу, зэрыжаIэщи, «орденыбгъэу» и унэ къэзыгъэзэжа офицерым моуэ жеIэ колхоз председателым зыхуегъазэри: «Сэ мурад быдэ 97 7 Къэжэр Хьэмид

сиIэщ, мы зауэм псэууэ сыкъелрэ сыкъэкIуэж хъужыкъуэм, си гъащIэр кIыхьми кIэщIми, къулыкъурэ мылъкурэ щхьэкIэ банэ, фыщIэ сыхэмыхьэну, сшхынрэ щыстIэгъэнрэ згъуэтмэ, ди къуажэ, ди пщIантIэ сыдэмыкIыну. Пхуэзлэжьыфын лэжьыгъэ уиIэмэ, къызэт, злэжьынщ». ФэрыщIыгъэм хуэхамэ, пщIантIэр, къуажэр зыхуэныкъуэ лэжьыгъэ къызэрыгуэкI пэрыувэну хьэзыр мы цIыху зэпIэзэрытыр езы Ахьмэдхъан ещхьыркъабзэщ. Къулыкъушхуэм къыкIэлъижыхьрэ шэнт лъагэм дэпIэстхъейуэ къэгъуэгурыкIуэхэм зыкIи емыщхь а цIыху Iэдэбыр тхэным къыхуалъхуами ярейт. Абы цIыхум яхуиIуэтэн и гъунэжти, езым и нэгу щIэкIам и пакIэми роман къытепщIыкIыну хьэзырт. ИтIани Ахьэмэдхъан мыпхуэдэу жиIэу куэдым зэхахащ: «Сэ япэ дыдэ рассказ стхын хуей щIэхъуар сызыхуей псалъэуха лIэужьыгъуэм хуэдэ згъуэтыртэкъыми аращ». Дауэ ирехъуи, Нало Ахьмэдхъан ди литературэм къызэрыхыхьар япэщIыкIэ фэшхуэ дыди зумыплъын гушыIэ, ауан тхыгъэ цIыкIуфэкIущ. Налом и япэ рассказхэми, ахэр щызэхуэхьэсыжа и япэ тхылъми («Урыху акъужь») абы къыкIэлъыкIуэнур зыхуэдэр ауэкъудеи къыбжаIэфынутэкъым. МыдэкIэ ущыту уриплъэ нэужькIэщ къыщыбгурыIуэнур Ахьмэдхъан ди литературэм щикIуа гъуэгуанэр узэщIа хъун щхьэкIэ абы и япэ лъэбакъуэхэм яIа мыхьэнэр. Нало Ахьмэдхъан «пщIантIэ» Iуэхурэ «къуажэ» хъыбаркIэ тхэн къыщIидзами, абы и псалъэр нобэ лъэпкъыр зыхуей мылъку хъуащ. Дауи, тхакIуэм и творчествэм лъабжьэ хуэхъужыр абы и биографиерщ. ТхакIуэр къыщалъхуа зэманым, зыхэхуа къэхъукъащIэхэм, абыхэм езыр зэрехъулIам, къазэрыхущIэкIам куэд елъытащ. Критик гъуэзэджэ Шэвлокъуэ Петр тэмэму гу зэрылъитащи, «щIалэ дыдэу Хэку зауэшхуэм хэта Ахьмэдхъан игъащIэкIэ щымыгъупщэжыну игу къинащ а зэман гуащIэм ди цIыхухэм зэрахьа лIыхъужьыгъэр, сыт хуэдиз бэлыхьрэ гугъуехьрэ ямыгъэвами, цIыхупсэр зыгъэдахэ гурыщIэ къабзэр, цIыхугъэр яфIэмыкIуэду а зэман гугъур зэрырахьэкIар». Пэжщ, а зауэр зэриухрэ зэманыфI дэкIащ, абы теухуауи тхылъ куэдыкIей дунейм къытехьащ. Ауэ щыхъукIэ, мыпхуэдэ упщIэхэр къэувыну зыри хуэIуакъым: ярэби, а зауэм щхьэкIэ жаIам зы щIэ гуэр щIыбгъужыфыну пIэрэ? А темэм теухуа тхыгъэр нобэрей цIыхум щIэщыгъуэ ящыхъуну пIэрэ?! Апхуэдэ упщIэхэм я жэуа98

пи къыщыбогъуэт Нало Ахьмэдхъан и деж. «Пшэплъ жыжьэхэр» повесть хьэлэмэтым и «Псалъэпэм» дыщрохьэлIэ мы сатырхэм: «Апхуэдизу… яхуэмыIуэтэщI зауэ хъыбархэм сыт щIэуэ щIыбгъужын? Иджыри къэс цIыхум зэхамыхауэ сыт телъыджэ хужыпIэжын? Си щхьэкIэ сщIэркъым. Ауэ а зауэм зауэу хэта дэтхэнэми хъыбару зэхихам пимыщIу, и гум имыхужу къинауэ «езым и хъыбар» гуэр иIэжщ. Абы зыкъомкIэ и щыхьэтщ мы тхыгъэри. Зауэм хэтахэр, махуэ дэнэ къэна, сыхьэт къэс нэхъ мащIэ мэхъу. А дунейм ехыжахэм ягъафIэу я гум илъа «езым я хъыбар» ягъафIэри ямыIуэтэжауэ здырахьэхыж. Ауэ, ди насыпщи, цIыхум яжриIэну зытемыгушхуар тхылъымпIэм езыку зырызи къахокI. Абыхэм ящыщщ мы тхыгъэр зытхари». Зауэшхуэм теухуауэ Нало Ахьмэдхъан и къалэмым къыщIэкIа дэтхэнэ рассказри, повестри апхуэдэу, «езым и хъыбар» телъыджэу, ахэр зэрыщыту къапщтэмэ, «езым я хъыбар» защIэу зэхэлъ тхылъ гъэщIэгъуэну, тхылъ удэзыхьэхыу нобэ къыпщохъу. Налом и рассказ нэхъ цIэрыIуэхэм ящыщ зым («Рейхстагым адыгэбзи тетщ») мыпхудэу дыкъыщоджэ: «Къалэжь щIалэтанэхэм зауэр къазэрыгурыIуэу щытамрэ Хьэгъундокъуэ Барэ иджы и нэгу щIэкIымрэ зэхуэдэтэкъым: «Ур-р-р-а-а! Еуэ! УпщIатэ! ПIытI! УкI!» – шуудзэ лъэтам бийр ирахужьэри зэхаупщIатэ, токIуэ, къалэр яубыд. Къалэдэсхэр гуфIэу къапожьэр, шу сатырхэр ерагъыу пхыкIыф къудейщ бжьэ къэпщIам хуэдэу зэрызехьэ цIыхум. Хъыджэбзхэм удз гъэгъа къапхъ, фызхэр магъ, сабийхэр шыпщэм къыдопщей – псори мэгуфIэ: цIыхур хуит хъужащ. Аращ Барэ Къалэжьым зауэр зэрыщицIыхуу щытар. Зауэм хэт сержант Хьэгъундокъуэм иджы къыгурыIуащ «зауэм зауэр зэрыщымыдахэр». Нало Ахьмэдхъан и тхыгъэхэм зауэр къызэрыхэщыжыр Къалэжь фIэмыкIа Барэ и Iуэху еплъыкIэр мыхъуу, сержант Хьэгъундокъуэм и нэгу щIэкIым, нэгъуэщIу жыпIэмэ, пэжым тещIыхьауэщ. Зауэм ехьэлIа а пэжыр ди литературэм къызэрыхыхьэ лъандэрэ жеIэ Нало Ахьмэдхъан. Абы и щыхьэту мы зы едзыгъуэри пхурикъунти: «Нэмыцэр мафIэм къеуэу хуежьащ, ди топхэми я Iыхьэ къагъэнэнт – лъэныкъуитIри биитI зэхуакум еуэр ирагъэжьащ, сэлэтитIым яхъумэ щIыунэри абы хиубыдащи толъкъун кхъуафэжьейуэ зэредзэ; пщIыхьэпIэ мамыр зылъагъуу жея сэлэтхэр къызыхэуша гъащIэр гужьеигъуэт; нарым телъахэр къридзыхри лъэгум щы99 7*

лъахэм къахидзэжауэ, псори щIеупскIэр, блыным иреудэкI, унэм щIэта бампIэрымэм гын гъуэзыр хыхьэжащи, бэуапIэ ямыгъуэту цIыхухэр къопс, мапсчэ, мэхъуанэ, щIыбым дунейр щокъутэж; ажалыр мэгъуахъуэ, сапер зызыгъэпщкIуахэр щIым къыщIитхъуу, адрейхэми нэхъри щIым зыхакъузэ. Топышэ къугъ макъыр нэхъ гъунэгъу къэхъуху, щхьэфэцыр дэтэджу поплъэр «арауэ пIэрэ сысейр» – жаIэу, ар зэрыблэкIыу «хьэуэ» щIагъуж… Дапщэ хъуа, сэлэт, «ара» зыфIэпщам и бжыгъэр? Илъэс дапщэ дэкIа нетIэ укъызэрыушрэ иджырэ? Иджыпсту узэпщIыхьа хъыджэбзымрэ а зызэпкъузылIэ щIымрэ дэтхэнэр нэхъыфI?! Укъытримыч ущIэпхъуэжыну, къуэш, щIэпхъуапIэ щыIэкъым, а щIы щIыIэрщ уи псэр иджыкIэ зыхэлъыр. ЗекъузылIэ абы! УмыукIытэ, зыми укъилъагъуркъым – псоми я щхьэр я Iуэхущ… щылъ, пэплъэ!..» («Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ»). Ди прозэм фIыуэ щыгъуазэ дэтхэнэм и дежкIи гурыIуэгъуэщ Нало Ахьмэдхъан и тхыгъэ нэхъ пIащэхэр (псом хуэмыдэжу «Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ», «Пшэплъ жыжьэхэр» повестхэр, «Нэхущ шу» романыр) лIыпIэ зэриувэрэ куэд щIа, Iэзагъышхуи зыбгъэдэлъ тхакIуэм зэриIэдакъэщIэкIыр. Ауэ апхуэдэ зэфIэкIым ищIыбагъ къыдэтыр зы махуэ лэжьыгъэкъым. Абы ухуэзышэ гъуэгур кIыхьщ, икIи дэгъэзеигъуэ зэпыту гугъусыгъущ, щхьэх е къикIуэтыж ауэкъудеи хэмызагъэу. ТхакIуэ IэщIагъэм и щэхухэр, образнэ къэIуэтэкIэ-къэгъэлъэгъуэкIэм и Iэмал зэмылIэужьыгъуэхэр къытригъэзэжурэ Ахьмэдхъан щигъэунэхуар рассказ (новеллэ) жанрым и жыпхъэм емыбакъуэущ. ДокI зэман – а жыпхъэри тхакIуэм къезэвэкI мэхъу. ИкIи, «жанр цIыкIум» и гъунапкъэр имыбгынэу, эпосым и пкъыгъуэ нэхъ пIащэIуэхэм яхуеплъэкIыу щIедзэ. Мис абы и зы щапхъэ: «Сэлэтым елъагъу зыми имылъагъу, ешэчыр зыми имышэч, щIишэчыр ищIэжмэ, и насыпщ. ЯтIэр, шэдыр, уэсыр и унапIэщ. Iэщэу зэрахьэмкIэ яукIыну къалъыхъуэ. Езыми иукIыну къелъыхъуэ. Къигъуэтын – зыкъримыгъэгъуэтын, иукIын – зримыгъэукIын,– аращ сэлэтым и къалэныр. Ауэ ар къалэнышхуэщ, акъылышхуэщ, лIыгъэшхуэщ! Дэнэ а къалэныр къыздикIыр? Унафэщ, хабзэщ. Хабзэщи, анэм и лъэпагъым къуэр хегъэкIри шынелым кIуэцIешыхьри окопэ шэдым хедзэ, абы щыпсэуну, щызэуэну, щылIэжыну. НысащIэр къыщIенэри щауэщIэр окопэ щIыIэм щодыкъ, и фыз и гупэ хамэ имыгъэгъуэлъыну. Сабий быныр къызэхенэри адэр Iуохьэ зэуапIэм – бынунэр унэIут имыщIыну. Хабзэщ. ЦIыхухэм я унафэщ, я хабзэщ. Псыр ипщэкIэ дэжейркъым, атIэ 100

ищхъэрэкIэ йожэх, аращ хабзэр. Хабзэщ дыгъэр къыкъуэкIрэ къухьэжу, цIыхуми я хабзэщ я хэку, я жылэ, я анэр, я унэр бийм ирамыту яхъумэжу» («Лъагъуэхэр. Гъуэгухэр»). Е, псалъэм и хьэтыркIэ, «Джэду шырищ» рассказым Налом щыдегъэцIыху гуауэ куэд зи нэгу щIэкIа цIыхубз. Жылэр плъакIуэ зыхуащIым къыкIэрымыхуу дахэт Нэфруз, и дахагъым хуэфэщэж насып иIэнуи зыри хуэIуатэкъым. Ауэ зэман дыджым и жьапщэ гущIэгъуншэм здихьащ абы и насыпыр, и гъащIэри щысхьыншэу зэхиупIышкIуэри тIупхым дидзэжащ. Игъэвам теплъаджэ ищIа а цIыхубз насыпыншэм къиIуэтэж и хъыбар ткIыбжьыр тхакIуэм иригъэзэгъэфащ напэкIуэцI ныкъуэм, ауэ роман псо къызыхэкIын пкъы щIэлъи абы! Еджагъэшхуэ, бзэщIэныгъэмрэ адыгэ IуэрыIуатэмкIэ куэд щIауэ ди университым щезыгъаджэ Нало Ахьмэдхъан езыр зыщIапIыкIа анэдэлъхубзэм, IуэрыIуатэм, урыс литературэ къулейм дерс щхьэпэ къыхихыу къокIуэкI. Дауи, Налом и творчествэр къуэпс куэдкIэ епхащ къыдалъхуа бзэм и зэфIэкIыр нэхъ шэщIауэ щызыхэпщIэ IуэрыIуатэми литературэми. Ауэ урыс литературэм, урыс тхакIуэхэм я гугъу пщIымэ, пцIы хэмылъу, ди тхакIуэм нэхъ и гъунэгъур Чеховырщ. Ар щыболъагъу Ахьмэдхъан художественнэ Iэзагъэ нэс хэлъу итха рассказхэу «Хьэ», «Лъакъуищ», «Гужьгъэжь», «Псэм ежалIэ макъ» зыфIищахэми, нэгъуэщIхэми. Дауи, пэжщ Сокъур Мусэрбий гу зылъитар: «Налом и тхэкIэр… зыгуэрым ебгъэщхьын хъумэ, Чеховырщ япэу гур зыхуэжэр». Художественнэу къыщаIуатэм, н. ж., къыщагъэлъагъуэм и дежщ литературэ щыщыIэри. Чеховыр абы икъукIэ хуэIэижьти, зы «цIыкIуфэкIу» гуэрхэм тепсэлъыхь хуэдэурэ теплъэгъуэ псо уи пащхьэ кърегъэувэф. Псалъэм папщIэ, птулъкIэ къутахуэр зэрыцIуу къудеймкIэ тхакIуэшхуэм нэIурыту уегъэлъагъуф жэщыр зыхуэдэр, ахъумэ мазэр изти, нэхути, къинэмыщIти, жиIэу псалъэ лей куэд къригъэкIуэкIыркъым. Абы илъэныкъуэкIи Нало Ахьмэдхъан Чеховым и гъукIэгъэсэн ахъырзэманщ. Абы пасэу къыгурыIуащ къегъэкIуэкIыныр мыхъуу – къэгъэлъэгъуэныр тхакIуэм и къалэн нэхъыщхьэу зэрыщытыр. Налом и тхыгъэ нэхъыфIхэм ящыщ зым («Псыхьэ нанэ») щыдолъагъу гузэвэгъуэмрэ гуауэмрэ къыхэкIыу зи гъащIэр зыхьа фызыжьыр. Бышэ цIыхубз щIалэу и щхьэгъусэр абрэджым яIэщIэкIуадэри фызабэу къэнащ. Сабийуэ къыIэщIэна и щIалитIым ятеубгъуауэ екIуэкIыурэ… балигъ мэхъу, щыжиIэ ды101

дэм – зауэ угъурсызыжьыр къохъей. ТIури дзэм ираджэ, мыгувэуи Бышэ и къуэ нэхъыжьыр егъеиж. НэхъыщIэм зауэр иухыху зи хъыбар имыщIэм, и письмо зэ къокIуэ: ар псэууэ къелат, ауэ… къызэрыщIэкIамкIэ, унэм къэкIуэж гъуэгум дидзыхри, нэгъуэщI щIыпIэ къыщыувыIащ. Абдеж унагъуэ щызэригъэпэщауэ мэпсэу, анэ иIэуи имыIэуи ищIэжыркъым. Мыбдежым тхакIуэм къегъуэт апхуэдэ щIэщхъу къызыщыщIа анэм псэкIэ игъэвыр IупщIу уи нэгу къыщIэзыгъэувэ Iэмалхэр. Фызыжь насыпыншэр маплъэ, мэгугъэ: письмо къыщитхакIэ, и къуэр мыгувэу къэкIуэжын хуейщ. НтIэ, Бышэ абы зыхуигъэхьэзырын хуейкъэ? ИкIи зыхуегъэхьэзыр: махуэр зи кIыхьагъым псы къехь, къихьар ирекIутыж, «хуабэ хъуащи, Хьэутий игу ирихьынкъым, ефэн хуей хъум», жери. Аргуэруи трегъэзэжри псыхьэ макIуэ. И къалэн мытыншыр игъэзащIэу фронтым Iут сэлэтри къуигъэщтэжыни мы фызыжь тхьэмыщкIэр зыпэрыува IэнатIэм: щымыхъужкIи, сэлэтым и Iуэхум гушыIи, дыхьэшхи, нэгъуэщI утезыгъэу гуэрхэри зэзэмызэ къыхыхьэнкIэ зыри хуэIуакъым, абы инэмыщIауэ – сэлэтым и гъащIэр сыт щыгъуи и закъуэпцIийуэ ихьыркъым, ныбжьэгъухэмрэ гъусэхэмрэ мымащIэу къыдагъэпсынщIэ абы и къалэн хьэлъэр. Бышэ и Iуэхур куэдкIэ нэхъ хэплъэгъуэщ: быным и бампIэр зытегуплIа анэм зыри сэбэп къыхуэхъуфынукъым, езы быным фIэкIа. Фызыжьым и махуэр зэригъакIуэри пхурикъунти (щIэмычэу псы къихьу, «псыжьыр» ирикIутыжрэ «псыщIэ» къихьу). Ауэ, щымыхъужкIи, ар махуэм нэхъ тыншу йохъулIэ, псы къызэрихьым тIэкIунитIэ трегъэури. Жэщыр куэдкIэ нэхъ хьэлъэщ. Узым ещхьыркъабзэу, бампIэри (а тIум я лъапсэр зыуэ къыщIэкIынущ) нэхъ къыщыбырсейр жэщракъэ! ИкIи махуэ псом гугъу ехьу лэжьа (псы пэгунитI дамащхьэкIэ къэпхьын жыхуэпIэр зыхуэдэ лэжьыгъэр зыщIэж адыгэ цIыхубзхэм нобэ яхэмытыжынкIэ хъунущ) фызыжьым жэщкIи псэ зэгъэгъуэ зэримыгъуэтыр гукъинэжу дегъэлъагъу тхакIуэм. Ар лъэзыгъэкIри мыпхуэдэ «цIыкIуфэкIущ»: «…сыхэжеенурэ, Хьэутий къэкIуэжым бжэм куэдрэ къеуэнущ», – жери зимытIэщIу зегъэукIурийри гупсысэн щIедзэ… Зауэмрэ абы и Iэужь бзаджэмрэ къэзыгъэлъэгъуэж тхыгъэ хьэлэмэт куэд иIэщ Нало Ахьмэдхъан. Абыхэм ящыщу нэхъ гукъинэжу, нэхъ IэкIуэлъакIуэу тха хъуауэ къыщIэкIынущ «Лъагъуэхэр. Гъуэгухэр», «Рейхстагым адыгэбзи тетщ», «Псыхьэ нанэ», «И цIэр къэнащ», 102

«Жэщ ныкъуэ… илъэс тIощI и ныбжьу», «Артисткэ», «Фэеплъ», «Сэлэт шыуанжьей», «Бланэ», «ЛIыхъужьыр щышынэкIэ» рассказхэмрэ новеллэхэмрэ, «Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ», «Пшэплъ жыжьэхэр» повестхэр. Налом и тхыгъэхэм IупщIу къыхощыж фашист щIэпхъаджэхэм ди цIыхухэр пэзыгъэлъэща къару нэхъыщхьэ дыдэр – СССР-м щыпсэуа лъэпкъхэр зэгъусэрэ зэрылъытэу бийм зэрыпэувар, зауэм нэхъ щигуащIэгъуэми абыхэм яку илъ зэныбжьэгъугъэ пэжыр нэхъ щIэхуэбжьа мыхъумэ нэхъ къызэрымытIэсхъар. Абы илъэныкъуэкIэ щIагъуэщ «Пшэплъ жыжьэхэр» повестыр. …1943 гъэм и бжьыхьэм, ди дзэр Днепр щызэпрыкIым, Днепропетровскрэ Запарожьерэ я зэхуакум и деж егъэлеяуэ гугъу щехьа батальоным зэдыхэтащ урысхэу Гагарин Иван, Марочкин Иван, белорус Глушаков Андрей, осетин Цкаев Георгий, адыгэ щIалэ Астан Исхьэкъ сымэ. 1980 гъэм, зауэр зэриухрэ илъэс 35 хъуауэ, ТекIуэныгъэм и махуэм ирихьэлIэу, зэман ткIийм ныбжьэгъу зэхуищIахэр щызэхуосыж илъэс тIощIрэ пщыкIублрэ и пэкIэ щызэуа щIыпIэм. Апхуэдэу, сюжетым къиубыд зэманым и гъунапкъэхэр бгъуфIэу (1943 – 1980) зэпэщIэха мэхъури, къызэрезэгъкIэ ит зэманымрэ блэкIа зэманымрэ зэригъэхъуажэурэ, тхакIуэм хуэм-хуэмурэ и персонажхэр дегъэцIыху, абыхэм я IуэхущIафэм, я хьэлщэным, я теплъэм, я псэлъэкIэм щыгъуазэ дыхуещI, языхэзри япэм зэрыщытамрэ иджы зэрыхъуамрэ зэрегъапщэ. Дауи, ахэр псори иджы фIыуэ нэхъыжь хъуащ, зэманым зи плIэр иухуэпаи яхэтщ. Ауэ зэхъуэкIыныгъэ игъуэтакъым абыхэм я зэныбжьэгъуныгъэ пэжым. Хэт сыт хуэдэ Iуэху иIэми хыфIадзэри гъуэгу жыжьэ къызэпачащ а цIыху мыщIалэжхэм, я ныбжьэгъужьхэм зэ Iуплъэныр яфIэнасыпу. Абыхэм я дежкIэ зызымыхъуэжщ ахэр зэзышэлIа къарури, езыхэми гу лъамытэжурэ а зэман мыблагъэм ягъэзэж, абы лъандэрэ хьэлъэу я плIэм зыкъыкIэрызыщIа илъэсхэр якIэролъэлъри, щIалэ къудану зыкъаузэхужахэу, я нэгум зызэлъыIуахыжауэ, я нэхэр лыду, IэплIэешэкIкIэ зэхэтщ, зэрыгъэгушхуэу, IэфIу зэхущытхэу. Абыхэм зыри ящыгъупщэжакъым, псори ящIэж – щызэбгъэдэкIыжар дыгъуасэ нэхъей. Хэт къэфэн фIэфIт, хэти фадэр и жагъуэтэкъым, щIэщхъу гуэрхэр щIэмычэу къызыщыщIи яхэтащ абыхэм… «Глушаков емыкIу гуэр зэпымыууэ къыщыщIыр пэжт, къыщымыщIми, езым къигупсысырти ауан зищIыжырт». Нэхъыщхьэращи, щызэрыцIыхуа лъэхъэнэ хьэлъэм и нэпкъыжьэ зытелъ гукъэкIыж куэд зэдаIэщ абыхэм. 103

«Мыбы драшу Прибалтийскэ фронтым дыщашам гузэвэгъуэу диIар фщIэжрэ?» «ПщIэжрэ Неман дызэрикIауэ щытар?..» «Сэ вжесIэжынщ Штеттин дызэрыкIуар…» Я ныбжьэгъуфI мащIи яфIэкIуэда абыхэм, зауэ гущIэгъуншэм яIэщIихыу. «Тихоновыр фщIэжрэ?.. Марочкинт ар зи ротэ хэтар. ТхьэмыщкIэжь мыгъуэ… литовкэ къишэну гурыIуа къудейуэ етIуанэ махуэм лъагъымым иукIащ…» Полковник Глушаков ищIэрт батальоныр Одер щызэпрыкIым взвод и гъусэу иутIыпща лейтенант щIалэщIэр лIапIэ зэригъакIуэр, ар езы лейтенантми ищIэжырт. Ауэ тIури къикIуэт хъунутэкъым: дзэм и Iуэхур дэкIын папщIэ щхьэж къылъыс къалэныр игъэзащIэрт. Сытми, и насып кърихьэкIри, хуагъэува къалэнри екIуу игъэзащIэщ, и взводри хэмыщIIауэ къишэжри, лейтенантым псэууэ, уIэгъи мыхъуауэ, къигъэзэжащ. Батальоныр псым икIыхукIэ, нэмыцэ батарее псо игъэхьэулейуэ, хэщIыныгъи имыIэу взводым къызэригъэзэжар бгъэщIагъуэ хъунут. КъызэрыщIэкIамкIэ, ар гъэщIэгъуэныщэ къыщыхъуат апхуэдэ куэд зи нэгу щIэкIа полковникми. ИкIи зауэр зэриух лъандэрэ абы тригъэзэжурэ егупсысырт, «…илъэс щэщIрэ тху лъандэрэ си щхьэм икIыркъым, дауэ ар зэрыхъуар?..» Иджы зэIущIэм а тIур щызэрихьэлIэжым, Астаным (арат лейтенант ныбжьыщIэу щытар – Къ. Хь.) къолъэIу Глушакови, Iуэхур зэрекIуэкIа дыдэм и тэмэмыпIэр, зыри дэмыхуу, кърегъэIуэтэж, езыми, и нэпсыр къыфIыщIэжу, иджыри зэ псэкIэ егъэвыж а взводыр къызэла жыхьэнмэр… Мыбдеж дауэ уигу къэмыкIыжынрэ Нало Ахьмэдхъанрэ абы и персонажхэм щхьэкIэ Шэвлокъуэ Петр мыпхуэдэу зэрыжиIауэ щытар: «Я нэхъ Iуэху гуауэми гузэвэгъуэми щытепсэлъыхькIэ, тхакIуэм зэи IэщIыб ищIыркъым цIыхугъэмрэ гущIэгъумрэ. Апхуэдэщ, зауэм и мафIэм хэтми, я нэхъ псэзэпылъхьэпIэм къихутами, лIыгъэм щIыгъуу цIыхугъэр, псэ къабзагъэр зыфIэмыкIуэд ди зауэлIыр». Днепр псым зэрызэпрыкIынум зыхуигъэхьэзырын папщIэ, батальоныр къыщыувыIат Запорожье къалэм пэмыжыжьэ хутор цIыкIум – Петро-СвистуновкIэ зэджэм. «Бжьыхьэ жэщ щIыIэм сэлэтхэми офицерхэми зэрыхъукIэ унэхэм зыщIагъэзэгъэн хуей мэхъу… а пэшым дэр нэмыщI (офицеритIым – Къ. Хь.) нэгъуэщIи щIэст: унэр зей зэлIзэфыз, зи лIыр зауэм щыIэу и дыщ къэкIуэжа япхъу нэхъыжь, зы хъыджэбздэс, илъэситху-хы зи 104

ныбжь зы щIалэ цIыкIу, абы нэмыщI, цIыкIуфэкIу къом, хэт ейми умыщIэу, а псори зы пэш цIыкIум щIэзагъэу къыщIэкIащ, жэщ хъуа иужькIэ зэрыслъэгъуамкIэ…» ЩIэзагъэми къыщынэркъым, зэгуроIуэ, зэролъытэ, зэролъагъу, дамэгъу зэхуохъухэ. Апхуэдэу тхакIуэм Iэрыхуэу къегъуэт ТекIуэныгъэм и къыхэкIыпIэ хъуауэ щыта къару инхэм ящыщ зыр – ди дзэм хэта зауэлIхэмрэ абыхэм я щIыбагъ къыдэта ди цIыхухэмрэ быдэу зэрыIыгъыу, зэдэIэпыкъуу, щхьэж зэрыхуэфэщэнкIэ къытещIэу зы Iуэху хьэлъэр зэрызэдалэжьар – къызэриIуэтэн Iэмал гъуэзэджэ. Зауэм теухуауэ ятхахэм я нэхъыфIхэм щыщу къалъытэ Нало Ахьмэдхъан и «Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ» повестыр. Мы тхыгъэр фIы илъэныкъуэкIэ гу зылъытапхъэ зыщIыр – зи цIэр куэдым яIурылъ генерал цIэрыIуэ гуэрым теухуауэ аракъым. Хьэуэ. НэгъуэщIкIэщ мыбы гу зэрызылъыуигъатэр: зауэр зищIысымрэ абы цIыху мамырхэм къахуихьымрэ зыхуэдэр къызэрыIуэта художественнэ Iэмалхэм яхэлъ Iэзагъырщ. Лажьэрэ шхэжу псэу цIыху къызэрыгуэкIхэм, мамырхэм ямыщIэххэу къакIуэри я насыпыр къызэпиудащ зауэ угъурсызым. Чыл Мыщэ, Къалэжь щыщ адыгэ щIалэм, мыпхуэдэу жреIэ Прокопенкэ Кондрат, къэзакъ станицэм ирашу фронтым яшам, иджыпсту, щIымахуэ жэщ уаем, къэрэгъулу здэщытым гъусэ хуэхъуам: «Бзаджэу сыпсэуакъым сэ зауэм и пэкIэ, Кондрат… Къуажэм нэхъыфIыIуэу дэсым сащыщ зыт… Пэжу, къулыкъу сщIакъым, IэщIагъэ ямылеикI сиIакъым, ауэ… тхьэ пхуэсIуэни, езы председатель дыдэр къызэмыхъуэпсамэ, семыхъуэпсауэ… лэжьакIуэ сыкIуам, шитIым яхуэщIэр езгъэлэжьти, пщыхьэщхьэм сыкъыдыхьэжт. СыкъыздэкIуэжами си фызыр алыхьым къузэритынт…» Апхуэду уэршэрурэ зэманыр ягъакIуэу, уи нэкIур тезылыгъукIыу уигури къизыгъэщтыкI щIыIэ уейпсейр тIэкIу нэхъ псынщIэ къащызыщI хъыбар гуэрхэми я щхьэфэ иIэбэурэ, къэрэгъул къалэн хьэлъэр езыхьэкI сэлэтитIым топышэ къатехуэри… «уэсыгъуэ зэрысар фIыцIэу пхыхуащ, пулемет яIыгъам къыхэнэжар ауэ уэс фIыцIэм къыхэтIа шэрхъитIщ, адэIуэкIэ Мыщэ и валенкэ лъэныкъуэр къытелъщ, лъакъуэ сэмэгур къиплъу, езыри щIэIубауэ щIэлъщ уэсым, и псэр пытщ, Кондрат и лъэужь къэнэххакъым». Къэрэгъулыну чэзур иджы зылъысаитIри (ахэр Степанрэ Филиппрэщ) Мыщэрэ Кондратрэ ещхьу мэуэршэр, абыхэм зэжраIэри ныжэбэ кIуам мо тхьэмыщкIитIым зэжраIам къызэрыщхьэщыкI щыIэкъым. 105

– КъэнэжаIа абы, Степкэ? – Итщ тIэкIу, сыт дэпшхынур? – Мыдэ зыгуэр щыIэ си гугъэщ. – Мэ-тIэ. Сэлэтым IубыгъуитI-щы ищIри, сухарь фIыцIэм епэмурэ, флягэр Степкэ иритыжащ: – Екъу, Степкэ, фи унэ мынэщхъеину! – Степки ефэри и гъусэм бгъурыгъуэлъхьэжащ. – Е-е-е, Филипп, фIыуэ сыпсэурт сэ, фIыуэ, мы зауэ мыгъуэр мыхъуатэмэ… Я щIапIэр укIуэд фрицхэм!.. Апхуэдэу, теплъэгъуэм зэ къытригъэзэжу, иджы чэзур зылъысаитIым жаIэр тхакIуэм щIызэхыдигъэхым мыхьэнэ иIэ къудейкъым – къалэн мыцIыкIу егъэзащIэ. Феплъыт, жиIэ хуэдэщ тхакIуэм, мы тIум я Iуэхури зыIутыр аращ. Мы тIуми я закъуэкъым. Куэдым, псоми факIэщIэдэIухьами – арат зэхэфхынур. НтIэ, сыткIэ къалэжьа а нобэ гуфIэн, гушхуэн, мамыру лэжьэн хуея, а «фIыуэ псэууэ» щыта зи щIалэгъуэ, зи дахэгъуэ къомым иджыпсту я нэгу щIэкI мы жыхьэнмэр?.. Ауэ мы упщIэр тхакIуэм игъэувыркъым икIи езыр Iуэхум зэреплъыр къыпхуритхэкIыркъым – уэ езым уи гупсысэр еунэтI, уэ езыр апхуэдэу урегъэгупсыс. УсакIуэм зэрыжиIащи: Сатырхэр ятхри – я зэхуакум мытхауэ итыр къыбоджыкI…

Мис апхуэдэу, «мытхауэ итыр къибджыкIын» папщIэ, тхар, езы сатырхэр дауэ зэрыщытын хуейр? Аращ езыр Iэзагъ жыхуаIэри – сатырхэр зэрыщытын хуейр уэ езым, нэгъуэщIым къыбжимыIэу, къэпхутэфмэ, щапхъэ трахын хуэдэу утхэфмэ. Нало Ахьмэдхъан апхуэдэ зэфIэкI бгъэдэлъщ. Зауэм иIэжщ езым и ритм гущIэгъуншэ. Абы зыри пхуещIэнукъым, зыкIи упэлъэщынукъым, хэкIыпIэу къэнэжыр зы закъуэщ – и екIурабгъур къэпхутэу абы узэрехъулIэн. Мыщэ псэууэ къэнащ (абы «къэнакIэ» уеджэ хъунумэ), и лъакъуитIыр пымытыжу; Кондрат хэкIуэдащ. Ауэ зауэр абдеж щиухакъым. Фронтым узэрыIутри зы дакъикъэ пщыгъупщэ хъунукъым. Взводми адэкIэ и къалэн егъэзащIэ: «ЩIыунэм щIэс сэлэтхэм Мыщэ къыхэнэжар Iурагъэшри, «Кондрат» зыфIащу зэхуахьэсыжа тIэкIухэр щIалъхьауэ пщэдджыжьышхэ ящI, къапэщылъ Iуэхум къару хузэрагъэпэщ, зи чэзууитIым взвод зызыгъэпсэхур яхъумэ. Сержантым пись106

моитI итхри зым Къалэжьым, адрейм Кондратхэ дей тритхэри игъэтIылъыжащ. Шхэни щIидзащ, адрейхэм ялъэщIыхьэжыну якIэлъеIэу…» Аращ зауэм и пэжыр. А пэжыр нэIурыту уегъэлъагъуф Нало Ахьмэдхъан. Ар нэIурыт зыщIри тхакIуэр къэгъэлъэгъуэкIэ Iэмалхэм зэрыхуэIэпэIэсэрщ. Чыл Мыщэ, операцэ хьэлъэм и ужькIэ, ундэрэщхъуауэ, и куитIри пымытыжу (езым абы иджыри зыри химыщIыкIыу) мафIэгукIэ зэуапIэм кърашыж. Мыщэ хуэм-хуэмурэ зыкъищIэжу щIедзэ, абы къыдэкIуэуи йогупсыс: дэтхэнэ лъакъуэр арауэ пIэрэ паупщIар, дэнэ нэс?.. Мыщэ зэрыува щытыкIэ гугъум ит цIыхум игу къэкIыр, ар зэгупсысыр гуимыхужу къигъэлъэгъуэн лъэкIащ тхакIуэм. Ар къехъулIэн папщIэ Налом Iэпэгъу ещI кIуэ мафIэгум и макъыр, абы и кIуэкIэм и ритмыр. ИкIи ар Iэмал телъыджэу къыщIокI. КъыщыщIа щIэщхъум зыри хэзымыщIыкI щIалэр япэщIыкIэ гъуэлъыпIэм къебэкъуэхыну хуожьэ, ауэ… пхъэ тыкъыр нэхъей къыщеджэрэзэхкIэ – «дэнэ щыIэ си лъакъуэхэр» жиIэу йогупсыс. Абы и гупсысэм мафIэгур къыподжэж: «Дэнэ? Дэнэ? Дэнэ? Дэнэ? Дэнэ? Дэнэ? Дэнэ? Дэнэ?.. та-та-та-та-та-т!.. Зы, тIу, щы; зы, тIу, щы!.. Дэнэ щыIэ, дэнэ щыIэ?» Апхуэдэ лей къезыпэса фрицым автоматкIэ жэуап иритыжынути – «Автомат, автомат, автомат…» жиIэу мафIэгу шэрхъхэм псалъэр зэIэпах. Мыгъуэр зи мыгъуам къыщыщIа дыдэр къыгурыIуэжа нэужь, «…мафIэгум и тепкIэ макъымрэ ундэрэбжьа и щхьэмрэ зэхыхьэжауэ зэхэтщ, мафIэгум и тепкIэ макъыр и щхьэ бэгам бэрэбанэ макъыу къоIукI: «дыргу-дыргу, дыр-гъыпс. Дыргъ-дыргъ, зы, тIу, щы!..» ИтIанэ абы мыпхуэдэуи зэхех: «Уэ ухэт? Уэ ухэт? Уэ ухэт? Уэ усыт?» Псом нэхърэ нэхъ гуиихращи: «Куэ упыт? Куэ упыт? Куэ упыт? – Упымыт, упымыт, упымыт!..» «Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ» повестыр щапхъэу бгъэлъагъуэ хъун нэгъуэщI теплъэгъуэ хьэлэмэтхэмкIи къулейщ. Взводыр зыIэщIалъхьагъащIэ сержант щIалэм «пополненэ» къыхуагъакIуэ. ЩIэуэ къыхуагъэкIуа зауэлIхэр къыщыпэплъэм здэкIуэм (абыхэм захригъэхыну), «и щхьэр къимыIэту теувапIэм къыдэкIуейри, макъ гъум IувкIэ зэкIиекIащ: – Хьэкур гъэплъ, Кондратенкэ! – «Дауэ къащыхъуауэ пIэрэ си макъыр» жиIэри жыг щIагъым къыщыпэплъэхэм яхуэгупсысащ. Ауэ макъым дагъуэ имыIэу, щыпэ зэхэх107

кIэ хъуну арэзы техъуэжри щIигъужащ: «Къыщрешынэ япэщIыкIэ шынэ щымыIэу цIыхур гъэдэIуэгъуейщ, даIуэу дызэсэм, итIанэ нэхъ щабэ пщIыми къайгъэкъым…» Апхуэдэ щIыкIэм тетуи тхакIуэм къеIуатэ зи гугъу ищI сержантыр зэрыщIалэ дыдэри, «командирыным» ар иджыри зэремысари; апхуэдэу щыт пэтми, куэд зи нэгу щIэкIа, зы щхьэкIи къимыкIуэтыжын командир пхъашэжьу а къэкIуахэм закъыфIигъэщIыну зэрыхэтри, а псом ищIыIужкIэ – зэрыцIыху щабэри, ауэ а и щабагъыр и командир къулыкъум зэран къыхуэмыхъун папщIэ Iэмал къызэрилъыхъуэри… «Нэмыцэхэри зэремызэгъщ, я гупэ къилъ губгъуэр щIэх-щIэхыурэ къагъэнэхури уэс щхьэфэ къагъэнэхуар пулемет, автоматкIэ зэпрахулыкIыж», – етх Ахьмэдхъан. Ауэ мыбы апхуэдэу бгъэщIэгъуэни иджыри хэлъкъым. Ар гъэщIэгъуэн щыхъур мыпхуэдэу къыпыувэжа нэужьщ: «Жэщым губгъуэм къина гъуэгурыкIуэ мылIыхъужьыщэм и уэрэдым ещхьщ мыбы я ракетэмрэ я пулемет гъэуэкIэмрэ: я макъ зэхахыжмэ, лIыгъэ къарит къащохъуж, кIыфIым къыхэплъу я псэм къещэ шынагъуэ куэдым щахъумэу». Анэлри зыгуэрщ, ауэ хьэмцIыракIэр дахэу зи фIэщ хъун щыIэу пIэрэ? КъызэрыщIэкIымкIэ, абы жэуап тэмэм занщIэу пхуетынукъым. Ар зэлъытари хьэмцIыракIэр зыдалъагъумрэ дэзылъагъумрэщ (лъагъуныгъэр Iуэхум къыщыхыхьэм и деж абы псори зыкIзыщхьэ ищIыну сыт хуэIуа!). «Иджыпсту сэ слъагъур уэращ, – итщ Къуэн Iэмин щIалэщIэм фронтым иритхыкIыу къуажэм Жанусэ и деж итх письмом. – Укъызэрызгъэуджар… Сызэропсэлъар… «Сыппэплъэнщ» зэрыжыпIар… мыщIэ фIыцIэм хуэдэу хьэмцIыракIэ дахэ цIыкIу зыхэс уи нэкIу хъурейр къызэщIэплъауэ укъызэрыскIэлъыкIуэтар, Iэ къызэрыпщIыжар…» Абы фIэкIаи ущымыгъуазэми пхужыIэнущ: мы ныбжьыщIитIыр фIыуэ зэролъагъу. Псалъэм и къарур инщ, ар Iэрыхуэу къыщыхэхам и деж. Нало Ахьмэдхъан мызэу и гугъу ищIащ зауэм и зэманым ди цIыхухэм къахьа ТекIуэныгъэм цIыхубзхэм я Iыхьи зэрыхэлъым. Абы илъэныкъуэкIэ гу зылъыуегъатэ «Артисткэ» рассказым. Артисткэ ныбжьыщIэ Людмилэ Бражниковэр, зы частым икIым адрейм кIуэурэ, ди зауэлIхэм къаходжэ М. Лермонтовым и «КIуэрыкIуэсэжым». Абы и къеджэкIэми гъэщIэгъуэныщэ хэлъщ: а «цIыхубз гъур щIалэ дыдэ цIыкIум» и макъ гуакIуэр зэхэзыха, «и нэ тхьэрыкъуафэ дахэшхуитIымкIэ» ар зыIуплъа сэлэтым шынэ 108

жыхуаIэр фIокIуэдыпэри сыт хуэдэ къару фIыцIэми зэрыпэщIэувэн ерыщагъ къыкъуокI – апхуэдэ гуащIэ къыхилъхьащ артисткэми… ПцIы хэлъкъым, Нало Ахьмэдхъан къимыгъазэу пэжыр жиIэфу щесар зауэм теухуа и рассказхэмрэ повестхэмрэщ, ауэ ар – пэж тхыжыныр – зэи IэщIыб имыщI хабзэу абы къыхуэнащ. Ар щыболъагъу зауэ нэужь зэман хьэлъэм теухуа тхыгъэхэми. Зауэ нэужь зэманым ди цIыхухэм ятелъа бэлыхьыр, я ныбэкIи я фэкIи абыхэм ягъэвар зыхуэдизыр Iуплъэгъуэ закъуэкIэ уи нэгу къыщIегъэхьэжыф тхакIуэм: «КIуэ, тIыкIуэ, КIуцу и бжьэхуц лъэпэдыр къысхуэхь. «Налшык докIуэри зыри иримыщIэу къыпхуихьыжынщ», жыIэ. «Къуажэм сыщыдэкIкIэ фIэкIа лъыстIэгъэххэнкъым», – жиIащ жыIэ. УкъыщыкIуэжкIэ Ландыщэ и мастэпэбдзри къысхуэхь: «Си вакъэ лъапэр тIэкIу зэщIэтIэпIыкIащи, мастэнитI-щы къризуху» жыIи, «сымыкъутэу къыпхуезгъэхьыжынщ», – жиIащ жыIэ… Сэри Дисэхэ сыкIуэнщи аргуэру зы джэш фалъэ къеIысхынщ, къызитым…» («Гъуэгуанэ»). Ар зи нэгу щIэмыкIам хуэбгъэхъыбарыжкIэ и фIэщ пхуэмыщIын хуэдизу хьэлъэу щытащ а лъэхъэнэр. Псом хуэмыдэжу ар зыхэзыщIар къуажэм щыпсэурт. Къалэм щыпсэухэм, рабочэхэм зы улахуэ гуэр яIэт. Зыри зрамытыр, лэжьэну фIэкIа, псэунуи, шхэнуи хуитыныгъэ зимыIэр нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм зэтрагъэщэха колхозхэр зэфIагъэувэжу махуэми жэщми емытIысэхыу лэжьыгъэ IэнатIэм Iут къуажэдэсхэрт. НехьэкI-къехьэкI хэмыту ди лъэпкъ литературэм а пэжри щыжызыIар Нало Ахьмэдхъанщ. Абы илъэныкъуэкIэ щIагъуэщ «Пшэплъ жыжьэхэр». Мы повестым щыдолъагъуж зэман хьэлъэ дыдэм (1946 – 1948) хъер зыдэмылъыж адыгэ къуажэр зэрыщытар. Мис а повестым щыщ зы теплъэгъуэ цIыкIу дыдэ: «Гъавэ кърахьэлIэжыр – ар гъавэт сытми – уэгъумрэ ва-зехьа мыхъуа вагъэмрэ къайла тIэкIур цIыху мэжэщIалIэм зэрырамыгъэпхъуэжын щхьэкIэ губгъуэм щащIа хьэмым щаIуэрти абы ирашурэ элеваторым занщIэу яшэрт, къуажэм блашурэ. Шхын щхьэкIэ зэтелIэ цIыхур гуэдзым, хум еплъурэ махуэ псом мышхэу лажьэрти, пщыхьэщхьэм пэгун нэщI ихьыжырти кIуэжырт унэм». Иджыри зы: «…моуэ къуажапщэ дыдэм щыпсэу фыз щIакъуэ гуэр, Чэртыкъуэхэ я фызабэ, бынищ иIэу, езыр 109

башыншэу земыкIуэфу… НтIэ, мис а фызабэр я хадэ бжыхьым узэребакъуэу къыщылъ гуэдзым еплъурэ и сабийхэм я ныбэ нэщIым куэдрэ еныкъуэкъуа, мащIэрэ еныкъуэкъуа, икIэм икIэжым и бынищым я гъы макъыр хуэмышэчыжу и хадэ бжыхьым ебакъуэри колхоз гуэдзым хэбэкъуащ. Гуэдзым хэтIысхьэри щхьэмыж къыпичым IэгукIэ игъэщащэурэ и щхьэфIэпхыкIым кIуэцIыз – килограммитI хъун – гуэдз игъэлъэлъауэ къалъагъури… яубыдащ. И унэр къащри гъавэ зыри щIамыгъуатэу а килограммитIым щхьэкIэ илъэсийкIэ ягъэкIуэдащ». Ахьмэдхъан езым и нэгу щIэкIа, и лэжьыгъи зыхилъхьа Iуэхущ зауэм и ужькIэ пединститутыр зэрызэфIэувэжар. «Пшэплъ жыжьэхэр» повестым щыдолъагъуж а махуэ гугъухэр. Прозэу тха усэу къыпфIэщIу, пединститутым, студентхэм я псэупIэ унэм, Затишьем теухуа напэкIуэцIхэм укъоджэ. А илъэсхэм пединститутым щезыгъаджа, ди лъахэм щIэныгъэ ищхьэм щызиужьын папщIэ куэд зылэжьа цIыху хьэлэмэтхэм уащрохьэлIэ мы тхыгъэм икIи я IуэхущIафэхэмкIэ къыбоцIыхуж (я цIэхэр зэхъуэкIами) Пипинис В. Ф., Къардэн Бубэ, н. Апхудэу Нало Ахьмэдхъан, зауэм и мызакъуэу, зауэм и ужькIэ екIуэкIа илъэсхэмрэ гъащIэмрэ лъабжьэ зыхуэхъуа тхыгъэ ахъырзэман куэдкIэ адыгэ тхылъеджэм хуэупсащ. Пэжщ, абы и творчествэм теухуауэ Сокъур Мусэрбий жиIэри: «…Налор макъ Iэта егъэлеякIэ псалъэркъым, уеблэмэ языныкъуэхэм деж нобэрей гъащIэм шындэбзиймкIэ къыщыхукъуэплъ хуэдэщ, ауэ егъэлеяуэ нэ жанрэ гупсысэ тэмэмрэ къегъэлъагъуэ. Ди литературэр мызэ-мытIэу зытхьэлэ «зыпэщIыжзегъэщхь» псэлъэкIэр Налом и бийщ, и нэIэ нэхъыбэу зытригъэтыр езыр фIыуэ зыщыгъуазэ цIыхухэм я дуней тетыкIэрщ. ЖыпIэ хъунщ нобэрей прозэм хьэл щыз, характер нэтхыса къыхыхьэмэ, ар Налом куэдкIэ и фIыщIэу: Iуэхугъуэ гуэрхэр, дунейм къыщыхъу цIыху Iэужь гуэрхэр къетхэкIыныркъым ар дэзыхьэхыр, атIэ цIыху къигъэлъагъуэм и цIыхугъэр, и напэр, и лIыгъэр здынэсыр къихутэнырщ». Зэ еплъыгъуэкIэ, жьгъей дыдэ хуэдэуи щытщ «УнэгъащIэ» рассказым лъабжьэ хуэхъуа къэхъукъащIэр: илъэсыщIэ «вечерым» щызэрихьэлIэ зэдэлэжьэгъухэр йофэ-йошхэ, къофэ… Ауэ ар зэ еплъыгъуэкIэщ. УкIэлъыплъыжмэ – тхакIуэм зи гугъу къытхуищIа цIыхухэм я хьэл-щэнми, я дуней тетыкIэми, гъащIэм, 110

езым ямыщIэжу, а зыIэзыбжьэм къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэми щIэх дыдэу нэIуасэ дыхуищIауэ къыщIокI. Борис Хажметович – цIыху нэплъыснэIусым, щхьэхуещэм – нэгъуэщIхэр къигъапцIэ и гугъэжурэ (абы есэжакIэт) мызэм и щхьэр къегъэпцIэж, и жыпым ираха ахъшэ тIэкIур игъейурэ, и насыпыр и IэкIэ екъутэж: и нысащIэр, хъумауэ, емыщIэ-фIымыщIэу иджыри къэсар, и акъылыншагъэкIэ гъуэгу пхэнж трегъэувэ… Ауэ щыхъукIи, а насыпыншэм езым къыгурыIуэжыркъым зэрыунэхъупар, игу зыщIэгъужыным и пIэкIи, зэрыжаIэщи, «тхъэжу» мэпсэу: «Иджы Эммэ культурнэ хъуащи зы вечери дигъэкIыркъым мыкIуэу, хуэфащи йофэ, сытри ешх, хэти къыдофэ, ба щыхуэфащэми – лIотIэ? – баи яхуещI. Бориси нэхъ зэпIэзэрыт хъуащ, япэ нэсым щхьэкIэ къыхэщтыжыркъым, и къулыкъури дэкIуэтеящ, иджы езым бухгалтер иIэжщ, и фызыр къыхуигъафэу, хуеймэ», – ауан хэлъу щыжеIэ Ахьмэдхъан рассказым и кIэухым. Ауан щIэмыхъумакIэ гъэнщIащ «Бостей упIышкIуа» рассказри. ТхакIуэр щIонакIэ цIыхугъэ зыхэмылъ, блэкI пэтрэ нэгъуэщIхэм къыкIэрыщэща кIэрыхубжьэрыху гуэрхэр (ди хабзэ дахэм и пIэкIэ!) зыIэригъэхьамэ, абыкIэ езыр «культурнэ» хъуа зи гугъэжу зызыгъэпIий цIыхубзым. Верэ (и цIэ дыдэр Хъанийщ, ауэ къуажэм щызекIуэхэм щыщ а цIэ «гъуабжэр» зрипэсыжын иджы абы!) Налшык щопсэу. Илъэситхум къриубыдэу ар и щыпэу лъагъунлъагъу хуокIуэ (ипхъу цIыкIури – Лорэ – и гъусэу) къуажэм дэс и гуащэм. ИкIи тхакIуэм «цIыкIуфэкIу» гуэрхэмкIэ дегъэлъагъуф дунейм зи псэр хузэIуха сабий къабзэ цIыкIури, къыхуэкIуахэр зи нэм хуэзыхь, гуфIэщауэ, пIащIэ-тхъытхъыу «адыгэ шхын» зыгъэхьэзыр анэшхуэр зэрыцIыху гуапэри, Верэ зэрыгущIыIэ-псэщIыIэри: «Илъэситхум зи ныбжь ит хъыджэбз щхьэц фIыцIэ цIыкIур и анэшхуэм бгъэдэлъадэрт, IэплIэ, ба хуищIын мурад иIэу, ауэ Дисэ хадэм зэрита бостей фIеймрэ бжьын зэрипщIа Iэ пхъашэмрэ щилъагъукIэ, Верэ и гуащэм сабийр къыбгъэдешыжри и бостей хужь кIэщI цIыкIум йосэбауэ. – Так нильза, Лорэчкэ, ти платье испачкаешь. Налом и дэтхэнэ тхыгъэми къыщыбогъуэт пфIэгъэщIэгъуэну узыкIэлъыплъынрэ узэгупсысынрэ. Мы рассказми хэтщ апхуэдэ теплъэгъуэ хьэлэмэт зыбжанэ: къаз шыр цIыкIухэр удзым къыщеIэкIэ езыхэр къызэрыщхьэпридзыр, «я лъакъуэ гъуэжь цIыкIу дэгъэзеяхэмкIэ елъэкъуауэурэ ерагъкIэ» ахэр къызэры111

зэфIэувэжыр, джэдкъурт, гуэгуш е бабыщ зэрымыщIагъэкIэ гъунэгъу къахуэхъумэ, къаз анитIым «бийхэр» зэрыIуагъэщт щIыкIэр, къ. Хъаний-Верэ цIугъэнэу, щIыкIэншэу зэрызихуапэр-щэ (аракъэ зытекIуэдэж пэтари)! Абы, зи сабийр адыгэбзэкIэ зымыгъэпсалъэм, и «урысыбзэр»-щэ! Зи махуэр мыкIуэ, Iуэху зимыIэххэ, махуэри жэщри зэпыту Iэнэм пэрысу зи гъащIэр зыхьым и шыфэлIыфэр абы езым и псалъэкIэ дауэ къэпIуатэ хъуну? Ахьмэдхъан и деж къыщыдогъуэт а упщIэм и жэуапри. «Восим часов ровнэу», – жери зэфIегъэкI тхакIуэм. Пщыхьэщхьэми, жэщ ныкъуэми, нэхущми – аращ къыжьэдэкIыр чэфужьыпкъэм зэи къимыутIыпщ лIым: зы щхьэусыгъуэ гуэркIэ фIэгъэнапIэ ищIри абдеж къыщыувыIащ абы и зэманыр, а зы пIэми зэи икIыркъым («Жэщ гъуэгуанэ»). Апхуэдэу художественнэ къалэн мыцIыкIу зыгъэзащIэ «жьгъей» гуэрхэмкIэ екIуу «хуэпащ» Налом и дэтхэнэ тхыгъэри. Мыбыи гу лъытапхъэщ. Нало Ахьмэдхъан шым, хьэм, джэдум е нэгъуэщI псэущхьэ гуэрым щытетхыхькIэ куэд лъандэрэ и нэIуасэ цIыху гуэрым и гугъу ищIми ярейщ – апхуэдизу набдзэгубдзаплъэу тхакIуэр кIэлъоплъ а зытетхыхьым и хьэл-щэнми. Абы и щапхъэ гъунэжу къыщыбгъуэтынущ «Псэм ежалIэ макъ», «Жэщ гъуэгуанэ», «Гужьгъэжь» рассказхэми, нэгъуэщI куэдми. Ауэ «Гужьгъэжь» рассказыр, зыми хуэмыдэжу, щIагъуэ хъуауэ къыщIэкIынущ: мэлыхъуэхьэм и хъыбарыр лъабжьэ зыхуэхъуа мы тхыгъэм гупсэхуу къеджэм, зыгъэгупсысэн дэнэ къэна, зыщIэгупсысыжу – хьэм и Iуэхуми, цIыхухэм я хьэл-щэнми нэгъуэщIынэкIэ езыгъэплъыжын гуэрхэр къыщигъуэтынщ… Рассказым (новеллэм) и сюжетыр зэриухуэ щIыкIэми къегъэнахуэ тхакIуэм и Iэзагъыр здынэсыр. ЕкIуу мышэщIа сюжетым (ар псом хуэмыдэу жанр мыпIащэм нэрылъагъу нэхъ щохъу) дофагъуэ тхыгъэм и купщIэр. Абы илъэныкъуэкIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ тхыгъэм и къыщIэдзэкIэми. Налом и къегъэжьэкIэми телъщ езым и нэпкъыжьэ – и цIэ темыту и тхыгъэ къыпIэрыхьэми, нэгъуэщIым хэмызэрыхьу, кърипцIыхуну: «Адыгэ унагъуэр пщэдджыжьымрэ пщыхьэщхьэмрэ зэрызехьэщ. Пщэдджыжьри зыгуэрщ: цIыху жеяхэр къоушри махуэр зи кIыхьагъым дунейм зэрытетынум зыхуагъэхьэзыр, ауэ махуэ псом мамыру езыхьэкIа цIыхухэр пщыхьэщхьэм зэрызехьэу зэрыхуежьэр нэхъ гъэщIэгъуэнщ. Пщыхьэщхьэ зэрызехьэгъуэм щыщIидзэр сыхьэткIэ 112

къыпхуэхутэнукъым, сыту жыпIэмэ сыхьэт щамыцIыхуми пщыхьэщхьэ зэрызехьэр яхэлъауэ къыщIэкIынущи, ар къызэрыпщIэнур макъкIэщ…» («МафIэ бзий ныбжь»). Ауэ абыкIи зэфIэкIыркъым къыщIэдзапIэм и Iуэхур, абы и къалэныр. КъыщIэдзапIэм и деж щыфIегъанэ рассказым и сюжетым. Псалъэм папщIэ, «Бжьэр къэпщIащ» рассказыр гуиихпсэихыу къыщIедзэ: «Джэду Барэ лIащ», – жеIэри. Апхуэдэу къыщригъажьэкIэ, нэщхъеягъуэм теухуащ мы хъыбарыр, жыпIэу уемыгупсысынкIэ Iэмал иIэкъым. Ауэ зы псалъэуха закъуэкIэ узэрыIэпхъуэу, сыт къэхъужар: «Пщэдджыжьыр ныжэбэрей уэлбанэм и ужькIэ уэфI зэрыхъужам къигъэгуфIауэ, псэ зыIутыр хуэгуфIэрт: Джэдухэ я гузэвэгъуэр къафIэIуэхуу узыхагъэгъуазэртэкъым пщIантIэм щыпэкIу джэдкъазми, цIыхухэм гуэщымрэ бжэIупэмрэ Iуахуа нэужь унащхьэмрэ жыг щхьэкIэмрэ щтапIэ зыщIыжауэ абы гъащIэм щыдэпIэстхъей къуалэбзуми, и фIэщу щыгъуэ лIым едзакъэурэ къыхэзыгъэщт гъудэбадзэми». Абы рассказым и темэм ухуегъэхьэзыр. КъызэрыщIэкIымкIи, Джэду Барэ и лIэныгъэр щхьэусыгъуэ хъуа къудейщ. Мыр зытеухуар нэгъуэщIщ. Аращ бжьэ къэпщIам и хъыбарыр къазэрылъэIэсу зи адэ лIа цIыхум и щытыкIэм хэпщIыкIыу зэхъуэкIыныгъэ щIигъуэтыр. Хьэуэ, ар къуэ хуэмыхукъым, щыгъуэкIэ имыщIэн хуэдэу армууи щыткъым. ТхакIуэм мыбдеж къыщищтэ темэм елъытауэ – Iуэхур зыIутыр нэгъуэщIщ: адыгэм «зыр лIа щхьэкIэ зым зилIэжрэ» жыхуиIэм ещхьу, тхакIуэм уегъэлъагъу бжьэ къэпщIам гуауэ къэхъуар зымащIэкIэ нэхъ мыхъуми лъэныкъуэкIэ зэрыригъэкIуэтэкIар, а зы «цIыкIумкIи» – сыт хуэдэу щымытми – гъащIэр лIэныгъэм и гущIыIу зэрыхъум урегъэгупсысыф.

«Нэхущ шу» Нало Ахьмэдхъан и зэфIэкIыр нобэ здынэсыр нэхъыфIу уэзыгъэлъагъур «Нэхущ шу» романырщ (1976 гъэм япэ редакцэр, 1990 гъэм зыхэлэжьыхьыжа етIуанэ редакцэр къыдэкIащ). Романыр итхын папщIэ Налом шыIэныгъэшхуэ хэлъу щIиджыкIащ а лъэхъэнэм къыдэкIа тхылъхэмрэ газетхэмрэ къадэкIуэу архивым къыщыщIиха материал куэди. Илъэсищэ хуэдиз и пэкIэ, етIощIанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм, адыгэхэм яIа псэукIэр, адыгэ унагъуэм 1138 Къэжэр Хьэмид

илъа нэмысымрэ адыгэ хэкум щызекIуэу щыта хабзэмрэ нэIурыту уэзыгъэлъагъуж художественнэ Iэмал гъуэзэджэхэмкIэ къыщыIуэтащ мы тхыгъэм; образ нэхъыщхьэу и пэм къыщыщIэдзауэ и кIэм нэсыху абы кIуэцIрыкIри адыгэ щIыгум, адыгэ лъахэм и образырщ; адрей псори абы кIэлъокIуэ. «…Шыр, ущу пщIантIэшхуэр зэпиупщIри, пхъэбгъу пырхъуэ лъагэм ежэлIа нэужь, къэувыIащ. ХьэмкIэшыгур дэпсалъэу «шыгухум» зыкъиукъуэдийри щIакIуэбащлъыкъкIэ зэщIэуфа лIы домбей гум къиувыкIащ. Абы хэту Iэщыр зэрагъэзэгъэжам щIоупщIэ. ЖэмитI къэту къыщищIэм, ткIийуэ щIалэхэм япкъроупщIыхь, унафэ ткIыбжьи яхуещI: «Пщэдджыжь нэху здэщым шы зырыз фышэси къэвмыгъуэту фыкъемыкIуалIэ, ди къуажэ Iэхъуэм хэвмыгъуатэм, хамэ къуажи къэвмыгъанэ, сэ сыминырыбжэкъым, жэмитI зы махуэ кIуэд сщIыуэ!..» ИкIи: «Пырхъуэ пхъэбгъур игъэпсалъэу ирикIуэщ, фоч уам хуэдэу бжэ Iух макъыр къэIури, лIыр унэм щIыхьэжащ. Ар зэралъагъуу, блыным кIэрыт хъыджэбзитIыр хэт щIакIуэ-бащлъыкъым, хэт тас-къубгъаным задзащ, фызыр кIуэцIрыкIыбжэмкIэ щIэкIри, лIым зитхьэщIыху къыщIыхьэжащ, я гъунэгъу хъыджэбзымрэ езымрэ зэпаIыгъыу шхын зытет Iэнэ къыщIахьэри, Iэнэр утыкум – зызытхьэщIыжа лIым и пащхьэм – ирагъэувэри езыхэр блыным кIэрыувэжащ». Романым и япэ едзыгъуэм щыщщ мы пычыгъуэ кIэщIыр. И псалъэр мащIэрэ и гупсысэр уэру тхакIуэм ди нэгу къыщIигъэувэфащ берычэтыр зыдэлъ адыгэ пщIантIэм и теплъэ екIу. Абы пкъы хуэхъужри адыгэ цIыхухъум хуащI Iулыджырщ. Ауэ лъэпкъым къыдекIуэкI хабзэмрэ нэмысымрэ – лъэхъэнэм елъытауэ – зэхъуэкIыныгъэ ягъуэт. Зэманым и нэпкъыжьэ IупщIу зытелъ къэхъукъащIэ абрагъуэхэр Урысейм, Урысейм и мызакъуэуи, дуней псом щIэгъэхуэбжьауэ щокIуэкI. Абыхэм я макъ ди лъахэми къоIус, яжь ди цIыхухэми къащIеху… Капитализмэм, псом хуэмыдэжу империализмэм и нэрыгъ щIызэрыпхъуэ зауэри а къэхъукъащIэ гъуамэхэм ящыщ зыщ. Апхуэдэт етIощIанэ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм екIуэкIа урыс-япон зауэри. А зауэм зыкIи хуейтэкъым урыс лъэпкъыр. Хуэмеиххэр абы хэджэрэзыхьа адыгэ шу гупырщ. МафIэгукIэ яхуэшэр яшэри щIым и гъунэм цIыхухъур щракIутащ, «фызауэ!» – жаIэри. Яхуэфэщэн Iэщэ-фащи яIыгъкъым, нэхъыщхьэжращи, щIэзауэри ящIэркъым, зэзауэр ялъагъуми… 114

КIуэдыпIэ ихуа пэтми, адыгэ шухэр зэрыадыгэу къонэж. Абыхэм ящIыгъущ ижь-ижьыж лъандэрэ сабэ къытрамыгъэхьэу ди лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэ цIыхугъэр – адыгагъэкIэ зэджэжыр. Iуэхур лIыгъэм щыхуэкIуэм и дежи адыгэхэр къикIуэтыркъым. КIэрэф Залымджэрий и жэрдэмкIэ япон зауэм абыхэм къыщагъэсэбэп «шэрхъ кIэрахъуэ» жыхуаIэ адыгэ зэуэкIэ Iэмалыр. Японхэр лъэрыщIыкI ящIат а махуэм, текIуэныгъэри ди шухэм я Iэрылъхьэт. Ауэ… сыт и мыхьэнэт шууищэм къагъэлъэгъуа хэлъэтым: минхэр плъэурэ къаукI.. Аращ дзэпщ мыкIуэмытэ «барон-баранхэм» я «мэлебгъэрыкIуэкIэм» и уасэр. Апхуэдэ Iуэху зехьэкIэм къигъэлыба бгырысхэр зэхуотхьэусыхэж: «– Ди дзэр (урысыдзэр – Къ. Хь.) мелуан ныкъуэ мэхъу, ауэ сыт и пэрмэн бжыгъэм, зыгъэзэуэн яIэкъым. Офицерхэр къэрабгъэкъым, ауэ дзэ зэрызэрашэн картэ къудей яIэкъым. – Уа уэтыр зи Мыхьэмэт, псынэ зыдэт мо къуажэр ди шууипщIкIэ къэдубыдат, абы дэс япон сэлэт зытхухыр дэтхури. Абы пэгъунэгъу мэз лъапэм щIэса ди пехотэр къакIуэу къуажэм къытхудэтIысхьакъым, «приказ диIэкъым» жари. Дэ абы дыдэсыну дыхущIыхьэтэкъыми дыкъыдэкIыжри, къуажэр японхэм яубыдыжащ. ИужькIэ къаубыдыжын хуей щыхъум, махуэ дапщэкIэ ебгъэрыкIуа ар къахуэмыщтэжу, цIыху дапщи хэкIуэда абы!.. –Апхуэдэ инэрали, апхуэдэ къэрали, апхуэдэ зэуэкIи!.. – Офицер дапщэ щIэлъ фи гугъэрэ ди лазаретым, лажьэ лъэпкъ ямыIэу ныбажэ защIри ныщIэгъуэлъхьауэ. Жэщым йофэ, преферанс мэджэгу, жэщыбг пщIондэ мэкъэхьпэри шэджагъуэ хъуху жейуэ зэхэлъхэщ. Напэтехщ мыфIэкIа акъыл здэщымыIэж зауэм ухэтын къудейуэ…» Мы пычыгъуэм уи нэгу къыщIигъэувэр урыс-япон зауэм и зы теплъэгъуэ цIыкIу къудейкъым – щхьэзыфIэфI Iуэху зехьэкIэм и сэфэт мыхъумыщIэм зэ IуплъэгъуэкIэ уIуигъэплъа хуэдэу мэхъу. Апхуэдэ системэм сытри хозагъэ: Iулъхьэ, дыгъуэ, пцIы… Абы сыт хуэдэ фэсэдыгъэри и благъэщ, сыт хуэдиз фIейри щIехъумэ. Ар щытепщэм Iужажэхэм щаIутIыжщ. Зы псэжьым адрей псэжьыр хуобзэгуфIэ. Псори хъарзынэкIейуэ зэгуроIуэ, зэрощIэ икIи зэрыIыгъщ. Ауэ абыхэм цIыху нэс ялъагъу хъуркъым, абы и макъыр ажалу къащохъу. Ар дыдэр къыщохъу Нало Ахьмэдхъан и романым. КIэи пэи зимыIэ зауэ мышыур къагъанэу я унэ къэкIуэжыну зыкъаIэт адыгэ шухэм. Бгъэкъуанши хъуну1158*

тэкъым: илъэс ныкъуэт я пIалъэри, иухыху хьэлэлу дзэм къулыкъу щащIащ… ИтIани КIэрэфым и мызакъуэу, абы и акъылэгъуу къэувахэри судым Iэрохьэ. «Уэращ бунтыр къызэщIэзыгъэстар» жари, Залымджэрий и судыр укIкIэ ящIэ, нэгъуэщI куэдми илъэс бжыгъэкIэ тутнакъэщыр увыIэпIэ яхуохъу. А шу насыпыншэхэм я хъыбар гуузыр пкъы хуэхъуами, «Нэхущ шу» романым и лъабжьэр фIыуэ нэхъ куущ, нэхъ жыжьи къыщожьэ. Адыгэхэр лъэпкъыжьщ, куэд и нэгу щIэкIауэ, хьэзаб бжыгъэншэми пхыкIауэ. Сыт хуэдэ лъэпощхьэпо Iууами, цIыхуу дунейм зэрытетын хуейр зыми Iэпимыгъэхуфауэ. ФIым хуэлажьэу, и щIэблэри дахэм хуиузэщIу хьэзабхэм пхыкIыф лъэпкъым дуней псом телъыджэ ящыхъу хабзэ къыдогъуэгурыкIуэ. Адыгэ лъэпкъым техуауэ сыт хуэдиз ятхами, иджыри гъунэ иралъа къудейуэ аращ. Тхыдэр, этнографиер зыубзыху щIэныгъэлIхэми тхакIуэхэми дяпэкIи жаIэнрэ ящIэнрэ гъунэжщ – апхуэдизкIэ духовнэ мылъкушхуэ тхузэрагъэпэщауэ щытащи дяпэ ита ди адэжьхэм. Ар хьэкъыу иджыри зэ уи фIэщ ещI Нало Ахьмэдхъан и «Нэхущ шу» романым. Литературэм иIэжщ езым и Iэмалхэр. П. п., этнографщIэныгъэлIри тетхыхь мэхъу урыс балыр зыхуэдэм. Ауэ а балым и хьэлэмэтагъыр дигъэлъагъун щхьэкIэ Лев Толстой гъуджэ телъыджащэм дрегъаплъэ: тхакIуэшхуэм абы дрегъэплъ хъыджэбз щIалэ дыдэ, зи щыпэуи ар зи нэгу щIэкI Ростовэ Наташэ и нэмкIэ. А щIыкIэм тету, тхакIуэм жиIэну зыхуейр зы лъэхъэнэ гуэрым ирихьэлIэми къыщымынэу, пыухыкIауэ зы цIыху гуэрми ирипхын хуей мэхъу. Абы илъэныкъуэкIэ щыуагъэкъым, «Нэхущ шу» романыр урыс-япон зауэм хэт КIэрэф Залымджэрий теухуащ, жыпIэмэ. Ауэ абдеж укъыщыувыIэжынри тэмэмкъым: икъукIэ бгъуфIэу, зэщIэжьыуэ къулей куэди щызэхэхуэж макъамэ уардэу зыкъызэкъуех романым. Ди хэкум и теплъэ пагэр, ди лъэпкъым и тхыдэ пшабэр, ахэр екIуу къызыхэщыж хъыбарыжьхэмрэ уэрэдыжьхэмрэ, блэкIа лIэщIыгъуэм къэсыху адыгэхэм къахьэса хабзэмрэ нэмысымрэ, я псэукIэр, я IэщIагъэIэужьыр (шы зэрагъасэу щыта Iэмал нэгъунэ хэтыжу), адыгэшым и зэфIэкIыр, адыгэшымрэ адыгэлIымрэ зэдахь къалэн мытыншыр, гъащIэм къыщыхъу гуауэми гуапэми (сабийр къыщалъхуам къыщыщIэдзауэ, унэишэ-щауэишыжри хиубыдэу, хьэдагъэм нэс) адыгэр зэрыIущIэр, лъэпкъыр ижь-ижьыж лъандэрэ зыхуэпабгъэ щхьэхуитыныгъэм зи псэр щIэзыт лIыхъужьхэр… 116

А псоми ятеухуащ романыр. А псори къыщыгъэлъэгъуащ романым. А псори IэкIуэлъакIуэу хэгъэзэгъащ эпикэм и хабзэм тету зызышэщI сюжетым. Урыс-япон зауэм хэта къэбэрдей шухэм я хъыбарымкIэ укъуэдия хъуа сюжетым нэгъуэщI хъыбар зэмыфэгъухэр къыхэхуэжурэ зэщыщ мэхъуж, зэхошыпсыхьыжри – къаруущIэ халъхьэ, нэхъыбэу зэхэлъэдэху псыежэхыр нэхъ ин икIи нэхъ лъэщ зэрыхъум ещхьу. Куэдым урегъэгупсыс, гуауэм зрумыгъэщIыкIыу, зыпшыIэфу ущытыным ухуеущий Борэжь и хъыбарым. Абыи хуэдэжкъым шыдыгъу хъыжьэ АлийфIыцIэ и хъыбар ехьэжьар. Алий-фIыцIэ дыгъуэшхдыгъуэлIу къызэрекIуэкIам ищIыIужкIэ хуэбгъэгъу мыхъун щIэпхъаджагъэ IэщIощIэ: и тезыр ипшыну здэщыIэ щIыпIэ жыжьэм псэуэгъу щыхуэхъуа цIыхубзыр IэщIоукIэ. ПцIыр сыткIэ щхьэпэ, апхуэдэ зи напэ тезыгъэхуам гущыкI хуэпщIынуи зыри хуэIуакъым. ИтIани – абы илэжьа гуемыIур къызыпкърыкIа щхьэусыгъуэр къэплъытэмэ – Алий-фIыцIэ тегъэчыныхьауэ пхуэгъэкъуэншэнукъым. Пэж дыдэу, сытыт, нтIэ, абы къыхуэнэжыр? И тезырыр ипшынри щхьэхуит къэхъужат, и хэкужь къэкIуэжынуи хуитт. Ауэ кIэрыщIэн къыхуэхъуа цIыхубзым къыIэщIэкIыжыфыртэкъым, е къиутIыпщыжыртэкъым, е и гъусэу къыхуэкIуэртэкъым. Арати, Алий-фIыцIэ хэдэу къыхихын хуей мэхъу: е цIыхубзыр, е и хэкур?.. Дауи, Алий-фIыцIэ пхъэшащэу зэфIиудащ Iуэхур, арщхьэкIэ абы къилэжь нэмыплъыр мымащIэу къэзыгъэщэбэж щхьэусыгъуи щыIэщ: и хэкужь къигъэзэжын щхьэкIэщ абы илэжьа щIэпхъаджэр къыщIригъэзэгъар. Апхуэдэ шыдыгъу инатым и хъыбар мыфэмыцым макъамэ лъагэ гуэрхэр къыхэIукIыу щIедзэ, бзаджащIэм илэжьа гуемыIум ухэплъэжмэ, хэкужьымкIэ къэкIуэж лъагъуэ (ар хэзыгъэгъуэщэнрэ абы къыпэувыфын къарурэ дунейм тет!) хыболъагъуэ. Ауэ а макъамэ лъагэхэм дамабгъуэу щызаIэтыр Къэбэрдейм и пщы уэлий Кушыку теухуа хъыбарырщ. Нарт эпосым къыхэбэкъукIыу уи пащхьэ къиувауэ къыпщыхъу а лIы фIэрафIэм и зэфIэкIыр къыщыплъыхъуэнур абы и хьилмырщ, узыхудэплъей и Iущыгъэрщ. «И лъэпкъым хьэлыфIу хэлъ псор абы и деж егъэлеяуэ гъэфIауэ щызэхуэхьэсыжат, – хужеIэ абы тхакIуэм. – ЩIалагъэм и щхьэмыгъазэ хьэлыр и гум сахуэ ихъухьыжри абы и пIэ иуват акъылым и гупсысэ щIыIэр. Абы лъапIэ къыщыхъун уасэ щыIэтэкъым и хэку тIэкIур насыпыншагъэм къезыгъэлын пшэрыхьу щытым». Пщы уэлийм щIалищ иIати, нэхъыжьитIыр гуузу 117

фIэкIуэдат, къыхуэнэжар нэхъыщIэм и закъуэт. ИтIани абыи зитын хуейуэ урыс дзэпщым и унафэ къыщыIэрыхьэм, Кушыкупщ езым и IэкIэ ажалым IэщIелъхьэ, мы дунейм щиIэж и щIалэ кIасэр – адыгэ лъэпкъыр псэзэпылъхьэпIэм къригъэкIын папщIэ: зы лъэныкъуэкIэ топ гъэпкIарэ мыжурэ бжыхьу урысыдзэр къыщытт, мыдэкIи, «уитI!» жыпIэ закъуэмэ, илъын къудейуэ хьэзыру, зэры-Къэбэрдей хэкуу сэшхуэ Iэпщэр якъузырт… ХэкулI Iущым ищIэнтэкъэ абы кърикIуэну лъыкIпсыкIыр! ЛIы ахъырзэманым – ипкъ къикIа и щIалэр щхьэузыхь ещIри – лъэпкъыр кIуэдыпIэм къреш. АбыкIи къэмыувыIэжу, урыс дзэпщым и дзыхь къригъэзын хуэдэу зыдеIыгъыф, къызэрымыкIуэ Iуэхутхьэбзи хуелэжь, и гум щыщIэр ирекъухри… Кушыку апхуэдэ хузэфIокI – и гупсысэр пшэщIэуэщи, езыр жыжьаплъэ хэкулIщи. И лъахэм и узыншагъэм, и лъэпкъым и къэкIуэнум псэ дахэрэ акъыл нэхукIэ хуолажьэри. Хъыбар нэхъыщхьэм (КIэрэф Залымджэрий теухуам) шу гъусэ екIуу бгъурыува адрей хъыбархэр (Алий-фIыцIэ, Кушыкупщ сымэ ятеухуахэр, н.) Iэрыхуэу гъэпса къудейкъым. Ахэр темэм куууэ хуолажьэ. Абы и фIыгъэкIи романым хэт персонаж псори къызэпщIэкIыжа КIэрэф Залымджэрий езым хуэфэщэжу къыхэIэтыкIа мэхъу. Гур хэзыгъахъуэу дахэ жыг абрагъуэм и къудамэбэр зэшхуэзэесмэ, махуэм и нэхур пасэу зылъэIэсу, уафэми и хэгъэрейуэ абы и щхьэкIэ дыгъэлыр нэхъри уардафэ щIохъукI. Япэм щIалагъэ-псынщIагъэ гуэрхэр хэлъу щытами (шхапIэм и шыр зэрыщIихуар пхурикъуни, абы къыкIэлъыкIуам и гугъу умыщIми), Залымджэрий зауэм лIыпIэ щоувэ. Абы и щхьэ закъуэ и унафэ ищIыжыф къудейкъым, атIэ гъусэ къыхуэхъуахэми къащIэ ар зыхуэдэлIри я дзыхь кърагъэз, лIапIэм къришыжынуи къыщогугъ. Залымджэрий къыщIокI ахэр зэрыгугъауэ. Абы хузэфIокI «зи щхьэ бадзэ тезыхужыну» хъуар (адыгэхэм я мызакъуэу, шэшэни, мыщхъыши, урыси, нэгъуэщIи) зэщIигъэуIуэу зауэ мышыум къыIуишыжыну. АрщхьэкIэ… къежьэжахэм я гъуэгур кIэщIу зэпощIыкI: гъусэ закъыхуэзыщIа лъэс полкым шухэр елъахъэ, бзэгури абы хохьэжри… Iуэхур судым Iэрохьэ. Залымджэрий зищIысыр къыбгурагъаIуэ абы залымыгъэм и IуэхутхьэбзащIэхэм яриутIыпщ псалъэ ткIыбжьми: – Суд къыттефщIыхьыну фэ хуитыныгъэ фиIэкъым, дэ фи пащтыхьым дрисэлэткъым, мазихкIэ дыхуэзауэри хуит дыхъужащ. Фи Iуэху къытхэлъыжкъым. Дэ икIи 118

дысэлэткъым, дымэкъумэшыщIэ мыхъум. Вакъапхъэ хуэдиз фIэкIа мыхъу Японыжь цIыкIум драгъэкIуэкI зауэр мазихкIэ зэрызэпашын «щхьэ быдэ» пащтыхь генералхэм яфIэту дэ ди пщIыхьэпIэ къыхэхуэнтэкъым… Ауэ, сыт, – бгыр джэдыкIэкIэ пкъутэн! Ар и кIуэдыкIэуи Залымджэрий хокIуадэ, «дэ дыцIыхущ, ди щхьэ и унафи тщIыжыпхъэщ, лъэпкъи дыкъыхэкIащ, а дыкъызыхэкIа лъэпкъри нэгъуэщI зыгуэрым и бжьым щIыщIэтыни щыIэкъым», жаIэу пащтыхь самодержавием абдеж щыпэщIэува гупым я пшэрыхьу, гъащIэм зыIуигъэува IэнатIэ гугъум лIыгъэшхуэрэ шыIэныгъэ инрэ щигъэлъагъуэу, ажалым и нэгуми пагэу иплъэу, хуитыныгъэм и къыщыжакIуэ къэмылэнджэжу, лъэпкъым и къэкIуэнум зи псэр щIэзыта лIыхъужь фIэрафIэу, сыт илъэныкъуэкIи щэджащэ зыхужаIэ адыгэлI нэсу романым къыщыхолыдыкI КIэрэф Залымджэрий. АпхуэдэлIыр щIэхи ящыгъупщэркъым. Езым и дуней Iыхьэм хуэмыдэу кIыхьщ абы и цIэм, и пщIэм, и IуэхущIафэм къапэщылъ гъащIэр. Залымджэрий яукIа нэужь, и цIэр жыжьэ ноIус, абы и хъыбарыр щIыпIэ куэдым щызэщIолъыс, Залымджэрий цIэри, Къэбэрдейм и мызакъуэу, ди гъунэгъуу псэу лъэпкъхэм яхузэрымыгъэгъуэту зэдапхъуатэ. Залымджэрий теухуа уэрэд къожьэ. А уэрэдым зым нэхърэ адрейр нэхъ хьэлэмэтыжу вариант зыбжанэ иIэу къыщIокI; нэгъуей факъырэ гъуэгурыкIуэри щыгъуазэщ абы и жыIэкIэ щхьэхуэм. Борэжь къылъыса лейри, Алий-фIыцIэ IэщIэщIари, Кушыкупщ и хъыбар уардэри, «шэрхъ кIэрахъуэ» жыхуаIэ адыгэ зэуэкIэ Iэмалри, Бекович-Черкасскэм и адыгэш ахъырзэманым и лIэкIэри, Мэршэнкъул Беслъэн и шы гъэджэгукIэри, Iэрыубыд ящIауэ хьэкIэкхъуэкIэIуэм гъэру щаIыгъ аслъэн абрагъуэм и гурым макъ гущIыхьэри, адыгэ уэрэдыжьхэм къахэтэджыкI лIыхъужь макъамэ уафаплъэри, ПащIэ Бэчмырзэ и усэ щIэгъэщхъуэжам къыхэлъэт хъуаскIэри, къинэмыщI налкъут куэдыкIеи щызэхохуэж КIэрэф Залымджэрий и деж. А налкъутхэр зэуэ къызэщIолыдэри – гуимыхуж сурэтышхуэ уи нэгу къыщIагъэувэ. Сыт ар зи сурэтыр? Лъахэм и тхыдэ? Е лъэпкъым и псэ? А тIур зэгуэпх щымыхъукIи – тIури зэхэтщ. Апхуэдэу бгъуфIэу къриупщIэн мурад зэриIэри, абы папщIэ Залымджэрий адрейхэм я лейуэ «хьэлъэ» хэха зэрыхуигъэтIыгъуэри тхакIуэм гурыIуэгъуэу къыщыхегъэщ романым и япэ дыдэ едзыгъуэм, хьэщIапIэ щыIэ Залымджэрий и къэфэгъуэм ирихьэлIэу. А щIыкIэм тету адрей псом къахеубыдыкIри – прожекторым и нэхукIэ 119

къыхигъэбелджылыкIа нэхъей – лъэпкъым и лIыкIуэ нэсымрэ абы (лъэпкъым) художественнэ IэмалкIэ дахэр къызэриIуатэ и Iэмэпсымэ нэхъ телъыджэмрэ (пшынэ) тхакIуэм зэуэ дыIуегъаплъэ. ПцIы хэмылъу, мыбдежуи къыщIэкIынущ зытехуэр сюжетым и къешэжьапIэр. КIэрэф Залымджэрий мыпсэужми, абы и гъащIэм дыпичыркъым романым. Тхылъыр едзыгъуибгъу мэхъури, еханэ едзыгъуэм щыдолъагъу Залымджэрий зэраукIар. Абы кIэлъокIуэж иджыри едзыгъуищ – авторым ишэщIа Iуэхум иджыри кIэ игъуэтакъыми. Ар – КIэрэф Залымджэрий псэухукIэ зыхуэлэжьа, и гъащIэри зыщIита Iуэхурщ: лъэпкъым и КъэкIуэнум хуэлэжьэнырщ, Захуагъэр, Щхьэхуитыныгъэр, ЦIыхугъэр щытепщэ гъащIэм хуэкIуэ гъуэгу къэхутэнырщ. «ЦIыхум пщIэ иIэн хуейщ зэрыцIыху къудейм щхьэкIэ», – жеIэ КIэрэф Залымджэрий. А Iуэху еплъыкIэри езым апхуэдизкIэ и щIасэщи, и псэ дыдэри абы щхьэузыхь хуещIыф. БлатIэрэ «псыхьэ нанэрэ» къыщегъэжьауэ Нало Ахьмэдхъан ди литературэм къыхишащ персонаж куэд. Ауэ КIэрэф Залымджэрий зыми хуэдэжкъым. Залымджэрий хуэфащэщ абы и щхьэгъусэ Хъадижэт. ГуакIуэщ, Iэдэбщ, щIыкIафIэщ. «Бгырыс цIыхубзыр зыгъэдахэ щэн гурыхь псори а зым и деж щызэхуэхьэсаи» хужыпIэнщ. Хъадижэт фIыщэу илъагъурт Залымджэрий. ЩыIэнкIи хъунукъым ар абы щызыгъэгъупщэни, абы и гур зэм-зэм гурыщIэ мафIэкIэ зэщIэнэхуэжынуи фIэщхъугъуейщ. ИтIани, къытепсыха гуауэшхуэм иджыри къыIэщIэмыкIами, Залымджэрий фэеплъу къызэринэкIа я бынищым зеиншафэ къатезымыгъэуэн хэкIыпIэу и тхьэмадэм къигъуэтамкIэ арэзы мэхъу… Зэ еплъыгъуэкIэ зыхуэдэр къыпхуэщIэну щыткъым Залымджэрий и адэ Безрыкъуэ. Ар фафIэщ, и ныбжьым хуумыгъэфэщэну жанщ, хэлъэт иIэщ. Псэун илъэныкъуэкIэ адрейхэм, япэ имыщмэ, къакIэрыхуркъым. Ауэ Безрыкъуэ и псэр мылъку гъэбэгъуэным имыхузыIуауэ пIэрэ? Капитализмэм и нэпкъыжьэ зытелъ а нэплъыснэIус хьэлымрэ адыгагъэмрэ абы и деж тынш цIыкIуу зэрыщызэгурымыIуэр уи фIэщ зыщI «жьгъей» гуэрхэри къегъуэтыф тхакIуэм. КIэрэф Залымджэрий и гъусэ адыгэ шухэу Андзор Къаирбэчрэ Мэршэнкъул Беслъэнрэ, шэшэн ТIэсмэхьил Пашэ, адыгэ сотням и командир есаул Бекович-Черкасскэр, генерал Орбелианирэ урыс дзэпщ Куропаткинымрэ, нэгъуэщIхэри, – персонаж куэд хэтщ романым, я хьэлкIи тхылъым щаубыд увыпIэкIи зэмыщхьу. 120

Тхылъым гукъинэжу къыщыхощ адыгэлI нэсым и щапхъэ, Захуэмрэ Нэхумрэ и мыщхьэхыж къыщыжакIуэ, къэмылэнджэж пэжырылажьэ, усакIуэшхуэ ПащIэ Бэчмырзэ. Псом нэхърэ нэхъ гурымыхьу къыщIэкIынщ адыгэ напэм епцIыжа, фыгъуэнэд, Залымджэрий щхьэкIэ бзэгу зыхьа Данил. Абы и IуэхущIафэ гуемыIури адыгэ лъахэм щызэщIолъыс. Езым и щхьэр псэууэ къигъэзэжами, лIа пэлъыти ар: псоми Iумпэм ящI, и цIэ дыдэми зэхуэсхэм нэмыплъ къыщылъос. Нало Ахьмэдхъан и псалъэр зэгъэзэхуащ икIи зэщIэупщIащ. Сэтейм псори къытещыркъым. Хэбгъэзыхьмэ, зэ еплъыгъуэкIэ уи нэм къыIуидзэр нэхъ мащIэрщ. ИужькIэ къыщIэщырщ нэхъыбэр. Ауэ а нэхъыбэр къыпIэрыхьэн папщIэ гупсысэ жан ухуейщ: апхуэдэ текстым уэ къыпкърыпхыфынур абы узэрыхуэIэижьым елъытащ. Хейуэ хэкIуэда КIэрэф Залымджэрий щхьэгъусэ щIалэрэ бын цIыкIуищрэ къыщIэнат. Ахэр зеиншэ зэримыщIыным йогупсыс Залымджэрий и адэ Безрыкъуэ. Дауэ зэрытщIынур, жиIэу тхьэмадэр нысэм емыупщIуи хъуркъым. Безрыкъуэ иритыжыну жэуапыр гуауэм здыхэтым къэзылъыхъуэ Хъадижэт чэнджэщэгъу нэхъыщхьэу иIэр Залымджэрий и письмо-уэсятырщ. Абыи пыухыкIауэ иткъым «мыр щIэ е мыпхуэдэу умыщIэ» жиIэу. Ауэ щыхъукIи, письмом иту къыщIокI Залымджэрий къызэринэкI и щхьэгъусэр сабийхэм я къэкIуэнум щегупсыскIэ – ар зы лъагъуэ гуэр тезыгъэхьэн чэнджэщ: «сабийм ятеухуауэ ди адэм къыпхуищI унафэм уедаIуэмэ, ахэр зеиншэ зэрымыхъуным и ужь ар итынщ». Залымджэрий абы щIыфIимыгъэкIым щхьэусыгъуэ иIэт. Хъадижэт иджыри щIалэщ, ищIэнумкIи езыр хуит щIын хуейщ. Абы къыхэкIкIи письмом итыр чэнджэщт, унафэтэкъым. Хъадижэт хуит ищIырт езым и псэм пиупщIыр къыхихыжыну. Апхуэдэу Безрыкъуэрэ Хъадижэтрэ псалъэ зыщагъуэт, Iуэхум и екIурабгъу хэкIыпIэри къахутэ. А щIыкIэм тету къагъуэта хэкIыпIэр щыми (Залымджэрии, Безрыкъуи, Хъадижэти) я Iыхьэ щызэдыхэлъ Iуэху бгъэдыхьэкIэ мэхъу. Апхуэдэщ Нало Ахьмэдхъан и тхэкIэр: баштекъузэкIэ уэ зыгуэр уигъэдэну хэмыту, Iуэхур зыIутыр уи пащхьэм зэпкърыхауэ кърилъхьэрэ уэ езыр узэрегупсысыжынумкIэ, уэ езым зытебубыдэнумкIэ къыппэрымыуэу. Ар ди лIэщIыгъуэм къыщIиуIукIа, иджырей хъэтI жыхуаIэжым и нэщэнэ нэхъыщхьэщ. А хъэтIым и Iэмал зэмылIэужьыгъуэхэр (щIагъыбзэ, 121

параллелизм, н.) хуэIэижьу къэзыгъэIурыщIэ тхакIуэу Налом зыкъыщигъэлъэгъуащ «Нэхущ шу» романым. Лъэхъуэщым щаIыгъ Залымджэрий къызэфIэувэри и Iэпкълъэпкъ лъэщыр зэрылъэлъу зиукъуэдиящ, никIукI-къикIукIри щхьэгъубжащхьэм екIуэлIащ. «Iэрыубыд!..» ИкIи, абы хэту, «Залымджэрий и нэгу къыщIоувэж Бытырбыху хьэкIэкхъуэкIэIуэм щилъэгъуа аслъэныр… Аслъэным и гъэрэщ лъэгур лъэбакъуиплIым еух, къегъэзэжри а плIы гуэрыр къекIуж, аргуэру, аргуэру, «номин кIагуэхэм» кърапэса лъэбакъуиплIыр нрекIукI-кърекIукI, ауэ и гур и нэм илъагъу къурш мэзхэм щоджэгу. – А-гъ-гъ-гъхъхъ!» IэпэIэсэу къыхэха зэгъэпщэныгъэм и фIыгъэкIэ Залымджэрий зищIысри ар гъэру зыIыгъхэр зыхуэдэри екIуу къэIуэта мэхъу. Залымджэрий и хъыбар гуауэр къахуэзыIуэтэну Андзор Къаирбэч пщIантIэм къызэрыдыхьэу, «анэм IэщIэлъ тепщэч зэрытыр IэщIэхури зэхэщэщащ. Безрыкъуэ и сэр и напэбгъум зэрекъузылIам хуэдэу зыкъигъэкIэрахъуэри, тэлайкIэ и къуэм (Къэрэщей – Къ. Хь.) еплъа иужькIэщ зыкъищIэжу, фIэмыIуэхуаифэ зытригъауэу, упсэн щыщIидзэжар». Сатыр зытIущ фIэкIа мыхъу мы пычыгъуэм наIуэу щыболъагъу Залымджэрий и адэмрэ и анэмрэ я щытыкIэр. Анэм и гу щабэм къызэрыжриIэ дыдэм хуэдэущ ар зэрыщытри. Ар хэтыххэкъым езым зыхищIэмрэ къыдалъагъумрэ фэрыщIыгъэкIэ зэблидзыну, апхуэдэ зыгуэрми егупсысыркъым (аращ «тепщэч зэрытыр» абы щIыIэщIэхури). НэгъуэщIщ Безрыкъуэ и Iуэхур. Дауи, абыи къыфIэмыIуэхуауэ щыткъым Къаирбэч къызэрепсыхар (аращ зэрыупсэ и сэр и напэбгъум екъузылIауэ къэзыгъэнари). Ауэ мо лIы губзыгъэм щIэхыу зыкъегъуэтыж, тэлай нэхъ дэмыкIыуи упсэу ирегъэжьэж. Иджыпсту Безрыкъуэ зэщхьыр зи гум щыщIэр фэкIэ къэзымыIуатэу – ар акъылкIэ зэзыгъэзахуэ актерырщ. Мыпхуэдэу гупсэхуу укIэлъыплъыну, къытебгъэзэжури укъеджэну къалэжьу тхылъым къыщыбгъуэтынур зы щапхъэкъым икIи тIукъым. Нало Ахьмэдхъан и адыгэбзэри узыIэпишэу дахэщ икIи къулейщ. Налом и адыгэбзэр – адыгэхэм къадэгъуэгурыкIуэ, сытри къызэрыпIуэтэфын бзэщ: псынщIэщ, лантIэщ, шэрыуэщ. Дауи, псынщIэу, лантIэу икIи шэрыуэу художественнэ текстым и бзэр щытын щхьэкIэ авторым и псалъэхэр къулейуэ, зыхуей псалъэ дыдэр а щыхуей дыдэм и деж хьэзыру къищтэу иIэни хуейщ. 122

Пэжщ, Ахьмэдхъан и тхыгъэ укъыщеджэм деж абыхэм уемыгупсысынкIи хъунщ. Летчик Iэзэм лайнер абрагъуэр къегъэтIыс, ар зи хьэлъагъыр щIым къецырхъауи къыпхуэмыщIэу: зэIусэнумрэ щеIусэнумрэ хуэIэижьщи, артистыгъэ хэлъу и лэжьыгъэ мытыншыр егъэзащIэри. Апхуэдэ тхакIуэщ Нало Ахьмэдхъани. Ди къэбэрдей литературэм зиужьын, ар ефIэкIуэн и IуэхукIэ Нало Ахьмэдхъан и «Нэхущ шу» романым мыхьэнэшхуэ иIэщ. Тхыдэм къыпкърыкIа роман ди деж и щыпэу щатхауэ аракъым. Апхуэдэ романхэр диIащ. Ауэ «Нэхущ шу» романыр абыхэм яхуэмыдэ зыщI щхьэусыгъуэ щыIэщ: тхыдэм къыпкърыкIа романхэм ящыщу мыр – пэжыр зи гъуазэу япэ ятха адыгэ романщ. Апхуэдэ тхылъым и мыхьэнэр иджыпсту нэсу къыпхуэмылъытэнкIи хъунущ, ауэ гурыIуэгъуэщ ар ди литературэм и пщэдейм зэрыхуэлажьэр.

123

ГУРЭ ПСЭКIЭ (Шэвлокъуэ Петр) Шэвлокъуэ Петр нэхъыфIу слъагъу си ныбжьэгъу нэхъыжьхэм ящыщт. Шэвлокъуэр и тхыгъэкIэ пасэу къэсцIыхуат, езым сыхуэзэным куэд иIэу. Ар зытехуэр сэ 7–8-нэ классхэм сыщыхэса зэманырщ. ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр и «Насып вагъуэ» усэ сборникым теухуауэ Шэвлокъуэм итха рецензэр къысIэрыхьа хъури, гупсэхуу сыкъеджат. ИкIи, усэ е рассказ мыхъуу, рецензэ, статья хуэдэхэми бгъэщIагъуэу укъеджэ зэрыхъур сэ япэу къыщызгурыIуар абы щыгъуэт, Шэвлокъуэ Петр и фIыгъэкIэ. ИужькIэ, университетым сыщеджэу, Шэвлокъуэр япэу щыслъэгъуам, ар «Iуащхьэмахуэ» журналым щылажьэрт. Гу лъумытэнкIэ Iэмал имыIэу цIыху екIут Шэвлокъуэр: лъагэу, Iэчлъэчу, нэ пIащэу (апхуэдэ дыдэу хэлъэфауэ цIыхухъу екIу иджы щыплъагъур латиноамерикан фильмхэрщ). Гухэхъуэт ар уэрамым ирикIуэу плъагъуну: Аполлон, и теувапIэм къеувэхауэ, пIащIи къыхэщти имыIэу, макIуэ, жыпIэнт, зэзэмызэ щIым лъапэкIэ зэреIусэр езыми игъэщIэгъуэжу. Ещхьыркъабзэуи цIыху гуапэт Шэвлокъуэр. Арауи къыщIэкIынут куэдым, куэдыкIейм къыщIацIыхур, фIыуи къыщIалъагъур. УмыщIэххэу къалэм ущыхуэзауэ, дакъикъэ зытхухкIэ Петр удэуэршэрын хъуамэ, абы къриубыдэу, блэкI-къыблэкIыжым къахэжурэ, зытэкъым икIи тIутэкъым къыбгъэдэхутэр: «Петя! Петя! Дауэ ущыт, ей?!.» – жаIэу. Абыхэм ящыщ дэтхэнэми жриIэн къигъуэтырт Шэвлокъуэм, псоми ар яхуэгуапэт, езыхэри къыхуэгуэпэжт. Абы къыхуалъхуами ярейуэ, Шэвлокъуэм екIупсырт «Iуащхьэмахуэ» журналыр. Петр и цIыхущIыкIэм, и хьилмым, ар и Iуэхум зэрыбгъэдэтым куэдкIэ елъытат журналыр зыхуэдэнур. Абы фIыуэ ицIыхурт тхэуэ республикэм ис псори, хэт сыткIэ ущыгугъ хъунуми, хэт сыт къыпкърыкIынуми ищIэрти, а щхьэж хузэфIэкIынум елъытакIэ адыгэ журнал закъуэм и лэжьыгъэм къыхишэрт. 124

Шэвлокъуэ Петр сэ зэкъым зэрыслъэгъуар куэдрэ зыщIэлъэIуа хьэпшыпыр икIэм икIэжым къызыхуащэхуа сабийм ещхьу гуфIэу. ИкIи ар сыт щыгъуи зытехуэр шэч къызытумыхьэжын тхыгъэфI дыдэ гуэр журналым и редакцэм къыщыIэрыхьарт. Зэгуэрым, пщыхьэщхьэхуегъэзэкIи хъуауэ, Петр и деж сыщIохьэ. ЗанщIэуи гу лъызотэ ар зыхуэмыубыдыжу зыгуэрым зэрыщыгуфIыкIым. И нэхэр лыду, и IупитIыр зэтемыхьэжу. «КъэтIысыт мыдэ, – жеIэ абы, а зэрыгуфIэм хуэдэу. – Къеджэт мыбы». КъызэрыщIэкIамкIэ, КIыщокъуэ Алим и усэ IэрамэфI, асыхьэтым къыIэрыхьауэ, къеджэу щысу арат. Арати, усэхэм аргуэру зэ, фIэфIыпсу, щIэджыкIыжащ, тхылъымпIэ напэхэр зырызурэ си дежкIэ къригъэкIуэтэкIыу, зэми къысхуигъэтIылъыну зыхэта тхылъымпIэ напэр зыIэщIиубыдэжрэ: «КъедаIуэт, къедаIуэт адыгэ псалъэр зэригъэIурыщIэм!» – жиIэу. Пэж дыдэу, КIыщокъуэм и усэщIэхэр дэгъуэ защIэт. КIуэаракъэ, сыт илъэныкъуэкIи зэгъэпэщат. Я бзэм и гугъу пщIымэ, сатыр къэсыху псалъэжь палъэщ жыпIэным хуэдизт («И щхьэм хуэхъур лIым и пыIэщ»; «ЩIым и уасэр щIым и фIагъщ»; «Хуейщ пцIыупсым и зы псалъэм я нэхъ мащIэу щыхьэтитI», къ.). Ауэ «Ахьмэд» зи псалъащхьэ усэр зикI а гупым ядэхъуу къысщыхъуртэкъыми, ар сымыбзыщIу, Петр жесIащ. «Пэжынщ, – жиIащ абы, къытригъэзэжу усэм къеджэжа нэужь. – Ауэ ари къыхэздзыжынукъым: а зыр здахьынущ адрейхэм». Арати, «Ахьмэд» усэри журналым къытехуащ. Ауэ абдеж кIэ щигъуэтакъым а усэм и хъыбарым. ИужьыIукIэ, а усэ Iэрамэм теухуауэ «Iуащхьэмахуэ» журналым къытрезгъэдзэну схьа си тхыгъэм «Ахьмэд» усэр къызэрысщыхъуари къыщыщыхэзгъэщым, Шэвлокъуэри абы зыкIи хэIэбакъым, а зэрыстха дыдэм хуэдэу игъэкIуащ. Ещхьыркъабзэу, Шэвлокъуэр щыгуфIыкIат тхэуи ямыщIэххэ КIэрэф Мухьэмэд и повесть хъарзынэм («Лъэужь е лIэужь»), и Iэрытхыр къыщыIэрыхьам. ФIэфIыпсуи игъэхъыбарыжырт Сокъур Мусэрбий и фIыгъэкIэ Мухьэмэд «къэхэша» зэрыхъуа щIыкIэр. Петр гуфIэрт: «Дауи, – жиIэрт абы, – а зыракъым апхуэдэ хъэтI зиIэ тхакIуэм къылъыкъуэкIынур!..» ИкIи, пэж дыдэу, КIэрэф Мухьэмэд мыгувэу нэгъуэщI тхыгъэ купщIафIэхэри къызыкъуихащ. 125

Шэвлокъуэ Петр фIыуэ зыцIыхуу щытахэм ящIэж: абы куэд къригъэубыдырт «къабзагъэ» псалъэм. «ЦIыху къабзэщ» жиIамэ, ар зыхужиIам хуэарэзы дыдэу арат. И IэнатIэ мытыншыр цIыху къабзэу, пэжыр и гъуазэу бгъэдэтащ Шэвлокъуэ Петр. *** Шэвлокъуэ Петр щIалэ дыдэу тхэн щIидзат. 40 гъэхэм щыщIэдзауэ республикэм къыщыдэкI газетхэм адыгэбзэкIи урысыбзэкIи щIэх-щIэхыурэ къытехуэрт абы и очерк, репортаж, статья хуэдэхэр. Ауэ Шэвлокъуэр зэрыкритик щыпкъэр наIуэ щыхъуар 1958 гъэм «Iуащхьэмахуэ» журналыр къыдэкIыу щIидза нэужьщ. Журналым тетащ абы и тхыгъэхэм я нэхъыбапIэр. Шэвлокъуэм и литературэ портретхэр, очеркхэр, статьяхэр щызэхуэхьэса тхылъ щхьэхуэуи плIы дунейм къытехьащ («ТхакIуэмрэ гъащIэмрэ», 1977; «ГъащIэм и пшыналъэ», 1994; «Тхыгъэхэр», 1997; «Правда жизни», 1982). Абыхэм имыхуаи къэнащ: иужьрей илъэсхэм итха статья, рецензэ хуэдэхэр, газет е журнал къытехуа мыхъумэ, иужькIэ къыдэкIыжакъым. Зы лъэпкъ литератури къэхъуауэ къыщIэкIынкъым усакIуэхэмрэ тхакIуэхэмрэ я зэфIэкI къудейкIэ зэфIэувауэ. Лъэпкъ литературэм тэмэму зыщишэщIыр абы егугъуу хуэлажьэ критикэ къыщыщIэувэм и дежщ. 50 гъэхэм ди литературэм къыхыхьауэ щытащ критик-литературэхутэ гуп дыгъэл: Сокъур Мусэрбий, Шэвлокъуэ Петр, Нало Заур, ХьэкIуащэ Андрей, КIурашын БетIал сымэ. Мыри Iуэхум хэлъщ: адыгэ литературэм, IуэрыIуатэм, искусствэм я тхыдэм нэхъ укъуэдияуэ ириплъэжын мурадкIэ Нало Заури, ХьэкIуащэ Андреи, КIурашын БетIали ди зэманым фIыуэ щыпыIукIуэт мымащIэу къэхъуащ. Ауэ Сокъур Мусэрбийрэ Шэвлокъуэ Петррэ зызыужь литературэм и бэуэкIэм темыплъэкъукIыжыххэу щIэдэIуу икIи къахутэу псэуащ, зэфIэкIрэ хэлъэту яIэм щымысхьыжу, гурэ псэкIэ а Iуэху мытыншым бгъэдэту. ИкIи критикэ балигъ, лъэпкъ литературэр езыгъэфIэкIуэфын критикэ ди деж щызэфIэувэн папщIэ псом хуэмыдэжу куэд ялэжьащ Сокъур Мусэрбийрэ Шэвлокъуэ Петррэ. Критик нэсым и хьэл хэлът Шэвлокъуэм: абы и тхыгъэхэр нэхъ зытриухуэ хабзэр ди литературэм хэлъхьэныгъэ белджылы хуэзыщIа, ауэ иджыри гулъытэ щIагъуэ зымы126

гъуэта авторхэрт. Псалъэм папщIэ, Шэвлокъуэ Петрщ япэу ди критикэм къыщызыгъэлъэгъуар Къашыргъэ ХьэпащIэ зыхуэдэ тхакIуэр. Абыи и закъуэкъым. Нало Ахьмэдхъан, КIэрэф Мухьэмэд, Къущхьэ СулътIан сымэ Шэвлокъуэм яхуитха очеркхэрщ а тхакIуэхэм я творчествэм теухуа лэжьыгъэ нэхъ пIащэу нобэр къыздэсым диIэр; Елмэс Iэулдин и творчествэм теухуауэ щыIэххэр абы и «Бгъэхэм къуршым къагъэзэж» романым Петр хуитха рецензэ закъуэрщ. Шэвлокъуэ Петр къуэш литературэхэм я лIыкIуэ нэсхэм яхужиIэни иIэт. Ар IэпэIэсэу ятетхыхьырт шэрджэс, адыгей, абхъаз, балъкъэр тхакIуэхэм, усакIуэхэм. Литературэми и мызакъуэу, искусствэм и нэгъуэщI лIэужьыгъуэхэми (театрым, музыкэм, къ.) нэсырт абы и гулъытэр. ... Шэвлокъуэ Петр Жэбагъы и къуэр 1927 гъэм Аруан куейм хыхьэ Дохъушыкъуей къуажэм къыщалъхуащ. ЩIалэ дыдэу, къуажэ еджапIэр къызэриухыу (1945), Петр щылажьэу щIедзэ «Къэбэрдей пэж» газетым и редакцэм. Зэман кIэщIым журналист IэкIуэлъакIуэ къищIыкIат абы, икIи, дзыхь къыхуащIри, къулыкъу хъарзыни къыхуагъэфэщат (культурэмкIэ отделым и унафэщIт). АрщхьэкIэ Шэвлокъуэм и хъуэпсапIэр нэгъуэщIт: абы игу ирилъхьат ди къэралым и щыхьэрышхуэм щеджэну, литературэ илъэныкъуэкIэ щIэныгъэ куу зригъэгъуэтыну. ИкIи 1950 гъэм ар щIотIысхьэ М. Горькэм и цIэкIэ щыIэ литературэ институтым. Шэвлокъуэ Петр Москва щеджа илъэсхэр (1950– 1955) зэман телъыджэт. Зауэр зэриухрэ куэд мыщIами, къэралыгъуэшхуэм хэпщIыкIыу зыкъиIэтыжат. Бий бзаджэр хэзыгъэщIа лъэпкъхэм иджы дэрэжэгъуэ ин яхэлъу, нэхъри жыджэру я мамыр псэукIэр зэтрагъэувэжырт. Ди цIыхухэм зауэм къыщахьа текIуэныгъэр, хахуагъэрэ лIыгъэу абы щагъэлъэгъуар цIыкIуми инми я напщIэм телът икIи сыт хуэдэ гугъуехьми хъыжьэу зрапщытырт. Лъэпкъхэр, яку зэхуилъ зэкъуэшыгъэр зауэ мафIаем нэхъри ипсыхьауэ, зэрылъагъурэ зэрылъытэу… ЦIыхухэри куэдкIэ нэхъ зэхуэгуапэу, зэхуэIэфIу… Лъэпкъ зэхэгъэж щымыIэу, къэралышхуэм щыпсэу лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм къахэкIахэр зыр адрейм хуэгумащIэу, къуэш пэлъытэу хущыту. Дигу къэдгъэкIыжынти КIуащ БетIал абы щыгъуэ жиIар: «Си къуэш – совет цIыху»; е украин усакIуэ цIэрыIуэ Павло Тычина и цIэр 127

нэхъри хэIущIыIу зыщIа и псэлъафэр: «Зы унагъуэм дыхуэдэу». Мис апхуэдэ зэхущытыкIэм мымащIэу къигъэпсынщIэрт зауэм и Iэужь пхъашэу цIыхум я фэрэ я ныбэкIэ яшэч гугъуехьри, студент стипендиер, къыщIэкI щымыIэу, зэрыцIыкIу дыдэри, къулейсызыгъэм къыхэкI нэгъуэщI лъэпощхьэпохэри. Зауэшхуэр текIуэныгъэкIэ зэриухам гушхуэныгъэ къытхилъхьэрт. ДяпэкIэ дэ тхузэфIэмыкIын щымыIэу, екIэ дяужь къихьэфыни къэмыувыжыну быдэу ди фIэщ хъурт. Псом нэхърэ нэхъыщхьэжырати – цIыхур гугъэрт: пщэдей нэхъыфI хъунущ! ИкIи хъурт. Зы махуэм нэхърэ къыкIэлъыкIуэм цIыхум зыхуей нэхъ игъуэтырт. Зи щIалэгъуэ дахэр, студенту щыщыта илъэсхэр а зэман телъыджэм ирихьэлIа Шэвлокъуэ Петр дунейм тетыхукIэ гу къабзэрэ псэ зэIухакIэ цIыхум яхущыту псэуащ. Шэвлокъуэм и насыпым кърихьэкIри, ар студенту щыщыта илъэсхэмрэ литинститутым и зэманыгъуэмрэ зэтехуат. А лъэхъэнэм абы щрагъаджэрт (щхьэж езым и семинар игъэлажьэу) тхакIуэ, усакIуэ хьэлэмэтхэу Федин К., Паустовскэ К., Леонов Л., Сельвинскэ И., Луговой В. сымэ, н. Абыхэм ящыщ дэтхэнэри университет псо и уасэт, и гъукIэгъэсэнхэми езыр фIыуэ зыщыгъуазэмкIэ – литературэ Iэзагъэм и щэхухэмкIэ – жумарту ядэгуашэрт. Дэрэжэгъуэшхуэ къезыта къэхъугъэ хэIэтыкIауэ Петр игу къинэжат Твардовскэ А, Симонов К., Эренбург И., Гамзатов Р. сымэ студентхэм къащыхуеблэгъа пшыхьхэр, къытригъэзэжурэ щIэрыщIэжу зэпишэчыжырт абыхэм зэIэпаха упщIэхэмрэ жэуапхэмрэ. ИкIи апхуэдэурэ къэбэрдей щIалэр хэша хъурт ди къэралышхуэм щыщыIэ литературэ гъащIэм. Зи лекцэ едаIуэ и егъэджакIуэхэм ящыщу Петр зыми хуэмыдэжу нэхъ гунэс къыщыхъурт Бонди С. М. Ар ауэ къызэрымыкIуэу щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъ цIыхут, «бытырбыху школкIэ» зэджэм ар зэрилIыкIуэри сыт илъэныкъуэкIи дэплъагъурт: и щIэныгъэм и мызакъуэу, и псэлъэкIэми, и зыIыгъыкIэми, цIыхум зэрахыхьэ, зэрахэт щIыкIэми. Усэм и теорием, урыс литературэм и тхыдэм теухуауэ Бонди къызэджэ лекцэхэр, Пушкиным и творчествэм тещIыхьауэ абы иригъэкIуэкI семинархэр зэриутIыпщын фIыгъуэ щыIэтэкъым Шэвлокъуэ-студентым. Бонди текстыр зэрызэпкърих щIыкIэр («метод текстологического анализа» жыхуаIэжыр литературэхутэ щIэныгъэм къы128

щезыхьэжьахэм ящыщ зыт ар езыр) псэухукIэ IэщIыб имыщIа дерсылъэу къыхуэнат Петр икIи ар и творческэ лэжьыгъэм дэIэпыкъуэгъушхуэ къыщыхуэхъурт. Ещхьыркъабзэу, Шэвлокъуэм ныбжьэгъукIи Тхьэр къыхуэупсауэ жыпIэ хъунут. Я бжыгъэкIэ куэд хъурт а илъэситхум Петр цIыхугъэ, ныбжьэгъу къыхуэхъуа литератор ныбжьыщIэхэр – ди къэралышхуэм и щIыпIэ зэпэмыгъунэгъухэм къикIауэ, лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм ящыщу. Институтым Петр цIыхугъэ къыщыхуэхъуахэм иужькIэ къахэкIынущ ди къэралым, хэбгъэзыхьмэ, дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа тхакIуэхэр, усакIуэхэр. Шэвлокъуэр институтым щыщIэтIысхьа зэманым абы щеджэрт талантышхуэ зэраIэр куэд дэмыкIыу къэзыгъэнэхуэну щIалэ бэлыхь гуп: Бондарев Юрий, Солоухин Владимир, Тендряков Владимир, Винокуров Евгений, Ваншенкин Константин сымэ. Куэд дыдэкIэ Петр нэхърэ мынэхъыжьми, институтым къыщIэтIысхьэн и пэкIэ абыхэм къалэжьакIэт нэ лейкIэ уащIеплъын: дэтхэнэми, тхылъкIэ е киноуэ мыхъуу, Зауэшхуэм хищIыкIыр – и нэкIэ илъэгъуам, и нэгу щIэкIам, псэзэпылъхьэпIэ гъэунэхупIэхэм езым щишэча гугъуехьым къыхиха гупсысэт, щIэныгъэт… Абыхэм яхэттэкъым жиIэн зимыIэ. НэгъуэщIт а щIалэхэм къахуэтыр, литинститутым къыщащIэнуи зыхуейр: жыIэкIэ-къэгъэлъэгъуэкIэ Iэмалхэм я щэхур. Апхуэдэу, гугъуехьым къримыгъэкIуэт, ерыщу зи мурадым хуэлэжьэн гупт Петр и хэкуэгъу, и ныбжьэгъу адыгэ щIалэу абы къыдеджэхэри: МэшбащIэ Исхьэкъ, Къущхьэ СулътIан, Мысачэ Петр. А щIалэ гупым я зэфIэкIри нэхъ иужьыIуэкIэ наIуэ къэхъуащ. Литинститутым щыщIэса илъэсхэм Шэвлокъуэм фIыуэ нэIуасэ зыхуищIат урыс икIи дунейпсо классикэм, псом хуэмыдэжу ар егугъурт литературэм тэмэму зиужьын папщIэ критикэм и пщэ къыдэхуэ къалэнхэр куууэ джыным. И IэщIагъэ мытыншым сыт илъэныкъуэкIи хуэхьэзыру лъахэм къэзыгъэзэжа критик щIалэр япэщIыкIэ тхылъ тедзапIэм, итIанэ радиом щолажьэ. 1958 гъэм, «Iуащхьэмахуэ» журналыр къыдэкIыу зэрыщIидзэу, Шэвлокъуэм и гъащIэри и гуащIэри абы епха мэхъу. ЯпэщIыкIэ ар прозэмкIэ отделым и редакторщ, итIанэ жэуап зыхь секретарщ, иужькIэ журналым и редактор нэхъыщхьэщ.

1299 Къэжэр Хьэмид

*** Къашыргъэ ХьэпащIэ адыгэ литературэм езым и псалъэ щыжызыIэфа ди тхакIуэ нэхъ пажэхэм ящыщ зыщ. Илъэс куэдкIэ хьэлэлу хуэлэжьащ ар къэзылъхуа лъэпкъым. Абы и Iэужьыр ди литературэм IупщIу щыболъагъу – адыгэпсэм и дахагъымрэ адыгэбзэм и зэфIэкIымрэ щыхьэт нэс яхуэхъуу. Си щхьэкIэ, си гугъэщ: лъэпкъ литературэм и тхыдэр куууэ зэзыгъэщIэну хущIэкъу дэтхэнэри нобэ хуейщ, пщэдеи хуеинущ Къашыргъэм и рассказхэм, «Насыпым и хэкIыпIэ» повестым, «Лъапсэ быдэ», «ПшэкIухь» романхэм, тхакIуэм и гукъэкIыжхэр щызэхуэхьэсыжа «ГъащIэр матэщIэдзакъым» тхылъым. А тхыгъэхэр щымыIатэмэ, адыгэ литературэр зыкъомкIэ нэхъ фагъуэу къыпщыхъунт. Апхуэдэу щыт пэтми, Къашыргъэ ХьэпащIэ хуэфащэ пщIэ хуащIын дэнэ къэна, ауэ псалъэм къыдэкIуэу зэзэмызэ и цIэ къраIуэм нэхъ къыфIамыгъэкIыурэ зэманыр кIуэрт. ИкIэм икIэжым Iуэхум зезыгъэхъуэжар Шэвлокъуэ Петрщ. Абы и очерк гъуэзэджэр («ТхакIуэ щыпкъэ») зытеухуар Къашыргъэ ХьэпащIэ и творчествэрщ. Критикым хузэфIэкIащ тхакIуэм къикIуа гъуэгуанэр IупщIу дигъэлъагъужыну. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, дэтхэнэ тхакIуэми и творчествэм лъабжьэ хуэхъужыр абы и биографиерщ. Къашыргъэ ХьэпащIэ жэуаплыныгъэ зыпылъ къулыкъу зыбжанэ игъэзащIэурэ къекIуэкIащ. Ауэ и псэр пытыху IэщIыб имыщIу абы зэдихьащ лэжьапIитI, я мыхьэнэрэ я лъагагъкIэ зэпэшачэрэ жыпIэу тIури щхьэпэу: егъэджакIуэт икIи тхакIуэт. ФIэщхъугъуейми, пэжыр дэнэ пхьын: а IэщIагъэ гугъусыгъуитIми екIуу пэлъэща ХьэпащIэ езыр узыншэтэкъым. «ЩIалэ дыдэу абы къытепсыхауэ щыта бэIутIэIум и гузэвэгъуэм къыхимыгъащIэу зэрыпэлъэщын гурыщIэ къару а цIыху гъуэзэджэм къызэрызэкъуихам и щыхьэтщ сыт щыгъуи хьэлэлу, къэмыдзыхэу, уеблэмэ гуащIафIэу, щIэблэщIэм я егъэджакIуэу, нэхъыжьхэм я чэнджэщэгъу пэжу, игури и псэри цIыхум яхузэIухауэ зэрыпсэуар, – етх Шэвлокъуэм. – И ныкъуэдыкъуагъэм и зэранкIэ Хэку зауэшхуэм хэтыну Iэмал имыгъуэтами, а илъэс гузэвэгъуэхэм щыгъуи къуажэм IэнатIэ гугъу дыдэу щыIэм – зи ныбжь иримыкъуа сабийхэм, зилI зыщхьэщымытыж бзылъхугъэхэм, жьыкIэфэкIэм ягу иудар къызэщIиIэтэу, а гуащIэмащIэхэм я къарум дэкI псори лъыгъажэ зауэм хэт зауэлIхэм яхуэщхьэпэным хуиузэду, къуажэм къыдэнахэм я пашэу щытащ. Езым и унагъуэм ахъшэ 130

гъэтIылъыгъэу яIар зауэм Iутхэм папщIэ зэхалъхьэу щыта ахъшэм хилъхьащ». Хэку зауэшхуэр зэриухыу къыдэкIыу щIэзыдза «Къэбэрдей» альманахым и пэублэ номерым тетащ «Зы жэщ» рассказыр. Къашыргъэ ХьэпащIэ абы Iэзэу къыщигъэлъэгъуэжат фашист зэрыпхъуакIуэхэр ди лъахэм къыщиужьгъа лъэхъэнэ дыджым и зы теплъэгъуэ. А темэ дыдэр тхакIуэм нэхъ щешэщI «Лъапсэ быдэ» романым. Зауэшхуэм и ужькIэ адыгэ къуажэм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэм теухуат «Насыпым и хэкIыпIэ» повестыр. БлэкIа лIэщIыгъуэм и нэгу щIэкIа къэхъукъащIэ нэхъ пIащэхэм ящыщ зыт «ПшэкIухь» романыр зытеухуар: къэралыгъуэшхуэм и псэукIэр зэзыгъэдзэкIа революцэм зэрыхуэкIуа гъуэгур къэхутэжыныр. И очеркым а псори гупсэхуу щызэпеплъыхь Шэвлокъуэм. Къашыргъэ ХьэпащIэ и Iэзагъэр сэтей къищIу, критикым щIепщытыкI тхакIуэм и хъэтIыр, и бзэр, абы къыпкърыкIа персонажхэм я хьэл-щэныр зыхуэдэр, зытепсэлъыхь тхыгъэхэм ящыщ дэтхэнэри лъэпкъ литературэм зэрезэгъ, зэрыхэувэ щIыкIэми къытоувыIэ. Шэвлокъуэ Петр, езыр цIыху щабэ дэнэ къэна, цIыху Iэсэ жыхуаIэм хуэдэт. ИкIи абы и дагъуэ щIыкIэми къытенащ а нэпкъыжьэр. Ауэ, щабэми, Iэсэми, пэжыр и гъуазэти, пцIы иупсу фIэфIтэкъым, хэт тепсэлъыхьми, а зытепсэлъыхьыр мыпсэужу щытми. «И ныбжьыр илъэс блыщIрэ ещанэм иту, 1987 гъэм дунейм ехыжащ адыгэ тхакIуэ цIэрыIуэ Къашыргъэ ХьэпащIэ, – етх Шэвлокъуэм. – Абы и ужькIэ, зы илъэсрэ ныкъуэм щIигъу дэкIауэ, дунейм къытехьащ «ГъащIэр матэщIэдзакъым» тхылъышхуэр. Ар тхакIуэм и къалэмыпэм къыщIэкIа иужьрей дыдэ тхылът, романкIэ еджэу. Литературэм и жанрхэм я хабзэ-бзыпхъэм, езы тхылъым и къэухьым, и гъэпсыкIэм, и купщIэм, абы къыщыхъу-къыщыщIэ Iуэхугъуэр зэрыубзыхуам уеплъмэ, нэрылъагъу мэхъу ар тхылъышхуэ, напэкIуэцI куэд хъу щхьэкIэ, абы романкIэ уеджэ зэрымыхъунур». Зэрытлъагъущи, Шэвлокъуэм и жыIэкIэм къыхощ абы Къашыргъэ ХьэпащIэ хуиIэ Iулыджыр; итIани, пцIы иупсыну хуейкъыми, езы тхакIуэр щыуами, нэгъуэщI зыгуэрым ар щигъэуами, «ГъащIэр матэщIэдзакъым» зи фIэщыгъэ тхылъыр зэрымыроманыр бзыщI хэмылъу къеIуатэ. Укъуэдияуэ, гупсэхуу Шэвлокъуэр тетхыхьащ Нало Ахьмэдхъан, КIэрэф Мухьэмэд, нэгъуэщIхэми. 1319*

ЩIэныгъэлI, илъэс щэ ныкъуэкIэ КъБКъУ-м щезыгъэджа, ди тхакIуэ пажэ Нало Ахьмэдхъан теухуащ Шэвлокъуэ Петр и очеркышхуэ «ЦIыхубэ тхакIуэ» зыфIищар. Мыбдежми Шэвлокъуэм япэщIыкIэ зи гугъу ищIыр Нало Ахьмэдхъан и къекIуэкIыкIарщ, и цIыхущIыкIэрщ, и цIыхугъэрщ. «Хэку зауэшхуэм щыщIидзам, – етх Шэвлокъуэм, – абы и ныбжьыр илъэс пщыкIубл фIэкIа хъуатэкъым. АрщхьэкIэ блэкIа зэман пхъашэм и Iэужьу Налохэ я нэхъыжьхэм къалъысар псэкIэ зыгъэв щIалэ хъыжьэм и гум тепыIэ къритыртэкъым кIэрымыкIыу ар зэщIэзыIыгъэ гупсысэм: «дунейр зрагъэбгына си адэри си адэ къуэшри псэужатэмэ, ди хэкум гузэвэгъуэшхуэ къыщылъыIэса нобэ хуэдэ зэманым, псом япэ иту зауэм хыхьэнти, я псэм емыблэжу хэкур бий къанлым щахъумэнт». Апхуэдэ гупсысэхэм зи гур зэхэзехуэн ящIа щIалэщIэм и ныбжьым зы илъэс щIигъуу тхылъ зэригъэпэщри, зауэм кIуауэ щытащ. Мис абы Нало Ахьмэдхъан нахуэу щигъэлъэгъуащ къызыхэкIа лъэпкъым, къыщалъхуа лъахэм нэгъэсауэ зэрыхуэпэжыр, лъэпкъ напэр къабзэу, щIыхь пылъу зэрихъумэфар». Апхуэдэу игъуэу икIи екIуу ешэжьа мэхъу тхакIуэм теухуа псалъэмакъыр. ИкIи Налом тхэн щыщIидза, и япэ тхылъри дунейм къыщытехьа 50 гъэхэм къыщегъэжьауэ тхакIуэм икIуа гъуэгуанэм ироплъэ, абы и фIыгъэкIэ рассказ (новеллэ) жанрым ди деж зэрызыщиужьа нэщэнэхэр егъэнахуэ: «Нало Ахьмэдхъан и IэдакъэщIэкI тхыгъэхэр цIыхум и гущIэлъапсэм лъэIэсырт, образ купщIафIэхэр гукъинэжт, цIыхум и гум, и псэм щыщIэр сэтей ящIт, гъащIэм и пэжыр куууэ къагъэлъагъуэрт: тхылъеджэм и пащхьэм абы ирилъхьэрт зэм цIыхупсэр зыгъэгулэз, зыми и гукъыдэжыр къыщIэзыIэтэ гупсысэхэр, нэхъапэм ятхауэ зэхамыха, дерсышхуэ зыхэлъ, тхакIуэм и гурыщIэкIэ, и акъыл жанкIэ гъэпса рассказхэр, новеллэхэр». ПIащIэгъуэ хэмылъу, гупсэхуу, жиIэри хьэкъыу уи фIэщ ищIыфу Шэвлокъуэм зэпкърех Налом и рассказ цIэрыIуэхэр («Псыхьэ нанэ», «Къэрэгъул зэблэкIыгъуэ», «Фосфор нэху», «Джэду шырищ», «Рейхстагым адыгэбзи тетщ», н.). «Лермонтовым и бюстым пэгъунэгъуу жыгей щIагъым» новеллэм теухуа псалъэмакъыр мыпхуэдэу егъэбыдэж критикым: «Псэр къэгъэпсэлъэным нэхърэ нэхъыщхьэ щыIэу си щхьэкIэ си фIэщ хъуркъым! Апхуэдэ гущIыхьэ гупсысэ, цIыхум и гущIэр «къызэзыгъэдзэкI» философие куу хэлъщ Налом и тхыгъэм, и тхэкIэм, къэгъэлъэгъуэкIэу гъащIэм къыхих дерсхэм». 132

Критикым IэпэIэсэу къегъэбелджылы тхакIуэм и Iэзагъэр IупщIу къызыхэщ художественнэ деталхэр, абы и щIагъыбзэр, и тхыгъэхэр зэрызэIуищэ бзэм хьэлэмэтагъыу хэлъыр. Шэвлокъуэ Петр и IэдакъэщIэкI лэжьыгъэ нэхъ пIащэ дыдэхэм ящыщщ «Адыгэ гъащIэм теухуа хъыбар телъыджэ» зыфIищари. Мы тхыгъэм критикыр щытопсэлъыхь тхакIуэ КIэрэф Мухьэмэд къикIуа гъуэгуанэм. Адыгэ тхылъеджэр зэрыщыгъуазэщи, КIэрэф Мухьэмэд къыщIэна тхыгъэхэр я бжыгъэкIэ куэд мыхъуми, я купщIэкIэ, фIагъкIэ адыгэбзэкIэ ятхауэ щыIэм и курыхым щыщщ. Сыт илъэныкъуэкIи щIэт, щIэщыгъуэт КIэрэф Мухьэмэд и повестхэр («Лъэужь е лIэужь», «Адэ щIэин мылъку хъурэ», н.). Апхуэдэу щыт пэтми, и тхыгъэхэр хэIущIыIу ищIыну пIащIэртэкъым КIэрэфыр. И псэм пиущI дыдэм фIэкIаи итхынутэкъым абы, и IэдакъэщIэкIыр нэхъ куэд зэрищIыни хэттэкъым; итхар игъэтIыгъуэу щигъэлъу – игу къыпылъэдэху тригъэзэжурэ теIэзэщIыхьыжу, – апхуэдэ тхакIуэт КIэрэф Мухьэмэд. 1987 гъэм къыдэкIа «Iуащхьэмахуэ» журналым и номеритIым – еплIанэмрэ етхуанэмрэ – тетауэ щытащ япэу тхакIуэм и цIэр хэIущIыIу зыщIа тхыгъэшхуэр, «Лъэужь е лIэужь» повестыр. Абы къыкIэлъыкIуащ тхылъ щхьэхуэхэри. Шэвлокъуэ Петр зэкIэлъыкIуэу егъэпс КIэрэф Мухьэмэд и гъащIэмрэ и творческэ гъуэгуанэмэ теухуа псалъэмакъыр. Шэвлокъуэм нэIурыту дегъэлъагъу а цIыху телъыджэм и цIыхущIыкIэр, и хьэл-щэныр, а тхакIуэ гъуэзэджэм и нэщэнэ нэхъыщхьэхэр. «ТхакIуэ КIэрэфым дежкIэ, – етх Шэвлокъуэм, – псом ящхьэр, и къалэмыпэм къыщIэкIа тхыгъэм и гъуазэр цIыхумрэ дунеймрэ зэрызэхущытым къыпкърыкI философиер, зытет дунейм ещхьыркъабзэу цIыхум бгъэдэлъ лъэкIыныгъэр зэрыгъунэпкъэншэр, абы илэжьри ищIэри къызыхэкI щхьэусыгъуэхэм я лъапсэр, я къуэпсыр къэхутэныр, гъащIэм къигъэщIа псоми къабзэу, сакъыу, дахэу хущытын зэрыхуейм, дунейм лей епх зэрымыхъунум, цIыхум и «натIэ къритхам» зэрыфIэмыкIынур, зэрылIэжынур щымыгъупщэу, псэкIэ бауэу дунейм тетыху, цIыхугъэ хэлъу, щхьэпэу, дахэу псэунырщ». ТхакIуэм зыхуигъэувыж а къалэн мытыншхэр зригъэхъулIэн папщIэ абы и гулъытэр нэхъ зэтар цIыхум и хьэл-щэныр, и псэм щыщIэр нэхъ зыгъэбелджылыфын Iэмалхэр къихутэнырщ. А Iэмалхэр тхакIуэм IэпэIэсэу «зэригъэлажьэм» кIэлъыплъурэ, абы и Iэзагъэр зыхуэ133

дэр сэтей къещI критикым. ТхакIуэм и образ зэфIэгъэувэкIэм, и зэгъэпщэныгъэхэм, и бзэ къулейм, – а псоми яхуэфащэ гулъытэ щагъуэт Шэвлокъуэм и очеркым. 50 гъэхэм ди лъэпкъ литературэм уафэхъуэпскIыу къыхэлыдэри, куэд мыщIэу, гъуэбжэгъуэщуи хэбзэхыкIыжащ тхакIуэ Къущхьэ СулътIан. Ауэ ар лъэужьыншэу къэнакъым. Я бжыгъэкIэ куэд мыхъуми, СулътIан и IэдакъэщIэкI рассказхэмрэ повестхэмрэ екIуу хэуващ лъэпкъ литературэм. ЗэманкIэ ар техуат персонажым и психологиер гунэсу къызэригъэлъэгъуэн Iэмалхэр нэхъ хэгъэзыхьауэ адыгэ прозэм къилъыхъуэу щыщIидза лъэхъэнэм. Абы илъэныкъуэкIэ Къущхьэм и IэдакъэщIэкIыр хуабжьу щхьэпэт икIи зи чэзут. ИщIэнум хунэмысу дунейм ехыжа тхакIуэм и щIэиныр дахэ-дахэу зыхуей хуэмызауэ екIуэкIырт, и тхыгъэ щхьэхуэхэр адэкIэ-мыдэкIэ щызэбгрыдзауэ фIэкI, зэгъэуIуауэ къыдэмыкIыжауэ. Ари зыгъэзэкIуэжар Шэвлокъуэ Петрщ. Къущхьэ СулътIанрэ Шэвлокъуэ Петррэ зэрыцIыху къудейтэкъым. А тIур зэдеджауэ, зэныбжьэгъуу, фIыуэ зэрылъагъуу щытащ. Литинститутым щызэдеджа илъэсхэм Шэвлокъуэм и нэгу щIэкIат Къущхьэ СулътIан и зэфIэкIымрэ и хьэл-щэнымрэ зыхуэдэр. «…Институтым и етIуанэ курсым сыхэсущ, – етхыж Шэвлокъуэм, – сэ япэу СулътIан щыслъэгъуар. ЩIэх дыдэуи зэныбжьэгъу дыхъуащ, зы щIакхъуэ Iыхьэр тIу итщIыкIыу, ди гухэлъи ди щэхуи жыхуаIэм хуэдэу зэхуэтIуатэу. СулътIан зэи укъэзымыгъэщIэхъуну ныбжьэгъу пэжу зэрыщытам, гуапагъэу, цIыхугъэу, дахагъэу, уеблэмэ лIыгъэу хэлъам теухуауэ игъащIэкIэ сщымыгъупщэжыну куэд сигу къинащ. Мэзкууи, нэгъуэщI къалэшхуэхэми щеджэ ди адыгэ щIалэхэм ящыщу нэхъыфI дыдэу еджауэ, зыхуеджа IэщIагъэм теухуауэ щIэныгъэшхуэ ягъуэтауэ, куэдкIэ узыщыгугъ хъун щIалэу ди лъахэм къихьэжахэм ящыщ зыт СулътIан». Игъуэ нэмысу дунейм ехыжа СулътIан ныбжьэгъу нэсу къыхущIэкIащ Шэвлокъуэр. ТхакIуэм езым къытрыригъэдза тхыгъэхэри Iэрытхыу къыщIэнари зэригъэуIужащ Петр; абыхэм хэплъэжщ, зэригъэзэхуэжри, печатым хуигъэхьэзыращ; «пцIанэуи» къыдимыгъэкIыу – Къущхьэ СулътIан и гъащIэм, и творчествэм теухуа очерк гъуэзэджэ псалъапэуи ядыщIигъужащ. А тхакIуэм къыщIэнар дяпэкIэ зыджыну дэтхэнэми псом япэу зызыхуигъэзэну щыIэр Шэвлокъуэ Петр къыдигъэкIыжа тхылъышхуэрщ 134

(«ЩIалэгъуэ пшыналъэ». Повестхэр, рассказхэр, пьесэхэр. Н., 1992). Талант IупщI зыбгъэдэлъа тхакIуэт Елмэс Iэулдин. Зригъэгъуэта IэщIагъэкIэ физикт, ауэ ар зэрыфизикыр пщагъэгъупщэж лъахэм и тхыдэм теухуауэ абы итха къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэм. Псом ящхьэжырати, Елмэс Iэулдин жанр зэмылIэужьыгъуэ куэдым фIыуэ хэзагъэ тхакIуэт. ПцIы хэмылъу, Елмэсым и зэфIэкIыр нэхъ къыщынэхуар прозэрщ. Нобэрей ди прозэм лъэкIыр зи нэгу къыщIэзыгъэхьэну хуейм къилъытапхъэщ Елмэс Iэулдин и тхыгъэ нэхъ пIащэхэри («Бгъэхэм къуршым къагъэзэж» романыр, «ЛIыжьымрэ шыжьымрэ» повестыр). ИтIани Елмэсым теухуауэ нобэр къыздэсым щыIэр абы и романым Петр хуитха рецензэ закъуэрщ. А тхыгъэр мыубгъуами, ар зи IэдакъэщIэкIым тэмэму гу лъитат а тхакIуэм и Iэзагъэм: «…гу лъумытэнкIэ Iэмал иIэкъым тхакIуэр сабийм (абы хуэдэу балигъхэми) я психологием, я гум, я псэм щыщIэм, гурыгъу-гурыщIэхэм фIыуэ щыгъуазэ къудейм къыщымынэу, а псор шэрыуэу, IэкIуэлъакIуэу сэтей къызэрищIыфым, абыхэм я шыфIэлIыфэхэмрэ я хьэл-щэнымрэ тэмэм дыдэу зэрызэкIур, зыр зым къытепщIыкIыу зэрыщытыр нэрылъагъу зэрищIым. Ар, шэч хэмылъу, тхакIуэм бгъэдэлъ Iэзагъэм и щыхьэтщ.» Къэбэрдей литературэм къыдэкIуэу, Шэвлокъуэм фIыуэ хищIыкIырт ди къуэш лъэпкъхэм я литературэми, абыхэм я зыужьыкIэми фIэгъэщIэгъуэну кIэлъыплъырт, ахэр зыхуей-зыхуэфIым щыгъуазэт. ИкIи абы Iэмал къритырт а литературэхэм я лIыкIуэ пажэхэм, шэрджэс, адыгей, абхъаз, балъкъэр, н. тхакIуэ, усакIуэ ахъырзэманхэм я творчествэми (КIэрашэ Тембот, МэшбащIэ Исхьэкъ, Шинкубэ Багърэт, Кулиев Къайсын, н.) IэпэIэсэу, Iуэхум хищIыкIыу тетхыхьыну. *** «Iуащхьэмахуэ» журналым зэи иIакъым редактор нэхъыщхьэ хуэмыху. Абыхэм языхэзми и жагъуэ сщIыну сыхуейкъым, ауэ сэ мыпхуэдэу къысщохъу: Шэвлокъуэ Петр хуэдэу зыми екIуртэкъым а къулыкъур. Хэти ещIэ: роман дэнэ къэна, повесть е рассказ тхуэптхын, жыпIэу тхакIуэм зыхуэбгъэзэну къезэгъыркъым. Ауэ ятхам, редакцэм къыIэрыхьам и нэхъыфIыр, нэхъ зыхуэфащэр япэ игъэщыпхъэкъэ? Абы и закъуэкъым. Журнал щыхъукIэ, поэзиерэ прозэкIэ Iуэхур зэфIэкIыр135

къым. Лъэпкъым и тхыдэм, гъуазджэм, щIэныгъэм и пкъыгъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм ехьэлIа статья, рецензэ, н. къ. куэд щIэмычэу къытехуэн хуейщ журналым, абы щIэупщIэ иIэн, н. ж., журналым и пщэ къыдэхуэ къалэныр тэмэму игъэзэщIэн папщIэ. ИкIи абы илъэныкъуэкIэ редактор нэхъыщхьэм и цIыхущIыкIэм и хьилмым, ар Iуэхум зэрыбгъэдэтым куэд елъытащ. Iуэхум фIыуэ хэзыщIыкI, ауэ адыгэбзэр нэсу къызыхуэмыгъэшэрыуэ авторхэри Iуигъэщтыртэкъым – тригъэгушхуэрт. Езыр стилист гъуэзэджэт, тэрмэш ахъырзэманти, урысыбзэкIэ тхауэ къахь материалми гъуэгу иритырт; нэхъыщхьэжыращи, Шэвлокъуэм и Iуэху бгъэдыхьэкIэр абы и лэжьэгъухэм дерс щхьэпэ яхуэхъурт. Ар лэжьыгъэ цIыкIутэкъым. Критик щыпкъэ Сокъур Мусэрбий зищIысыр нэхъ пасэу къызыгурыIуахэм ящыщт Шэвлокъуэр. Адыгэ журнал закъуэм и лэжьыгъэр нэхъ тэмэму унэтIа хъун, ди литературэ критикэр зэфIэувэн папщIэ Сокъурым хузэфIэкIыну псор къызэригъэлъэгъуэн Iэмал зэригъуэтыным пылът Шэвлокъуэр. А IуэхугъуитIым языхэзри щхьэпэт, инт. А лIы телъыджитIым я зэхущытыкIэми куэд елъытат. Пэжыр дэнэ пхьыжын, Мусэрбий псэухукIэ зыщылэжьа университетым нэхърэ «Iуащхьэмахуэ» журналыр нэхъ унэ хуабэу къыщыхущIэкIа щыIаи… Сокъур Мусэрбий дунейм ехыжа иужь, Шэвлокъуэр, ткIийуэ Iуэхум щIидзэри, критикышхуэм къыщIэна тхыгъэу хъуар щIиджыкIыу, зэхидзу, зыхуэзапхъэ хуигъэзэху увыIакъым. ИкIэм икIэжым, 1995 гъэм, къыдэкIащ Сокъур Мусэрбий и «Тхыгъэхэр» тхылъышхуэр. Шэвлокъуэм ар зэхигъэува, печатым хуигъэхьэзыра къудей мыхъуу, пэублэ псалъэ дэгъуи хуитхащ. Апхуэдэу, ныбжьэгъу нэсу, ныбжьэгъу пэжу Шэвлокъуэр къыхущIэкIащ Сокъурым. *** 1997 гъэм и ноябрым Шэвлокъуэ Петр и ныбжьыр лъэс 70 ирикъуат. Республикэм къыщыдэкI газетхэм, журналхэм къытехуащ абы теухуа тхыгъэ гуапэ куэд. Нэхъыби хуэфащэт ди критик пажэм. ГуфIэгъуэ зэIущIэшхуэ хуащIынуи загъэхьэзырырт. Ауэ, ди деж хабзэу зэрыщыуващи, юбилейм иращIэкI зэIущIэр щрагъэкIуэкIыр фIыуэ хэгувауэщ. Апхуэдэу екIуэкIыурэ, 1998 гъэм и июным Налшык спорткомплексым къыщыхъуа щIэщхъу дыджым Шэвлокъуэ Петр гуузу здихьащ… 136

…Зы пщэдджыжь гуэрым щхьэгъубжэм сыдэплъу сыщыст, мэзым сыщхьэпрыплърэ къуршхэм сахэплъэу. Зы къыр гуэрым цIыхущхьэ фIэт хуэдэу солъагъу. Ауэ цIыхущхьэ къудеи мыхъуу, ар – сэ фIыуэ сцIыху нэпкъпэпкът… Сеплъыпэмэ – Шэвлокъуэ Петр ещхьыркъабзэт!.. АфIэкIаи хэмылъу, къэрэндащым сыIэбэри, тхылъымпIэ напэм къытехутащ мы сатырхэр: Зы къыр лъагэ дахэшхуэ уэ узогъэщхь. Щхьэгъубжэм сыдэплъыхукIи сигу укъегъэкI. Уэ зэи умыпагэт, Шэвлокъуэ Петр – цIыхугъэм уищIырт лъагэ, уи нэIэр уэрт. Уэ пхуэдэу «Iуащхьэмахуэ» зым емыкIун. Уи ужьыр хуэухъу махуэ ди гъуэгу дэ ткIум.

137

ПСЭМРЭ БЗЭМРЭ ЗЭТОХУЭ (Нало Заур) Ди адыгэ лъэпкъыр дяпэкIи лъэпкъыу къызэтенэн папщIэ, абы лIэщIыгъуэ гугъухэм къыкIуэцIриха ФIымрэ Дахагъэмрэ хэщI щымыIэу хъумэн икIи ар дэ къытщIэхъуэхэми яIэрыгъэхьэн хуейщ. А ФIыр, а Дахагъэр ди деж къахьэсыфащ ди адэжьхэм, – псэзэпылъхьэпIэм хэмыкIыу псэуами, гугъуехьрэ бэлыхьу я нэгу щIэкIам гъунэрэ нэзрэ имыIэ пэтми. Лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэ ФIыгъуэр хъумэн илъэныкъуэкIэ адыгэ псалъэм и пщэ къыдэхуэ къалэныр зыми хуэмыдэжу зэрыиныр фIыщэу къыгуроIуэ тхакIуэ цIэрыIуэ, щIэныгъэлI ахъырзэман Нало Заур. А ФIыгъуэр абы езыми ехъумэ икIи егъэбагъуэ – и къэхутэныгъэ лэжьыгъэ куухэмкIэ, и художественнэ тхыгъэ купщIафIэхэмкIэ. Сэ зэрысщIэж лъандэрэ Нало Заур лIы зытIущым зрамыкунум езым и закъуэ иреку. Ирикууи къэувыIэжыркъым – и закъуэ полъэщ лIы лъэрызехьэ зытIущым зызытрамыгъэгусэн лэжьыгъэм. Дихьэхауэ ар кIэлъоплъ адыгэ псалъэм иIэ зэфIэкIым. Абы зы жанри игъэхамэркъым, зы лъэхъэнэ гуэрми и щIыб хуигъазэркъым; фIэгъэщIэгъуэну ар кIэлъоплъ адыгэ псалъэм и шыфэлIыфэм – лъэпкъ IуэрыIуатэр зэпцIу щыщIидза зэман жыжьэм къыщежьэу ди нобэм къэсыху. Талантым и дэтхэнэ дзыгъэри лъапIэщ абы и дежкIэ, хъумапхъэщ, апхуэдэу щыщыткIэ джыпхъэу, гъэлъэгъуапхъэу къелъытэ. Зыри кIэрымыхуу, лъэпкъым лIэщIыгъуэкIэрэ къыдекIуэкI ФIыгъуэр къэхутэн, зэуIу щIын, дяпэкIи егъэфIэкIуэн – аращ Нало Заур и гъащIэр зытриухуар. ИкIи а лэжьыгъэ щхьэпэм псэемыблэжу бгъэдэтщ – удзгъэкI гумызагъэм и гъэфIэн цIыкIухэр сакъыу зэрызэрихьэм ещхьу – елIалIэу, егугъупэу, зыщымысхьыжу Iуэхум пэщIэту.

138

*** Сэ гукъинэж сщыхъуащ Зауррэ сэрэ дызэрызэрыцIыхуа щIыкIэр (илъэс щэ ныкъуэм нэблэгъащ абы лъандэрэ). Ар зэлъытари абы щыгъуэ Заур зэхызигъэхамрэ дэслъэгъуамрэщ. …Сыстуденту арат, къызэIуахагъащIэ университетым сыщIэтIысхьа къудейуэ. ИтIани сэ Заур «гужьгъэжь» хузиIэт: газетым къытрыригъэдза статьям зы усакIуэ гуэрым егъэлеяуэ щыщытхъуа къысфIэщIырти, ар езудэкIыжыну мурад быдэ сиIэу зыкъом лъандэрэ екIуэкIырт. Сытми, зэгуэр сытогушхуэри, щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым сокIуэ, Налом и закъуэу зыхуэзгъэзэну, щыхьэт симыIэмэ нэхъ хахуэу сепсэлъэну къыcфIэщIу. Арати, слъэкI къэзмыгъанэу субащ Заур ехьэжьауэ зыщытхъуа усакIуэ цIэрыIуэр (ар икIи къулыкъущIэшхуэт). – Ара зэрыхъур? – Iэдэбу къызоупщI Заур, жесIэнур жызегъэIэри. Сэ сыкъэуIэбжьыжат: тIэкIуи куэдыIуэ жысIауэ къысфIэщIыжырт; къыcпидзыж щIагъуи щымыIэу, езыри акъылэгъу къыздэхъун хуейуэ си фIэщыпэу сыгугъэрт… – НтIэ, къэдаIуэ, – жеIэ Заур, нэгъуэщI къыщыспимыхым. – А зи цIэ къипIуа усакIуэр аракъым уэ иджыпсту бубыр, уэ зи гугъу пщIымрэ абырэ шурэ лъэсрэ я зэхуакущ. Пэжщ, уэ тэмэму гу лъыптащ абы и щыщIэныгъэ щхьэхуэхэм. Ауэ абыкIэ Iуэхур зэфIэкIрэ! – Абы хэту, зоIэбэкIри, дапхъэм къытрех сэ фIыуэ сцIыху тхылъ пIащэр, къызэтримыхыу ар здиIыгъым, и псалъэм пещэ: – Мис мыпхуэдэ усэхэр пщIэжрэ? – икIи я цIэ къреIуэ сэ сыкъызэджа, ауэ, сыкъеджа щхьэкIэ, мыхьэнэ щIагъуэ яIэу фэ зэзмыплъа усэ зыбжанэ. Сэ гъэщIэгъуэн дыдэ къысщыхъуат мыри: я цIэкIэ ищIэж къудей мыхъуу, езы усэхэри зэрыщыту гукIэ ихъумэу къыщIокI. Заур и Iупэм къытелъэт псалъэхэм, сатырхэм, сымыщIэххэу, тIэкIу-тIэкIуурэ сатхьэкъу, зэщIэжьыуэ телъыджэхэм сыкъаухъуреихь, саIэт… Асыхьэтым сэ къысфIэщIат дэ тIур дызэпэщысу дызэбгъэдэс стIолыр дунейм хуэдизу ин икIи нэху къэхъуауэ; сэри, а нэхур зыхэсщIэу, зыхэсщIэми къыщымынэжу, къыспкърыхьэу, а зыIэзыбжьэм къриубыдэу нэгъуэщI зыгуэр сыхъуауэ… Бетэмал, сегупсысырт сэ, мис иджыпсту а усэхэм сэри сыкъеджатэмэ!.. Дауи, иджыпсту сэ жысIэнур нэгъуэщI зыгуэрт, а «нэгъуэщI зыгуэрри» 139

зыкIи ещхьтэкъым нетIэ, тэлай и пэкIэ, си фIэщыпэу къэсIуэтам. Ауэ, апхуэдэу сегупсыс щхьэкIэ, къыдэзвыжу псалъэмакъым зыгуэр къыхэслъхьэж хъуртэкъым. Ар зымыгъэхъури фIыуэ къызгурыIуэжырт: жысIам сэ апхуэдизкIэ сытеукIытыхьыжати, иджы си щхьэр здэсхьынур сымыщIэу сыщыст, шэнт сызытесым, «щIыкъыкъ» жезгъэIэу, зытескъузэу… – Мис апхуэдэ усэхэрщ, – пещэ Заур адэкIэ, – зи гугъу тщIы лIы ахъырзэманым и зэфIэкIыр нэхъ къыщигъэлъэгъуар. Абыхэм уаблэплъыкIмэ, нэхъыщхьэ дыдэр къыпхуэмылъэгъуауэ аращ. Мыри пщIэну щхьэпэщ: тхакIуэм и пщIэр къызэралъытэ хабзэр абы къехъулIам тещIыхьауэщ. КъемыхъулIам, и ныкъусаныгъэхэм псори тепщIыхьмэ, узытепсэлъыхьыр цIейнэпейкIэ бгъэIуу, абы хуэмыфащэ дзы фIэпщу аращ, пщIэж-умыщIэжми… Абдеж Заур къызэфIэувапэри, хьэкъ сщыхъуащ а си пащхьэ къитыр нэгъэсауэ зэрыцIыху бжьыфIэр: лъагэу, и Iэпкълъэпкъыр екIуу зэкIэщIэхауэ, плIабгъуэу (иужькIэщ сэ къыщысщIар Заур щыщIалэм гъукIэу зэрыщытар), и нэгур угъурлыфэу, и нэ къуэлэн дахэшхуитIым хъуаскIэр къыщIихыу, ауэ а хъуаскIэм укъимылыгъуэу, гуапагъэрэ хьэлэлыгъэкIэ псыхьарэ укъигъэхуабэу; и Iэпхъуамбэ пIащэхэр щыщIигъашэкIэ, жиIам бжьэпэтехуэ иритыж нэхъей, и псалъэр нэхъри хьэкъыу ппхигъэкIыу. Заур иджыри псалъэрт. Сэ абы сыхудэплъейуэ сыщыст. ЖиIэри езым зэрещхьыркъабзэ, сегупсысырт сэ. Пэж дыдэу, иджыри зэ къытызогъэзэжри, ар икъукIэ цIыху бжьыфIэт, уздыIуплъэм уи гур хигъахъуэу. А махуэм и ужькIэ дэ мызэ-мытIэу дызэхуэзат. ИкIи сэ гу лъыстат Заур узыншагъэшхуэ зэрыбгъэдэлъым. Езыр зэрыбжьыфIэшхуэм, зэрыузыншэшхуэм ещхьыркъабзэт абы псалъэу къыжьэдэкIри: узэдэIуэн защIэрэ дерс къызыхэпхынрэт, къыхэпхыф закъуэмэ. *** Илъэс щэ ныкъуэм нэблагъэкIэ Нало Заур ди щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым щолажьэ. А зэманым къриубыдэу институтым Iуэхугъуэ щхьэхуэу Iэджэ зэфIигъэкIащ – адыгэ IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыжын, щIэныгъэм и хабзэхэм тету джын, ди литературэм и тхыдэр убзыхун, н. къ. А псоми хэлъщ Налом и гуащIэ. «Ар зыхэмыIэбарэ зыхэмылIыфIыхьауэ зы Iуэхугъуэшхуи илэжьакъым абы щыгъуэ институтым», жыпIэми, пцIыупс урихъуну къыщIэкIынкъым. 140

Зэрыфольклорист ахъырзэманым къыдэкIуэу, Налом зыкъигъэлъэгъуащ критик IэкIуэлъакIуэу, литературовед (литературэхутэ) Iэзэу. Лъэпкъ щэнхабзэм и тхыдэр емышыжу зыдж щIэныгъэлI щэджащэм и къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр (я бжыгъэкIэ щэм щIегъу) щызэхуэхьэса тхылъ щхьэхуэу куэд адыгэбзэрэ урысыбзэкIэ дунейм къытехьащ: «Послевоенная кабардинская поэзия», 1970; «Из истории культуры адыгов», 1978; «ДжэгуакIуэмрэ усакIуэмрэ», 1979; «Этюды по истории культуры адыгов», 1985; «Лъабжьэмрэ щхьэкIэмрэ», 1991; н. Нало Заур зэхуихьэсыжщ, иджыжри, щIэныгъэм и бгъэдыхьэкIэм тету къыдигъэкIыжащ Бахъсэн узэщIакIуэхэм я Iэужьри («Адаб Баксанского культурного движения», 1991) Елбэд Хьэсэнрэ («Елбэд Хьэсэн. Гукъинэж», 1993) Нало Жансэхъурэ («Нало Жансэхъу. Литературей щIэиныр», 2005) я гуащIэдэкIри. Абы нэмыщIкIэ, Нало Заур къэуващ «Къэбэрдей литературэм и тхыдэм теухуа очеркхэр» (адыгэбзэкIэ, 1965; урысыбзэкIэ, 1968) къыдэкIыным ехьэлIа лэжьыгъэм и къызэгъэпэщакIуэу (автор гупми ящыщу, псом я лэжьыгъэри иунэтIу). «Еплъ – къыпхуэIэтмэ, ауэ… уи бгым хуэсакъ», – жиIэгъащ зэ Гете – езым хузэфIэкIам теухуауэ. ТхакIуэшхуэм а и псалъэхэр уигу къокIыж Нало-къэхутакIуэм хузэфIэкIар зыхуэдизым ущегупсыскIэ. *** Нэгумэ Шорэ куэд тетхыхьащ, куэди иризэныкъуэкъуащ. АрщхьэкIэ, дауэ ямыщIами, «Адыгэ лъэпкъым и тхыдэр» зищIысыр яхузэхэмыгъэкIыу къанэрт. Адыгэхэр къызэрыгъуэгурыкIуам ехьэлIауэ Нэгумэ Шорэ къиIуатэ псори къанэ щымыIэу къабылу къэзыщтэхэри мащIэтэкъым, абы жиIэу хъуар пцIы зэфэзэщу къызыщыхъухэри щыIэт. Апхуэдэу екIуэкIыурэ, зэныкъуэкъухэм я бжыгъэми кIуэ пэтми къыхэхъуэурэ, икIэм икIэжым зыгуэрым игу къокI: ярэби, Нэгумэм и лэжьыгъэр зы къупхъэ зэв гуэрым икъузауэ щхьэ къызыфIэдгъэщIыпхъэ? КъэIуэтэкIэ зэмыфэгъу гуэрхэм я хабзэхэр абдеж щызэхэхуэжмэ-щэ? Дигу къэдвгъэгъэкIыжыт, жеIэ абы, Нэгумэм а и тхыгъэм нэгъуэщI фIэщыгъи хуигъэтIыгъуэу зэрыщытар – «Шэрджэс хъыбархэр». Апхуэдэу щыщыткIэ, езы авторыми ищIэжырт и IэдакъэщIэкIыр художественнэ 141

къэIуэтэкIэ жыхуаIэм зэрыхуэмыхейр. Дигу къэдвгъэгъэкIыжыт урыс тхакIуэшхуэ, тхыдэтх цIэрыIуэ Карамзин и лэжьыгъэ хьэлэмэтыр. НтIэ, апхуэдэ къэIуэтэкIэр езы Карамзин дыди IэщIыб щимыщIкIэ… КIэщIу жыпIэмэ, а лъэныкъуэмкIэ дыкъыщевгъэплъыт Нэгумэ Шорэ и Iэужьым. Нало Заурщ ар япэу зигу къэкIар. Дауи, Нэгумэ Шорэ ехьэлIауэ къэув (е къэувынкIэ хъуну) упщIэ псоми мыбдеж жэуап щагъуэтащ жыпIэныр щыуагъэ хъунт. Ауэ, си гугъэмкIэ, а узэщIакIуэ телъыджэм и щIэиныр джыным, абы епха Iуэхугъуэхэр убзыхуным зи гъащIэ псор тезыухуа щIэныгъэлIхэри зэдэIуэн, абыхэми къащхьэпэн хэлъщ Налом и гукъэкIым. Нэгумэм и «Тхыдэри» нэхъ куууэ джа щыхъунур япэм елъытауэ нэхъ бгъэдыхьэкIэ бгъуфIэ абы къыхуэгъуэта нэужькIэу къыщIэкIынущ. *** КIуащ БетIал псэу щIыкIэ адыгэбзэкIэ дунейм къытехьар абы и зы тхылъ пIащэ цIыкIущ («Си гъащIэм и гуащIэр»). УсакIуэр дуней ехыжа нэужь, абы и щIэиныр щызэхуэхьэсыжа томитIыр къыдэкIыным хуэзыгъэхьэзырар Нало Заурщ. ЕкIуу зэхигъэува, пэублэ псалъэ гъуэзэджи хуитха, комментарийхэри щIигъужа къудей мыхъуу, томитIым хыхьэну тхыгъэхэм ящыщ куэдыр езым къитIэщIыжу, къигъуэтыжу, адэкIэ-мыдэкIэ къыдихыжа пычахуэхэр зэпигъэпщIэжу. КIуащым и тхылъу абы и ужькIэ къыдэкIахэри дунейм къытехьэным хуэзыгъэхьэзырар Налорщ. Пэжыр жыIэпхъэщ: КIуащ БетIал и творчествэр зыджу ар зыхуэдэ усакIуэр къытхуэзыхутари Нало Заурщ. Абы и ужькIэ хэт сыт итхами, щIагъушхуа щымыIэу нобэр къыздэсым йокIуэкI. Заур и фIыгъэкIи куэд щIауэ десэжащ КIуащ БетIал ди лъэпкъ литературэм и классикхэм ящыщ зыуэ зэрыщытым. Апхуэдэ лъэкIыныгъэ Заур къезыт къарум сыт узэреджэнур: Iущыгъэ, Iэзагъэ е, куэдым зэрыжаIэу, тхьэгурымагъуэу пIэрэ ар? Хэбгъэзыхьмэ, а псори хузэхэмыту пIэрэ абы? СщIэркъым. Мис Налом и очерк «УсакIуэ фIэрафIэ» (КIуащ БетIалщ зытеухуар) жыхуиIэм щыщ зы едзыгъуэ закъуэ: «Шэрэджыпс ефахэм цIыху щэджащэ зыбжанэ къахэкIащ, Къэбэрдейм и мызакъуэу, адыгэ псоми я культурэр лъагэу зыIэтахэм ящыщу – джэгуакIуэшуэ Агънокъуэ Лашэ, узэщIакIуэ Борыкъуей ТIутIэ, уэрэдгъэIу КъардэнгъущI Зырамыку, дуней псом 142

яфIэтелъыджэ дирижер Темыркъан Юрэ, нэгъуэщIхэри. А гупым яхуэфащэу яхэтщ усакIуэ цIэрыIуэ КIуащ БетIал. Ар лъэпкъым зэрыхэIуар и усэ хьэлэмэтхэмрэ Хэку зауэшхуэм щызэрихьа лIыгъэхэмрэ я закъуэкъым, атIэ и фIэрафIагъэмрэ и IуэрыIуэдзагъэмкIэ я псэм дыхьауэ фIыуэ къалъагъурт псоми. Абы и псэр апхуэдизкIэ наIуэу зэIухати, фIыуэ къэзылъэгъуари и гъащIэ псокIэ и ныбжьэгъут, къэзылъагъу мыхъуа зырызри ныбжькIэ къебийт. БетIал зэхэгъэж жыхуаIэр ищIэу щытакъым – мэкъумэш зыщIэри, къулыкъу зезыхьэри, шырыкъулъэщIри, щIэныгъэм и пэрытри и псэм щызэдигъафIэрт… Ауэ КIуащ БетIал жаIэу абы и цIэ дахэ дунейм къыщIытенар усагъэ гъуэзэджэу къытхуигъэнарщ». Тхыгъэм и пэIущIэу къакIуэ мы зы абзац закъуэм – оперэм и кIыхьагъкIэ зыщызыукъуэдиину макъамэхэр зэщIэкъуауэ абы и увертюрэм къызэрыхэIукIым ещхьу – адэкIэ тхыгъэм нэхъ зэпкърыхауэ дызыщрихьэлIэну Iуэхугъуэ куэд къыщызэщIэкъуащ: усакIуэм и къекIуэкIыкIар, и цIыхущIыкIэр, и хьэл-щэныр, и талантыр зыхуэдэр, и Iэужьыр зыхуэдизыр, н. А псор Налом иригъэзэгъащ (Iуэху сщIыри къэзбжати) сатыр 15 къудейм. Лекцэ укъеджэми, урок птыми, доклад пщIыми, Iуэхум нэхъ гугъу дыдэу хэлъыр аращ: къызэребгъэжьэну псалъэуха зытхухыр зэрыбухуэну щIыкIэр. Сыту жыпIэмэ абы къузауэ къыщыпIуэтэн хуей мэхъу узытепсэлъыхьыну темэм и пкъыгъуэ нэхъыщхьэхэри, уэ иджыпсту къалэн зыщыпщIыжри, н. Тхыгъэ (е тхылъ) щыхъукIи – аращ. НтIэ, дэнэ деж сыт нэхъ къыщезэгъми фIыуэ ищIэу, хутыкъуауэ, лейуэ е здэщымытыпхъэм щыту зы псалъэ уримыхьэлIэу и текстыр игъэпсу, сэ сызэреплъымкIэ, апхуэдэущ Налор зэрытхэр. «УсакIуэ фIэрафIэр» зэрыщыту къапщтэмэ, тхыгъэ пIащэкъым. ИтIани абы Заур щыхузэфIэкIащ зыми емыщхь усакIуэ щыпкъэр IупщIу, гукъинэжу дигъэлъагъун. УсакIуэм «зыми емыщхь» щыхужаIэм деж, ар зыми зыкIи емыщхьыжу аракъым (апхуэдэ къэхъу хабзэми). Нэхъ хэгъэзыхьауэ жыпIэмэ, усакIуэм и творчествэм къуэпс куэдыкIей щызэхохуэж. КIуащ БетIал адыгэ IуэрыIуатэм щIапIыкIат, ар яхэтат нарт эпосым хыхьэ хъыбархэр зэхуэзыхьэсыжа, зытхыжа, къыдэкIынми хуэзыгъэхьэзыра гупым. Абы нэмыщIкIэ, зэныбжьхэр зэрызэхъурджауэ къебжэкIыу, ауану, усэу ди лъахэм 143

щызекIуэм фIыуэ щыгъуазэт (щыхуей дыдэм деж а зыхуей дыдэр къыхипхъуэту гупыр игъэдыхьэшхын хуэдэу). Ар зы къуэпс лIэужьыгъуэ. ЕтIуанэр. Адыгэ усакIуэ нэхъыжьхэм, псом хуэмыдэжу усакIуищым, ПащIэ Бэчмырзэ, ЩоджэнцIыкIу Алий, КIыщокъуэ Алим сымэ, я Iэужьыр щапхъэ хуэхъурт БетIал. Ещанэу. ЩIэныгъэфI зэзыгъэгъуэта КIуащыр дунейпсо (КъуэкIыпIэри КъухьэпIэри къызэщIиубыдэу) лирикэм фIыщэу щыгъуазэу, усакIуэшхуэ куэдым я деж езыр зыдэплъеипхъэ, зыхуеплъэкIыпхъэ гуэрхэр къыщилъыхъуэфу щытами пцIы хэлъкъым. Ауэ «еплъ елъытащ» жызыIам джэгуу жиIакъым: икIэм икIэжым псори зэлъытыжар еплъырщ (зэплъыр мыхъуу), дэплъейрщ (зыдэплъейр мыхъуу), гъукIэгъэсэнырщ (Iустазыр мыхъуу). Узыдэплъеинрэ щапхъэ пхуэхъунрэ гъунэжу уиIэмэ, ар икъукIэ дэгъуэщ, щхьэж къыпыпхыпхъэ пщIэжмэ. Апхуэдэм деж гъукIэгъэсэныр Iустазым «ещхь» хъуркъым: абы езым и лъагъуэр, езым и гъуэгу хешыжри. Абы и талантыр нэхъ иныхукIи – ар зыдэплъейхэм зэрещхьым нэхърэ къазэрыщхьэщыкIыр нэхъыбэщ. «УсакIуэ фIэрафIэ» тхыгъэм Налом зэкIэлъыкIуэу къыщиIуэтащ зыдэплъеини зиIа, нэхъыжьхэм ядэплъеифуи щыта, ауэ зи лъагъуэ, зи гъуэгу ерыщу къэзылъыхъуа икIи къэзыгъуэтыфа КIуащ БетIал и творчествэм нэпкъыжьэ хуэхъуа нэщэнэхэр зэрызэпцIа, зэрызэрыубыда, икIэм икIэжым абыхэм екIуу зэрызаукъуэдия щIыкIэр. *** Нало Заур зытетхыхьым, ар хэтуи щрети, зы щIэ гуэр хужимыIэу сэ срихьэлIакъым. Ауэ Налом и фIыгъэкIэ къэтцIыхуа, абы лъэпкъ литературэм и тхыдэм къыхиша усакIуэхэри щыIэщ. Аращ Заур «Лъабжьэрэ щхьэкIэрэ» зыфIища и тхылъыр псом хуэмыдэж зыщIри. Къанэ щымыIэу, псори тIыгъуа защIэщ мы тхылъым ихуа лэжьыгъэхэр Iэзагъышхуэхэр хэлъу ухуауэ, бзэ къулейкIэ къэIуэтауэ, авторым зытригъэчыныхь гупсысэхэр щапхъэ IэрыхуэхэмкIэ щIэгъэбыдэжауэ. Апхуэдэщ ПащIэ Бэчмырзэ, КъардэнгъущI Зырамыку сымэ ятеухуа тхыгъэхэр. Ауэ мы тхылъым и пщIэр нэхъри лъагэ зыщI щхьэусыгъуэ щыIэщ: мыбы хыхьащ Налом тхуихъума усакIуэ 144

зыбжанэм ятеухуа лэжьыгъэхэри. А авторхэм яхэтщ зи цIэкIэ тцIыхуу щытахэри (Сыжажэ Къылъшыкъуэ), дымыцIыхуххэу мыбдеж къыщытцIыхуахэри (Абазэ Къамбот, Куп Хьэжы-Исмэхьил, Къылышбий Исмэхьил, н.). Ди тхьэкIумэр иджыри зэмыса, зэхэдмыхыхха цIэхэр къихутэу, къигъуэтрэ щхьэж хуэфащэр лъысыжыху и псэм зимыгъэпсэхуу, нобэми ныжэбэми етIысэхыпIэ зримытыжу мэлажьэ Нало Заур. Си щхьэкIэ, Къылышбий Исмэхьил и усэ гъуэзэджэхэм (абы и «Iуэдыщэр», ди лъахэм теухуар, сыт и уасэ!) хрестоматиер зыгъэдэхэни яхэту къысфIощI. НтIэ, усакIуэр къытхузэIузыхыжари Налорщ. Куп Хьэжы-Исмэхьили аращ (абы и «Адыгэ жьур» дэгъуэ дыдэщ). Ауэ къызэрымыкIуэ талант бгъэдэлъщ Агънокъуэ Лашэ (кIуэаракъэ, Франсуа Вийон, адыгэу, зэ дунейм къытехьэжауэ щытмэ, ар, дауи, Агънокъуэ Лашэщ, жыпIэну). 1966 гъэм япэу къыдэкIыгъащ Агънокъуэ Лашэ и тхылъ пIащIэ цIыкIу – «Усэхэр» – КъардэнгъущI Зырамыку игъэхьэзырауэ. «Агънокъуэм къызэрыратхъэ ищIэу щытакъым… – щыжеIэ Зырамыку и пэублэ псалъэм, – …кIуэрыкIуэм здытетым, а дакъикъэм и нэмкIэ илъагъум хужиIэн къигъуэтурэ и усэхэр зэхилъхьащ, нэгъуэщIу жыпIэмэ, импровизировать ищIурэ». КIуэрыкIуэм тету усэ (уэрэд) зэхилъхьэу, зы псалъэу жыпIэмэ, кIуэрыусэу (импровизатору) къекIуэкIа Агънокъуэр «джэгуакIуэ къудейм къыщымынэу, зыми емыщхь усакIуэщ», – етх КъардэнгъущIым. Ар икIи пэжщ. Апхуэдэ усакIуэ зэрыщыIэр цIыхум яхэзыгъэIуа, абы и Iэужьым щыщ зы Iыхьэ тхылъу ди пащхьэ къизылъхьа КъардэнгъущI Зырамыку пщIэ къелэжь. ИужьыIуэкIэ Нало Заури Iуэхум хыхьащ. Абы езыми зэхуихьэсыжу щIидзащ Агънокъуэм къыщIэна усыгъэхэр. Лашэ и зэфIэкIыр нэхъ IупщI къэзыщI усыгъэхэр зытхыжари Налорщ (псалъэм папщIэ, «Агънокъуэм цIыхубзым хужиIар», «Агънокъуэм гуащэ хъыджэбзым жриIар», «Агънокъуэм нэпсым хужиIар», «Агънокъуэр Анзорхэ я пхъум зэрыхуэусар», н.). Итхыжам и закъуэкъым, Агънокъуэ Лашэ хуэфэщэн псалъэмакъыр адэкIэ екIуу езышэжьари ар зыхуэдэмрэ зыхуэдизымрэ къытхузэIузыхари Налорщ.

14510 Къэжэр Хьэмид

*** Иджыблагъэ къытIэрыхьащ Нало Заур и лэжьыгъэ щIагъуэ, «Ди литературэм и псыпэр дэнэ деж къыщежьэр?» зи фIэщыгъэр (еплъ: «Iуащхьэмахуэ» ж., 2005, № 1). КъызэрысщыхъумкIэ, тхыгъэр езыр мыин дыдэми, и мыхьэнэм тепщIыхьмэ, тхылъ зыбжанэми пебдзых мыхъунщ. Художественнэ псалъэм и псыпэр, литературэу мыхъуу, IуэрыIуатэу къызэрежьэри, иужькIэ IуэрыIуатэм литературэ къызэрыхэтэджыкIри, а тIум (литературэмрэ IуэрыIуатэмрэ) зэдай хьэл-щэну куэд къазэрыдэгъуэгурыкIуэри, ахэр зэрызэщхьэщыкI нэщэнэу, нэпкъыжьэу щыIэр зэрынэхъыбэжри, – дэтхэнэм и гугъу пщIын! – а псори гурыIуэгъуэ хуэдэщ, абы тхылърэ диссертацэу тратхыхьам гъуни нэзи иIэуи къыщIэкIынкъым. ИтIани… ИтIани, дымыщхьэхыу, иджыри щIэрыщIэу девгъэгупсысыжыт. А зэрыдигугъэм хуэдэу псори гурыIуэгъуэу пIэрэ? Iуэхум и тэмэмыпIэ дыдэр икIэм икIэжым къэтщIэну дыхуеймэ, сыт IуэрыIуатэкIэ узэджэ хъунур? Литературэр-щэ? Дэнэ деж дыдэ абыхэм я «хьэсэ гъунэр»? Хэт джэгуакIуэкIэ узэджэнур? УсакIуэ зыфIэпщынур хэт? IуэрыIуатэ мыхъуу, литературэ къэунэхуауэ, лъэпкъым литературэ игъуэтауэ жыпIэ щыхъунур сытым деж? Мис а упщIэхэм (нэхъыбэжым) я жэуап тэмэмыр къыщелъыхъуэ Заур и тхыгъэм. ИкIи ар къигъуэтын папщIэ Iуэхугъуищ зэдихьын хуейт. Япэрауэ, куэд лъандэрэ зэлIалIэ, лэжьыгъэ зыбжани зытриухуа темэр – джэгуакIуэмрэ усакIуэмрэ я зэхущытыкIэр – нэхъри хэгъэзыхьауэ, нэхъ куууэ иджу, япэм иIа гукъэкIхэр иджы гупсысэ тIыгъуам нигъэсыну къалэну зыхуегъэувыж къэхутакIуэм. ЕтIуанэрауэ, нэхъ пасэу къиугъуеяуэ щыта текстхэр, вариантхэр, щапхъэхэр куэдкIэ игъэбагъуэу, адыгэ джэгукIэжьхэм, псом хуэмыдэжу лIэщIыгъуитIым (ХIХ–ХХ) я зэблэкIыгъуэм ирихьэлIэу псэуа, Iэужьи къызыщIэна авторхэр зэрыгупу, якIэрыху щIагъуэ щымыIэу, ди пащхьэ къригъэувэну, я лэжьэкIэм, я шыфэлIыфэм нэхъ гупсэхуу тхутепсэлъыхьыну. Ещанэу. Иужьрей щIэныгъэм и Iэмалхэр и Iэпэгъуу, нобэрей теорием къыщыунэхуа еплъыкIэщIэхэм фIыуэ щыгъуазэ дэнэ къэна, абы ящыщу езыр арэзы зытехъуэр, и псэм къыдыхьэр къыхигъэщхьэхукIыурэ (ар игъэлэжьэн мурадкIэ), арэзы къэзымыщIыр IуигъэкIуэту, къимыщтэу (ар къызыхэкI щхьэусыгъуэри имыгъэпщкIуу), – аращ Налом и лэжьэкIэр; абы икIи бгъэдэлъщ апхуэдэ зэфIэкI. 146

А щыр зэдэууэ, зыр зым къыкIэрымыхуу, зэрыIыгърэ зэгурыIуэу щызэдолажьэ Заур и тхыгъэм, зэшхуэзэесуи зыкъыщагъэлъагъуэ. Зи IэщIагъэм хуэIэзэ цIыхум (пхъащIэм, гъукIэм, н.) и IэбэкIэ къудейм укIэлъыплъыну гухэхъуэщ. Дауи, апхуэдэ IэщIагъэлIым псом япэу и лъэщапIэр лэжьыгъэм хуегъэхьэзыр; и Iэмэпсымэхэр къегъэIэгъуэ, щхьэж здэщылъыпхъэм егъэтIылъ, лъэпощхьэпо къыхуэхъун лъэпкъ и Iэгъуэблагъуэм къыщинэркъым, япэу зэIэбынур нэхъ благъэ къещI. Апхуэдэу Заур бзэм къыщыщIедзэ. Мы тхыгъэм Iуэхугъуэ куэд къызэщIиубыдэми, къыщIэдзапIэ хуищIар тэмэм дыдэу къыхихауэ си гугъэщ. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, щIыпIэ Iэджэм щызэбгрыдзауэ къекIуэкI адыгэхэм ящыщу мымащIэм, я лъахэр зэрабгынам къыхэкIыу, я гупэр хамэбзэм хуамыгъэзауэ хъуакъым (псэун, лажьэу шхэжын нэхъ щхьэусыгъуэ ямыIэми). Тырку, хьэрып, урыс, инджылыз, франджы икIи нэгъуэщI бзэхэмкIэ тхауэ лъэпкъым къыхэкIа авторхэм я IэдакъэщIэкI дунейм къытехьащ мызэ-мытIэу (хамэ щIыпIэм хамэбзэкIэ щытхэурэ абы я классик хъуахэри щыIэщ). Ауэ, жеIэ Налом, «лъэпкъ литературэр хамэбзэкIэ лажьэ хъуркъым – ар цIыхубэми къагурыIуэркъым, абы лъэпкъ литературэбзэми зригъэузэщIыркъым; дэтхэнэ лъэпкъми и Iэдэбиятыр къызэригъэщIыр и лъэпкъыбзэрщ». Апхуэдэ еплъыкIэм утеувэмэ, адэкIэ къэнэжыр зыщ: Iуэхур зытепщIыхьынур анэдэлъхубзэмкIэ ятхарщ (яусарщ). Ауэ абдежщ къыщыщIидзэр проблемэ зыфIащхэм я нэхъ зэхэмыбз дыдэм: IуэрыIуатэмрэ литературэмрэ зэрызэтехуэ, зэрызэщхьэщыкI, зэрызэIэпыкI щIыкIэхэм. ЕтIощIанэ лIэщIыгъуэм фольклорыр (IуэрыIуатэр) нэхъ хэгъэзыхьауэ зыджа щIэныгъэлIхэм, жеIэ Налом, трагъэчыныхь: «IуэрыIуатэр гукIэ яусрэ гукIэ зэрахьэ лIэужьыгъуэщ, Iэдэбиятыр тхыгъэу къожьэри тхылъу къокIуэкI; IуэрыIуатэр къаIуатэ, литературэм йоджэ». Ауэ езы Налом, апхуэдэ зэхэгъэкIыкIэр къимыщтэу, Iуэхум ипэжыпIэр къихутэну, лъыхъуэу щIедзэ. Абы зэрыжыIэмкIэ, литературэм и къежьапIэр, и къежьэкIэр къэбгъэнэхуэнумэ, тхыбзэм псори тепщIыхь хъунукъым, нэгъуэщI щхьэусыгъуэ къэлъыхъуапхъэщ. ИкIи ар езым къелъыхъуэ, къегъуэт: «…си гугъэщ джэгуакIуэхэм, уэрэдусхэм я авторыгъэр езыхэм къагурыIуэж хъуныр литературей поэтикэм хуэзышэ зыузэщIыныгъэу». А 14710*

гупсысэ дыдэр нэхъ хэкъузауэ, нэхъ гъэхуауэ: «Литературэр къызэрыщIыкI жылэр авторыгъэращ, ахъумэ тхыбзэракъым». ИкIи усэр «литературэм хуэзышэ авторыгъэм» и зыузэщIыкIэ хабзэхэр къехутэ. Псом я щхьэу Налом къилъытэр усэр зыхуэдэмрэ езы авторыр абы зэрыхущытымрэщ («усакIуэм и псэр усагъэм зэрыщыIу щIыкIэр»). Заур зэрыжиIэмкIэ, усакIуэм и цIыхущIыкIэр, абы и дуней лъагъукIэр, и гупсысэгурыщIэхэр купщIэ зыхуэхъу хабзэр лIыхъужь уэрэд, гъыбзэ хуэдэхэракъым (мыхэр зы жыпхъэ быдэ гуэрым икъузауэ къанэрт), атIэ гъащIэм къыщыхъу Iуэхугъуэ къызэрыгуэкI гуэрхэм теухуауэ, «щхьэхуиту зэхалъхьа усыгъэхэрат». А усэ лIэужьыгъуэри гупитIу зэщхьэщегъэкI къэхутакIуэм: усэ мылъхуэсрэ усэ тIыгъуарэ. Япэ гупыр. Хуэмыхум, мыкIуэмытэм е адыгэ хабзэм къемызэгъын гуэр зыIэщIэщIам, абы ебэкъуам кIуэрэ пэт хузэхалъхьэнкIэ хъунут усэ хъуэр цIыкIу. АрщхьэкIэ апхуэдэ усэм къикIыр къызыгурыIуэнур абы лъабжьэ хуэхъуа Iуэхум хэзыщIыкIырт. НэгъуэщIу жыпIэмэ, усэм и къалэныр щигъэзащIэр – Iуэхур къыщежьар, къыщIежьар гъэхуауэ къэзыIуэтэж хъыбарыр щигъусэм дежт. Хъыбарыр и мыгъусэмэ, къебжэкIым (усэм) и щIылъэныкъуэр гуэхурти, и мыхьэнэри абы дэкIуэдырт, ауэ щыхъукIэ, зытеухуари мыгурыIуэгъуэу къанэрт. Усэм зишэщIым-зиукъуэдийурэ зехъуэж. Абы и къэIуэтэкIэ-къэгъэлъэгъуэкIэ Iэмалхэм заузэщI. ИкIэм икIэжым Iуэхур къызытехъеикIам и хъыбарым усэр хуэмыныкъуэж мэхъу: зызыIэту лъэтэжа бгъэ шырыр сыткIэ хуэныкъуэж ар къызэрыпща джэдыкIампIэм! Мис ар усэ тIыгъуащ. Апхуэдэ усэ лIэужьыгъуэм и щапхъэу Налом къихьхэм ящыщ зыщ мыри: Шхын зымыгъуэтри магъ, Дунеягъэм щытетхэри мэпыхьэ, ТIуми къапыхьыр цIыху нэпсщ. ПцIы зымыупсым зэхыредз: ТIуми я нэпсыр шыугъэщ, Умынабгъэу уеплъмэ – къабзэщ, Мо бзийхэм зэщхьу полыд; Дыгъэ къеIэкIэ – гъущыркъым, Тенджызым хэткIуэкIи – хэгъуащэркъым.

«Нэпсым, цIыху гузэвэгъуэм теухуауэ усэ хьэлэмэт Iэджэ дунейпсо литературэм иIэщ, – етх Налом, – ауэ нэпсым щхьэкIэ «дыгъэ къеIэкIэ – гъущыркъым, тен148

джызым хэткIуэкIи – хэгъуащэркъым», – жиIэу а гупсысэр уафэм нэс зыIэтыфа сыхуэзауэ сщIэжыркъым, Лашэ фIэкIа». Пэж дыдэу, дунейпсо лирикэм и антологие зэхигъэувэну нобэ зыгуэрым гукъэкI ищIмэ, усэ нэхъ дыгъэл, нэхъ тIыгъуа, сыт илъэныкъуэкIи зэгъэпэща дыдэхэм фIэкIаи химыгъэхьэу, апхуэдэ тхылъым ихуэн папщIэ сыт къыхуэт Агънокъуэ Лашэ и усэм? Апхуэдэ усэуи Лашэ къыпкърыкIар зыкъым икIи тIукъым. НтIэ, а лIэужьыгъуэм литературэ фIэпщыну сыт хуэIуа (а усыгъэхэр тхылъымпIэм щынэса зэманым темыщIыхьауэ)? ЖаIэж мыпхуэдэ къэхъуауэ: Толстой Лев зыгуэр къеупщIат и романхэм ящыщ зыр зытеухуам, абы и мыхьэнэм ехьэлIауэ. Абы и жэуапыр сэ романым и кIыхьагъкIэ щысхуета къудейуэ аращ, жиIащ тхакIуэшхуэм. Апхуэдэу, зы псалъэ хэзмыдзу, Нало Заур и тхыгъэр зэрыщыту мыбдеж къыщысхьынт! ИтIанэт гупсысэ тIысауэ абы щызэрыгъуэтыжа псори щызыхэпщIэнур. Апхуэдэ Iэмал зэрызимыIэм къыхэкIкIэ – хэчыхьауэ абыхэм ящыщ гуэрхэм я цIэ къисIуауэ ар къудейщ. Дауи ирехъуи, мыбдеж мыпхуэдэу щыжысIэну сфIэзахуэщ. Нэхъ пасэу дунейм къытехьа и лэжьыгъэхэм Нало Заур «къыщыщIиуIукIа» псори мы тхыгъэм щызэрогъуэтыж, зыуэ щызэроубыдыжри, куэд щIауэ литературэхутэ щIэныгъэлIхэр гугъу зыдехь Iуэхугъуэ мытыншым (джэгуакIуэмрэ усакIуэмрэ, н. ж., IуэрыIуатэмрэ литературэмрэ зэрызэхущыт щIыкIэм, зэрызэIэпыкI хабзэхэм) екIурэ ещхьу кIэ щагъуэт. Нало Заур теухуауэ иджыпсту стхы мы очерк кIэщIым хэмызэгъэнуми сщIэркъым, ауэ мыри дэщIызмыгъуу схуэшэчыркъым. Сыщыуэмэ, Iуэхум нэхъ хэзыщIыкIхэм къысхуагъэгъуну солъэIу, ауэ Налом къиIуатэр къабылу къэзыщтэ псоми яфIэкъабылыну си гугъэкъым ар къызэриIуатэ бзэр, нэхъ тэмэму жыпIэмэ, щIэуэ, дызэмысауэ и текстым хигъэхьэ псалъэхэр: «литературей», «эстетикей», «европей», къ. Адыгэбзэр псэм хуэдэу зэрыIэфIым и закъуэкъым – ар псым ещхьуи лантIэщ. Сэ сыщыадыгэкIэ, абы щхьэкIэ емыкIу къысхуащI хъуну къыщIэкIынкъым: си фIэщыпэу жысIэфынущ – адыгэбзэм хуэдэу лантIэу бзэ дунейм темыту! Нэхъапэм «литературнэ институт», «литературнэ критикэ», «критическэ статья» жытIэу икIи ттхыуэ щытамэ, иджы жыдоIэ икIи дотх «литературэ институт», «литературэ критикэ», «критикэ статья». Ещхьыркъабзэу, жыпIэ (птхы) мэхъу: «европэ къэралхэр», «европэ литературэхэр», «эстетикэ Iуэхугъуэхэр». НтIэ, апхуэдэу лантIэу, хыумыгъэзыхь149

ми, жыIэщIэу къыпхуэлажьэ бзэр хэгъэзыхьыпхъэу пIэрэ («литературей», «европей», «эстетикей» жыпIэу)? Е, Заур захуэу, сэ сыщыуэрэ (ди тхьэкIумэр иджыри абы зэремысам къыхэкIыу, псалъэ къэгъэхъукIэм и хабзэ гуэрхэр егъэлеяуэ IэрыщIу къысфIэщIу)? Абы и тэмэмыпIэр зэхэзыгъэкIыну щыIэр зы закъуэщ, абы зэреджэри – зэманщ. Ауэ щыхъукIэ, мис а зэманым жиIэнум, абы къыхихынум дыпэплъэнщ. *** Нало Заур и къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэм мыпхуэдэ гупсыси къыхотэджыкI: ди къэбэрдей автор литературэр къызэрежьам, абы и къехьэжьакIуэ хъуахэм я гугъу щытщIкIэ – захуэм дытетыр пэжмэ – ПащIэ Бэчмырзэ и закъуэкIэ Iуэхур зэфIэдмыгъэкIыу, нэгъуэщI усакIуэ щыпкъэхэри къытхэкIауэ зэрыщытар дяпэкIэ дымыгъэпщкIуу икIи дымыбзыщIу, абыхэм я талантрэ я гуащIэкIэ къалэжьар ялъыдгъэсыжыну и чэзу хъуащ. Лъэпкъ литературэм и тхыдэм ПащIэ Бэчмырзэ и ижьырабгъур Агънокъуэ Лашэ къыщылъос. А усакIуэшхуитIыр зэгъусэмэ, зэрыгъэбжьыфIэу, зэрыгъэбыдэу, зыр зым и къыкъуэгушхукI хуэдэу – тIуми я пщIэри абы нэхъ дэлъагенущ; я псалъэри – гъуджэ тIуащIэм игъэбэгъуа нэхуу – нэхъри нурыбэу лыдынущ. *** ГушыIэрэ и фIэщрэ къыпхуэмыщIэу, зыгуэрым жиIэгъат мыпхуэдэу: «Нурыр» къыдэкI хъури, псоми сабий усэ ятхыу щIадзащ». Ар мыпэж дыдэми, иджыпсту зыкъомым сабийхэм папщIэ усэ е рассказ зэратхыр пэжщ. Нало Заур сабийхэм яхуэтхэу щыщIидзам щыгъуэ сабийхэм папщIэ зыгуэр итхыу ди республикэм исар Щомахуэ Амырхъан и закъуэщ. Мыпхуэдэми гу лъытапхъэщ. Щомахуэ Амырхъан зызыхуигъазэ хабзэр еджакIуэ цIыкIухэрт, зи ныбжьыр илъэси 9–12-м ит цIыкIухэрт. Дауи, а ныбжьым ит сабийри хуэныкъуэщ гунэс къыщыхъуну тхыгъэм, удихьэхыу тха усэм, рассказым, повестым. Абы зыми шэч къытрихьэуи къыщIэкIынкъым. Ауэ хэт жызыIар сабийм даIуэу щыщIидзэр а ныбжьым щынэсым дежу? Иджырей щIэныгъэм къызэрилъытэмкIэ, дунейм къытехьэн и пэкIэ, ныбэм здилъым, сабийр мэдаIуэ. ИкIи зэхех. А зэхихым елъытауэ (фIыкIэ е IейкIэ) зэхъуэкIыныгъэ гуэрхэр игъуэ150

тынкIи мэхъу абы и узыншагъэм (е зэхэщIыкIым), ар белджылы къыщыхъунур нэхъ иужьыIуэми. Абы шэч къытезыхьэн щыIэми, акъылэгъу къыбдэмыхъун къэгъуэтыгъуей хъунщ, мыпхуэдэу жыпIэмэ: сабий къалъхуагъащIэ дыдэри балигъхэм абы зэхрагъэхым сакъыу къыщIодэIу; абы тыншу зэхегъэкI – уедэхащIэми, уешхыдэми; къомыпсэлъэжыф щхьэкIэ, абы жепIэр къызэрыгурыIуэр и фэмкIэ къуегъащIэ. Апхуэдэу щыщыткIэ, уемыгупсысуи къанэркъым: сыт ныбжьым щыщIэдзауэ сабийм усэбзэкIэ епсэлъэн щыхуейр? Ар къыщалъхуа дыдэм щыщIэдзауэ, жыпIэмэ, ущыуэну си гугъэкъым. Абы щыхьэт хуэхъуну щапхъэхэри гъунэжу ди IуэрыIуатэм иIэщ: сабийр агъэбыгъэм щыхэтми, абы и пэкIи, и ужькIи, и зекIуэгъуэр къыщысми, – абы зэреубзэу, зэрехъуэхъуу, зэредэхащIэу, ар зэрагъэудэIуу, зэрагъэгушхуэу адыгэм къадэгъуэгурыкIуэ усэ-жыIэгъуэ цIыкIухэр. ЦIыкIу дыдэхэм, сабий сад жыхуэтIэм кIуэн зи ныбжьым къриубыдэхэм, абыи нэмысахэм я деж къыщыщIэдзауэ – лъэпкъым къытщIэхъуэ сабийм пасэ дыдэу (нэхъ пасэхукIэ нэхъыфIщ) зэхахащэрэт адыгэбзэр, абы ирипсалъэу есащэрэт, иужькIэ ящымыгъупщэжын хуэдэу, – а гупсысэм къыпкърыкIыу си гугъэщ Нало Заур сабийхэм яхуитх усэхэр. Езы Налом и жыIэкIэу, икIэщIыращи, адыгэбзэр яIурылъу къэтэджын, адыгэ псалъэм и IэфIыр пасэу къалъэIэсын щхьэкIэ а цIыкIухэми яIэн хуейт езыхэм яхуэгъэза усыгъэ. Мис а лэжьыгъэ иныр (урыс поэзиер къапщтэмэ, мыбдеж уигу къокIыж Маршак С., Чуковскэ К. сымэ я тхыгъэхэр) адыгэ литературэм япэу къыхэзыхьар Нало Заурщ. Дауи, а IуэхумкIи Заур сэбэпышхуэ къыхуэхъуащ – ар зыхуэIэижь адрей псом я щхьэу – абы адыгэ IуэрыIутэр фIыщэу зэрищIэр. Сабийхэм яхуитха тхылъхэм («Инэмыкъуэ», «Аслъэныкъуэ», «Хъуромэ», «КIэфий», «Джэгузэхэшэ», «Дыгъэеджэ» «Нагъуэ щабэрыкIуэ», н.) Налом къыщеIэт адыгэ сабийр зэрыбгъэджэгу, бгъэджэгуури зэрыбгъасэ, зэрыбущий хъун Iуэхугъуэхэр: адэжь щIыналъэм, хэкум, хабзэм, нэмысым, цIыхугъэм, зэныбжьэгъугъэм теухуащ абы и сабий усэхэр. Ауэ темэр сыт хуэдэуи щрети, абыкIэ Iуэхур зэфIэкIыркъым. Усэ къэсыхукIи IэмалыщIэ къыхуэплъыхъуэн хуей мэхъу. А зызыхуигъазэ сабийм и ныбжьыр, абы фIэхьэлэмэтынкIэ хъунур, и нэ зыфIэнэнумрэ и гум кIэрыпщIэнумрэ – а псори зэи щымыгъупщэу, тхыгъэр зыхуэгъэза цIыкIум деж и гупсысэр зэрынихьэсын IэмалыщIэхэр 151

мычэму къилъыхъуэу икIи Iэрыхуэу къигъуэту мэлажьэ Заур. Абы и сабий усэхэм ящыгъщ лъэпкъ фащэ екIу, адыгэбзэ IэфIкIи тхащ – сабийхэм тыншу къагурыIуэу, ауэ языныкъуэ авторхэм я псэлъэкIэм «сабиифэ» къытрагъэуэн мурадкIэ Iэпэгъу ящI фэрыщIыгъэ купщIэншэм хуэхейуэ. Сэ мызэ-мытIэу срихьэлIащ: Заур и тхылъыр къуэрылъхум (е пхъурылъхум) къыхуэзыщэхуа адэшхуэр езыри дихьэхауэ и тхылъым къеджэу. ИкIи абы бгъэщIэгъуэну зыри хэлъкъым, ар хабзэ зэрыхъурэ куэд щIащ: сабий тхылъыр щIэщыгъуэмэ, балигъхэри абы къыхузэпощэ. Нало Заур и Iэужьри апхуэдэщ. Нало Заур адыгэ сабийхэм хьэлэлу зэрахуэлажьэм и щыхьэту иджыри зы. Нобэ мыр стхыуэ сыздэщысым, 2005 гъэм, мэкъуауэгъуэ мазэм и 11-м, щэбэт махуэм къыдэкIа «Адыгэ псалъэ» газетым тетщ, «ЦIыкIухэм факъыхуеджэ» рубрикэм щIэту, «Къанжэр, бажэр, дзыгъуэ цIыкIур» монгол псысэр. «Еуэри, къанжэ гуэр псэут, жи. Абы и абгъуэр къэдабейкIэ зэджэ жыгышхуэм тетт. Абгъуэми щхъуантIэ хъужауэ джэдыкIибл илът. Йоуэри, зэгуэрым къэдабейм бажэр къыбгъэдохьэри къанжэм къолъэIу: – Къанжэ, – жи, – зы джэдыкIэ къызэти сыгъэшх! – Узэгуэудами уэстынкъым, тхьэ! – къокIий къанжэр…» АдэкIэ уеджэми аращ: мы псысэр адыгэм къапкърыкIа хуэдэу къыпщохъу. Абыи щхьэусыгъуэ иIэщ: монгол псысэр цIыкIухэм адыгэбзэкIэ къахуэзыIуэтэжар Нало Заурщ. ИкIи мыр и щыпэкъым. Налом куэд щIауэ мыпхуэдэ хабзи зыхуигъэувыжащ: нэгъуэщI лъэпкъхэм къадекIуэкI таурыхъыу, псысэу, мыр ди сабийм зэхезгъэхащэрэт, жиIэу нэхъ зэхъуапсэр адыгэбзэм кърегъэзагъэри (ар икIи тэрмэш ахъырзэманщ), Iэмал зэригъуэткIэ цIыкIухэм яхуоупсэ. *** Сабийхэм я мызакъуэу, балигъхэми усэбзэкIэ захуегъазэ Нало Заур. 1959 гъэм дунейм къытехьащ абы и япэ усэ тхылъыр («Бзухэм я бзэр»). Зэ къеджэм игъащIэкIэ щымыгъупщэжын хуэдэу усэ хьэлэмэт куэд ихуащ а тхылъым. Апхуэдэщ «ГъукIэм и Iэ», «УдзгъэкI», «Анэ», «Бзухэм я бзэ» усэхэр, нэгъуэщIхэри. Псоми ефIэкIыу гъуэзэджэ дыдэу сэ къысфIощI «ГъукIэм и Iэ» усэр. 152

Адыгэр «гу къабзэ щхьэ цIапIэкIэ» зэджэ цIыху лIэужьыгъуэр мыпхуэдэу къыщIэкIынщ зэрегупсысыр: «гъукIэ щыхъукIэ, абы и Iэр фIейм хэлъ зэпытщ, фIамыщIыр аращ, гъущIыр аращ…» АрщхьэкIэ апхуэдэу жызыIэну псори зы сатыр закъуэкIэ IуигъэкIуэт хуэдэщ усакIуэм: Солъагъу сэ фIыуэ лэжьакIуэIэр!

Ауэ мы сатырым къиIуатэр езы авторыр (лирическэ лIыхъужьыр) «лэжьакIуэм» зэрыхущыт къудейрщ. Iэр зыхуэдэр иджыри къытхуиIуэта щIыкIэкъым. Дауи, къыкIэлъыкIуэ сатырыр арауэ къыщIэкIынщ а къалэныр зи пщэ къыдэхуэнур, уогупсыс. АрщхьэкIэ… Ар пхуэмыфащэм – умыубыд…

Узэрыгугъам, узыпэплъам фIыуэ къыщхьэщокI мы сатырым къикIыр: мыр зыхуэгъэзар уэращ, усэм къеджэрщ. Зэгупсысыжыт, жиIэ хуэдэщ усакIуэм, уи IуэхущIафэкIэ, уи дуней тетыкIэкIэ уэ къэблэжьауэ пIэрэ апхуэдэ щIыхь – «лэжьакIуэIэ» бубыдыну («пхуэмыфащэм» жиIэ щхьэкIэ, мы псалъэм мыбдежым къыщригъэкIыр «ухуэмыфащэм» жиIэу аращ, апхуэдэ пщIэ къэблэжьрэ уэ езыр егупсысыж, жыхуиIэу). ИкIэм икIэжым, унос а «лэжьакIуэIэр» зыхуэдэр къэзыгъэлъагъуэ сатырым: ФIамыщIым фIыцIэу ириIами…

Аращ зэрыхъури: гъукIэм и Iэр фIамыщIым фIыцIэу ириIащ – ар къудейщ мыбдеж «къыщыгъэлъэгъуар». Ауэ абы кIэщIу къыкIэлъыкIуэ сатырым – «ПщIэнтIэпс хьэлэлкIэ ар тхьэщIащ» – щIэлъ щIагъыбзэ гуакIуэм плъэмыкIыу укъызэтрегъэувыIэ, фIы дыдэу плъагъу уи ныбжьэгъужьыр моуэ гуапэу, щабэу къотIыркъа нэхъей. Мыбдеж дауэ уигу къэмыкIыжынрэ Сокъур Мусэрбий и псэлъафэр: «Образнэ псэлъэкIэм къикIыр псалъэ куэдым къахуэмыIуатэр зы псалъэм игъэшэрыуэнырщ». ИкIи, плъэмыкIыу, къытебгъэзэжурэ, а сатыритIым щIэрыщIэжу укъоджэж: ФIамыщIым фIыцIэу ириIами, ПщIэнтIэпс хьэлэлкIэ ар тхьэщIащ.

Апхуэдэу зы псалъэкIэ, зы сатыр закъуэкIэ куэд къэ153

зыIуэтэф усакIуэу Нало Заур зыкъыщигъэлъэгъуащ и япэ усэ тхылъым. ЕтIуанэ тхылъыр, «Усэхэр», 1973 гъэм къыдэкIащ. Тхылъым ихуа языныкъуэ усэхэр (псалъэм щхьэкIэ, «Ягуэшкъым тхыдэр дэлэн IупщIэу…», «СиIэщ бий куэд инатхэу…», «Сэ бзууэ си анэм сыкъилъхуат…», «Сэ содэ цIыхур ещхьмэ кIащIэм…», «Адыгэ шур бий тIощI IущIами…», «Си адэр Iэпхъуамбэ пIащэт…», «Сигу къэкIыху сохъуапсэ…», «ЩIым къытемыпсэр – ар мыдыгъэ…»), сэ сызэреплъымкIэ, ди лъэпкъ поэзием и курыхым хеубыдэ. Усэр усэмэ, ар, езы Наломи зэрыжиIауэ, «антеннэу дэни нос». Абы пкъы хуэхъур гугъэ лъагэрщ, гупсысэ нэхурщ, псэуэ хэтри цIыхум и гущIэ лъапсэм къыщызэрыIэт гурыгъу-гурыщIэ пщтырхэрщ. Апхуэдэ дамыгъэ IупщI ятелъщ зи гугъу сщIы усэхэм. УсакIуэм мыр щыжеIэ тхылъым ихуа тхыгъэ нэхъыфI дыдэхэм ящыщ зым: Сыхуейкъым ещхьу цIыхур къамэм, Сыхуейщ ещхьыну цIыхур дамэм, Хуредэ цIыхур псыежэхым, Ирырещхь лъэмыжым Е щхьэмыжым.

«Усэхэр» тхылъым тебгъэзэжурэ укъыщIеджэн щхьэусыгъуэу нэгъуэщI зыгуэри щыIэщ. Куэдым къафIощI (е апхуэдэу защI) иужькIэ «застойнэ» зыфIащыжа, иджы IупщIэ зыхуащIыж зэманым къриубыдэу ди къэралышхуэм къыщыдэкIа тхылъхэр къанэ щымыIэу псори пэжым хуэхейуэ щытауэ, тхакIуэ-усакIуэхэри пэж зэрыжаIэным пымылъыххауэ, закъуэтIакъуэххэ фIэкIа ар зыхузэфIэкI щымыIауэ (а закъуэтIакъуэри икIэм икIэжым щIэпхъуэжын, я хэкур ябгынэн хуей хъуауэ). Ар Iуэху еплъыкIэ пхэнжщ. Дауи, кIуэрыкIуэм утету «зэфIэбудын» хуэдэу Iуэху джэгукъым ди нэгу щIэкIа лъэхъэнэм ди гъащIэм «фIырэ» «Iейуэ» щызэхэлъэрыхъыхьауэ щыта псор зэпэщхьэхуиту зэхэбгъэбелджылыкIыну. ИкIи тхыдэтххэмрэ тхакIуэхэмрэ – илъэсищэ бжыгъэхэр дэкIа нэужьи – трагъэзэжурэ, щIэрыщIэжу, икъукIэ ткIия а зэманым тетхыхьынущ. Си гугъэщ «фIы» лъыхъуэми, «Iей» лъыхъуэми, а тIур зэпэзышэчыфхэми абы щыгъуи жаIэн къагъуэтыну. Ауэ, дауи ирехъуи, жьыр здепщэмкIэ зи гупэр гъэзауэ нэху къекI, дыгъужьыгур зышха журналист гуэрхэм я Iуэху 154

нэхъ тыншми, абыхэм зэраIуатэм хуэдэукъым литературэм зэрызиужь хабзэр. Ди къэбэрдей литературэр къапщтэмэ, дэ диIащ тхакIуи усакIуи пэжым хуэлажьэу, я напэр хужьу, абы емыпцIыжуи тхэуэ, псэууэ, иужькIэ зыщыукIытэжын гуэри ауэкъудеи кърамытхъэу… Абы и зы щапхъэу къэпхьыфынущ Нало Заур и «Усэхэр». ТIэкIу нэхъ хэгъэзыхьауэ жыпIэмэ, тхылъым дамыгъэ хуэхъуну согугъэ «Ягуэшкъым тхыдэр дэлэн IупщIу» усэм узыщрихьэлIэ мы сатырхэр: Уэ улIмэ, пэж яжеIэ цIыхум, Зы бзаджи, зыфIи умыгъэпщкIуу.

*** Зы бзаджи, зыфIи имыгъапщкIуу жыжьи къыщриупщIэу итхащ Налом и новеллэхэри. Куэдрэ къэхъуркъым ар – хэIущIыIу хъурэ псоми занщIэу зы тхылъ къызэдапхъуатэу. Ар и натIэу къыщIэкIат Заур и новеллэхэр щызэхуэхьэса «Къру закъуэ» тхылъым (1981). *** ЖаIэ хабзи: «усакIуэм и прозэ». ЗыхужаIэри, и усыгъэхэм къыдэкIуэу, усакIуэм и къалэмым къыщIэкI прозэ тхыгъэхэрщ. КърагъэкIри гурыIуэгъуэщ: прозэ илъэныкъуэкIэ абы узэрыщыгугъышхуэни хэмылъу, ауэ – «кхъуейм и хьэтыркIэ пIастэу» – образхэмкIэ къулей бзэ жанкIэ зэрытхам, гупсысэ щIэщыгъуэ гуэрхэр къызэрыщыIуэтам я фIыгъэкIэ, н. къ., кIэщIу жыпIэмэ, ар прозэ дыдэм иджыри нэмысыпа хуэдэу… Си гугъэщ «Къру закъуэр» усакIуэм и прозэу. Ауэ мыбдеж сэ абы къизгъэкIыр нэгъуэщIщ: мыр прозэщ, прозэм и къалэнри къыщыпкIыу егъэзащIэ; ауэ мыр зи Iэужьыр усакIуэщ; нэхъ хэскъузэIуэу жысIэнщи, мыпхуэдэу зыхуэтхынур прозэми поэзиеми я щэхухэм фIыуэ щыгъуазэ тхакIуэ Iэзэрщ. Иныщэу мышэщIа псалъэуха закъуэкIэ авторым теплъэгъуэ псо уи нэгу къыщIегъэхьэф. Мис (япэ къыспэщIэхуа тхыгъэм, «IэфIынэ и нэ фIыцIитIым», къыхэсхауэ) щапхъэ цIыкIуитI: 1) «…илъэситху хъуауэ нэбдзыпэ зэтезымылъхьа Амщыкъуи щхьэукъуэри и лулэжьыр Iэпыхуауэ унэ лъэгум илът, топ уагъащIэм ещхьу, мыупщIыIужауэ». 155

2) «Дуней псор зыгъэуцIына уэлбанэр щхьэщыихужри, шыщIэ гъэпскIам хуэдэу цIуужу, дыгъэр уафэ къащхъуэм хъуакIуэу къиувэжат».

Тхыгъэм и кIыхьагъкIэ поэзием и Iэмалхэр нэхъ щытепщэу тха хъуа новеллэхэри гъунэжщ. Абыхэм ящыщ зыуи къыщIэкIынщ «Мусэрэ Мусэ и дыдымрэ»: «Къамэр угъурсызщ, гъущIыпэ мыгъуэми къыхэпщIыкI мэхъу, дыдыр угъурлыщи, гъущIыпэ махуэ хуейщ… жыгыр щыгъагъэм деж е хъарбыз хъугъуэм, мазэщIэ къэунэхугъуэм пщIа дыдым къытекIуэн щыIэкъым. Ауэ мазэр хэIэжауэ е гъэгъар пылъэлъыжауэ дыд пщIыну къыумыхьэжьэ!.. ГъущIым и фэр икIэ тумыхмэ, абы и псэр псым лъэIэсрэ? ГъущIым и псэр псым емыIусэмэ, сытым къару къритын?!»

«Мусэрэ Мусэ и дыдымрэ» новеллэм зэримызакъуэр иджыри щапхъитIкIэ бгъэбелджылы хъунущ. 1) «Сэхьид Набдзэшхуэ гъущIым щеуэкIэ хупхъэкIэ тхьэв хеху жыпIэнт!.. И Iэпкълъэпкъ пщыкIутIри джэгурт, къафэрт ар гъущIым щеуэкIэ!» («Сэхьид Набдзэшхуэ и хъыбар») 2) «Гъашэ къыдэзыдза нартыху фIыцIэшхуэхэр лэгъунлей щхьэгъубжэм къыIухьэурэ къыщIэплъэрти зэIущащэрт». («ТIуанэ»)

*** Нало Заур и прозэм къахэтэджыкI цIыхухэр я хьэлэлагъкIэ, я псэм и къабзагъкIэ удэзыхьэхщ. Зэ еплъыгъуэкIэ ахэр цIыху къызэрыгуэкIщ, я IэщIагъэкIи адрей къуажэдэсхэм къащхьэщыкIыркъым: вакIуэлIщ, гъукIэщ, фащIэщ. Ауэ нэхъыщхьэр – а «къызэрыгуэкIхэм» я цIыхугъэрщ, я напэрщ, абыхэм я хьилмырщ, къакъуэщ лIыгъэрщ. ТхакIуэм хуэIэзэу хъыбарыр еукъуэдийри, и персонажхэр зыхуэдэр IупщIу къыщылъэгъуэн къэхъукъащIэ хедзэ, е, езы Налом и псалъэкIэ жыпIэмэ, абыхэм я «дыщэ гъэпщкIуар дурэшым къыдезыгъэхыжын» щхьэусыгъуэ екIуу къахуегупсысыф. Абы къыхэкIкIи ахэр зищIысымрэ зыхуэдэмрэ, уи пащхьэ къитым ещхьу, уолъагъу. Сабий хей дыдэм ещхьу псэ щабэщ икIи угъурлыуэ тэмакъкIыхьщ Сэхьид Набдзэшхуэ, хэбгъэзыхьми, и пIэм къыпхуишу зы псалъэ жагъуэ къыпхужьэдэмышыну 156

(«Сэхьид Набдзэшхуэ и хъыбар»). Зэгуэрым, щIымахуэ жэщу, абы и витIыр ядыгъуат, жи. Шэч хэлъкъым, ар нэгъуэщI зыгуэру щытамэ, къэгубжьыну, щIэпхъуэну, псалъэ дыдж къыжьэдэкIыну зыри хуэIуатэкъым. Ауэ Сэхьид, сэх лъэмбыр куууэ къызэрытIар щилъагъум, жиIар куэдым я фIэщ мыхъунщ: «ТхэмыщкIэ, – жери игу щIэгъуат витIыр зыдыгъуам. – Ныжэбэ уаем мыр къэзытIа мыгъуэр пIыщIакъэ?!.» Зауэ IэнатIэ гугъур кърихьэлIэри, и лъакъуэ лъэныкъуэр хилъхьарэ ныкъуэдыкъуэми, и напэр ихъумауэ унэм къигъэзэжащ адыгэлI нэс ТIытIу («ТIытIу и дыгъэ шыщIэр»). Ауэ ар иджыри зэкъым гъэунэхупIэ зэрыIууэр. Псом хуэмыдэжу дыджт абы и къуэ закъуэр псым зэрыфIихьар (ар нэхъри хьэлъэ къэзыщIи Iуэхум хэлът: псы къащIэуам сабиитIри, езы ТIытIу и щIалэмрэ абы и ныбжьэгъу цIыкIумрэ, зэуэ къыхихыжыфынутэкъым зи лъакъуэ лъэныкъуэм фIэкIа къызыдэмыбз мо ныкъуэдыкъуэми, зыр ерагъыу къыхехыж, кIэлъытригъазэу етIуанэри къыхихыжын и мураду, апщIондэхункIэ псы къиуам сабийр епхъуатэ… ар езым и къуэрат). ТIытIу псы къиуам къригъэла щIалэ цIыкIум, Мэд, и адэ Хъымыщи къыщIокI сыт хуэдэ псэзэпылъхьэпIэми лIыгъэ иIэу къыхэкI ТIытIу нэхърэ мынэхъ хуэмыхуу. «Зы пщэдджыжь гуэру, ТIытIу зриудэкIыу унэм здыщIэтым, «ТIытIу!» – жеIэри къоджэIар. ЩIэкIмэ – Унэрыт Хъымыщ, дыгъэ шыщIэм хуэдэу Мэди къыбгъурыту! ТIытIу Iэнкуну щызэщIэувыIыкIым, Хъымыщ, и къуэм и дамитIыр еубыдри, къыхуегъэкIуатэ: – Мэ!..»

Нартыжь пэлъытэкъэ а лIитIыр! Зым, псым игъэгужьея сабиитIыр щилъагъум, и быныр къегъанэри, къимылъхуар япэ ирегъэщ. Адрейм, шынагъуэм къебгъэла сабийр иджы уэращ зи быныр, жыхуиIэ щIыкIэу, мо тIур зэрешалIэ, езыр йокIуэт… Зэчийуэ, щIалэ гурыхуэу къыдэкIуэтейрт Исмел. Хэт ищIэрэ, и цIыхущIыкIэм, хэлъэтым тепщIыхьмэ, зы къэхутэныгъэ хэIэтыкIа гуэрхэри къигъэкъаруункIэ хъунут абы… АрщхьэкIэ, зэфэну псыр къэмыжэ щIыкIэ, бзэгум къызэхекъутэ цIыху зэхъуапсэу къежьа гъащIэщIэр… Зэман дэкIауэ, къефыгъуэу езыгъэгъэтIысар къэукъубия Урыхужьым къыхихыжын и гугъэу, псым кIэлъыхопкIэри, езыри хетхьэлыхь хэлъэфауэ цIыху хей, къежьэкIэ тэмэм зиIа, ар дыдэм къыхэкIыуи и насыпыр къутауэ, ягъэпудауэ къекIуэкIа Исмел, псэ къаб157

защэ, хьилмы нэху, хэлъэт жан зритауэ щыта Исмел («Исмел и бригантинэ ныкъуэщIыр»). «Къру закъуэ» тхылъым ихуауэ къыщIэкIынкъым апхуэдэ щапхъэ гуэр къызыхыумыхын тхыгъэ. *** Нало Заур и лэжьэкIэм (и тхэкIэм) хэзыщIыкI вакIуэлIым мыпхуэдэу жиIэну къыщIэкIынт: «куууэ мавэ – щIы щхьэфэр триупсыкI къудей мыхъуу, щIыгулъым и IэфIыр къызэригъэдзэкIыу». ТIытIу лъакъуэ лъэныкъуэмрэ абы къыщыгугъ сабиитIымрэ я дежкIэ зэ дгъэзэжынти. ТIытIу япэщIыкIэ Мэд и дежкIэ зидзатэмэ, ар уи фIэщ мыхъун хуэдизт (зэрыжаIэщи, бынкIэ псори зэхуэдэщ). ТхакIуэми игъэпщкIуркъым: япэщIыкIэ ТIытIу къипхъуатэр езым и къуэрщ, Юрэщ. Абдеж Iуэхур щиухатэмэ, ТIытIу дэтхэнэ цIыхуми хузэфIэмыкIын гуэр дэдмылъэгъуауэ арат. АрщхьэкIэ щиухыркъым, ТIытIу ТIытIу зыщIри нэгъуэщIхэм къащхьэщыкIыу абы хузэфIэкIырщ, ар куэдым яхузэфIэкIынущ, жызыIэми пцIы еупс! Узижэгъуэнри имыувэ ТIытIу и пIэ! Гужьеигъуэм зи нэр игъэутхъуа сабийхэр, джэдыкIампIэм къипщагъащIэ джэджьей цIынэ нэхъей, гуащIэмащIэрэ таучэлыншэу… Зыри яхузэфIэмыкIыу толъкъуным ирихьэжьэну сабиитIым языр уи быну, адрейри, къыумылъхуами, уи бын пэлъытэу (икIи, зэрыжаIэщи, и нэр къижу къоплъу)… ТIури зэуэ къыпхуэмыIэтыну… ЗымкIэ зыбдзмэ, адрейр къанэу… Толъкъун укъубияри хъийм икIыпауэ, напIэ дэхьеигъуэ къэси нэхъеиж хъууэ… Кинемотографым къыщагъэсэбэп хабзэщ мыпхуэдэ Iэмал щIагъуэ. Нэр темыпыIэу зыр зым кIэлъыпIащIэ кадрхэм я жэрыжэр хуэм дыдэ ящIри, мыпIащIэу, утещхьэукъуэным куэд имыIэжрэ, жыпIэну Iэдэбу уи пащхьэ щагъэлъагъуэ уафэхъуэпскIри лъэщIэмыхьэну лъея шым и лъакъуэ зэкIужхэр дахащэу зэрыщIидз-зэрызэблих щIыкIэр е пцIащхъуэм къыкIэрымыхуу хьэуам хуиту щес Майе Плисецкэр зэзэмызэххэ лъэпхъуамбэ закъуэкIэ сценэ лъэгум щабэу щецырхъ меданыр. Нало Заур сыт щыгъуи ещIэ мис апхуэдэ гулъытэ хэха зыхуэфащэр, ауэ сытми псынщIэрыпсалъэу узыщхьэщыкI мыхъунур. ИкIи абы тхылъеджэм деж кIэрыхуншэу нехьэсыф гузэвэгъуэ тIуащIэм хэхуа ТIытIу и гущIэр къизысыкI и гупсысэ ткIыбжьхэр – зыр адрейм гуащIэу пэщIэуэу («Iау, и къуэр япэ иригъэщащ, жаIэнкъэ цIыхум!» «ЖрыраIэ, жаIэмэ – сэ си лъакъуэ лъэныкъуэр 158

Сталинград къыдэзнащ!..), итIани, икIэм икIэжым, а лIы къызэрымыкIуэм темыкIыжыну зытриубыдэр («Iау, Сталинград къыдэбнар уи лъакъуэра хьэмэрэ уи напэра?»). IунэкIэ ираIулIа нэхъей, и адэм быдэу зыкIэрызыукIа Юрэ-щэ! Ар зыкIэрыпчыжу, абы «уэ зэ умыпIащIэ» жепIэу, нэгъуэщIым зыхуэбдзын щхьэкIэ сыт хуэдиз къарут икIи лIыгъэт узыхуейр! Мис а фIэщхъугъуейр хьэкъыу уи фIэщ зыщIын художественнэ Iэмалхэр къегъуэт Налом. (Скобкэм дэкъузауэ жысIэнщи, апхуэдэ «тIэкIуфэкIухэр» зэхэхуэжмэ икIи зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу, екIуу зэдэлажьэмэ, – аракъэ езыр тхакIуэм и IэзагъэкIэ зэджэжыр?). Сэ, къытезгъэзэжурэ, мыпхуэдэу согупсыс: хьэлэмэтыгъэу «Къру закъуэм» узыщрихьэлIэр къыхэптхыкIыну уетIысылIэмэ, езы тхылъым хуэдизыбзэ тхылъ къыпIэщIэмытхыхьыну пIэрэт? *** Мысост цIыху гурымыхьщ («Исмел и бригантинэ ныкъуэщIыр»). Апхуэдэу къыпщызыгъэхъури лIым къемыкIу хьэл – фыгъуэ – абы зэрыхэлъырщ. Зэрыфыгъуэм къыхэкIыу, пцIы кIэрелъхьэри, абы ирегъэгъэтIыс и классэгъуу, и партэгъуу къекIуэкIа, Iэмал имыIэу дагъуэ гуэр хуэпщIын хуеймэ, зэрыцIыху къабзащэ нэхъ лажьэ зимыIэ Исмел. Ауэ, жеIэ тхакIуэм, Мысост зэфIэкI къыдалъагъуу, лIыгъэ хэлъу Зауэшхуэр кърихьэкIащ. «Зауэм щыгъуэ разведкэм хэтащ а плъагъур. Командовэнэр бзэгу хуей хъуамэ, мыхъур щыхъужыр Мысост дежщи вгъакIуэ, жаIэрэ ягъакIуэу, ягъэкIуами бзэгу къимыхьу къемыкIуэлIэжу! Апхуэдащ ар!» Хъупици цIыху дыджщ, инатщи, зэ зытриубыдам (теунэхъуэнуми) къызэрыпхутекIын дунейм теткъым («IэфIынэ и нэ фIыцIитIыр»). Къузгъуну, хьэтырыншэу, ахъшэ щIыхуэ щхьэкIэ къелъэIуну къыхуэкIуэм, «лейуэ гугъу зумыгъэхь, уэлэхьи, кIэпIейкIэнэхъурат уэзмытыну!», жриIэу. «Хьэ бзаджэ», – аращ Хъупиц и псэлъафэр. ИтIани а лIыжьым «баш зытрадзэжа» гъуамэкIэ уеджэнукъым. Ар къэзыгъэш гуэри щыIэщ. Абы и гур бдзапцIэми къыхэщIыкIакъым. Хэбгъэзыхьмэ, абы гуапагъэ гуэри хэлъу жыпIэ хъунущ: пшапэ зэхэуэгъуэм ирихьэлIэу, хадэ кIуэцI защIэкIэ кIуэурэ, и пхъурылъху цIыкIум гъэпщкIуауэ хукъуоплъ… Мыпхуэдэ щапхъэхэм я бжыгъэр тыншу пхуэгъэбэгъуэнущ. Ауэ аракъым мыбдеж нэхъыщхьэр. 159

«Хужьыр» («положительнэр») зэфэзэщу тахуэфахуэрэ уи нэр игъэджылу, «фIыцIэми» («отрицательнэм») щымыщ хэмылърэ дунейр къыптригъэункIыфIэу… Апхуэдэ Iуэху бгъэдыхьэкIэ чэнжыр, къэгъэлъэгъуэкIэ армур, тIэкIу-тIэкIуурэ нэхъ мыхъуми, IэщIыб ещIри, дунейр, гъащIэр, цIыхухэм я зэхущытыкIэр, я гупсысэр, я гурыщIэр, я хьэл-щэныр нэхъ куууэ икIи нэхъ гукъинэжу къэгъэлъэгъуэным нэхъ хуэIэижь зыхуищIурэ, дэтхэнэ лъэпкъ литературэми зеукъуэдий, зеузэщI. МащIэ хузэфIэкIами, куэд хузэфIэкIами, аращ ди къэбэрдей литературэри зэрыкIуэ гъуэгур. НтIэ, мис а гъуэгум къытенащ Нало Заур и нэпкъыжьэ IупщI. «Къру закъуэм» хыхьа новеллэхэм щыгъуазэ дэтхэнэри абыкIэ акъылэгъу къыздэхъуну си гугъэщ. *** Нало Заур и прозэм ущрохьэлIэ нобэр къыздэсым критикхэм гу лъамытауэ зы новеллэжьей (хэт ищIэрэ, зэрымыиным къыхэкIыу, «гъуабжафэ» ираплъагъэнкIи мэхъу). Ауэ щыхъукIэ, сэ къызэрысфIэщIымкIэ, а тхыгъэ кIэщIыр – «Жэщтеуэ» – Заур и новеллэхэм зы IункIыбзэIух гуэр яIэнкIэ хъунумэ, ар екIуу зыхъумэ чысэ щIагъуэщ. …Зи ныбжь фIыуэ хэкIуэта, куэди зи нэгу щIэкIа Амщыкъуэ зэманыгъуэ иIат («…сэ къэплъагъум хъыджэбзхэр къыстелIэу зэман щыIащ»). НтIэ, мис а лъэхъэнэм абырэ Мудэвейхэ япхъу тхьэIухудымрэ хьэщыкъ зэхуэхъуат. КIуэаракъэ, лIэн-къэнэн жыхуаIэм хуэдэу щIалэм илъагъурт хъыджэбзыр («Нур жаIэри арат абы зэреджэр»); езы хъыджэбзми щIалэр апхуэдэу къилъагъурт. АрщхьэкIэ Амщыкъуэрэ Нуррэ я насып зэхэлътэкъым: и адэм и унафэкIэ Амщыкъуэ и лэгъунэм къыщIашар Нуртэкъым, нэгъуэщIт, Уардэщауэхэ япхъут, ари зэкIэлъыкIуэрэ зэкIужу. Адэм и унафэр ткIийт, и псалъэр мащIэми, гуащIэт, «Мудэвейхэ згъэблагъэ нэхърэ алмэстыхэр благъэ сщIыми нэхъыфIщ», – жиIа мыхъумэ, псалъэ къахущIигъуакъым. Арати, Амщыкъуэ, и адэм и унафэкIэ, Мудэвейхэ мыхъуу, Уардэщауэхэ я малъхъэу къыщIидзащ… Ауэ Iуэхум абдеж кIэ щигъуэтакъым. Амщыкъуэм мыцIыкIуфэкIуу къыщыгугъа Нурыр къагъэгугъэу къагъэпцIэжхэм ящыщтэкъым. Фызышэр къыщыдыхьэжа махуэм Нурым къысхуеIуэху: «Уардэщауэхэ я пхъум деж ущIыхьэжу щытмэ, пхуэзгъэгъункъым!» И псалъэ160

ри игъэпэжащ. Хэт къыщIэупщIэми, яхудэмыкIуэурэ, хъыджэбзыр зыкъомрэ дэсыжащ, сытми, иужькIэ, Амщыкъуэ гъунэгъу зыкъыхуищIын мурадкIэ, абы я хьэблэ щIалэжь гуэрым къыдокIуэ. КъызэрыщIэкIымкIэ, зылъагъум яфIэтелъыджэу цIыхубз дахэр… удт; икIи а удыр, джэду зищIурэ, жэщыбгым зыкъыхуегъазэри, Амщыкъуэм къыхуокIуэ, жей куум хэт мо лIы бэлэрыгъам къытепщхьэу итхьэлэну… Жэщ къэс абы и бэлыхьым хэтурэ здекIуэкIым, сытми, зэгуэрым, здызэныкъуэкъум, джэдум и псэфылъэр къыIэрохьэри, лIым етхьэлэ мо псэущхьэ бзаджэр. Мы новеллэ мыиныр телъыджэ дыдэ зыщIыр цIыхубз тхьэIухуду псоми къащыхъур нэсри къигъэзэжауэ уд фасикъыу къызэрыщIидзыжыр аракъым. Хэбгъэзыхьмэ, Нур и Iэужьри апхуэдэу гъэщIэгъуэнкъым. ГъэщIэгъуэныр сыт жыпIэмэ, Амщыкъуэ абы къызэрыхущIэкIырщ. Пэжыр жыIэпхъэщ, Амщыкъуэ зы махуэ унэу игъэунат и адэм: мыхъунур къримыгъашэу, хъун дэнэ къэна, къалъыхъуэм хуэдэкIэ къыхуэупсат и щIалэм, «Уардэщауэхэ я пхъум хэбдзын хэлътэкъым – цIыхубз зэкIэлъыкIуэт, цIыху тыншт». Аракъэ адыгэм насып зэхэгъэкIыпIэу къилъытар! Уи насып къикIри, гъуамэр уи натIэ хъуакъым. Щхьэгъусэу къыпIэрыхьар сыт илъэныкъуэкIи гурыхьщ, и теплъэкIи и хьэлкIи дэбгъуэн щымыIэжу. Къыпхуэнэжыр аращи, хьет жегъэIэ, псэу, тхъэж! Мы тхыгъэр а щIыкIэм тету бгъэпсыну зыри хуэIуатэкъым. Апхуэдэу пщIынкIи хъунт – мыр зи IэдакъэщIэкIыр мы-Нало Зауру, нэгъуэщI зыгуэру щытамэ. Сытыт абы кърикIуэнур? Амщыкъуэ хуэдэ зы персонаж телъыджэ ди лъэпкъ литературэм хэзынут. Сыту жыпIэмэ, Амщыкъуэ зыхуэдэр къэзыгъэлъагъуэр унагъуэу тIысыжа нэужь абы къылъыкъуэкIхэрщ, нэхъ тэмэму жыпIэмэ, а къылъыкъуэкIхэм зэрехъулIэ-зэрыхущытырщ. ЖыпIэм утрамыгъуэтэжмэ, упцIыупсу аракъэ, пцIыр сыт хуэдэ щхьэусыгъуэм къыхэкIами? А пцIым къишэ гуауэр псом хуэмыдэжу хьэлъэкъэ – ар гухэлъым, лъагъуныгъэм ехьэлIауэ щытмэ! НтIэ, дауэ ирехъуи, Амщыкъуэ епцIыжат фIыуэ илъэгъуа икIи къэзылъэгъуа хъыджэбзым ирита псалъэм. АбыкIи езым зыкъеумысыж икIи мымащIэу зегъэкъуэншэж. Ар къудейкъым. Хъыджэбзыр зыхидза бэлыхьым химыдзэн щхьэкIэ абы и гъащIэри итыфыну апхуэдэт, «…зы тхьэмахуэ дэкIри сэ слъэгъуар слъэгъуа нэхърэ къамэ къыскIуэцIаIуауэ 16111 Къэжэр Хьэмид

ираIуэнтIыхьыжамэ нэхъ тыншт си дежкIэ! ВындыкIэм хуэдэу Нурым телъа щхьэцышхуитIыр уэс къесагъащIэм хуэдэу къетхъухат. Ар уи фIэщ хъун, тIу, сыгъащ, уэлэхьи, сыгъам, ар щыслъагъум!» КъыкIэрыхъыжьауэ, бэуапIэ къезымыт уд-джэдур IэщIэтхьэлыхьа нэужьи «Уэхухуху, иджы сIуэтэжаи», – жиIэркъым Амщыкъуэ. Iуэхум и тэмэмыпIэр къэбгъэлъэгъуэнумэ, псэ зауэм и курыкупсэм щыхэхуэр абдежщ. НэгъуэщIым къуищIылIа зауэр сытым щыщ – уэ зэпщIылIэжым елъытауэ! НэгъуэщIым къыпщIидза мафIэм зыгуэрурэ укъыхэкIынщ – уэ зыщIэбдзэжам дауэ укъелын! Амщыкъуи ехь, ес езым зыщIидзэжа мафIэм. Ирехужьэри, Сыбыр дыджыжьым нэсыхукIэ ирехух. Ар езыр ауэ сытми щIыпIэ бзаджэт, «…белкIэ дылажьэу дыздыхэтым зыгуэр ешрэ къэувыIамэ, а зы дакъикъэ закъуэм дыкърэ укIурийуэ апхуэдэт». ТкIийт, пхъашэт абы щызекIуэ хабзэхэри, «…щIакхъуэ джыронкIэ щхьэкIэ цIыху щаукI». А щIыпIэ уаер, а дуней жыхьэнмэр езым зыхуегъэфэщэж фIыуэ къэзылъэгъуа хъыджэбзым деж къыщихьа гуэныхьыр псэ зауэкIэ зыпшыныж Амщыкъуэ. ИкъукIэ хьэлъэт абы зытрилъхьэжа тезырыр. Ауэ арыншами псэууэ къелыну къыщIэкIынтэкъым, «Уэлэхьэ, сэ абы щыгъуэ самыгъэтIысамэ, делэ сыхъунти сежьэжынтэм!..» ГъащIэм и нэщэнэ угъурлыхэмкIэ быдэу псыхьауэ, захуэмрэ пэжымрэ тету къэгъуэгурыкIуэу, щабагъэрэ гуапагъэкIэ къэзыухъуреихьхэм яхуэупсэу, я псэ хьэлэлагъкIэ уатхьэкъуу, я IэщIагъэрэ къулыкъукIэ ехьэжьауэ щымытми, я цIыхугъэм тепщIыхьмэ, фIэрафIэ яхужыпIэну къалэжьу зы персонажкъым икIи тIукъым Нало Заур и новеллэхэм узыщрихьэлIэр. Амщыкъуи абыхэм ящыщ зыщ. Ауэ Амщыкъуэ адрей псоми къахэщу, «Жэщтеуэми» зы «IункIыбзэ» гуэр хэгъэзэгъауэ сэ къыщIысщыхъум и щхьэусыгъуэр мыращ. Напэ къабзэ – аращ апхуэдэ цIыхум дежкIэ псом ящхьэр. Абы зы «бжьыгъэ» тIэкIу къыкIэрыпщIамэ, ар хигъэсыкIын папщIэ къэгъазэ имыIэуи хыхьэну хьэзырщ езыр зыхисхьэпэну жыхьэнмэм. Нэхъ IупщIу ар къэгъэлъэгъуа щыхъуар «Жэщтеуэ» новеллэжьейрщ. *** Нало Заур и бзэр-щэ! Адыгэхэм мэкъу екIуу зэрахьэфу щытащ. И уэшхкIи и хуабэкIи къызыхуэтыншэу игъуэ нэса мэкъу дыгъэлыр 162

и мардэр фIэмыкIыу пыупщIа, тэмэму Iэнэ щта, и чэзуми зэщIэлъхьэжа хъуамэ, гухэхъуэщ апхуэдэ мэкъу пыпхъуэ къакъутэу урихьэлIэныр! ФIы дыдэу хъума дыщэплъ нэхъей, абы и теплъэ къудейр-щэ! Хьэмэрэ щхьэр гуапэу игъэуназэрэ псэм IэфI къыщыхъуу абы мэ гуакIуащэу къыхихыр-щэ! Абы ещхьщ Нало Заур Iурылъ адыгэбзэр. *** Нало Заур и цIэмрэ и пщIэмрэ я мыхьэнэр абы и Iэ зыщIэдза тхыгъэхэм фIыуэ ящхьэдох. Зыкъым икIи тIукъым и гулъытэрэ и чэнджэщкIэ ар дэIэпыкъуэгъу зыхуэхъуар. Литературэм е щIэныгъэм гъуэгу щыпхызышыну мурад зыщIа ныбжьыщIэм Заур и чэнджэщкIэ къыхих хабзэр, нэхъ гугъуми, нэхъ захуэщ. ЖаIэ, хадэм зы дэшхуей итмэ, абы адрей жыгхэм я пащхьэ санитар къалэн щигъэзащIэу: и сэбэп екIыу, хадэри зэрыщыту иузэщIу. Си гугъэщ Нало Заур ди деж апхуэдэ къалэн щигъэзащIэу. НтIэ, ар насыпкъэ – апхуэдэ лIыр илъэс пщIей хъуауэ зыхуэпсэу, зыхуэлажьэ литературэм и дежкIи къэзылъхуа лъэпкъым и дежкIи?

16311*

КЪЫДАЛЪХУАМ ХУЭДЭТ (Сокъур Мусэрбий) ТхакIуэ, щIэныгъэлI Нало Заур теухуауэ Сокъур Мусэрбий мыпхуэдэу жиIэгъат: «ЦIыхум и нэсыпыр текIуауэ жыпIэ хъунущ акъылымрэ щIэныгъэмрэ зэтехуэу IэщIагъэр къыщалъхум деж. Заур и IэщIагъэр апхуэдизкIэ и псэм, и гъащIэм хэшыпсыхьащи, «ярэби, мыр апхуэдэу къалъхуауэ пIэрэ, жыпIэу укъегъэуIэбжь». Ар дыдэр хужыпIэ хъунут езы Сокъурми. Ар ди лъэпкъ литературэм къызэпича гъуэгуанэр зыхуэдэр, абы къызэринэкIа лъэпощхьэпохэр зэкIэлъыкIуэу къэзыхутэж щIэныгъэлI ахъырзэмант, ди тхакIуэхэм я лэжьыгъэр узэщIа хъуным Iэ угъурлыкIэ хэIэбэф критик Iэзэт, езыри усэ тхыным хуэхейтэкъым. Абыхэм къыдэкIуэуи, егъэджакIуэ-гъэсакIуэт, университетым студентхэр щригъаджэу. ИкIи а IэнатIэ псоми екIуу пэлъэщырт: дэтхэнэми, къызыхуалъхуар ара нэхъей, дэгъуэу ехъулIэу, хуэIэижьрэ хуэIэзэу. I Зи Iэужь дахэр мыкIуэдыжыну лъэпкъ литературэм къыхэна Сокъур Мусэрбий Хьисэ и къуэр 1929 гъэм Борыкъуей (Арыкъ) къуажэм къыщалъхуащ. И сабиигъуэу абы и нэгу щIэкIащ Зауэшхуэм и гугъуехьри а гугъуехьыр ягъэву, текIуэныгъэм хуэкIуэн щхьэкIэ ди цIыхухэм лIыгъэрэ зэфIэкIыу ягъэлъэгъуари. Мыпхуэдэу жыпIэми ущыуэну къыщIэкIынкъым: Сокъур Мусэрбий сыт хуэдиз хузэфIэкIауэ щытми, абы лъабжьэ хуэхъуар и нэгу щIэкIа гъащIэ мытыншым къыхиха дерс узыншэрщ. Зауэм и ужь илъэсхэм Налшык щыIа курыт еджапIэхэм я нэхъыфI дыдэу ябж интернатым, абы къыкIэлъыкIуэу Бытырбыху дэт университет гъуэзэджэм щIэныгъэ куу щызэригъэгъуэтауэ, 1952 гъэм Мусэрбий къыщалъхуа къуажэм къегъэзэж, курыт школым щригъаджэуи щIедзэ. Ауэ, зы илъэс нэхъ дэмыкIыу, 164

пединститутым (1957 гъэм къыщыщIэдзауэ университетым) егъэджакIуэу яшэ. Сокъур Мусэрбий 1990 гъэм и щIышылэм нэсыху (дунейм ехыжыху) университетым щылэжьащ – урыс литературэ къулейм и фIыпIэр IэкIуэлъакIуэу студентхэм къахузэIуихыу, щIалэгъуалэр дахагъэм къыхуигъэушу, и лекцэ телъыджэхэр зэ зэхэзыхам зэи щымыгъупщэжын хуэдизу гъэщIэгъуэну иухуэу. А илъэс 35-м къриубыдэу Сокъур Мусэрбий иригъэджащ щIалэхэу, хъыджэбзхэу мин бжыгъэхэр. ИкIи а псоми абы къыдалъэгъуащ къыхаха егъэджакIуэ IэщIагъэм – мы дунеишхуэм IэщIагъэу щызекIуэм я нэхъ гуакIуэ, я нэхъ гугъу, я нэхъ къабзэ дыдэхэм ящыщ зым – хуэфащэу зэрызыхуагъэпсын дерс щхьэпэ куэд. ЩыIи мыпхуэдэ зы усэ цIыкIу: МащIэр пщыгъупщэркъым: зыгуэрым щIыхуэ къеIыпхамэ, ар зыхуэдизыр тэмэм дыдэу уощIэж. Уэру къыпIэрыхьэрщ пщыгъупщэжыр: хэт жиIэфын и анэм къыхуищIар зыхуэдизыр? КъыпхуищIар зыхуэдизыр дыгъэм е псым?

Пэж дыдэу, хэт жиIэфын? Ар пхужымыIэнщ, къыпхуэмылъытэнщ: апхуэдизу инщ, апхуэдизу гъунэншэщи. Ещхьыркъабзэу гъунэншэщ икIи къэлъытэгъуейщ, гъукIэгъэсэныр и Iустаз Iумахуэм дэплъеиф закъуэмэ, абы фIыгъуэу къыпихынур зыхуэдизыр. НтIэ, апхуэдэ фIыгъуэр зэрыпшэчыфын тэрэзэ щыIэ? II Сэ ноби си нэгу щIэтщ Сокъур Мусэрбий япэ дыдэу щыслъэгъуа махуэр. А бжьыхьэ дыщафэр езыр гуимыхужтэкъэ! А гъэ дыдэм университетыр къызэIуахауэ… Дэ, къуажэ еджапIэр дыгъуасэ къэзыуха щIалэгъуалэ гупыр, нобэ студент дыхъуауэ… Дызыщеджэ унэри псей щхъуантIэ гуэрэным екIупсу къыхэцIуукIырти, дымыщIэххэу, дыкIуэрэ пэт, шыпсэ дахэ гуэрым дыхэбэкъуа хуэдэу къытщыхъужырт. Ди аудиториехэри нэхурэ хуиту… Езы хьэуа дыдэри щабэу къыдодэхащIэ, жыпIэнт… 165

А фIыгъуэ псом ящхьэжу дэ къытщыхъурт ди егъэджакIуэ Сокъур Мусэрбий. Иджыпсту хуэдэу сощIэж ар лекцэ къытхуеджэну япэ дыдэу аудиторием ныщыщIыхьар. Дакъикъэ зыплIытхум абы хузэфIэкIат пэшым щIэсу хъуар дыкъыдихьэхыну. Ди пащхьэ къитыр иджыри цIыху щIалэт (илъэс 25–26 и ныбжьми арат), ауэ абы щIэныгъэ куу зэрыбгъэдэлъыр и дэтхэнэ псалъэухамкIи зыхэпщIэрт. И урысыбзэри къулейт, куут, мамыру щIэкIуэсыкI псы дахэшхуэм ещхьуи узыIэпишэрт. Езыри – сценэм къыхуалъхуа нэхъей – зэкIужт: мылъагэ дыдэми, пкъыфIэт, лъагъугъуафIэт, набдзэшхуэрэ нэ пIащэу, и макъри, езым ещхьыжу, нэхъыбэрэ ущIэдэIуху нэхъри узыIэпишэу гуакIуэт; усэ сатыр гуэрхэм къеджэн щыхъум дежи, тегушхуауэ, актер лъэрызехьэфIым къыкIэрымыхурэ, жыпIэну, къеджэрт. Усэ дэнэ къэна, бжыгъэ гуэрхэр, цIэхэр, унэцIэхэр, къ. (лекцэ щыхъукIэ, апхуэдэ «цIыкIу-фэкIу» куэдыкIей Iэгъуэу уиIэн хуейкъэ, уIэбэмэ къызэрыпщтэным хуэдэу), а псори дертыншэу ищIэжырт, и гум щихъумэу, портфели, папки, ауэ зы тхылъымпIэ кIапи имыIыгъыу, зэрыжаIэщи, «и Iэр щIиупскIэу» аудиторием ныщIыхьэрти, апхуэдэуи къыщIэкIыжырт. Дэ къытхуэнэжыр арати, абы къыджиIэм дызыIэпишэу дыщIэдэIурт, ди нэгу щIэкIыр дгъэщIагъуэу. III Урыс литературэм и тхыдэрт Сокъурым дигъэджри, лекцэр щекIуэкIым деж, зытепсэлъыхьыр нэхъ гурыIуэгъуафIэ къытщищIын мурадкIэ е тIэкIу къыддэгушыIэн и мыжагъуэу, адыгэ псалъэ закъуэтIакъуи къыщыхигъахуэ щыIэт. Ауэ укъуэдияуэ адыгэбзэкIэ псалъэу зэхэсхатэкъыми, абы сыщIэхъуэпсырт: урысыбзэм ирипсэлъэф хъуа закъуэмэ, адыгэбзэр зэзымыпэсыжхэр абы щыгъуи щыIэт («адыгэбзэкIэ ятх лъэпкъ сыкъеджэркъым, ауэ, сыкъемыджэуи, жысIэфынущ щIагъуэ зэрамытхыр» зи псэлъафэ щIэныгъэлI зыкъизых, Iыхьэ лейм икIауэ Iущ дыдэм хуэдэхэр къыщыунэхуар нэхъ иужьыIуэкIэми). ЗэрыхуэзгъэфащэмкIэ, Сокъурыр адыгэбзэми IэкIуэлъакIуэу ирипсэлъэфын хуейт. Ауэ Iуэхур зытетыр сызэригугъами къыщынэртэкъым. Ари мыгувэу си нэгу щIэкIащ. Абы занщIэу сигу къигъэкIари ПщыхьэщIэ Мухьэжыр и пшынауэкIэрщ. Игъэбзэрэбзэфрэ Мухьэжыр и пшынэр? Апхуэдэт Мусэрбий и адыгэбзэри. 166

А зэманым университетым щеджэрт тхэным дихьэх щIалэ гупыфI (Тхьэгъэзит Зубер, Гъубжокъуэ Лиуан, Къэгъырмэс Борис, Джэдгъэф Хъусен, Джэдгъэф Борис, Брай Адэлбий, Джэтокъуэ Юрэ, Къэрмокъуэ Хьэмид, н.). Абыхэм ящыщу бжьыпэр нэхъ зыIыгъхэм илъэс зыбжанэ и пэкIэ я цIэ Iуат, я усэхэри кIэщI-кIэщIурэ газетхэм къытехуэрт, радиокIи къатырт. Зи IэдакъэщIэкIыр иджыблагъэ утыку къизылъхьаи яхэтт. НобэкIэ зыри къызыкъуамыгъэщами, пIейтейуэ абы зыхуэзыгъэхьэзыр нэхъыщIэIуэхэри щыIэт. Мис а щIалэ гупыр зыхэт литобъединенэм и лэжьыгъэр щекIуэкI пщыхьэщхьэрщ Мусэрбий адыгэбзэкIэ псалъэу сэ япэу щызэхэсхар. Пщыхьэщхьэр мыпхуэдэут зэрекIуэкIыр. ЯпэщIыкIэ авторыр и Iэрытхым къеджэрт. Абы и ужькIэ иджыпсту зэдэIуам тепсэлъыхьын щIадзэрти, хэт ар сыт хуэдэу къыщыхъуами къиIуатэрт. Псоми жаIэнур жаIа нэужь – Iустазыр Сокъур Мусэрбийти – псалъэр абы и дежкIэ екIуэкIыжырт. Литобъединенэм и лэжьэкIэр зи ныбжь ирикъуа академикхэм я зэIущIэм ещхькъым (щIещхьыни щыIэкъым). Мыр куэдкIэ нэхъ «пщтырщ», икIи тIур щызэгурымыIуэ, зым адрейр щигъэкъуаншэ, къинэмыщI апхуэдэ къэхъукъащIэ цIыкIуфэкIухэр гъунэжщ. Ауэ, гъэщIэгъуэныракъэ, зыр зым щыIэпыуи къыхэкIыу, асыхьэтым зэрызехьа щIалэ гупыр зэуэ щым хъужырти, Iэдэбу Мусэрбий едаIуэрт. Абы иришажьэ псалъэмакъым псори зэтес щыхъужырт, упщIэ псоми жэуап тэмэм щагъуэтырти, зэныкъуэкъухэри зэгурыIуэжауэ, къызэрыгъэплъа яхэтами, зэрыгъэдыхьэшхыжауэ Iуэхур иухырт. Ауэ Мусэрбий абдежи къэувыIэжыртэкъым – Iэрытхым щышэщIа сюжетым и кIыхьагъкIэ ириплъэрти, абы къыпкърыкIыну псор къызэрыпкърыпх хъун IэмалыщIэ гуэрхэри авторым хуигъэлъэгъуэфырт, ар нэхъ жыжьэ игъаплъэрт, нэхъ куууэ зэрылъыхъуэным, нэхъ лъагэм зэрыщIэкъуным хуигъэпсырт. Мусэрбий жиIэрейт: сыт хуэдэбзэкIэ утхэми, абы емылъытауэ – иджырей художественнэ гупсысэр тхэ псоми я зэхуэдэ нэпкъыжьэщ; ар къыумылъытэу, абы жэуаплыныгъэу епхар зыхыумыщIэу утхэ хъунукъым, – мис а гупсысэм Мусэрбий емышыжу щIалэгъуалэр щIигъэджыкIырт; адыгэбзэр дунейпсо литературэр «къызэрыщIауIукI» (Мусэрбий мы псалъэр зыхилъхьэ щыIэтэкъым) бзэхэм я нэхъ мыгъуэу зэрыщымытыр, ар бгъэшэрыуэф закъуэмэ, куэд зэрыпхузэфIэкIынур автор ныбжьыщIэхэм хьэкъыу япхигъэкIырт. 167

IV Сокъур Мусэрбий и адыгэбзэм бгъэщIэгъуэни узэгупсысыни хэлът. Дэ дыщыцIыкIум зэхэтхыу щыта адыгэбзэр зыхуэдар нобэрей ди щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ я нэгу къахущIэмыгъэхьэнкIэ зыри хуэIуакъым. И IэлъэщI кIапэмкIэ сабийм и напэр хурилъэщIэкIыурэ, нанэр и къуэрылъху цIыкIум йодэхащIэ. Фызыжьыр къэмыувыIэжу мэIущащэ, зы псалъэ дахэм адрейр хьэзырыпсу къыпигъэувэу. ЖиIэу хъуари фоупс хэлъэфа хуэдэщ. Дэни кърихрэ – гъуни нэзи зимыIэж IэфIымрэ гуапэмрэ! Е лIыжь уэршэрхэр… ЩыIэнкIэ хъуну пIэрэт ахэр зи щхьэфэ имыIэбэ къэхъукъащIэ! ГъащIэм иIэу пIэрэт ахэр зыдэмыIэбэ плIанэпэрэ абыхэм сэтей къамыщI къуэгъэнапIэрэ! ИтIани къэхъуртэкъым ахэр псалъэ щIыхуащтэ я гъунэгъу лъэпкъхэм я деж щекIуэкI: я бзэр къулейт, лантIэт, IурыщIэт – зыхуей псори кърагъэубыду, я псалъэр я гупсысэм хуэфIыпст. А псоми уригъэгупсысырт, а псори уи нэгу къыщIигъэхьэрт Сокъурым и адыгэбзэм. Ауэ… Адыгэ фызыжьхэмрэ лIыжьхэмрэ яIурылъ бзэр куэд лъандэрэ лъэпкъым къыдекIуэкI фIыгъуэти, ар зыхищIэрт, зэрыжаIэщи, тхьэкIумэ зиIэ дэтхэнэми; фызыжьыр сабийм зэредэхащIэ е лIыжьым хъыбар зэриIуатэ щIыкIэри адыгэм и щыпэлъагъутэкъым – арат зыщIапIыкIари. Сокъурым зыхуигъэувыжа къалэныр, ар зэувэлIа Iуэхур зэи къэмыхъуат. И гъукIэгъэсэнхэм зыгуэр щыхуиубзыхукIэ, Iустазыр жыжьэ дыдэ щыIэби щыIэт, Гомер, Аристотель сымэ я деж щынэси къыхэхуэрт. КIэщIу жыпIэмэ, дунейпсо литературэм щекIуэкI Iуэхугъуэ куэдым я гугъу ищIын хуей хъурт. Мыри зыщыбгъэгъупщэ хъунукъым. Куэд щIауэ литературэ къызыдэгъуэгурыкIуэ лъэпкъхэм а литературэм теухуа тхыгъэ лIэужьыгъуэ гуэрхэри яIэ хабзэщ. Дауи, апхуэдэ лъэпкъхэм я бзэр сытми нэхъ «хуэкъутащ», «термин» жыхуаIэмкIи зэщIэузэдащи, щIэныгъэм и дэтхэнэ лIэужьыгъуэми хуэлэжьэну нэхъ хуэхьэзырщ. Адыгэбзэм и IэфIыр фIэмыкIуэду, ар щIэныгъэм хуигъэлажьэу щIидзащ Сокъурым, «термин» къызэрыхуэтым «ихьыр» бзэм и лэнтIагъым «къригъэхьыжу». Абы и пащхьэ къис автор щIалэхэм шэч къытрахьэжыртэкъым: Сокъурым адыгэбзэкIэ къимыIуэтэфын гупсысэ щыIэу къыщIэкIынкъым. И егъэджакIуэ къалэныр игъэзащIэу, Сокъур Мусэрбий студент аудиторием щригъэкIуэкI лэжьыгъэр зылI и гуащIэдэкIыу мащIэтэкъым. 168

Литобъединенэм хэт автор щIалэхэм зэрадэлажьэри къалэн цIыкIутэкъым: абы зыкъомкIэ елъытат пщэдей лъэпкъым къыщIэувэну тхакIуэхэр зыхуэдэнури. V Сокъур Мусэрбий псалъэмакъ щхьэпэ щиукъуэдиифыр студентхэр зыщеджэ аудиторием и закъуэтэкъым. А зэманым къыдэкI газетхэми «Iуащхьэмахуэ» журналми къытехуэ зэпытт Сокъурым и статья, рецензэ хуэдэ тхыгъэхэр. А тхыгъэхэм Мусэрбий автор щIалэхэм ядригъэкIуэкI лэжьыгъэм, абыхэм я пащхьэ къыщиIэт Iуэхугъуэхэм пащэ къудейтэкъым – университет кIуэцIым жьабзэу къыщынэр мыбдеж тхыбзэ щыхъурт (а щIыкIэмкIи Мусэрбий и лэжьыгъэм хэлъ фIыгъуэр адыгэбзэкIэ къеджэ псоми я деж нэсырт). Сокъурым и IэдакъэщIэкI дэтхэнэми хэплъагъуэрт абы нэщэнэ хуэхъуа хьэлыр: япэкIэ плъэныр, иджыри жамыIар, зыми гу зылъимытар къэхутэныр. КIыщокъуэ Алим зэрытхакIуэшхуэм нобэ зыми шэч къытрихьэжу си гугъэкъым. Ауэ ар – нобэщ. 50–60 гъэхэм (Сокъур Мусэрбий къытригъэзэжурэ КIыщокъуэм и творчествэм тетхыхьу щыщIидзам щыгъуэ) Iуэхур зэрыщытар нэгъуэщI зыгуэрущ. «Диссертацэ тебухуэн хуэдэу къилэжьрэ абы сытми?» – къызыпхагъэIукIырт псори зэдаIуэу зыми емыдэIуэжхэм. Абыхэм ядежьууни ягъуэтынтэкъэ! Ауэ Сокъур Мусэрбий ауэкъудеи хъымпIар ищIакъым – хэт сыт жиIэми, хэт абы дежьуужми. И диссертацэм и темэри (ар зытеухуар КIыщокъуэ Алим и усыгъэхэрт) ихъуэжакъым, КIыщокъуэм и творчествэм ехьэлIауэ иригъэкIуэкI къэхутэныгъэ лэжьыгъэри нэхъ щIигъэхуэбжьа, нэхъ игъэткIия мыхъумэ, зымащIэкIи нэхъ игъэкIэщхъакъым. Сокъур Мусэрбийщ КIыщокъуэ Алим и талантым хуэфэщэн псалъэ ди литературоведенэм, ди критикэм япэу щыжызыIар (а тхакIуэшхуэм и творчествэм гу зэрылъатэрэ, абы теухуа тхыгъэхэри дунейм къытехьэу зэрыщIидзэрэ зыкъом дэкIами). Абы къокI: КIыщокъуэ Алим зищIыс дыдэр псом япэу къызыгурыIуэу абы пэджэжар Сокъур Мусэрбийщ. Аращ къэзыхутари ди лъэпкъ литературэм и кIуэцIкIэ поэзием и зы лIэужьыгъуэу философиер зэбэкI усыгъэкIэ зэджэм и къехьэжьакIуэу КIыщокъуэ Алим зэрыщытыр; аращ зи IэдакъэщIэкIыр КIыщокъуэ Алим и творчествэм теухуауэ иджыпстукIэ щыIэ къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэм я нэхъ пIащэри («Лирика Алима Кешокова», Н., 1969). 169

Сокъур Мусэрбий и къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэм Iуэхугъуэ щхьэпэу куэд къызэщIаубыдэ. Абы и гупсысэр нэсырт блэкIа лIэщIыгъуэм дэ къытхэкIауэ, адыгэхэм тхыбзэ яIэным, щIэныгъэ зрагъэгъуэтыным, я литературэр зэфIэувэным, я тхыдэр джа хъуным дихьэхауэ хуэлэжьа, щIэныгъэм и нэхукIэ къэзылъхуа лъэпкъым хуэупсэну зи мурада щIэныгъэлI-узэщIакIуэ щыпкъэхэм я дежи; къытригъэзэжурэ ПащIэ Бэчмырзэрэ ЩоджэнцIыкIу Алийрэ я Iэужь махуэм тетхыхьырт; КIыщокъуэ Алим и творчествэм зэрызиукъуэдий нэщэнэхэм набдзэгубдзаплъэу кIэлъыплъырт; жанр зэмылIэужьыгъуэхэр ди литературэм зэрыщызэфIэувэ хабзэхэр иджырт, абы хэт дауэ ехъулIэми, хэт сыт хилъхьэфми къихутэу. VI ЩIэныгъэм и IэмалкIэ ди лъэпкъ литературэр къапщытэу зэрыщIадзэрэ куэд дыдэ щIакъым. Абы щIэдзапIэ хуэхъуауэ къэлъытапхъэр 30 гъэхэм Нало Жансэхъу итха статьяхэр ару къыщIэкIынущ. ИужьыIуэкIэ, илъэс 20 хуэдиз докIри, абы пызыщэр Теунэ Хьэчим и очеркхэрщ, Сокъур Мусэрбий, Нало Заур, Шэвлокъуэ Петр, ХьэкIуащэ Андрей, КIурэшын БетIал сымэ, нэгъуэщIхэми я IэдакъэщIэкI тхыгъэхэрщ. Ауэ ди лъэпкъ литературэр езыгъэфIэкIуэфын критикэ зэфIэувэн папщIэ Сокъур Мусэрбий илэжьар зыми хуэдэжкъым. Абы теухуауэ Сокъурым и ныбжьэгъу пэжу къекIуэкIа Шэвлокъуэ Петр жиIам арэзы узытемыхъуэну зыри хэлъкъым: «Iуащхьэмахуэр» къыдэкIын щыщIидза 1958 гъэм къыщегъэжьауэ Сокъур Мусэрбий зэхъуэкI имыIэу журналым и редколлегием хэтащ. Хэта къудейкъым – журналым къахь дэтхэнэ тхыгъэм и фIагъри и дагъуэри зылъагъу критикыр емыджауэ, зыхуэфащэр тэмэму дунейм къытехьэн папщIэ и Iэ угъурлыр «хэмыIэбауэ» тхыгъэ щIагъуэ къытехуакъым «Iуащхьэмахуэм илъэс 30-м щIигъум къриубыдэу! Езы Мусэрбий и IэдакъэщIэкI тхыгъэ телъыджэхэри псом япэу зытетар адыгэ журналырщ. Абы кърикIуащ IуэхугъуэфI куэд: илъэс Iэджэм къриубыдэу «Iуащхьэмахуэм» и напэкIуэцIхэм тета литературно-критическэ тхыгъэхэр, обзор, рецензэхэр арщ а илъэсхэм къыщыщIэдзауэ зэпэща, зызыужь литературнэ критикэм и купщIэу увар». Пэжщ Шэвлокъуэм жиIар. ИкIи абы къокI: Сокъур Мусэрбий и Iэужьыр къыщылъыхъуапхъэр абы и Iэ зыщIэлъ тхыгъэхэм я закъуэкъым. 170

VII 1977 гъэм къыдэкIауэ щытащ Сокъур Мусэрбий и тхылъ, «Литературэм и бэкъуэкIэ» зыфIищар. Абы ихуат къэбэрдей литературэм къикIуа гъуэгуанэм щриплъэжым нэхъ къыхэгъэбелджылыкIыпхъэу критикым къилъыта Iуэхугъуэхэр екIуу щызэпкърыха тхыгъэ купщафIэхэр: «Гъуэгуанэм и нэщэнэхэр», «Къэбэрдей литературэм и зыужьыкIэм и IуэхукIэ», «Ди литературэм и къалэныщIэхэр», «ЩIалэгъуэ макъ», «Зи чэзу къалэнхэр», «ЛъагапIэм ухуезыджэ гупсысэхэр», «УсакIуэмрэ зэманымрэ», «ЛIыгъэм и макъамэхэр», «Лъэхъэнэ иным и нур», «ХъуэпсапIэ нэхухэр зи гъуазэ», н. Абыхэм авторыр гупсэхуу щытепсэлъыхьырт лъэпкъ литературэ зэпцIагъащIэм и япэ лъэбакъуэхэм къыщыщIэдзауэ ди деж прозэмрэ поэзиемрэ зэрыщызаужь хабзэхэм, жанр щхьэхуэхэм зыкъызэрызэкIуэцIах нэщэнэхэм, а жанрхэр къэзыгъэIурыщIа лIыфIхэм я гуащIэдэкIым зыдэплъеипхъэу хилъагъуэм, тхакIуэ пажэхэр лъэпощхьэпоуэ зыIущIам щхьэж зэрехъулIам. «Дэтхэнэ лъэпкъми и литературэр япэ езыгъажьэ тхакIуэм и пщэ нэхъ къалэнышхуэ къыдохуэ, – щыжеIэ Сокъурым ЩоджэнцIыкIу Алий триухуа и тхыгъэм («УсакIуэмрэ зэманымрэ»), – гугъущ щIэныгъэм пэIэщIэу лIэщIыгъуэ IэджэкIэ къекIуэкIа цIыхубэм и псэр дахагъэм хуэгъэушыныр. НыбжькIэ лъэпкъым зэригъэпэща бзэм налкъут къыхэзымыхыф тхакIуэм а лэжьыгъэр хузэфIэкIынукъым, ауэ аркъудеймкIи Iуэхур зэфIэкIыркъым». «ЩоджэнцIыкIу Алий, тхыгъэ поэзием и классикхэр зыдигъэIэпыкъуурэ, адыгэ тхыгъэ усэр IуэрыIуатэм къыхигъэкъэбзыкIащ. Абы псынщIэ, еджэгъуафIэ ищIащ адыгэ усэ едзыгъуэр, усэ сатырыр игъэжанащ, ахэр зызыужьа поэзием и хабзэхэмкIэ быдэу ипсыхьащ, икIэм икIэжым иджырей адыгэ усэ тхэкIэм и хабзэхэр мыкъутэжыну иубзыхуащ» («ЛIыгъэм и макъамэхэр»). Шэч хэлъкъым, ЩоджэнцIыкIу Алий и Iэужьыр КIыщокъуэ Алим гъуэгугъэлъагъуэ хуэхъуащ. Абы къикIыркъым а усакIуэ инитIыр псомкIи зэщхьу, зэтехуэу щытауэ. НтIэ, дэнэ и деж а тIум я «хьэсэ кIапэр щызэтехьэр», я «гъуэгур щызэкIэщIэкIыр», дэтхэнэми сыт нэхъ и нэрыгъ? А упщIэ мытыншхэм я жэуап тэмэмыр Сокъурым къызэрилъыхъуэ щIыкIэми хыболъагъуэ адыгэ псалъэм и щIэжьыуэ пычахуэжьей нэгъунэ IупщIу зэхэзых критик тхьэкIумафIэм и IэщIагъэ: «ЩоджэнцIыкIум и дэтхэнэ усэ сатырми гурыщIэр щолыд, Iуэхум зэрыхущы171

тыр щотэмэм. КIыщокъуэм и тхыгъэхэр я теплъэкIэ нэхъ зыIэжьауэ щытщ, абы яхэлъ гупсысэр нэхъыбэм ткIийуэ шэщIауэ, ар къэзыIуатэ псалъэхэр нэхъ «пхъашэу» щытщ. Поэтикэм и Iэмал зэмылIэужьыгъуэхэр къыщигъэсэбэпкIэ, КIыщокъуэр ерыщу зыхущIэкъур усэм хэлъ гупсысэр нэхъ тэмэму къызэриIуэтэнырщ. Зыр поэтическэ гурыщIэр зыгъэлыд псалъэ гъэщIэрэщIахэм хуэнэхъуеиншэщ, адрейр и гупсысэхэр нэхъ тэмэм зыщI псалъэхэмкIэ ерыщщ: зым и усэ Iэпкълъэпкъыр бзэм и фащэ зэщIэцIууэхэмкIэ Iуву хуэпащ, адрейр и псэлъэкIэкIэ нэхъ мамырщ. ЩоджэнцIыкIум и бзэр берычэту «иутIыпщ» щхьэкIэ, дэтхэнэ псалъэми игъэзэщIэн хуей къалэныр къыхуегъуэтыф; КIыщокъуэм бзэкIэ нэхъ «зиIыгъми», а поэтическэ къалэн дыдэр зэикI зыщигъэгъупщэркъым. Апхуэдэ тхэкIитIми литературэм и пащхьэм зэхуэдэ хуитыныгъэ щаIэщ». ЕлIалIэу, егугъупэу Сокъурым зэпиплъыхьырт тхыгъэ пыухыкIахэр (усэ, рассказ е роман ирехъуи). ИкIи абы я фIыпIэмрэ я тIасхъапIэмрэ, гъэбэгъуапхъэу къыфIэщI фIыгъуэхэмрэ икIэщIыпIэкIэ гъэкуэдыпхъэу къилъытэ ныкъусаныгъэхэмрэ, дерс къызыхэхыпхъэмрэ IэщIыб щIыпхъэмрэ белджылыуэ зэпэщIигъэкIуэтырт. Зыгуэрхэм зэрахабзэу, мыр фIыщ, ауэ щыхъукIэ, сигу ирохь; мыдрейр Iейщи – сигу ирихьынкIэ Iэмал иIэкъым. Абдеж щиухыркъым критик нэсым и лэжьыгъэр. Сокъур Мусэрбий дежи ар икъукIэ щынэрылъагъущ. БгъуфIэу къриупщIэрэ куууэ къыщIигъалъэу и къалэн гугъум бгъэдэтт Сокъурыр. «Критикэм и боршщ литературэр сыт хуэдизкIи тегушхуауэ зэман екIуэкIым къишэ Iуэху инхэм хуэунэтIыныр», – итхыгъащ Мусэрбий. А Iуэху бгъэдыхьэкIэм и щыхьэтщ абы езым и дэтхэнэ сатырри. Зэманым къигъэув Iуэхугъуэ мытыншхэм защимыдзейуэ, гъащIэр нэхъ куууэ къипщытэфу, цIыхухэм я хьэл-щэныр нэхъ гукъинэжу къигъэлъэгъуэфу, къэхъукъащIэ абрагъуэхэм къапкърыкI темэшхуэхэми хуэIэижьу ди лъэпкъ литературэр къыхущIэкIыным псэ къабзэрэ акъыл нэхукIэ хуэлэжьащ Сокъур Мусэрбий. Сокъурым зэи щыгъупщэртэкъым лъэпкъ литературэр хьэблэ псалъэмакъымрэ къуажэ Iуэхумрэ къызэрыщызэтемыувыIэр (апхуэдэхэр къегъэжьапIэ щыхъум и дежи). Дунейпсо литературэшхуэм фIыуэ щыгъуазэ, щыгъуазэ къудей мыхъуу, абы дерс тэмэм къыхэзыхыф (тегъэщIапIэ ищIыпхъэри зызыпиIудзыпхъэри ищIэжу), иджырей дунейм щызекIуэ щIэныгъэм хуэмысэмэгу, хьилмырэ хэлъэткIэ тхылъеджэм ефIэкI, а тхылъеджэр Iэмал щIэщыгъуэхэмкIэ, образ гуимыкIыжхэмкIэ куэ172

дым хуэзыгъэIущыфын, куэдым щIэзыгъэджыкIыфын тхакIуэрщ нобэ цIыхум гунэс ящыхъун художественнэ тхыгъэ къызыпкърыкIынур, – ди тхакIуэхэр абы хуигъэIущ зэпытт Сокъурым. VIII Иужьрей зэманым ди деж щыкIуэдыжхэм ящыщ зы хабзи хыболъагъуэ Сокъурым и Iэужьым. Хэгъэзыхьауэ жыпIэмэ, Сокъурым дежкъым ар япэу къыщежьэр. Литературэ зэрыщыIэ лъандэрэ хабзэу къокIуэкI: зы тхакIуэр (усакIуэр, драматургыр е критикыр) адрейм (и IэщIагъэкIэ нэхъ и гъунэгъум, абы и лэжьыгъэм нэхъыфIу зэрыхищIыкIым къыхэкIыу) и IэдакъэщIэкIым дихьэхауэ кIэлъыплъу, абы къехъулIауэ къилъытэми къемыхъулIауэ къыфIэщIми накIэнащхьагъэ химылъхьэу тепсэлъыхьу. ИкIи апхуэдэм Iуэхур езыгъэфIэкIуэн мыхъумэ, ар зылъэхъэн е зыгуэр зытеунэхъуэн (ди жагъуэ зэрыхъущи, куэдым къазэрыфIэщIу) къыхэкI хабзэкъым. Сокъур Мусэрбий и ныбжьэгъушхуэт, гурэ псэкIи фIыуэ илъагъурт критик Iэзэ Шэвлокъуэ Петр, и лэжьэкIэми набдзэгубдзаплъэу кIэлъыплъырт. Ар хыболъагъуэ «ТкIийуэ икIи гуапэу» зыфIища рецензэм – Шэвлокъуэм и тхылъым («ТхакIуэмрэ гъащIэмрэ») теухуам. «Теорием къыхаха щIэныгъэр къагъэсэбэпурэ, тхыгъэ къащтэр цырыцу «зэпкърызыуд» критикхэр иджыпсту мащIэкъым, ауэ дэни щыгъуэтыгъуейщ теорием и нэщэнэхэр литературэм и Iэпкълъэпкъым къыпкърызыхыф критикхэр. Апхуэдэ гъуэтыгъуейхэм ящыщщ Шэвлокъуэр». Зы псалъэуха закъуэкIэ Сокъурым къиIуэтэфащ Шэвлокъуэр зыхуэдэ критикыр. КъыкIэлъыкIуэ псалъэухам абы щыхузэфIокI а критикым и лэжьэкIэр белджылы къищIын: «Тхыгъэ гуэр щызэпкърихкIэ Шэвлокъуэм и хабзэщ щIэныгъэм и теорием и щэхухэм хуэмышэрыуэ цIыху и пащхьэм къит хуэдэу зыфIигъэщIурэ псалъэмакъыр иухуэу: абы къешэ критикым и тхыгъэм щытекIуэ гуапагъымрэ ткIиягъымрэ къыдэкIуэу, тхылъеджэр хуэм-хуэмурэ литературэ IэщIагъэм и щэхухэм щыгъуазэ хуэщIыныр». Сокъур Мусэрбий фIыуэ илъагъурт Нало Заури. Сэ зэкъым абы жиIэу зэрызэхэсхар: «Заур и нэгум къощ зэрыгупсысакIуэр, и теплъэ дыдэмкIи ар адыгэ гупсысакIуэжьхэм ящхьщ». 173

Нало Заур илъэс 60 щрикъум ирихьэлIэу, 1988 гъэм, «Iуащхьэмахуэ» журналым и 5-нэ къыдэкIыгъуэм тетауэ щытащ Сокъурым и тхыгъэ кIэщI – «IэщIагъэр зи псэм хэлъ» зыфIищар. Абы Сокъурым мыпхуэдэу щыжеIэ: «…лъэпкъ культурэм и тхыдэр еплъыкIэщIэкIэ узэдауэ иджырей щIэныгъэкIэ къэIэтыжауэ бэм и пащхьэм ди зэманым къыпэув къалэнхэм хуэлажьэ зыщIхэм Нало Заур я пашэщ жыпIэмэ, щыуагъэ хъунукъым». «Си щхьэкIэ къысфIощI, – адэкIэ пещэ Мусэрбий, – Заур зэIусэм псэ хэзылъхьэ цIыху насыпыфIэхэм ящыщу. Абы и псэм и дамыгъэ гуакIуэхэр щолыд усэхэми, рассказхэми, къэхутакIуэ щIэныгъэр щытепщэ лэжьыгъэхэми». IX Критикэм и жанру Сокъур Мусэрбий къимыгъэIурыщIа щыIэжу къыщIэкIынкъым: эссе, рецензэ кIэщIхэм къыщыщIэдзауэ, зебгъэукъуэдий закъуэмэ, тхылъ псо къызыкIуэцIыкIыну щыта, Iуэхугъуэбэ къыщызэщIэIэта статьяхэм нэсу. Ауэ, а псом нэмыщIыжкIэ, Сокъурыр куэдрэ телевизоркIэ къэпсалъэрт; ЩоджэнцIыкIу Алий, КIыщокъуэ Алим, Тхьэгъэзит Зубер сымэ, нэгъуэщIхэми я творчествэм, щхьэпэу къилъытэ Iуэхугъуэ гуэрым е тхылъ щхьэхуэ пыухыкIам абы ятриухуауэ щытар зы псалъэмакъкъым икIи тIукъым (арат езыр зэреджэр – «псалъэмакъ» жиIэрт, «нэтыни», «передачи» жиIэртэкъым). Сокъур Мусэрбий телевиденэм дригъэкIуэкI лэжьыгъэм мыпхуэдэ хабзэ къищтакIэт: зытепсэлъыхьыну Iуэхугъуэр щIэуэ къыхихми, зэи зызымыхъуэж дамыгъэу абы къыхуэнэрт и жьакIуагъэр, литературэм щекIуэкI къэхъукъащIэ я нэхъ зэхэмыбзми телевизор еплъ дэтхэнэми къыгурыIуэн бзэ гъэхуакIэ зэрытепсэлъыхьыр. Сыт я уасэт КIыщокъуэ Алимрэ Сокъур Мусэрбийрэ зэгъусэу ирагъэкIуэкI «псалъэмакъхэр»! ТхакIуэшхуэмрэ критик ахъырзэманымрэ зытепсэлъыхьын я мащIэт! Зыри жамыIэххэу сощIри, мо лIы бжьыфIитIым уеплъу ущыс хъунти! Ауэ… уи нэгу къыпхущIэгъэхьэну пIэрэ – КIыщокъуэ Алим зыри жимыIэу телевизорым исыну? ЖиIэрт, жиIэу хъуари щхьэпэ зэфэзэщт, узэдэIуэн, акъыл къызыхэпхын защIэт. КIыщокъуэр телевизоркIэ къыщыпсалъэм дежи а дызэсэжа КIыщокъуэрт: Iэдэбу, зэпIэзэрыту, игурэ и щхьэрэ зэтелъу, пIейтейм хуэхейуэ, и макъми зримыгъэIэтыщэу, мащIэу 174

къыпыгуфIыкIрэ, хужыпIэну… Сокъурым и упщIэхэр екIуэкI псалъэмакъым къезэгъыу хэувэ къудей мыхъуу, а псалъэмакъыр унэтIын, абы кIэрэ пэрэ иIэн, и купщIэ нэхъыщхьэр наIуэу къыхэгъэбелджылыкIын къалэнхэр дэгъуэу ягъэзащIэрт а упщIэхэм. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, республикэм адыгэу исыр дихьэхауэ зыщIэдэIуа (зэплъа) а «псалъэмакъ» хьэлэмэтхэм я зы кIапи нобэ бгъуэтыжынукъым: зэрыжаIэмкIэ, хъийм икIауэ фIыуэ шы зылъагъу режиссер гуэрым мохэр тригъэкIыжурэ шыхэм ятеухуа телефильм мыбэлэрыгъыу а лентIхэм тритхэжащ… Х ЖыггъэкI Iэзэ дыдэ щыIи – и хадэр екIуу зэрихьэу: хъупхъэр игъуэу, тэмэму иунэтIу, зыщIыпIэ деж ежьужь къызэщIэрыуэну зэрыхуежьэххэу, абыи хуэфащэр лъигъэсу. Шэч хэлъкъым: апхуэдэ жыггъэкIым и хадэр фIыщэу ецIыхуж. ИцIыхужми къыщымынэу, дэтхэнэ жыгри, къудамэ цIыкIури, тхьэмпэ «шырри» и псэм хуехь, ахэр уэгъум къызэрыригъэлын щIэныгъи бгъэдэлъщ, щIыIэми зэрыщихъумэн гу ин, гу пщтыри кIуэцIылъщ – аращ и Iуэхур къыщIехъулIэри. Абы ещхьу, а жыггъэкI Iэзэ дыдэм и хадэр екIуу зэрызэрихьэм хуэдэу, зы тхакIуэм е тIум мыхъуу, ди тхакIуэ псоми и нэIэ ятету, ди лъэпкъ литературэр зэрыщыту и нэгум щIэтрэ ар зэрефIэкIуэн, абы зэрызиузэщIын Iэмалхэми Сокъур Мусэрбий хуэдэу хуэIэзэу дэ диIар Сокъур Мусэрбий и закъуэщ. XI Сокъур Мусэрбий и тхыгъэхэр дунейм къытехьэу щыщIидзам щыгъуэ ди лъэпкъ литературэхутэ щIэныгъэр (критикэри абы и гъусэу) зэпцI къудейт. Пэжщ, Нало Жансэхъу къыщIэнат лэжьыгъэ купщIафIэ зытIущ (ауэ ахэр зэрытхар урысыбзэт). ТхакIуэхэм (Теунэ Хьэчим, Шортэн Аскэрбий, н.) статья, рецензэ хуэдэ гуэрхэр къапкърыкIмэ, ахэри зэхьэлIар ди литературэм и тхыдэм и зы кIапэ пыухыкIат. КIэщIу жыпIэмэ, литературэм и теорием, эстетикэм адыгэбзэр зэрехъулIэнур иджыри IупщIтэкъым. Мис ар наIуэ къэзыщIар, бгъэлэжьэф закъуэмэ, адыгэбзэр щIэныгъэм зэрыхуэлэжьэфынур, абы зэфIэкI ин зэрихъумэр, Iэмал телъыджэхэри къызэрыкъуэкIынур зыгъэбелджылар Сокъур Мусэрбийщ. 175

Сокъур Мусэрбий илэжьам (литературэ Iуэхухэми щхьэдэхыу) мыпхуэдэ мыхьэнэи иIэщ: биологие, физикэ, химие е математикэ ирехъуи, щIэныгъэ лIэужьыгъуэ щыIэу къыщIэкIынкъым адыгэбзэм зэфIэкIышхуэ щимыгъэлъэгъуэфын, лIыр «хъу» закъуэмэ (ди таурыхъхэм куэдрэ ущрохьэлIэри: «уэ лIы ухъумэ, сэ шы сыпхуэхъунщ»). XII Сокъур Мусэрбий и къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр, и критикэ статьяхэр къытехуащ «Краткая литературная энциклопедия» (М., 1962–1978, томибгъу хъууэ), «Литературный энциклопедический словарь» (М., 1987) жыхуиIэхэм я напэкIуэцIхэм, ди республикэм, Москва, Ростов, Мейкъуапэ къалэхэм къыщыдэкI газетхэм, «Iуащхьэмахуэ» журналым, щIэныгъэхутэ институтымрэ университетымрэ я «Ученэ запискэхэм»; езыр псэу щIыкIэ тхылъ щхьэхуэуи тIу дунейм къытехьауэ щытащ; 1995 гъэм Шэвлокъуэ Петр къыдигъэкIыжащ Сокъур Мусэрбий и тхыгъэхэр щызэхуэхьэса томышхуэ, ауэ мы тхылъми имыхуэу куэд къэнащ (ахэр къызэрыдэкIыпхъэм хуигъэхьэзырыну Шэвлокъуэр хунэсыжакъым). XIII Сокъур Мусэрбий и цIыхущIыкIэр къызыхэщыж зы теплъэгъуэ цIыкIу закъуэ. Ноби куэдым ящIэжу къыщIэкIынщ: колхоз, совхоз щыIэу, бжьыхьэ хъуарэ гъавэ Iухыжыгъуэр къэсамэ, студентхэр губгъуэм яшэрэ зы мазэ хуэдэкIэ щагъэлажьэу щытащ, мыIэрысэ, жызум къыпрагъэчыжу, бэдрэжан къыпрагъэчыжу, кIэртIоф кърагъэщыпыжу. Мусэрбийрэ сэрэ студент гупышхуэм драгъусэу зы колхоз гуэрым дыщыIэт. МыIэрысэ къыпызычыж щIалэгъуалэм дахэту махуэ псор кIуэрт. Пщыхьэщхьэшхэр зэфIэкIыу нэхъ щхьэхуит дыкъэхъуа нэужь, дэ губгъуэм дихьэрти дешыху къэткIухьырт, губгъуи лъагъуи дыхэмыту, ди гъуэгур дэ езым кIуэцIрытшу, зэм зы лъэныкъуэмкIэ дыкIуамэ, зэм адрей лъэныкъуэмкIэ щIэтщыкIыу. Мис апхуэдэ зы жэщ зикI сщыгъупщэжыркъым… …Мазэр нурыбэт, и изыгъуэм нэблэгъэпауэ. Уафэр зэлъыIухати вагъуэхэр IупщI дыдэу плъагъу дэнэ къэна, 176

абы ящыщ дэтхэнэми къыпхуэгуапэу зыкъыпхуаший къыпфIэщIырт. Мусэрбийрэ сэрэ дигу хэхъуэу къэтплъыхьырт ди лъахэм абдежым дахагъэу къыщытхузэIуихыр. ДыкъэзымыцIыху гуэр, лъэныкъуэкIэ къыщыту, къыткIэщIэдэIухьатэмэ, нобэ япэ дыдэу къуршхэр зылъагъу сабиитIу дыкъыфIэщIынкIэ зыри хуэIуатэкъым. Мазэ нурым екIупсу пэлыд къуршыщхьэ хужьыфэ-дыжьыныфэм къыщедгъажьэрти, зыхуэдгъэщIэгъуэжу, кIыфI-фIыцIафэм хэкIуэдэж къуэ лъащIэм нэсыху дриплъэрт – абы я зэхуакум иIэгъэ лIэужьыгъуэу къыщытIэщIэлъагъуэр зыхуэдэр, дэтхэнэм и плъыфэми нэхъ тэмэму узэреджэнур, а зэщхьэщыкIыныгъэхэр къызыхэкI щхьэусыгъуэр ди фIэщыпэу къэтлъыхъуэу. – МобыкIэ плъэт! – Мор плъагъурэ! – Мо щимэ хуэдэу къежьэу гъуэзым хэкIуэдэжу къыпфIэщIыр… Сытми зэ (дешауэ къыщIэкIынт) дыкъызэтеувыIэжри, абы хэту Мусэрбий жиIащ: – НакIуэт, мо фIыцIагъэ хуэдэр сыту пIэрэ? Дынэсмэ, бэрэжьей гуэрэнт. Мусэрбий, Iэ дилъэ нэхъей, щабэу къиубыдщ зы бэрэжьей къудами: – Мыбы сигу къигъэкIыжар пщIэрэ? – Сыт? – Си гъащIэм къриубыдэу зэзакъуэ курорт сыщыIат. Ари дэнэ жыпIэмэ, Кърымым, Максимилиан Волошиным и хэкум, и дахагъкIэ дуней псом щыцIэрыIуэ Коктебелым. Псыми зыгъэпскIыпIэми пыплъхьэн щыIэтэкъым, псори Тхьэм узэрелъэIунт. Абы нэхъеи тенджыз Iуфэ дыдэу. ЖыпIэнур арамэ, дуней жэнэтт. Нэху укъекIамэ, зытхьэщIи къыщIэкI, дакъикъэ зыщыплIкIэ псым унэсынущ, зы унэ закъуэ урихьэлIэнущи, ари уи шхапIэщ. КъыумыхьэлъэкIмэ, щIыхьи уи пщэдджыжьышхэр зэфIэгъэкI. Абы укъызэрыщIэбэкъукIыу – псым ухобакъуэ; зыгъэпскI, толъкъунхэм зыщIэгъэмбрыуэ; уешмэ, къыхэкIыжи дыгъэ бзийм зыкIуэцIыбгъэджэразэурэ зыгъэгъущыж. НтIэ, сэ а жэнэтыр схуэмышэчу, пIалъэри схунэмыгъэсу унэм сыкъэкIуэжауэ ухуейкъэ, зы тхьэмахуэ сиIэжу. – Сыт апхуэдизу? – Ди лъахэр сигу къихьат. Махуэм бэрэжьей цIынэ къэслъыхъуэу, жэщкIэ Борыкъуей сепщIыхьу… Щымыхъужым, псори хыфIэздзэри сыкъэкIуэжащ. …Абы лъандэрэ илъэс 30-м щIигъужами, нобэ хуэдэу си нэгу щIэтщ а мазэгъуэ жэщыр, Мусэрбий сэрэ а жэ17712 Къэжэр Хьэмид

щым дызэрызэгъусар, бэрэжьей гуэрэн сыIуплъэхукIи сигу къокIыж Коктебель къикIыжу ар къызэрыкIуэжауэ щытар. Апхуэдэ гурыщIэ пщтыр и лъахэм хуиIэу щымытамэ, Сокъур Мусэрбий мы сатырхэри къыпкърыкIынтэкъым: И натIэр лъагэщ уафэм – Сынэплъыскъым. Абы набдзэхуу къуршыр тегъэщхъащ… Зэгуэр хэщтыкI зимыIэ жейр къыслъысым, Абы нэхъ щабэ Сыхуэмей пIэщхьагъ.

XIV «Образнэ псэлъэкIэм къикIыр псалъэ куэдым къахуэмыIуатэр зы псалъэм игъэшэрыуэнырщ», – итхыгъат Сокъур Мусэрбий. Абы и щыхьэткъэ езым и усэ сатырхэр: …дыгъэм и IэмыркIэ Кхъужь шырхэм я нэри къэпщIынщ, Дэлъэн и жагъуэщ дыгъэм жыркIэ – Бзий жанкIэ бынжи пиупщIынщ. Анэ бгъэ щабэм, зэрихабзэу, Шэ гъуэжькIэ кхъужьхэр игъэнщIынщ – Яригъэфэнщи фоупс къабзэ, Насып хъурейхэу фхуигуэшынщ.

Налкъуту зэщIопщIыпщIэ мы сатырхэр. Усэ Iэмал мыхъумэ, нэгъуэщI зы Iэмал гуэркIэ къыпхуэIуэтэну пIэрэт мыбы ди нэгу къыщIагъэхьэ теплъэгъуэр! АфIэкIа имытхами, гурыIуэгъуэт Мусэрбий усакIуэу зэрыщытар. Гу щабэрэ акъыл нэхурэ уиIэн хуейщ усэфI къэбгъэщIын щхьэкIэ, ауэ псэ къабзэм и лъащIэрщ усэм и лъынтхуэр къыщежьэр. Псэм къиIущэщу щIидза макъамэр гум егъэхуабэ, акъылым егъэнэхури – аращ усэм и «къалъхукIэ» хъужыр. Псэм къыщытэджа усэр уэ зыкъыпхуигъазэу, уи цIэмкIэ къоджэм ещхьщ. Абы псэкIэ упэмыджэжуи пхузэфIэкIыркъым. Апхуэдэ усэкъэ мыр: Пшагъуэр уафэм къизэрыхьым, ЩIым къетIэтIэхыу къытопыхьэ, 178

Зэманыр махуэ хьэмэ жэщ – Нур лъэпкъ кIыфIыгъэм къыхэмыщ. ЦIыху бзаджэм я Iэр зэрыубыдым, Дыгъэр ялъокI ягъэункIыфIын. Дэ мафIэ бзийуэ дымылыдым, КIыфIыгъэр сытым исыжын?

Темэм я нэхъ иным усэ цIыкIукIэ зупщыт зэрыхъум и щыхьэту къэбгъэлъагъуэми ущигъэуэнкъым мы тхыгъэ кIэщIым. Зи лъахэм хуэмыуса, абы хуиIэ лъагъуныгъэм темытхыхьа усакIуэ къэгъуэтыгъуейщ. Лъахэм и теплъэ уардэр я псэм щагъафIэ. Абы екIун гупсысэрэ ар къызэраIуэтэн псалъэрэ къалъыхъуэ усакIуэ псоми. Сокъур Мусэрбии щалъхуа хэкум усэ куэд триухуащ. Ауэ псом хуэмыдэжу уи гум нэхъ къыкIэрыпщIэу сэ къысфIощI мыхэр: «Хьэуэ, ущымысхьу, си бгъэм из…», «ЯтIагъуэ лъэгум тхыпхъэщIыпхъэ…», «Iуэху мыфэмыцым си гур зэщигъауэм…». УсакIуэм, и лъахэм зыхуигъазэу, жеIэ: …ущымысхьу, си бгъэм из Уэ къысхуэщI уипс пIэнкIхэм къахих сыхъэр.

КъылъыкъуэкIынкIэ хъуну насыпыншагъэ псоми ящхьэжу абы къилъытэри мыращ: …уи псы къабзэм щыщ зы фалъэ СыщыщIамэщ сыщыкIуэдыпар.

УсакIуэ псори я лъахэм хуэусами, къаIуатэр зыми, я къэIуэтэкIэр зэтехуэркъым. Темэр жьы хьэмэрэ щIэ, жыпIэу ущIэупщIэныр щхьэгъэпцIэжщ. УсакIуэр щIэщыгъуэмэ, темэри щIэрыпс щIохъукI. «Уафэм и натIэ лъагэм къуршыр набдзэхуу тегъэщхьащ», жыпIэн щхьэкIэ а къуршыр уи хэкукIи, уи хэкур фIыуэ плъагъукIи зэфIэкIыркъым. УсакIуэу ущытын хуейщ апхуэдэу жыпIэфын щхьэкIэ. Сокъур Мусэрбий псэу щIыкIэ къыдэкIа и усэ тхылъхэр («ЩIыщIэжь», 1972; «Нэпкъыжьэ», 1979) гупсэхуу щIэзыджыкIыжыр мымащIэу апхуэдэ тхыгъэхэм ирихьэлIэнщ.

17912*

XV Сокъур Мусэрбий 1989 гъэм и дыгъэгъазэм, илъэс 60 щрикъу дыдэм ирихьэлIэу, сымаджэ хьэлъэ хъури, 1990 гъэм и щIышылэм, илъэс 61-м махуэ бжыгъэкIэ фIэкIа хэмыIэбэу, дунейм ехыжащ; ар зыцIыхуу, фIыуэ зылъагъуу, пщIэ хуэзыщIу щыта псоми ди гум къыщIитхъыу – абы и лIэныгъэр тфIэпасэт, иджыри куэдкIэ дыщыгугъырти. ЗэрыжаIэщи, илъэс минкIэ псэу щыIэкъым: псэ зиIэм уахътыи иIэщ. Ауэ цIыхум ягу уилъыхукIэ, уи цIэ фIыкIэ жаIэхукIэ – упсэу пэлъытэщ. Пэжщ, Сокъур Мусэрбий и ныбжьэгъухэмрэ и лэжьэгъухэмрэ зыми хамылъхьэу фIыуэ ялъагъурт. Ауэ, абыхэм я мызакъуэу, ди лъэпкъ литературэм зыгуэркIэ зи Iуэху хэлъхэми къыщымынэу – Сокъур Мусэрбий и талантрэ и гуащIэкIэ къилэжьауэ си гугъэщ дэтхэнэ адыгэми абы и цIэ фIыкIэ жиIэу, игу хуабагъэ хуилъу кудрэ екIуэкIыну. Мыбдеж къыщысхьыну сыхуейт Сокъур Мусэрбий и фэеплъу 1991 гъэм стхауэ щыта сатырхэр: 1 ГъащIэ мытыншым зэзэмызэ мыпхуэдэ цIыху ущрохьэлIэ: псом я гукъеуэр, псом я узыр а зым хэхауэ кърахьэлIэу. Езыми, хабзэ ар хуэхъуауэ, псом я хущхъуэри къигъуэту, зыIут IэнатIэм есэжарэ зэи, гугъути жиIэу, къимыкIуэту. Мобы хуэщIэн, мыдрейм хуэщIэн, – хуэщIэным къыдэмыхуэу; езым зыгуэрым къыхуищIэн – зым и пщIыхьэпIи къыхэмыхуэу. Лей къащылъысым къагъуэтыжу, уанэгу щагъуэт ящыгъупщэжу, дэгъэзеигъуэм деж къащIэжу, я Iуэху дэкIмэ – ягу къэмыкIыжу. Апхуэдэ цIыхур ещхьи нэхум, хэт нэхум гу лъызытэр махуэу? 180

Апхуэдэ цIыхур къыщацIыхур кIыфI хъуа нэужькIэщ…

2 Уэрщ си псалъитIым языр, дэнэ ущыIэ уэ? Илъэс, уэ узмылъагъуу, сэ дауэ сыпсэуа? Нобэ дызэхуэзэну зэдухылIа нэхъей, зызочыр сынэкIуэну, къызогъэзэж нэщхъейу… ИтIани, схуэмышэчу, сыносыр уи уэрамым; къысхуэкIуэ лIы мыцIыхур сэ къысфIэщIат уэрауэ… Уи унэм сыщыблэкIкIэ, сэ мащIэу хуэм зызощI, си нэр сфIытонэ уи бжэм, укъыщIэкIын къысфIощI. Ауэ а уздэщыIэм щымыIэ зэи къикIыж. Си нэпсыр къысфIекIуэну, сытми, зызоубыдыж. Нэхутуэ вагъуэ закъуэ пшэ фIыцIэм къысхухоплъ. А вагъуэ-гъуэгугъэлъагъуэм уэ уи фэ сэ изоплъ. Нэхутуэ вагъуэ закъуэр пшэ фIыцIэм щIахъумэж, и тыгъэр гъуазэ схуохъури, си унэ сыкъокIуэж.

181

И ГЪАЩIЭ ПСОР ЗЫТРИУХУАР (ХьэкIуащэ Андрей) Налшык къалэ и уэрам нэхъ дахэ дыдэм, цIыхуми нэхъыфIу ялъагъум нобэ зэрехьэ ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр. Ауэ куэд дыдэ щIакъым а зэхуэфащитIыр (уэрамымрэ цIэмрэ) зэрызэрыубыдрэ. ИджыпстукIэ а уэрамым «Мерседес» щызыгъэлъей адыгэ щIалэ зыкъизыххэм я адэхэм я щIалэгъуэу, адрей псоми щащыгъупщэжым дежи, зы закъуэм зэи щыгъупщэртэкъым ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэм хуэфащэ пщIэ зэрылъымысар. Абы щIэмычэу жиIэрт, итхырт Налшык и уэрамхэм ящыщ зым ди усакIуэшхуэм и цIэр зэрыфIэщыпхъэр. Iуэхум зимыхъуэжурэ зэманыр кIуэрт. Зы Iэтащхьэр текIырт. Абы и пIэ нэгъуэщI къиувэрт. Аргуэрыжьти… Мис а емытIысэхыу Iуэхум и ужь итар, адрейхэм щащыгъупщэжым дежи ЩоджэнцIыкIу Алий зищIысымрэ абы и цIэм хуэфащэ пщIэмрэ зэи зыщымыгъупщэу къекIуэкIар ХьэкIуащэ Андрейщ. Апхуэдэу илъэс куэд лъандэрэ лъэпкъ щэнгъуазэм хьэлэлу хуолажьэ ХьэкIуащэр, щхьэж къилэжьа пщIэр игъуэтыжын папщIэ лъэкI къимыгъанэу, и щхьэ Iуэхум япэ лъэпкъ Iуэхур иригъэщу. ХьэкIуащэ Андрей 1929 гъэм Борыкъуей (Арыкъ) къуажэм къыщалъхуащ. Зэман хьэлъэм ирихьэлIат абы и сабиигъуэр. Андрей ещанэ классыр къыщиух дыдэм Хэку зауэшхуэр къэхъеящ. Зи нэгу щIэкIам и гум зэи хэмыгъуэщэжын дыркъуэу къытенащ а лъэхъэнэ дыджыр. ПыIэ зыщхьэрыгъым Iэщэ зыIыгъыфыну яхэтар фронтым Iуту. Лэжьыгъэм и IэнатIэ нэхъ гугъухэри лIыжь-фызыжьхэмрэ зи Iэпкълъэпкъ зэрымыубыда сабийхэмрэ зэпагуэшауэ – пэкIэ щIисэми, къэтэджыжурэ – я ныбжьым къимытIасэ Iуэхум лIыгъэкIэ пэщIэту… А зэман хьэлъэм и курыкупсэм хиубыдат Андрей. Чын ягъэвууэ мылым щытет ныбжьым ар итт цIыхухъу нэхъыжьым унагъуэшхуэм къыщылъыс къалэн мытыншыр и пщэ къыщыдэхуам: и адэр зауэм щыIэу, къуэ182

шитIрэ шыпхъуищрэ иIэти, ахэр езым нэхърэ нэхъыщIэу… Къигъэзэжакъым Хьэнащхъуэ, Андрей и адэм. Нацист зэрыпхъуакIуэхэм ткIийуэ япэува, зи гуащIэрэ зи лIыгъэкIэ ТекIуэныгъэ Иныр къэзыгъэблэгъа, Зауэшхуэм и губгъуэхэм щыгъуэлъа совет цIыху мелуанхэм ящыщ зыуэ, Хэкум и щхьэхуитыныгъэм и псэр щIитащ. Щхьэгъусэм къимыгъэзэжами, Къарэ зэи игу ихуакъым абы и уэсятыр: «Сабийхэр уи анэмэтщ… Андрей фIыуэ йоджэри, Iэмал бгъуэтыххэмэ, егъаджэ…» Хэт жиIэфын: цIыхухъу зыщхьэщымытыж, сабий быным къахэна цIыхубзым зы махуэм, зы сыхьэтым сыт хуэдиз зэпилъытрэ? Дауэ абы и жэщыр зэрыкIуэр? Сабий дапщэ ирехъуи, абы языхэзи имыгъэмэжэлIэну, имыгъэпIыщIэну, имыхуапэу къимыгъэнэну… Езырщэ? МымэжалIэу пIэрэ? МыпIыщIэу пIэрэ? Дауэ зэрыхуэпар? Щышхэ щыIэ? Щыжей къэхъурэ? Хьэмэрэ, сабийхэр игъэжеижрэ езым игукIэ зыгуэрхэр зэхуигъэхъуу, зэпилъыту, гупсысэ миным яIыгъыу нэху игъэщрэ?.. Тхьэм ещIэ. Езым ещIэж. Зауэр иуха пэтми, апхуэдэ IэнатIэ гугъусыгъум Iутт Къарэ. ИкIи, хэт ищIэрэ, сабий быныр псэууэ къыхузэтегъэнэну къыщIэкIынтэкъым и пажэр, и ныбжьым хуумыгъэфэщэн лIыгъэ къызэкъуихыу, анэм и Iэ лъэныкъуэу къыхущIэмыкIатэмэ. Къытралъхуахэм адэ палъэ яхуэхъуа щIалэ цIыкIур дэни нэсырт, сытми хэзагъэрт. Махуэр зи кIыхьагъым етIысэхыртэкъым. ЖэщкIи ищIэн игъуэтырт… Е мыхъу фIы хъужыркъым, жаIэ адыгэм. Апхуэдиз гугъуехьым щIалэщIэм зы фIыуэ къыхихащ: щIалэ дыдэу Андрей есащ гугъум къыпимыкIуэту, нэгъуэщIым къехьэлъэкIынум тегушхуэрэ, лIы хуэдэу, Iуэхур и кIэм нимыгъэсауэ къэмыувыIэжу. ИкIи, интернатыр къиуха нэужь, 1947 гъэм, Бытырбыху дэт университетым щеджэну щIэхъуэпс щIалэр къызэтригъэувыIэжакъым ар зэрыщыгъыныджэм, уаер щытепщэ щIыпIэм щыпсэуфын хуэдэу зэрыхуэмыщIам. Щхьэхым къыхэкIыу зи дерсыр зымыгъэзэщIа, пцIытелъхьэпIэу щхьэусыгъуэ нэпцI гуэрхэр къэзылъыхъуэ студентхэм сэ иджы яжызоIэ: «Фэ зи гугъу фщIыхэр сытым щыщ – академик ХьэкIуащэ Андрей зэпичам елъытауэ: унэ кIуэцIым зэрыщIэт вакъэ щабэ цIыкIу фIэкIа лъатIагъэ имыIэу ар Бытырбыху кIуауэ щытащ, университетым щIэтIысхьэну!» Псалъэм къыдэкIуэуи къэгъэлъэгъуапхъэщ: абы щыгъуэ Андрей гъусэ 183

къыхуэхъуат еджэным гу хуэзыщIа и хэкуэгъу щIалэ ахъырзэман гуп (Сокъур Мусэрбий, Дыкъынэ Хьэмид, Балъкъэр Къылышбий сымэ, н.). Андрей зыхуеджэну IэщIагъэр къызэрыхихрэ куэд щIат. Ар къыхихын щIэхъуами езым и хъыбар иIэжт… …Андрей етIуанэ классым хэсу арат ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр абы япэу щызэхихам. ИужькIэ, нэхъ къыдэкIуэтеихукIэ нэхъыбэрэ зэхихырт усакIуэшхуэм и цIэр; и тхыгъэ гуэрхэми мащIэ-мащIэурэ щыгъуазэ хъурт. АдыгэбзэкIэ езыгъаджэ цIыхубзым щIэмычэу ищIырт Алий и гугъу, и усэм ящыщ гуэрхэми («Хьэсанш цIыкIу и гущIэгъу», «ЕджапIэщIэ», «Линэ трактористкэщ», н.) ар классым щытепсэлъыхьырт. Ауэ – пэжыр дэнэ пхьын! – ЩоджэнцIыкIу Алий зыхуэдэ усакIуэр Андрей щызыхищIар нэхъ кIасэущ, класс нэхъыжьхэм щыхэса илъэсхэрщ, езыр-езыру усакIуэм и тхыгъэхэм щIэупщIэу, и тхылъхэр къилъыхъуэу щIидза нэужьщ. УсакIуэм итхьэкъупат щIалэщIэр. Алий дежт абы нэсу щызыхищIар адыгэбзэм и IэфIыр. Алий и тхыгъэхэр махуэми жэщми и Iэпэгъут, щхьэхуэпсалъэ ирихъупэным нэсауэ, здэкIуэм къиIущэщырт: Нобэ хуэдэу адыгэкъуэр Пшэм пхылъэту щытыгъакъым, Къимыгъазэу щIыри хыри ЗэпиупщIу ар къэсакъым…

Е: Жыгхэр гъэгъати, епэрхэр Пщэдджыжь уэмым зэрихьэрт…

ЩоджэнцIыкIум и лIыхъужьхэр и пащхьэм къиту, ахэр уэршэрэгъу къыхуэхъуу, я цIэ къудейкIэ мыхъуу, я макъкIэ, къапсэлъыр зыхуэдэмкIэ зыр адрейм тыншу къыщхьэщигъэкIыфын хуэдэу къыфIэщIырт Андрей. Алий и лIыхъужьхэм я цIэхэр, а цIэхэм я IукIэр макъамэ телъыджэу и тхьэкIумэм къиIуэрт: Къамбот, Хьэсанш, Линэ, Лалинэ, Мадинэ, Дэнэху… АрщхьэкIэ пщIыхьэпIэ IэфIым куэд дэмыкIыу нахуапIэ дыджу зыкъызэредзэкI… Лъабжьэ ямыIэ пэтми, усакIуэшхуэм и цIэмрэ и пщIэмрэ, нэмыцэIуэм щита зэманым абы игъэлъэгъуа лIыгъэм хуэмыфащэ псалъэмакъ мышыухэр къожьэ. ТIэкIу-тIэкIуурэ а псалъэмакъхэр IуэхущIафэ фейцейхэм хуокIуэ, «хэку епцIыжакIуэ» 184

дзы гъуамэр усакIуэшхуэм и цIэ лыдым, пымызагъэу, пагъапщIэ… И тхылъхэр илъэс бжыгъэкIэ къыдагъэкIыжыркъым; къыдэкIауэ щыIэхэр тхылъ хъумапIэхэм, еджапIэхэм къыщIах… А псор зи нэгу щIэкI Андрей, курыт еджапIэр иджыри къэзымыуха щIалэщIэм, сытыт абы щыгъуэ лъэкIынур? Абы жиIэми хэтыт къедэIуэнур? И псэм бэлыхьищэ телъми, и IэштIымыр икъузми, абы къыхуэнэжыр зы закъуэт: зишыIэну. ИкIи Андрей зешыIэ. Ауэ быдэу игу ирелъхьэ: седжэнщ, щIэныгъэ куу зэзгъэгъуэтынщ, зэ мыхъуми зэ ЩIоджэнцIыкIу Алий хуэфэщэн тхылъ стхыфын хуэдэу!.. Ди къэралышхуэм и ВУЗ нэхъыфI дыдэхэм ящыщ зым щеджэ щIалэм и пщIыхьэпIэхэми къыхэмыхуа дуней телъыджэ гуэрым къыщыхутауэ зыкъыщыхъужырт. ЗэрыжаIэщи, «стипендием къуэс» студентыр зыхуэмыныкъуэ щыIэт! ИтIани ар ерыщу гугъуехьхэм пэщIэтт. Абы дэрэжэгъуэ къезыти щыIэт: зыщеджэ аудиторэхэр инрэ нэхуу, тхылъ хъумапIэхэр ауэ къызэрымыкIуэу къулейуэ, егъэджакIуэхэм, къэралми дуней псоми къыщацIыху еджагъэшхуэхэм (Жирмунскэ В. М., Томашевскэ Б. В., Берковскэ Н. Я. сымэ, н.) я лекцэхэм, семинархэм плъэмыкIыу удахьэхыу. Сабий шыпсэ дахащэм зэрыдихьэхым хуэдэу, Андрей дахьэхырт Жирмунскэ В. М. и лекцэхэм, семинархэм. Пэж дыдэу, Виктор Максимович имыщIэ щыIэтэкъым – нэмыцэбзэм и диалектхэм къыщыщIэдзауэ къуэкIыпIэ щэнхабзэм и щэхухэм нэсу – лъэпкъхэр сюжеткIэ зэрызэхъуажэ хабзэхэр, литературэ пажэхэмрэ нэхъ къыкIэрыхуахэмрэ яку къыдэхъуэ зэхущытыкIэр, япэ псэуа тхакIуэшхуэмрэ ар Iустаз зыхуэхъу авторымрэ (псалъэм папщIэ, Гётерэ Пушкинрэ, Байронрэ Пушкинрэ) зэрызэтехуэ икIи зэрызэщхьэщыкI нэщэнэхэр. КIэщIу жыпIэмэ, литературэм и теорием щынэхъ гугъуу икIи нэхъ тегушхуэгъуейуэ щызэпкърахыу къекIуэкI Iуэхугъуэ псоми ар икъукIэ хуэIэижьт (илъэс куэд и пэжкIэ дунейм къытехьа и къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэми ар къыбжаIэрт). ИтIанэ: и макъ щабэ гуакIуэм ущыщIэдэIукIэ, а лектор гъуэзэджэм жиIэр хьэкъыу ппхыкIырти – моуэ зытIэкIу дэкIмэ, ар зытепсэлъыхь езы классикышхуэр (Гёте, Байрон е Пушкин) абы къыбгъурыувэнурэ иджыпсту къыхужаIэм езыр щыхьэту къытеувэжынущ, жыпIэнт. ЕгъэджакIуэ фIэрафIэт Томашевскэ Б. В., дунейпсо литературэм и тхыдэми теориеми фIыщэу хэзыщIыкI еджагъэшхуэр. Ауэ Борис Викторович зыми химылъхьэу, 185

фIыщэу илъагъур Пушкинти, къэхутэныгъэ лъэжьыгъэ итхми, студентхэм лекцэ къахуеджэми, тегъэщIапIэ нэхъыщхьэу къыхихыр урыс усакIуэшхуэм и творчествэрт. Псом хуэмыдэжу, текстологие (мы терминри зейр Томашевскэрщ) илъэныкъуэкIэ куэдым гу ялъригъатэрт студентхэм абы. ХьэкIуащэ Андрей текстым хуиIэ Iулыджым ноби хыболъагъуэ Томашевскэм и дерсхэр. ИлъэситхукIэ егугъуу еджа щIалэм ЛГУ-р фIы дыдэу къеух. Абы и диплом лэжьыгъэри зытриухуар фIыуэ илъагъу усакIуэм – ЩоджэнцIыкIу Алий – и творчествэрт. А лэжьыгъэм рецензэ къыхуэзытха Джусойты Нафи автор ныбжьыщIэр трегъэгушхуэ дяпэкIи темэм елэжьу, и кандидат диссертацэри абы теухуауэ итхыну. Джусойты зэрыжиIа дыдэм хуэдэуи мэхъу. 1952 гъэм Андрей и лъахэ къегъэзэж икIи а илъэсыр имыкIыу щIотIысхьэ пединститутым (1957 гъэ лъандэрэ университетым) адыгэбзэмрэ литературэмкIэ щыIэ кафедрэм и аспирантурэм, абы и хьэзырыххэт и кандидат диссертацэр зытриухуэну темэр: ЩоджэнцIыкIу Алий и гъащIэмрэ и творчествэмрэ. 1954 гъэм къыщыщIэдзауэ ХьэкIуащэр а кафедрэм егъэджакIуэу щолажьэ, адыгэ отделенэм къыщIэтIысхьэ щIалэгъуалэр тэмэму гъэса хъуным, лъэпкъ IуэрыIуатэмрэ литературэмрэ фIыуэ ялъагъуу, щIэныгъэ куу ябгъэдэлъу студентхэм вузыр къаухын папщIэ и къалэным хьэлэлу, гурэ псэкIэ бгъэдэту. ХьэкIуащэ Андрей филологие щIэныгъэхэмкIэ докторщ, профессорщ, АМАН-м и академикщ, КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь щызиIэ лэжьакIуэщ, «Адыгские просветители» (1978) зыфIища и тхылъым СКНЦ-м и дипломыр къратащ. Япэ дыдэу сэ ХьэкIуащэ Андрей сыщыхуэзар 1957 гъэрщ, университетым сыщыщIэтIысхьам щыгъуэ. Абы лъандэрэ зыхызощIэ а цIыху емышыжым и гукъыдэж мыкIуэщIыр къызыхэкIа къарур – адыгэ художественнэ псалъэм хуиIэ лъагъуныгъэрщ. УмыгъэщIэгъуэну плъэкIыркъым абы и жыджэрагъыр. ИкIи уогупсыс: «Мыпхуэдиз гукъэкI зыщIыр, мы тхылъ къомыр зытхыр дапщэщу пIэрэ щыжейр? Мыжейр, зимыгъэпсэхур пэжу щытмэ, дэ, абы иригъаджэхэм, къыдэфIэкIыу щIалафэу, фафIэу, ноби лэжьыгъэм и псэр хузэIухауэ дауэ къызэрынэр?» СщIэркъым сыщыуэми, ауэ ХьэкIуащэ Андрей – университетым зэрыщригъаджэм къыдэкIуэу (ар езыр IэнатIэ тыншхэм ящыщкъым) – ихь лэжьыгъэшхуэр сэ мыпхуэдэ лIэужьыгъуиплIу зэщхьэщызгъэкIынт: 186

а) и щIалэгъуэу къэхутэныгъэ лэжьыгъэм щыдихьэха дыдэм къыщыщIэдзауэ нобэр къыздэсым имыгъэкIащхъэу ар зыпэщIэт Iуэхугъуэшхуэр – ЩоджэнцIыкIу Алий и гъащIэмрэ и творчествэмрэ джыныр; б) XIX лIэщIыгъуэм адыгэхэм къытхэкIа щIэныгъэлI, тхыдэтх, тхакIуэ ахъырзэманхэу «узэщIакIуэ» цIэ лъапIэр зыхуагъэфащэ гупым (Нэгумэ Шорэ, СулътIан Къаз-Джэрий, СулътIан Адыл-Джэрий сымэ, н.) я IэдакъэщIэкIыр джауэ абы лъэпкъ тхыдэмрэ щэнгъуазэмрэ щаIэ мыхьэнэр убзыхуныр; в) учебникыу, хрестоматиеу, программэу, проспекту – адыгэ IуэрыIуатэмрэ литературэмкIэ класс е курс щхьэхуэхэр зэреджэну игъэхьэзыра тхылъ къомыр; г) прессэм дригъэкIуэкI лэжьыгъэр (статья, рецензэ, эссе, критикэм е публицистикэм я жанр зэмылIэужьыгъуэхэм я хабзэм итIасэу абы зэфIигъэкIыр). Пэжым и хьэтыркIэ жыIэпхъэщ: а плIым ящыщ дэтхэнэри лIы къызэрымыкIуэ и гуащIэ зыубыдынщ; итIани ХьэкIуащэ Андрей и закъуэ зэдехь а псори. Япэу. Илъэс щэ ныкъуэ нэблагъэ и пэкIэ, 1957 гъэм, Налшык къыщыдэкIауэ щытащ «Сборник статей о кабардинской литературе» тхылъыр. Абы ихуат ЩоджэнцIыкIу Алий теухуауэ лэжьыгъиплIи, щыр зи IэдакъэщIэкIыр къэхутакIуэ щIалэ ХьэкIуащэ Андрейт. Абы и пэжкIи, «Къэбэрдей» альманахым къытехуэрт Андрей и тхыгъэхэр, ЩоджэнцIыкIум и биографием е и творчествэм ехьэлIа Iуэхугъуэ гуэрхэр зыубзыхухэр. Абы лъандэрэ щIэныгъэлIым и нэIэ тет зэпытщ адыгэхэр зэрыгушхуэ ди усакIуэ иным и гъащIэмрэ и творчествэмрэ. И кандидат диссертацэр ехъулIэныгъэкIэ пхигъэкIа нэужьи, ХьэкIуащэр а темэм епцIыжакъым: Iуэхугъуэ пыухыкIахэр щызэпкърыха статья, очеркхэмкIи къэмыувыIэжу, усакIуэм и творчествэр зэрыщыту уэзыгъэлъагъу тхылъ щхьэхуэхэри къыдигъэкIащ. Дауи, лъабжьэгъэтIылъ хъуну зи натIэ къритха дэтхэнэми и пщэ къалэн гугъу дыдэхэр къыдэхуэ хабзэщ. КъыдэмыхуэнкIи Iэмал иIэкъым. ЩIэ щIэткъым упщIэу абы и пащхьэм къиувэм. Дэтхэнэми жэуап етын хуейуэ. А жэуапхэр зыхуэдэм, абдеж уэ щыбгъэлъагъуэф хэлъэтымрэ зэфIэкIымрэ узыхуэлажьэ литературэм и нобэми и мызакъуэу, и пщэдейри куэдкIэ елъытауэ! ЩоджэнцIыкIу Алий а Iуэхум къызэрыхущIэкIар, лъэпкъ поэзиер, прозэр, драматургиер зэфIэувэн папщIэ абы илэжьар зыхуэдизыр нэIурыту тхылъеджэм и пащхьэ иригъэувэн мурадкIэ къэхутакIуэм гупсэхуу ешэщI тхакIуэ щыпкъэм и творчествэм зэрызиужьа нэщэнэхэм ятеухуа псалъэмакъыр. 187

УсакIуэр къэпцIыхуну ухуеймэ, абы и лъахэр зэгъэлъагъу, жиIэгъащ зыгуэрым. Абы пцIы хэмылъми, пэж дыдэри къызэщIиубыдэркъым, псалъэм папщIэ, сабий пэлъытэу хеищэ бжьо лъагъугъуафIэ цIыкIури чыцэм зыхэзыудыгъуауэ абы къещэ дыгъужь къуацэжьри зэпэмыжыжьэ дыдэу зы мэзым щыпсэункIи мэхъу. УкъэзымыгъэпцIэжынур мырауэ къыщIэкIынущ: тхакIуэм и творчествэр нэхъ куууэ зыхэпщIэну, и тхыгъэхэр нэсу къыбгурыIуэну ухуеймэ, ар езыр зыхуэдэр, абы и цIыхущIыкIэр, и дуней тетыкIэр, фIыуэ илъагъумрэ илъагъу мыхъумрэ зэбгъэщIапхъэщ. ИтIанэщ абы и гуращэр зыхуэгъэзар, и творчествэр зыхуэунэтIар тэмэму къыщыпхутэнур. Абы къыхэкIкIэ – сэ сфIэкъабылщ ХьэкIуащэм и Iуэху бгъэдыхьэкIэр: ЩоджэнцIыкIу Алий и биографием хуэфащэ гулъытэ зэрылъигъэсыр. Ар икIи гурыIуэгъуэщ: биографиер пкъымэ, творчествэр абы и дамэщ. ЩоджэнцIыкIум и тхыгъэхэр зыр адрейм кIэлъыкIуэу зэпкърех ХьэкIуащэм, пасэ дыдэхэм къыщыщIэдзауэ ныкъуэтхыу къэнахэм нэсыху, дэтхэнэри набдзэгубдзаплъэу къызэпиплъыхьмэ нэхъ фIэзахуэу (тхыгъэм темэ хуэхъуари, абы и купщIэмрэ и фащэмрэ зэрызэхущытри, и бзэри, IуэрыIуатэм къыпкърыкIа е нэгъуэщI щIыпIэкIэ къикIа макъамэ гуэр хухэтми, н.). А псори щызэрипхыж и гупсысэ нэхъыщхьэр къэхутакIуэм наIуэу егъэбелджылы: «Литературэ пыухыкIам и къызэгъэпэщакIуэ дэтхэнэми и пщIэр, и мыхьэнэр нэхъыщхьэу къызэралъытэр абы литературэм хуиIэ хэлъхьэныгъэрщ, зыужьыныгъэу абы иритырщ. Адыгэ литературэм ЩоджэнцIыкIу Алий хуищIа псори зэхэбгъэкIыныр тыншкъым, ахэр апхуэдизкIэ куэд мэхъу, зэхуэмыдэхэщи. Ахэр щызэхэбгъэкIкIэ, къыщупщытэкIэ япэ игъэщыпхъэр, нэхъыбэуи зи гугъу щIын хуейр абы и тхыгъэхэм гъащIэр пэжагъ нэсрэ художественнэ гъэпсыкIэ къекIурэ яIэу къызэрыщыгъэлъэгъуарщ, абыхэм яхэлъ гупсысэхэм, я щIагъыбзэм я пэжагъырщ, лъэхъэнэ зэкIэлъыкIуэхэм хуагъэзащIэ къалэнырщ, зытепсэлъыхь темэхэм, Iуэхугъуэхэм я мыхьэнэрщ, я гъэщIэгъуэнагъырщ». ТхакIуэу, критикыу, литературэхутэу, публицисту куэд тетхыхьащ ЩоджэнцIыкIу Алий. Статья, эссе хуэдэхэр мыхъуу, тхылъ щхьэхуэхэри щыIэщ. Ауэ, пэжым и хьэтыркIэ, жыIэпхъэщ: усакIуэшхуэм теухуауэ ятхам ХьэкIуащэ Андрей и IэдакъэщIэкIыр къахощ. НобэкIи абы нэхъыбэ зыхузэфIэкIа яхэткъым Алий и творчествэр зыдж щIэныгъэлIхэм. ХьэкIуащэм и лэжьыгъэхэм 188

ЩоджэнцIыкIу Алий и творчествэр щыболъагъу псэууэ, бауэу, зызыхъуэж гъащIэм дэхъуу, къэунэхуа махуэщIэм екIуу: «ЩоджэнцIыкIу Алий и тхыгъэ налкъутхэр дунейм къызэрытехьэрэ зэманыфI дэкIами, лъэпкъ тхылъеджэм абы хуиIэ лъагъуныгъэр нэхъ лъагэ мыхъуамэ, зыкIи нэхъ къэлъэхъшакъым. Абыхэм я жьы къабзэм, я бзий нэхум ноби добжьыфIэ, догъагъэ къэбэрдей литературэр, абы и дэтхэнэ ехъулIэныгъэми наIуэу хыболъагъуэ а усакIуэ псэемыблэжым и Iэужь. Езы зэман дыдэр зыпэмылъэщ усакIуэм и тхыгъэ хьэлэмэтхэр псэунщ и анэдэлъхубзэкIэ псалъэу зы адыгэ дунейм тетыху». ЕтIуанэу. 1954 гъэм «Къэбэрдей» альманахым и ебланэ къыдэкIыгъуэм ихуауэ щытащ ХьэкIуащэ Андрей и статья, «ЩоджэнцIыкIу Алий и тхыгъэхэр» зи псалъащхьэр. Абы лъандэрэ диссертацэ, тхылъ щхьэхуэу тIу («Али Шогенцуков», Н., 1958; «ЩоджэнцIыкIу Алий. Литературнэ очеркхэр», Н., 1992), адыгэбзэкIи урысыбзэкIи газетхэм, журналхэм къытехуа статья пщIы бжыгъэхэр, – а псор къэхутакIуэм триухуащ илъэс щэ ныкъуэм щIигъуауэ зыхуэпэж и темэ нэхъыщхьэм. Ауэ абы къыдэкIуэу ХьэкIуащэр нэгъуэщI зы темэшхуэми дехьэх. Ар XIX лIэщIыгъуэм псэуа адыгэ узэщIакIуэхэм я щIэинырщ. Тхыдэм дриплъэжмэ, гу лъыдмытэу къанэркъым: адыгэхэм – Iэмал ягъуэт закъуэмэ – лIыгъэ мыкIуэщIым и гъусэу хьилмы нэхуи къагъэлъагъуэрт. Къагъэлъагъуэрт – къадэгъуэгурыкIуэрти. Аращ сэ къызэрызгурыIуэр XIX лIэщIыгъуэм адыгэхэм къытхэкIауэ щыта узэщIакIуэ гупым я Iуэхур. Абыхэм псоми щIэныгъэфI яIэт (щхьэж езыр къызыхэкIамрэ игъуэта гъэсэныгъэмрэ тещIыхьауэ). Абыхэм яхэтт КъуэкIыпIэмрэ КъухьэпIэмрэ зэпызыщIэфи, а тIум я зыр зи тегъэщIапIи, и бзэм иримыпсэлъэфи, и бзэм и грамматикэ зи IэдакъэщIэкIи. Ауэ ахэр зыкIэ – нэхъыщхьэ дыдэмкIэ – зэщхьт: дэтхэнэри гурэ псэкIэ щIэкъурт къызыхэкIа лъэпкъым фIы хуилэжьыну, ар зэрыхуилэжьыфын Iэмалу къилъытэр щIэныгъэрти, а тIур – и лъэпкъымрэ щIэныгъэмрэ – зэрызэришэлIэным и ужь итт. Пэжу, абы зыми шэч къытрихьэжыртэкъым. АрщхьэкIэ… лIы ахъырзэманхэм я IэдакъэщIэкIыр зыджа, абы епха Iуэхугъуэ пыухыкIахэр зыубзыхуну хэта къэхутакIуэ-щIэныгъэлI гупышхуэм (Турчанинов Г. Ф., Тресков И. В., Къумыкъу Тыгъуэн, Голубевэ Л. Г., Хьэщхъуэжь Раисэ, Хъупсырокъуэ Хъызыр сымэ, н.) жаIэм зэтемыхуэ, зэблэдза, зэгурымыIуэ, зэ189

пэщIэуэ куэдыщэ ущрихьэлIэрт. Илъэс къэс жыхуаIэм хуэдэу лэжьыгъэхэм я бжыгъэм хэхъуэрт; статья закъуэтIакъуэ мыхъуу, тхылъ щхьэхуэхэри къыдэкIырт. Ауэ авторхэр иджыри Iуэхугъуэ куэдыщэкIэ зэныкъуэкъурт: зым узэщIакIуэхэм яхибжэр адрейм къридзэртэкъым; зым лъэхъэнэр зэрызэпиуд Iыхьэхэм, абыхэм я гъунапкъэр зэригъэбелджылы щIыкIэм етIуанэр арэзы техъуэртэкъым; я дуней лъагъукIэм тещIыхьауэ узэщIакIуэхэр гуп-гупу гуэшыным щынэскIэ, псори зэныкъуэкъужырт. Хэгъэзыхьауэ жыпIэмэ, щIэныгъэм дежкIэ зэранкъым еплъыкIэ зэтемыхуэ зыбжанэ щыIэнри. ИкIэм икIэжым нэхъ захуэр зэ ищIыIу къэхъунщ. Ауэ къыщыхъу щыIэщ: утыку къихьа Iуэху еплъыкIэхэр тэмэму зэпэпшэчу, гупсысэ зэмыгуэгъухэр быдэу зэпуплъыхьу, а псор зыгуэрурэ зэщхьэщумыгъэкIмэ, адэкIэ узэрыкIуэтэну гъуэгур щызэхуэщIа. Мыбдежми арат къыщыхъуар. ИкIи ХьэкIуащэ Андрей, абы хуэхьэзыру къыщIэкIри, зи зэфIэкIыр игъуэ хъуа еджагъэшхуэм къытехуэр илэжьащ: езым и япэ темэм хэIэба къэхутакIуэхэм я пщIэр имыгъэкIуэду, я лэжьыгъэр гупсэхуу щIиджыкIри, фIэщхьэпэр къищтащ, щыуагъэу къыщыхъуми гурыIуэгъуэу тепсэлъыхьщ, лъэныкъуэкIэ иригъэкIуэтэкIри, зыхущыщIэу къилъытэри езым щIигъужащ. Апхуэдэу адыгэхэм ди лъэпкъ тхыдэм, литературэм, бзэщIэныгъэм, щэнхабзэм заужьын папщIэ зи къарурэ зи зэфIэкIрэ емыблэжа узэщIакIуэ телъыджэхэм я IэдакъэщIэкIхэм иIа мыхьэнэр, апхуэдэ фIыгъуэм ноби лъысыпхъэ пщIэр нэхъ тэмэму зэзыгъэщIэну хуей дэтхэнэри зыблэкI мыхъун лэжьыгъэ ди пащхьэ кърилъхьащ (филологие щIэныгъэхэм я доктор цIэри абы щхьэкIэ къыфIащащ). Ещанэу. «Литературэм и теорием и гугъу щащIкIэ, зы Iуэху зэхэмыбзи къытеувыIэн хуей мэхъу. Куэд щIауэ яубзыхун хуеями, нобэр къыздэсым зыри тепсэлъыхьакъым, Iуэху ищIу елэжьакъым литературэм и теориемкIэ еджапIэхэм къыщагъэсэбэп фIэщыгъэцIэхэм, н. ж. литературэм и терминхэм.Нобэр къыздэсми республикэм и курыт еджапIэхэм яIэкъым литературэм и терминхэм я псалъалъэ… Абы и зэхэлъхьэныр лъэпкъ щIэныгъэлI гупым я пщэ далъхьэмэ нэхъ къезэгът…», – етх ХьэкIуащэм, Iуэхум иригузавэу. Иригузавэуи къэувыIэжыркъым. МэтIысри етх еджапIэхэм ямыIэу мыхъуну учебникхэр, хрестоматиехэр, илъэситIым тхылъищ къыщыдигъэкI къыхэхуэу (псалъэм папщIэ: «Адыгэ литературэ. 11 классыр зэджэн тхылъ», Н., 1997; «Адыгэ 190

литературэ. 11 классым папщIэ хрестоматие», Н., 1998; «Адыгэ усэ гъэпсыкIэ», Н., 1998). Дауи, учебникыу, хрестоматиеу ХьэкIуащэ Андрей къыдигъэкIахэр дагъуэншэкъым. Мыдагъуэншэми къыщымынэу, хэгъэзыхьауэ жыпIэмэ, иджыпстукIэ диIэ апхуэдэ тхылъхэр фIыуэ къыкIэроху нобэрей ди лъэпкъ литературэр здынэса гъунапкъэми, иджырей ди литературэхутэ щIэныгъэм и зэфIэкIыр зыхуэдэми. Ар пэжщ. Ауэ, пэжыр фIыуэ щытлъагъукIэ, иджыри зы пэж: адыгэ IуэрыIуатэмкIэ курыт еджапIэхэм къыщагъэсэбэп учебникыу е хрестоматиеу диIэр, нэхъ тэмэмыжу жыпIэмэ, диIэм и нэхъыфIыIуэр зи IэдакъэщIэкIыр ХьэкIуащэ Андрейщ; дяпэкIи ахэрщ егъэджакIуэри еджакIуэри «зыкъуэсынур» – абыхэм ефIэкI дунейм къытехьэху. ЕплIанэу. АдыгэбзэкIэ журнал, газет къеджэ е ди радиом едаIуэ, телевизор еплъ дэтхэнэри щыгъуазэщ ХьэкIуащэ Андрей прессэм дригъэкIуэкI лэжьыгъэм. Ди литературэ гъащIэм зы Iуэхугъуэ гуэри щекIуэкIыу къыщIэкIынкъым ар хэмыту. ПцIыупси урихъуну къыщIэкIынкъым, мыпхуэдэу жыпIэмэ: ХьэкIуащэ-критикым куэд-мащIэми зыгуэр зыхужимыIа ди тхакIуэхэм яхэткъым. Ди жагъуэ зэрыхъущи, мы лэжьыгъэ мытыншыр Андрей нэхъри къытезыгъэхьэлъэ щыIэщ. Сокъур Мусэрбий, Шэвлокъуэ Петр, Нало Заур, ХьэкIуащэ Андрей, КIурэшын БетIал – абыхэм илъэс куэдкIэ зэдахьыу екIуэкIа Iуэхум иужьрей зэманым хэщIыныгъэшхуэ игъуэтащ: Сокъур Мусэрбий, Шэвлокъуэ Петр, КIурэшын БетIал сымэ тIэщIэкIащ; зыми шэч къытрихьэу си гугъэкъым Нало Заур ноби зэрыгуащIафIэм, ауэ ар иужьрей илъэс 25 – 30-м къэхутэныгъэ лэжьыгъэм иIыгъщ. КIэщIу жыпIэмэ, пщIэрэ Iулыджрэ зиIэу, ди критикэм и къуэпсыр зымыгъэгъужу къекIуэкIа гуп дыгъэлым – критик нэхъыжьхэм – ящыщу къытхуэнэжар ХьэкIуащэ Андрей и закъуэщ. Дауи, а щытыкIэм нэхъри гугъу ещI нобэкIэ ХьэкIуащэ Андрей и пщэ къыдэхуэ къалэн мытыншыр, абы ихь жэуаплыныгъэри нэхъ ин мэхъу. Р. S. «Налкъутыр налкъуту къонэж». Мы иужьрей илъэси 10 – 15-м, япэм щымыIауэ, зы «гъэщIэгъуэн» гуэрхэр ди гъащIэм къыщохъу. Ди жагъуэ зэрыхъущи, абыхэм я нэхъыбапIэр гурымыхьщ. Ар дыдэр щыболъагъу литературэм ехьэлIа Iуэхугъуэхэми. Классикышхуэу къалъытэу къекIуэкIахэми те191

гушхуауэ, лыхулыпцIэ ямыIэу щытефыщIыхь куэдрэ къохъу. Езы Шолохов М. А. дыдэми хужамыIа къэнэжакъым… Псыпэр зэрыкIуэм псыкIэр ирожэ: Москва къыщежьар ди деж къэмысу къэнэнт! ИтIанэ, адыгэхэм ди хьэл мыгъуэжькъэ – модэм зымащIэкIи зыкъыкIэрыдмыгъэхуну дыхэту! Щи, хэт ЩоджэнцIыкIу Алий, хэти КIыщокъуэ Алим зыкIэрещIэ… Апхуэдэ гупыж зыщIхэм яхэтщ литературэм зи Iуэху хэлъи, хэмылъыххи, зи щIэныгъэр къызэмэщIэкIи, филологие щIэныгъэхэм я доктори… Ауэ, гъэщIэгъуэныракъэ, я щIэныгъэрэ я хьилмыкIэ фIыуэ зэщхьэщыкIми, ахэр псори, зы анэм къилъхуа нэхъей, зыгуэркIэ зэщхьыркъабзэщ: классикхэр критикэ ящI хуэдэу жэхьилхэм зыкъыфIагъэщIурэ, езыхэм загъэпIий. Ауэ щыхъукIэ, абыхэм яIуатэмрэ критикэмрэ я Iуэху зыкIи зэхэлъкъым. «Критикхэр» гупитIу зэщхьэщокI: къеджэхэмрэ къемыджэхэмрэ. Къемыджэхэр. Мы гупым хыхьэ «критикхэм» я щхьэ тралъхьэркъым адыгэбзэкIэ ятхам къеджэну, апхуэдэ зэмани яIэкъым; ауэ щыхъукIи, хущIыхьэгъуи къагъуэт, гукъыдэжи яIэщ а къызэмыджам, зыщымыгъуазэм тефыщIыхьыну, ар ауан ящIыну (арауэ къыщIэкIынщ абыхэм критикэр къазэрыгурыIуэр). «Сэ сыкъеджэркъым, – жиIащ а гупым я Iэтащхьэу къэплъытэ хъуну дохутырышхуэм, езым хуэфэщэн утыкушхуэ къиувэри, – сэ сыкъеджэркъым адыгэбзэкIэ ятххэм, ауэ щIагъуэ зэрахэмытыр сощIэ». Апхуэдэ «критикхэм» уатепсэлъыхькIэ, сыт къапыпхынур? Нэрылъагъущ абыхэм я щIэныгъэмрэ я Iулыджымрэ зэтемыхуэу, я IэщIагъэмрэ я хьилмымрэ зэмыгуэгъуу зэрыщытыр. «Къеджэхэр». Мы гупым хыхьэ «критикхэм» я мыгъуагъэр нэгъуэщIщ. Мыбыхэм къемыджэ яфIэпщынкъым. Къоджэ. Ауэ, яIуатэм тепщIыхьмэ, а къызэджэр къагурыIуащи хуэдэкъым. ИтIани жаIэн къагъуэт. Абыи къыщызэтеувыIэркъым: классикэр «къратхыкIыжыну», абы хэпщэфIыхьыну, ар «ирагъэфIэкIуэну» хуожьэ… «ЩоджэнцIыкIу Алий къыщIэна художественнэ тхыгъэхэр дыхуэсакъыу тхъумапхъэщ», – жеIэ а гупым ящыщ зым. Мыри дыщIегъуж: «…едгъэфIакIуэ зэпытурэ». КъызэрыщIэкIымкIэ, а «зэрыригъэфIэкIуэну» Iэмалхэри «критикым» къигупсысакIэщ. Мис абыхэм ящыщ зы – ЩоджэнцIыкIум и текстым узыщрихьэлIэу «тэлай» 192

псалъэр «зэману», «гусэныр» – «зыгъэгусэну» икIэщIыпIэкIэ зэхъуэкIыпхъэщ, и фIэщыпэу жеIэ абы. Мыпхуэдэ укъыщеджэм (е щызэхэпхым) деж псом япэу уигу къэкIыр Лермонтовым и сатырхэрщ (адыгэбзэм къызэризгъэтIэсэн сыхэмыту, усакIуэшхуэм жиIар а зэрыжиIа бзэ дыдэмкIэ къыщIэсхьым щхьэусыгъуэ иIэщ: сэ езым егъэлеиныгъэ гуэр хэслъхьауэ къысхужамыIэн щхьэкIэщ): Все это было бы смешно, Когда бы не было так грустно.

Пэж дыдэу, гуауэщ мыр: сыту жыпIэмэ, «критикым» зи гугъу ищI Iуэхутхьэбзэр, аргуэру урысхэм я дежкIэ зэ деплъэкIынщи, «медвежья услуга» жыхуаIэм щыщщ. Iуэхур нэхъри гуауэ, нэхъри ткIыбжь къыпщыхъунти, «критик» хъыжьэхэм япэпсэлъэж, ахэр я пIэ изыгъэтIысхьэж щымыIатэмэ. Ауэ, Тхьэм и шыкуркIэ, апхуэдэхэри диIэщ, я бжыгъэкIэ мащIэми, ХьэкIуащэ Андрей я пашэу. Абы и щапхъэу къэзгъэлъэгъуэнут ХьэкIуащэм и «Налкъутыр налкъуту къонэж» тхыгъэр. Лъэпкъ литературэм, ди классикхэм я тхыгъэхэм, жеIэ ХьэкIуащэм, дызэрыхущытыпхъэр Ержыб Аслъэн зэригугъэм хуэдэукъым. «Абы и еплъыкIэм дытету ахэр къыдэдгъэкIыжыну я ужь дихьэмэ, илъэсищэ дэкIмэ ЩоджэнцIыкIу Алий и тхыгъэхэм зыри къыхэнэжынукъым. УсакIуэ гъуэзэджэм а цIэ лъагэр щIыхуагъэфэщар абы и тхыгъэхэр адрейхэм нэхърэ нэхъ зэрегъэфIэкIуарщ, я гъэпсыкIэ телъыджэрщ, налкъутналмэсыр нэхъыфI ищIыну, иригъэфIэкIуэну и ужь зыри ихьэркъым… Шекспир, Байрон, Пушкин, Толстой сымэ я тхыгъэхэр Ержыбым и жыIэм тету «ирагъэфIэкIуатэмэ», сытыт абыхэм къахэнэжынур!» ХьэкIуащэ Андрей абы и ужькIи мызэу ткIийуэ япэуващ «зи пщIэмрэ зи щIыхьымрэ адыгэ лъэпкъым и пащхьэм щылъагэ ди усакIуэ телъыджэ ЩоджэнцIыкIу Алий ягъэпудыну и ужь ихьахэм». Апхуэдэхэм деж, нехьэкIкъехьэкI хэмылъу, щхьэж къилэжьыр лъегъэсыжыф ХьэкIуащэм. Куэд щIащ абы хьэкъыу зэрыпхыкIрэ: лъагэм зыкIэрыпщIэкIэ, ар уэ зэи лъахъшэ пхуэщIынкъым – абы узэрежьыгъеекIыр къэбгъэлъэгъуэн мыхъумэ; «налкъутыр сытым щыгъуи налкъуту къонэж». А IэнатIэ щхьэпэми илъэс куэд хъуауэ Iутщ ХьэкIуащэ Андрей, и пщэ къыдэхуэ адрей къалэнхэм я гъусэу, а лэжьыгъэ мытыншри хьэлэлу игъэзащIэу. 19313 Къэжэр Хьэмид

ЛЪЭПКЪЫМ ХУЭЛАЖЬЭУ (КIурашын БетIал) 1957 гъэм КъБКъУ-м тхыдэмрэ филологиемкIэ щыIэ факультетым лъэпкъ литературэм теухуауэ зэIущIэшхуэ гуэр щекIуэкIырт, студентхэмрэ егъэджакIуэхэмрэ я деж щIэныгъэ-къэхутакIуэ иститутым и лэжьакIуэхэри ди республикэм ис тхакIуэхэри къахуэкIуауэ. Псоми фIыуэ яцIыху тхакIуэ Теунэ Хьэчим абы щыжиIэгъат мыпхуэдэу: «Нобэ ди литературэм иIэ зэфIэкIыр фIыуэ зыхэзымыщIэ, ар утыкушхуэ зэрихьам щымыгъуазэ мыбы кърихьэлIакъым. Ауэ ар тынш цIыкIуу зэфIэкIа Iуэхукъым. Абы лIыфI куэд псэемыблэжу елэжьащ. Зыри дымыгъэхутыкъуэу, зыри тIэщIэмыгъупщыкIыу, псом я цIэри къыдэтхыжын, къытщIэхъуэ щIэблэми ядгъэщIэн хуейщ. Абы илъэныкъуэкIэ щхьэпэщ къэхутакIуэ ныбжьыщIэ КIурашын БетIал и тхыгъэу иджыблагъэ газетым тетар». …КIурашын БетIал Мухьэмэд и къуэр Дзэлыкъуэ куейм хыхьэ Дзэлыкъуэкъуажэ 1932 гъэм къыщалъхуащ. И ныбжьыр илъэсибл щрикъум, къуажэ еджапIэм щIэтIысхьащ. 1949 гъэм, курыт еджапIэр фIыуэ къеухри, связым и конторэм щылажьэу щIедзэ. Ауэ щIалэщIэм и мурадтэкъым абдеж къыщыувыIэжыну. Ар куэд щIауэ тхылъым дихьэхырт. Псом хуэмыдэжу ар зыхуэнэхъуеиншэр художественнэ тхыгъэхэрт. БетIал, адыгэбзэм къыдэкIуэу, урысыбзэми хуэшэрыуэти, щIэмычэу а бзитIымкIи тхылъ щIиджыкIыу щысыну хьэзырт, дэзыхьэхын къыIэрыхьэ закъуэмэ. ИкIи, куэдрэ мыгупсысэу, БетIал, Налшык макIуэри, Къэбэрдей институтым и филологие факультетым 1950 гъэм щIотIысхьэ. Институтыр БетIал къиухащ (1954) урыс икIи дунейпсо классикэм фIыуэ щыгъуазэу, адыгэ IуэрыIуатэм, литературэм нэхъри дахьэхауэ, сыт хуэдэ утыкуми укъыщимыгъэукIытэну адыгэбзэкIи урысыбзэкIи псалъэу икIи тхэуэ. ИкIи, а псори къалъытэри, и ныбжькIэ щIалэми, 194

1954 гъэ дыдэм ар Москва ягъакIуэ – Луначарскэм и цIэкIэ щыIэ Театральнэ институтым щIэс къэбэрдей студиер адыгэбзэмкIэ иригъэджэну. А щIалэгъуалэ гупыр икъукIэ дыгъэлт. А гупым иужькIэ къахэкIащ актерышхуи, режиссер цIэрыIуи, тхакIуи, журналисти… Ар Къаздэхъу СулътIан, Сэчрэч Мухьэдин, Къуэдзокъуэ Хьэсэн, Болэ Лилэ, Щоджэн Хьэбас, Срыкъуэ ХьэмщIасэ, Урыс Мухьэзир, Къущхьэ Къанщобий сымэ зыхэс гупырт. Москва щылэжьа илъэсхэм (1954 – 1957) БетIал Iэмал игъуэтащ урыс икIи дунейпсо драматургием фIыуэ щыгъуазэ зыхуищIыну, щыхьэрышхуэм дэт театр нэхъыфIхэм кIуэурэ артист Iэзэхэм я джэгукIэм гупсэхуу кIэлъыплъыну, сценэм и «щэхухэр» зригъэщIэну. Налшык къигъэзэжа нэужь, ар икъукIэ сэбэп къыхуэхъужащ КIурашыным: ди лъэпкъ драматургием, театрым, актерхэм я лэжьыгъэм теухуауэ республикэм къыщыдэкI журналхэмрэ газетхэмрэ тетауэ хъуам и зэхуэдитIыр зи IэдакъэщIэкIыр КIурашын БетIалу къыщIэкIынщ. 1958 гъэм къыдэкIыу щIедзэ «Iуащхьэмахуэ» журналым. Драматургиемрэ критикэмрэ редактору абы илъэсищкIэ щылэжьауэ, БетIал телевиденэм яшэ, литературно-драматическэ редакцэм и унафэщIу икIи пенсэм кIуэху (1997 гъэ пщIондэ) абы щолажьэ. И гъащIэм щыщу илъэс 40-м нэблагъэ ди телевиденэр зэфIэувэным иритащ а цIыху емышыжым. Псоми фIыуэ дощIэж БетIал сакъыу и IэнатIэ мытыншым зэрыбгъэдэтар. Ар сыт щыгъуи хущIэкъурт адыгэ литературэм и нэхъыфIыпIэр телевиденэм и IэмалхэмкIэ цIыхум я деж нихьэсыну, ди тхакIуэ пажэхэр щIэх-щIэхыурэ иригъэблагъэрт, щIэуэ литературэм сыт къыхыхьэми, хуэфащэ гулъытэ зэригъуэтыным елIалIэрт, автор ныбжьыщIэхэми теплъэкъукIыртэкъым. КIурашыным и нэIэ зытетыр литературэм и закъуэтэкъым. Абы и гулъытэр нэсырт щэнхабзэми, гъуазджэм и дэтхэнэ Iыхьэми, адыгэ хабзэми, нэмысми, лъэпкъым и IуэрыIуатэми. Аращ къызыхэкIар «ХьэщIэщ» зыфIища фольклорно-этнографическэ тележурналыр БетIал къызэригъэпэщын хуей щIэхъуари. ЩIэныгъэлIу, тхакIуэу, адыгэ гъуазджэм и лIыкIуэу, къэхутакIуэу, критикыу е журналисту цIэрэ щхьэрэ зиIэ псори а журналым къришалIэу, абы и лэжьыгъэми щхьэж хилъхьэфынур къыпихыу, – апхуэдэут БетIал а Iуэхум зэрыбгъэдэтыр. ИкIи абы мащIэ хузэфIэкIауэ жыпIэ хъунукъым: и пIалъэр къэсыхункIэ цIыхур зыпэплъэ, и пIалъэр къыщысым и деж зэплъ журнал «ХьэщIэщыр» ищIат БетIал (нэ19513*

гъуэщI каналхэм «удэзыхьэх» кино щагъэлъагъуэ щхьэкIи къэмынэу!). Ауэ КIурашын БетIал и лъэпкъым хуиIуэтэнур куэд хъурт. А псор, зэрыжаIэщи, «кадрым итIасэртэкъым». Къэхутэныгъэ лэжьыгъэр, литературэ портрет, очерк жыхуаIэм хуэдэхэр нэхъ къыщезэгъынур мащIэтэкъым. ИкIи телевиденэм щилэжьым къыдэкIуэу, а лэжьыгъэри БетIал егъэзащIэ: республикэм къыщыдэкI газетхэм, «Iуащхьэмахуэ» журналым щIэмычэу къытехуэрт абы и тхыгъэхэр, зым и ужь зыр кIэщIу иту и тхылъхэри (адыгэбзэкIи урысыбзэкIи) къыдэкIырт («Хасэ», 1969; «Упсэу», 1979; «ФIэхъус апщий», 1991; «Гъуазэ», 1996; «Лъэпкъ гъуазэ», 2000; «В кругу друзей», 1973; «Али Шогенцуков. Этюды о человеке и поэте», 1975; «Добро души народного поэта», 1978; «Содружество муз», 1982; н.). КIурашын БетIал и тхыгъэхэм, и тхылъхэм Iуэхугъуэ куэд къызэщIаубыдэ. Ар дихьэхауэ ятетхыхьырт XIX лIэщIыгъуэм адыгэхэм къахэкIа тхакIуэ-усакIуэ ахъырзэманхэм (Нэгумэ Шорэ, Ахъмэтыкъуэ Къазибэч, н.), зэман нэхъ жыжьэхэми щыхэIэбэ щыIэт (Вольтер и цIыхугъэу щыта адыгэ цIыхубз-автор ШарлоттэХьэIишэт), ПащIэ Бэчмырзэрэ ЩоджэнцIыкIу Алийрэ я творчествэм тригъэзэж зэпытт. Иджырей литературэм Iуэхур щыхуэкIуэм и деж, лъэпкъ драматургием, театрым и лэжьакIуэхэм гулъытэ хэха яхуищIырт. Зэи игу хуэмызагъэу КIурашыным щIэмычэу зытригъэзэжу щыта Iуэхугъуэр сыт жыпIэмэ, ар – лъэпкъхэм, литературэм я зэпыщIэныгъэрщ, абыхэм я лIыкIуэ нэсхэм я зэныбжьэгъугъэрщ. Нэгумэ Шорэ и гъащIэмрэ илэжьамрэ, абы и щIэиныр зыхуэдэм тетхыхьу щыщIадзар нобэкъым. Адыгэ щIэныгъэлI фIэрафIэм, узэщIакIуэ телъыджэм теухуауэ къэхутэныгъэ лэжьыгъэ куэд щыIэщ. Ауэ «Нэгумэ Шорэ и творческэ щIэиныр щаджыжкIэ, нэхъыбэу тегъэщIапIэ ящIыр ди къэралым и архив зэмылIэужьыгъуэхэм къыщагъуэтыжа е урысыбзэкIэ япэм къыдэкIа газетхэм, тхылъхэм, журналхэм къытрадза материалхэрщ. Ари иджыри къэсыхукIэ нэгъэсауэ зэхуэхьэса, джа хъуакъым», – щыжеIэ КIурашыным «ЩIэныгъэлI щэджащэ» зыфIища и тхыгъэм. ИкIи авторым пыухыкIауэ къегъэлъагъуэ и нэIэ нэхъ зытригъэтыр: езым и япэ а темэм елэжьа щIэныгъэлIхэм, тхакIуэхэм гу нэхъ зылъамытауэ, абы къыхэкIкIи нобэр къыздэсым нэхъ зэхэмыбзу къанэ Iуэхугъуэ гуэрхэр езым зэрыхузэфIэкIкIэ сэтей къызэрищIынырщ. 196

Апхуэдэу КIурашыным япэу ди тхылъеджэр нэIуасэ хуещI къызэрагъуэтыжрэ куэд мыщIа тхыгъэм – 1819 гъэм Горячеводск къалэм щыхьэщIауэ щыта урыс цIыхубзым, Стрелковэ Аннэ, и гукъэкIыжхэр къыщыIуэтэжа Iэрытх «Си гъащIэм и къекIуэкIыкIар» жыхуиIэм Нэгумэ Шорэ къызэрыхэщыжым. Нэгумэм теухуауэ Стрелковэ А. итххэм яхэтщ мыпхуэди: «Шорэ псоми фIыуэ яцIыху адыгэ щIалэщ, дахэщ, уэркъщ, лIыщIэ 25-рэ и жылэм щиIэщ, нэхъ иужьыIуэкIэ къызэрытщIамкIэ, мы псыхэм щыIэ ди императорскэ российскэ пщIантIэм, придворнэ дохутыр Орлай ирагъэщIылIауэ щытащ». Абы набдзэгубдзаплъэу къеджа КIурашыным етх: «Мы сатырхэм наIуэ къащI Нэгумэ Шорэ и гъащIэм щыщу иджыри къэс дызыщымыгъуазэ зы напэкIуэцI. Нэгумэм теухуа нэгъуэщI зы документ гуэри дыщрихьэлIакъым адыгэ щIэныгъэлIымрэ придворнэ дохутыр цIэрыIуэмрэ я зэпыщIэныгъэм тепсэлъыхьу. Орлайрэ Шорэ абы цIыхугъэ зэрыхуэхъуам иIа мыхьэнэмрэ къапщтэмэ, а Iуэхугъуэр, дэ дызэреплъымкIэ, гупсэхуу джын хуейщ». Iуэхур и пэкIэ кIуэтэн папщIэ лэжьыпхъэу къилъытэми, нэгъуэщI мыхъуми, и цIэ къриIуэрт КIурашыным. «Адыгэ культурэм зи цIэр къыхэлыдыкI Нэгумэ Шорэ и гъащIэмрэ илэжьамрэ хуэфащэ пщIэ ягъуэтын, сыт илъэныкъуэкIи тэмэму убзыхун папщIэ ди щIэныгъэлIхэм яджын, къахутэн хуейщ Нэгумэм ехьэлIауэ нэгъуэщI къэралыбзэкIэ къыдэкIахэр, архив материалхэр». Абы пцIы хэлъу къыщIэкIынкъым. Нэгумэ Шорэ и щIэиным епха Iуэхугъуэхэм дяпэкIэ тетхыхьыну, ахэр нэхъ куууэ яджыну къалэн зыхуэзыгъэувыж щIэныгъэлIхэм апхуэди къапэщылъщ. УрысыбзэкIэ тхэуэ зи тхыгъэхэм Юрий Казибек псевдонимыр щIэзыдзу щыта адыгэ тхакIуэ Ахъмэтыкъуэ Къазибэч и гъащIэмрэ и IэдакъэщIэкIымрэ ди тхылъеджэр япэ дыдэ щыгъуазэ зыщIари КIурашын БетIалщ. Абы къызэрихутамкIэ, XIX лIэщIыгъуэм и 90 гъэхэм Ахъмэтыкъуэр япэщIыкIэ «Нива», итIанэ «Унагъуэ библиотекэ», «Вокруг света», «Природэмрэ цIыхумрэ» урыс журнал цIэрыIуэхэм щылажьэу щытащ. 1884 гъэ закъуэм къриубыдэу «Нива» журналым къытехуат Ахъмэтыкъуэм и тхыгъищ: «Жэщ шынагъуэ», «Шыпхъум и пIэкIэ гъащIэр зыта», «ШейтIаным и лъэбжьанэм фIэлъ». КъыкIэлъыкIуэ гъэм «Унагъуэ библиотекэ» журналым тетащ абы и тхыгъитI («Азэн джапIэм и щэху», «Щамил илъ зэрищIэжар»). Апхуэдэу, 197

1896 гъэм «Вокруг света» журналым къытрадзауэ мыгувэуи тхылъ щхьэхуэу къыдэкIыжауэ щытащ «Шэрджэс рассказхэр». «Иджырей Турциер» тхылъри, щхьэхуэу къыдэкIын и пэ къихуэу, «Природэмрэ цIыхумрэ» журналым къытрадзат. «Вагъуэ нур» зыфIища и тхыгъэм КIурашын БетIал гупсэхуу щытопсэлъыхь Ахъмэтыкъуэм и IэдакъэщIэкIхэм. Абы къыдэкIуэуи къэхутакIуэм щыгъуазэ дещI Ахъмэтыкъуэм и творчествэм теухуауэ а зэманым къыдэкIыу щыта урыс журналхэм, газетхэм къытрадза статья, рецензэ хуэдэхэм. ИкIэм икIэжым КIурашыным егъэбелджылы адыгэхэм къахэкIа узэщIакIуэ хьэлэмэтхэу урысыбзэкIэ тхэуэ щытахэм Ахъмэтыкъуэ Къазибэч зэрахэувэ щIыкIэр. ПащIэ Бэчмырзэ и творчествэм тригъэзэжурэ тетхыхьырт БетIал. Абы сакъыпэу зэхуихьэсыжырт Бэчмырзэ и IэдакъэщIэкIыу зызэман газетым къытехуауэ щытари, щIэуэ ятхыжари, зи авторыр зэхэмыбзу къекIуэкI, «IуэрыIуатэм щыщщ» жыхуиIэ текст куэди набдзэгубдзаплъэу зэпиплъыхьырт – Бэчмырзэ и нэпкъыжьэ къыхилъэгъуэну. ЩоджэнцIыкIу Алий гулъытэ хэха хуищIырт БетIал. УсакIуэшхуэм и гъащIэм, и творчествэм епхауэ зы зэхэмыбз гуэри къызэрымынэным елIалIэрт. Алий и тхыгъэхэм я вариантхэр къытригъэзэжурэ зэригъащIэрт, къыдэкIа тхылъхэм имыхуэу къэна пычыгъуэ щхьэпэхэр, сатырхэр къилъыхъуэу (икIи къигъуэту). ЩоджэнцIыкIум икIуа гъуэгуанэм щIэрыщIэу ириплъэжырт, абы и биографием зы «фIыцIагъэ» IэпэщIэзи къыхэмынэу, атIэ псори гъэнэхуа зэрыхъунум егугъуу. И лэжьыгъэ нэхъ пасэхэм ящыщ зым, «Тхыгъэ налкъутхэр» зыфIищам, мыпхуэдэу щыжиIэрт КIурашыным: «ЩоджэнцIыкIум теухуауэ Теунэ Хьэчим итхыжахэми ХьэкIуащэ Андрей итхыжахэми зыщIыпIи къыхэщыркъым ар Союзпсо лермонтовскэ комитетым и члену зэрыщытар. 1940 гъэм март мазэм Мэзкуу щекIуэкIа абы и япэ заседанэм зэрыхэтар. Налшык къалэ Советым депутату 1939 гъэм усакIуэр щыхахым, хэхакIуэхэм я пащхьэм Алий къыщипсэлъар. Къэбэрдей-Балъкъэр тхакIуэхэм я тхыгъэхэм щытепсэлъыхьым жиIар, литературнэ пщыхьэщхьэхэм къыщипсэлъахэр, н. Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхакIуэхэм я Союзым и лэжьыгъэм теухуауэ Давыдов И. итха информацэ цIыкIум ЩоджэнцIыкIу Алий и псалъэ къыщихьахэр икъукIэ гъэщIэ-гъуэнщ: «Сэ тхылъеджэхэм сечэнджэщым нэхъ къызощтэ, тхакIуэхэм сечэнджэщ 198

нэхърэ, – жеIэ ЩоджэнцIыкIум. – Тхылъеджэхэм нэхъ гупсысэ тэмэм къыпхуаIуатэ, нэхъ къалэнышхуи уи пащхьэ къралъхьэ». Къулъкъужын щыщ егъэджакIуэ Ныр Хьэбыж ЩоджэнцIыкIу Алий ицIыхуу зэрыщытар къызэрищIэу, БетIал абы и деж макIуэри гупсэхуу пкъроупщIыхь. Хьэбыж и гукъэкIыжхэм я гъусэу, Алий экспромту итха, нэгъуэщI зыри зыщымыгъуазэ мы сатыриплIри къыздехь: Къулъкъужын нэшэкъашэ, Шу лIыхъужьхэм я псы ефапIэ, УокIуэ, уокIуэ, уокIуэтэх, Хейм я лIыгъэм сурэт тох.

Ди литературэм БетIал жыджэру зэрыхэтам и щапхъэкъэ мыри. Зэкъым икIи тIэукъым мыпхуэдэ къызэрыхъуар: ди литературэм къыхэхъуэ тхыгъэщIэхэм, къыхыхьэ авторхэм псом япэу БетIал гу ялъитэу, яхуэфащэ псалъи яхужиIэу. КIыщокъуэ Алим и «Хъуэпсэгъуэ нур» романыр дунейм къызэрытехьэу, КIурашыным етх «УсакIуэм и япэ прозэр» жыхуиIэ рецензэр. НапэкIуэцIиплI фIэкI мыхъу мы тхыгъэ кIэщIым хэлъщ ноби тебгъэзэжу щIэрыщIэу укъыщIеджэжын: КIыщокъуэм и романым «фIы илъэныкъуэкIэ» дилъагъум къыдэкIуэу, БетIал, нехьэкI-къехьэкI хэмыту, тегушхуауэ къигъэбелджылырт усакIуэм и япэ прозэ тхыгъэшхуэр нэхъ зылъахъэу къилъытэ ныкъусаныгъэхэри. Апхуэдэу Нало Ахьмэдхъан и рассказхэр щызэхуэхьэса и япэ тхылъыр («Урыху акъужь») дунейм къызэрытехьэу, БетIал абы пэджэжащ «Ди прозэм и акъужьыщIэ» статьямкIэ. «Нало Ахьмэдхъан и цIэр тхакIуэу хэIущIыIу зэрыхъурэ зэман куэд мыщIами, – жиIэрт статьям и авторым, – иджыри къэскIэ ди литературэм имыIа гъуэгущIэ ди прозэм щыпхишащ. И тхыкIэ хъэтIкIи, и образ гъэпсыкIэкIи, зытетхыхь IуэхугъуэкIи, къигъэсэбэп художественно-изобразительнэ IэмалхэмкIи ар зытехуэ, зэщхь къэбэрдей тхакIуэхэм хэткъым… Зы тхакIуэ гуащIэмащIэ гуэр нэгъуэщI тхакIуэ пажэм и жьауэм щIэувэрэ нэуфIыцIщхьэрыуэу абы и лъэужьым ирикIуэмэ, апхуэдэм езым и макъкIэ зыри хужыIэнукъым, и гусысэм и дамэр пыупщIауэ, зэщIэIулIауэ къэнэнущ. Налом и япэ рассказхэр журналым къыщытехуам, гъуджэ нахуэм къищым хуэдэу, IупщI хъуат ар и шы-уанэкIи и Iэщэ-фащэкIи хуэщIауэ ди литературэм и гъуэгуанэщIэ, гъуэгуанэ захуэ зэрытеувар». 199

Мыбдеж БетIал щыжиIэм пцIыуэ зыри хэлъкъым, ауэ бгъэщIагъуэ хъун хэлъщ: зы тхылъ фIэкIа иджыри къызыпкърымыкIа тхакIуэр апхуэдизу фIыуэ дауэ къицIыхуфат абы? Пэжым и хьэтыркIи жыIэпхъэщ: Нало Ахьмэдхъан и закъуэтэкъым КIурашыным пасэу къицIыхуар. А щичэзу дыдэм абы псалъэ гуапэ зыхужиIауэ щыта автор ныбжьыщIэхэм ящыщт Тхьэгъэзит Зубери, Мэзыхьэ Бориси, н. Ауэ – пцIыр сыткIэ щхьэпэ! – КIурашын БетIал сыт щыгъуи игу нэхъ зыхуэмыгъуэу къекIуэкIар лъэпкъ драматургиерщ, театрырщ, театрым и лэжьакIуэхэрщ («Къэбэрдей драматургиер», «Шортэн Аскэрбий и драматургиемрэ ди театрымрэ», «УсакIуэм и театр пшыналъэхэр», «Гоголь адыгэ сценэм», «Спектакль гъуэзэджэ», «Пьесэмрэ спектаклымрэ», «Артист Iэзэ», «Артист Атэлыкъ Тэзрэт», н.). Зыми шэч къытрихьэжу си гугъэкъым драмэр литературэм и жанр нэхъ гугъу дыдэу зэрыщытым. Ещхьыркъабзэу, драматургием, пьесэм, спектаклым утетхыхьынуи тыншкъым. Мыбы и Iуэхур литературэкIэ зэфIэкIыркъым. Сценэм и хабзэхэри театр гъуазджэм и «щэхухэри» пщIэн хуейщ. КIурашын БетIал а псоми фIыуэ щыгъуазэти, ди лъэпкъ театрым щагъэув спектаклхэм ятриухуэ тхыгъэхэм псалъэмакъ щхьэпэ, дерс къызыхэпхын псалъэмакъ щиукъуэдиифырт. «Шортэн Аскэрбий и драматургиемрэ ди театрымрэ» жыхуиIэ лэжьыгъэр дэнэ къэна, тхылъым иту къызэрыдэкIрэ Христос къигъэщIам (илъэс 33-рэ) хуэдиз зэман кIуащ. ИтIани абы ущрохьэлIэ ноби тебгъэзэжу щIэбджыкIыж хъун напэкIуэцIхэм. Апхуэдэщ КIурашыным пьесэм и текстымрэ спектаклымрэ щызэригъапщэ, актерхэм яхузэфIэкIамрэ яхузэфIэкIыну щытамрэ я гугъу щищI меданхэр. Псалъэм и хьэтыркIэ, Шортэн Аскэрбий и пьесэ «Зы унагъуэ гуэрым» жыхуиIэм къытращIыкIа спектаклу «ХьэкIуэкIунэ» фIэщыгъэцIэ зыхуэхъуам теухуауэ БетIал етх мыпхуэдэу: «…пьесэм хэтщ унагъуэм щымыщу къыхаша нэрыбгэ Наталье Николаевнэ, Мурадин и щхьэгъусэр. Наталье Николаевнэу джэгур Сыбэч Быхуэщ. Пьесэми спектаклми абы увыпIэшхуэ дыдэ щиубыдыркъым. Щынэ IэрыпIым хуэдэу Iэсэщ жыпIэну Наталье унагъуэм исщ. Япэ теплъэгъуэм Наталье апхуэдэу зэрыщытымкIэ режиссерми артисткэ Сыбэчми акъылэгъу дадэхъуми, еплIанэ теплъэгъуэм акъылэгъу дадэхъункIэ Iэмал иIэкъым. Сыту жыпIэмэ, Наталье фIыуэ илъагъу 200

и щхьэгъусэ Мурадин унагъуэри хыфIидзэу щежьэжым, апхуэдэу сабыр цIыкIуу Iуэхур зэфIэкIын хуейкъым. Псори хыфIидзэу ежьэжыным и пэ къихуэу Наталье бэнэныгъэу иригъэкIуэкIын хуейм и Iыхьэ щани сценэм щекIуэкIыу щыплъагъуркъым, ар щежьэжыпэм: «Хэт уэ хуитыныгъэ къозытар, фызрэ пхъурэ уиIэу, фызаплъэ укIуэну?», жиIэу Мурадин зыщыхуигъазэм деж, абы и гум къыщызэрыIэтын хуей губжьыр, и гум щыщIэ псор артисткэм къызэкIуэцIихыфыркъым. «Уи нэ къеIэм и псэм еIэж» жыхуиIэм хуэдэу иригъэкIуэкIын хуейт Сыбэчым иужьрей дыдэ сценэр». КIурашын БетIал и къалэмыр зыхуимыгъэлэжьа ди драматург, гу зылъимыта адыгэ пьесэ, ди театрым игъэува спектаклу абы рецензэ зыхуимытха щыIауэ къыщIэкIынкъым. БетIал и иужьрей тхылъми («Лъэпкъ гъуазэ», 2000) театрым теухуа тхыгъэхэм увыпIэшхуэ щаубыд. Къыщыхъу щыIи: хьэпIацIэуэшхкIэ Iуэхур зэфIэмыкIыну, щIы гъущIар уэшхышхуэ, уэлбанэ кIыхь хуэныкъуэу. Апхуэдэ уэшхыу икIи уэлбанэу ди лъэпкъ театрым къыхущIэкIат IутIыж Борис и творчествэр. Нэхъ пасэу, «Тыргъэтауэм» дыщеплъым, дэ, театреплъхэм, къытфIэщIат Iутыжым и Iэзагъэр щигъэбелджылыфынур адыгэхэм я блэкIа жыжьэр ди нэгу къыщIэзыгъэувэж трагедие хьэлъэр арауэ. Мыгуващэу «Тыргъэтауэм» къыкIэлъыкIуащ «Гуащэмыдэ хьэблэр». ИкIи абы ди фIэщ ищIащ Борис, трагедием и мызакъуэу, комедием и Iэмалхэри фIыуэ зэрищIэр. ГушыIэ жанми, ауанми, дыхьэгъми, – сыт хуэдэ лIэужьыгъуэми хуэIэижьщ IутIыжыр. Иужьрей зэманым абы зыкъигъэлъэгъуащ щIагъыбзэм хуэIэкIуэлъакIуэ, илъэс мин бжыгъэ зи ныбжь сюжетри нобэрей гупсысэкIэ къэзыгъэпсэужыф тхакIуэу. АрщхьэкIэ а лIы гуащIафIэм къилэжьам и Iыхьэ пщIани нобэр къыздэсым жыIаи тхаи хъуакъым. Абы къыхэкIыу гуапэщ IутIыж Борис и творчествэм КIурашын БетIал ирищIэкI псалъэмакъыр. «Тыргъэтауэм» къыщыщIедзэри, IутIыжым и пьесэу дунейм къытехьа псори щIепщытыкI КIурашыным, абы ящыщ дэтхэнэми нэхъ гу зылъытапхъэу хилъагъуэм къытеувыIэурэ. А псори къызэщIикъуэжу, БетIал мыпхуэдэу етх: «…литературэм псалъэщIэ щыжызыIауэ къалъытэр игъащIэ лъандэрэ къадэгъуэгурыкIуэу къадекIуэкI образхэм, абыхэм япкърылъ гупсысэм темыхуэу, щIэуэ, нэгъуэщIу, гъэщIэгъуэну, IупщIу, лъэщу зыгуэр жызыIэфырщ. Апхуэдэу жызыIэфахэм сэ IутIыж 201

Борис яхызобжэ. Абы ищIар зыхузэфIэкIыфынур хэту щытми лIыгъэ ин зыхэлъ шу щхьэмыгъазэщ, зигурэ зи щхьэрэ зэтелъу, фIэщхъуныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ цIыху къэмылэнджэжщ, лъэпкъыр фIыуэ зылъагъуу зи щIэныгъэмрэ зи талантымрэ къызыхэкIа лъэпкъыр фIым хуэшэным хуэзыгъэлажьэрщ». IутIыж Борис куэд хузэфIэкIар пэжщ, абы и творчествэм теухуа псалъэмакъ апхуэдэу ткIийуэ япэу зыукъуэдияр КIурашын БетIалщ. Дауи, IутIыжым и IэдакъэщIэкIыр ди литературоведенэм нэсу щиджынур дяпэкIэщ. Си гугъэщ абы и IуэхукIэ БетIал и псалъэр щхьэпэ хъуну. Лъэпкъ театрыр нэкурэ напIэу зылъагъу КIурашын БетIал, драматургхэм къафIэкIырти, актерхэм захуигъазэрт. Ауэ сытми актерт ахэр езыр! Сонэ Мухьэрбий, Тубай Мухьэмэд, ТIыхъужь Алий, Болэ Мурат, Токъуий Хъусен, Сыбэч Быхуэ, Балъкъэр Калисэ, ДыщэкI КIунэ… Зыр зым емыщхьу. Зым нэхърэ адрейр нэхъыфIыжу. Ауэ уахэплъэн къудейр гухэхъуэт. ЦIыху бжьыфIэ, актер Iэзэ гуп – мор-мыр жыхуаIэ къэралыгъуэм и театр утыкур ягъэзджызджыфыну, ягъэдэхэфыну зэфIэкI Тхьэм къаритауэ. ЛэжьыгъэкIи пщIэ къатемынэу. Гугъуехьми къыпамыкIухьу… ИтIани… яхуэфащэм и Iыхьэ ныкъуи гулъытэ ялъымысауэ… КIурашыным хузэфIэкIыр арати, абыхэм я лэжьыгъэ мытыншыр зэрылъэкIкIэ ядиIыгъащ. Псалъэ гуапэ яхужиIащ. Тригъэзэжурэ БетIал зытемытхыхьа яхэтауэ къыщIэкIынкъым а артист гуп дыгъэлым. Псалъэ гъущэ яхужиIауэ аракъым. НэуфIыцIщхьэрыуэу мыхъуу, Iуэхум хищIыкIыу, актерхэр фIыуэ ицIыхуу, хэт сыт хузэфIэкIынуми ищIэу. Дэтхэнэм сыт хуэдэ роль дапщэщ игъэзэщIами гукIэ ихъумэ къудейм къыщымынэу, щхьэж къехъулIа (е къемыхъулIа) теплъэгъуэхэр, меданхэр Iэрыхуэу къихутэрэ актерым и пащхьэм зэхэщIыкIыгъуэу щигъэбелджылыжу. КIэщIу жыпIэмэ, ди лъэпкъ театрым и лэжьыгъэм ехьэлIауэ БетIал игъэзэщIа къалэныр, зы лъэныкъуэкIэ, драматургхэри, режиссерхэри, актерхэри зыхуэныкъуэт, етIуанэ лъэныкъуэкIэ – театреплъым и сэбэп зыхэлът, ар спектакль еплъыфу, зэплъри къыгурыIуэу зыгъасэт. КIурашын БетIал щыпсэум щыгъуэ ар къыдгурымыIуами, БетIал зэрытхэмытыжрэ наIуэ хъуауэ си гугъэщ абы хуэдэу емышыжу лъэпкъ татрым хуэлажьэ ди литературоведхэми, критикхэми, журналистхэми нобэ зэрахэмытыр. Адыгэ IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыжыным мыхьэнэуэ иIэр пасэу къыгурыIуауэ КIурашыным итхыжырт иджыри 202

тхылъым имыхуауэ зрихьэлIэ хъыбар, хъуэхъу, къебжэкI хуэдэхэр. Псом хуэмыдэжу, «IуэрыIуатэ – дыщэ пхъуантэ» и фIэщыгъэцIэу телевиденэм журнал къыщызэIуиха нэужь, БетIал уэру къыIэрыхьэрт телевизореплъхэм я письмохэр. Абыхэм я нэхъыбэр къыздикIыр къуажэрати, БетIал къыхурагъэхь псалъэжьхэм, хъуэхъухэм, къуажэхьхэм, къебжэкIхэм щIэмычэу зы щIэщыгъуэ гуэр къахэкIырт. Езыми пщIэ къытенэртэкъым: елIалIэу ахэр зэхуихьэсырт, щIиджыкIырт, зэхуеплъырт, нэхъ гъэщIэгъуэну къилъытэ вариантхэр и тхылъым хигъэхьэрт. Адыгэ IуэрыIуатэр зэхуэхьэсын, джын илъэныкъуэкIэ езым и пэ къихуэу куэд зэфIэзыгъэкIа лIы щыпкъэхэм (КъардэнгъущI Зырамыку, Мыжей Михаил, Нало Заур сымэ, н.) БетIал Iулыджышхуэ яхуиIэрт. Абы яхуэфэщэн псалъэ къилъыхъуэрт, ялэжьари игъэбелджылырт, дяпэкIэ щIапхъэу къилъытэри ибзыщIыртэкъым. Иджыри зы темэшхуэ – КIурашын БетIал и мыхамэ дэнэ къэна, и благъэ дыдэу, и гупсэу илъэс куэдкIэ къыдекIуэкIауэ. Ар – Лъэпкъхэм, а лъэпкъхэм я лIыкIуэ нэсхэм я зэныбжьэгъугъэрщ. Сэ сщIэркъым иджы щыIэ политикхэм дуней ухуэкIэ ящIэми (си щхьэкIэ, апхуэдэ щIэныгъэ сэ абыхэм иджыри ядэслъэгъуакъым). Ауэ, пцIы зыхэмылъыжыращи, СССР-кIэ зэджэу щыта къэралыгъуэр щаухуэм щыгъуэ лъэпкъхэр зэрылъытэу, зэрыIыгъыу, зыр адрейм дэIэпыкъуу зэрызэхущытам фIы куэд къыдэкIуат. Лъэпкъхэм яку дэлъ зэпыщIэныгъэ быдэр, накIэнахьагъкIэ мыхъуу, пэжкIэ ахэр зэрызэбгъэдэтыр дэтхэнэ лъэпкъми и литературэм зиужьынымкIэ сэбэпышхуэт. Ар IупщIу къыхощ КIурашыным и лэжьыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм (Толстой А., Шолохов М., Тихонов Н., Андронников И., Киреев М., нэгъуэщIхэми ятеухуа статьяхэм, эссехэм, очеркхэм). …Университетым щекIуэкIа зэIущIэм къыщыпсалъэу Теунэ Хьэчим зи гугъу ищIа тхыгъэр – КIурашын БетIал и статья «О неизвестных и забытых именах» зи фIэщыгъэцIэр – 1956 гъэм «Кабардинская правда» газетым къытехуауэ щытащ. Абы къыщыщIэдзауэ 2001 гъэ пщIондэ – илъэс 45-кIэ – КIурашын БетIал гурэ псэкIэ и лъэпкъым хуэлэжьащ адыгэ щэнхабзэм, адыгэ гъуазджэм зэрызиужьын хэту, езыми хузэфIэкI псори абы хилъхьэу. Р. S. КIурашын БетIал цIыху гуапэшхуэу дунейм тетащ. Дэтхэнэми фIыуэ хущыту. Псом хуэмыдэжу ар 203

хуэгупцIанэт и лъэпкъ къыхэкIам. Адыгэмэ, и къуэшт. Ар, псалъэкIэ мыхъуу, и IуэхущIафэкIэ дэплъагъурт. «Упсэу» – апхуэдэ фIэщыгъэцIэ хуищIащ БетIал и тхылъхэм ящыщ зым. А псалъэри тхылъым ауэ Iуплъэ дэтхэнэми хуэгъэзат. «Упсэу! – щыжиIэрт авторым и пэублэ псалъэм, – адыгэ псалъэ гуапэкIэ зыхудогъазэри и Iэр быдэу доубыд седжэнщ жиIэу тхылъ къэзыщтэм. Ар нэхъыжьмэ – жьыщхьэ махуэ, нэхъыщIэмэ – насыпыфIэ, гъащIэ кIыхь ирехъу». «Псалъэм япэр фIэхъус сэламщи, сэламу щыIэм я нэхъ гуапэр си гумрэ си псэмрэ къыбгъэдэкIыу узох, Тхылъеджэ! – щыжеIэ БетIал нэгъуэщI и зы тхылъым («ФIэхъус апщий»). – Уэращ си Дыгъэр, уэращ си Мазэр, уэращ си Гъуазэр! Си гуапэщ куэдрэ-куэдрэ уузыншэну. НасыпыфIэ, гъащIэ кIыхь, жьыщхьэ махуэ ухъу!» А тхылъ дыдэр мыпхуэдэ псалъэхэмкIэ къызэIуех: «Си гуащIэр зи быдзышэ сIулъ си лъэпкъым тыгъэ хузощI». БетIал цIыху гуапэу зэрыщытар кърибгъэлъэгъуэну мы зыр пхурикъуни. Абы и тхылъыщIэ къыдэкIар и ныбжьэгъухэм, и цIыхугъэхэм езым яхуихьырти и IэкIэ яритырт, гуапэ ящыхъун гуэри яхутритхауэ. Мис, псалъэм и хьэтыркIэ, сэ абы «Упсэум» къысхутритхар: «Уи мурадым уи Iэр техуэу!» «ФIэхъус апщийм» мыпхуэдэу къысхутретхэ: «Хъуар зыщIэр ди Тхьэрщ, жаIэ, ауэ, хэт ищIэрэ, ар къызэращIэ мывэупцIэ ущиIэкIэ, умыщхьэхыу, къеджи, пэжым нэр ирищIу схуэIуэтэж. Ари щыщщ ныбжьэгъугъэм». Иужь дыдэу къыдигъэкIыжа тхылъым – «Лъэпкъ гъуазэм» - мыпхуэдэу къысхутритхащ БетIал: «Сэ узэрыслъагъум Хуэдэу Ди Тхьэми цIыхуми укъаулъагъу!» Мыпхуэдэу жаIэ: цIыхур дунейм ехыжамэ, ар щыщIалъхьэ махуэм и сыныр хуагъэувмэ, а сыныр лIам и псапэм хашачэу. КIурашын БетIал псэу щIыкIэ езым зыхуигъэувыжащ и сыныр. А сыныр – адыгэ лъэпкъым, а лъэпкъым къыхэкIа лIы щэджащэхэм КIурашын БетIал яхуиIа лъагъуныгъэр къыщиIуэта и тхылъхэрщ.

204

ЛIЫ ЗАКЪУЭМ ХУЗЭФIЭКIЫНУР (Елмэс Iэулдин) ЗекIуэ гъуэгуанэ къызыпэщылъ шухэр гупыфIу зэрыIыгъыу ежьэрт. Гъуэгуанэр хьэлъэт, псэзэпылъхьэпIэти, гупыр зэрыгъэпэжу зэбгъэдэт лIы зыбжанэ хъун хуейт. Ауэ зэзэмызи къыщыхъу щыIэт: зекIуэлIым и закъуэу гъуэгу теувэу (аращ «шу закъуэ» жыхуаIэжри). Ар зыхузэфIэкIыр зырызт. АпхуэдэлIт Елмэс Iэулдин. Елмэс Iэулдин вузым щызэригъэгъуэта и IэщIагъэкIэ физикт. А IэщIагъэри куууэ иджат. Абы и щыхьэтщ Алжир университетым экспериментальнэ физикэмкIэ зэрыщригъэджар (французыбзэкIэ), и тхылъ Москва къызэрыщыдигъэкIыфар. Курыт еджапIэм щыщIэса зэманым къыщыщIэдзауэ Iэулдин усэхэр, рассказ кIэщIхэр итхырт, зыщалъхуа лъахэм и блэкIар къызыхэщыж хъыбархэм нэхъуеиншэу щIэдэIурт, абы илъэныкъуэкIэ нэхъыбэ къызэрищIэнми пылът. Елмэс Iэулдин балигъыпIэ иува нэужь, нэрылъагъу хъуащ абы лIищ я къалэн, номейуэ мыхъуу, екIурэ ещхьу зэрызэдихьыр: Iэулдин и IэщIагъэм фIыуэ хэзыщIыкI, езым и щIэныгъэмкIи щIэблэм жумарту ядэгуэшэф егъэджакIуэ-физикт; етIуанэу: тхыдэтх-еджагъэшхуэхэм къакIэрымыхуу тхыдэр зэриджар (тхыдэм теухуауэ) абы къыдигъэкIа и тхылъхэм къыщынаIуэрт; ещанэуи – творчествэ илъэныкъуэкIэ зэфIэкIышхуэ зыбгъэдэлъ, езым и гуащIэкIэ ди лъэпкъ литературэм и тхыдэм пщIэ зыхуэфащэ увыпIэ къыщызылэжьа тхакIуэт. ИтIани, гъэщIэгъуэныракъэ, ди критикхэмрэ литературэведхэмрэ Елмэс Iэулдин гу лъамытэххами ярейщ. Нобэр къыздэсым абы теухуауэ ятхар зы рецензэ кIэщI цIыкIу закъуэщ, «Бгъэхэм къуршым къагъэзэж» романыр къыщыдэкIам щыгъуэ Шэвлокъуэ Петр итхауэ. 205

*** Елмэс Iэулдин МатIу и къуэр 1932 гъэм, дыгъэгъазэм и 21-м, Бахъсэн куейм хыхьэ Ислъэмей къуажэм къыщалъхуащ. 1940 гъэм къуажэм дэт курыт еджапIэм щIэтIысхьэри, 1950 гъэм, илъэс епщыкIуянэм иту, а еджапIэр къиухащ, а гъэ дыдэми Налшык кIуэри пединститутым и физико-математическэ факультетым щIэтIысхьащ. 1954 гъэм институтыр диплом плъыжькIэ къэзыуха щIалэ лъэрызехьэ гупым ящыщ зыт Iэулдин. ЩIэныгъэм и гъуэгу мытыншыр къапэплъэрт абыхэм. ИкIи, пэж дыдэу, а зэныбжьхэм ящыщ зыбжанэр физикэм е математикэм щаIэ ехъулIэныгъэхэмкIэ доктор, профессор цIэрыIуэ хъуащ (ХъуэкIуэн Хьэзрэталий, Щокъуий Владимир, н.). Ауэ мы зи цIэ къисIуа щIэныгъэлI ахъырзэманхэми, нэгъуэщIхэми я Iуэхур нэхъ тыншт ахэр аспирант ныбжьым щитам: абыхэм я Iуэхур зыт зытеухуар – я IэщIагъэрт. Тхьэр нэхъыбэкIэ къотэхукIэ жэуаплыныгъэу уи пщэ къыдэхуэри нэхъыбэщ. НитIым лей зэрахэмытым, нитIми узэрыхуейм ещхьу, уи гущIэм щыбгъафIэ IэщIагъэхэм, щIэныгъэхэм ящыщ зыри IэщIыб пхуэщIыркъым. Ауэ ар зы лъэныкъуэкIэ фIы щхьэкIэ, нэгъуэщI зы лъэныкъуэкIэ уелъахъэ: адэ-мыдэкIэ зыбдзыху, «хъарбызитIыр» зы IэкIэ зэрыпIыгъыным уелIэлIэху, зы «хъарбыз» закъуэр нэхъ пIащэу къыхех икIи ар нэхъ жыжьи нехьэсыф зи зэфIэкIкIэ уэ нэхърэ нэхъ Iэслъэсу ныбдежьа уи ныбжьэгъум. ЛъэныкъуэкIэ къыщыту къаплъэхэми я нэм нэхъ къыIуидзэ хабзэр а уи ныбжьэгъур здынэмысамрэ абы хузэфIэкIамрэщ: ар докторщ, уэ укандидат къудейщ, ар профессорщ, уэ удоценту аращ… Хэт сыт къыхужиIэми емылIалIэу, Елмэс Iэулдин и гъуэгу мытыншыр езым икIужырт, и хьэлъэ мымащIэр и плIэ илъыжу. Iэулдин и гур дахагъэм хузэIухат: зыми хуэмыдэжу и лъахэ уардэр адрей щIыпIэхэм къазэрыщхьэщыкI, абы нэщэнэ, символ хуэхъуа теплъэгъуэхэр, щытыкIэхэр IупщIу и нэгу къыщIэувэм и мызакъуэу, псэкIэ япэджэжу. ИкIи, а Дахагъэр иджырей щIэныгъэм къыщIиуIукI IэмалхэмкIэ ихъумэн папщIэ, физикэр иутIыпщыртэкъым. IэрыщI Iуащхьэжьхэм здеплъым, Iэулдин и нэгу къыщIыхьэжырт хэкум и блэкIар, лъэпкъым лIэщIыгъуэкIэ206

рэ зэпичар, абы игъэвар. Дауэ? Дапщэщ? Хэт? Сыт хуэдэ щхьэусыгъуэкIэ? ИкIи, а упщIэхэм я жэуап тэмэмыр къилъыхъуэу, Елмэсым еш имыIэу иджырт адыгэхэм я дыгъуасэм ехьэлIауэ дэнэ зы тхылъымпIэ кIапэ щыIэми – тхылъыр тхылъу, иджыри дунейм къытемыхьа документмэ, архиву. Iуэху ищIу тхыдэтх IэщIагъэм хуемыджами, абы и щэхухэр езыр-езыру къигъэнахуэурэ, ди лъэпкъым и блэкIар зыджыж, ар гъэхуауэ наукэм и хабзэмкIэ къэзыIуэтэжыф еджагъэшхуэ тIэкIу-тIэкIуурэ къищIыкIат Елмэсым. Ауэ абыкIи игу загъэртэкъым, псэхугъуэ къезымыт щыIэти. Iэулдин илъагъурт псыхэр лъыкIэ изыIэ зэхэуэ гуащIэхэр, и пащхьэм къитым ярейуэ, абы я даущ дыджри и тхьэкIумэIупсыр иричу зэхихырт; фызабэу къэнахэм я гъыбзэмрэ сабий зеиншэхэм щIагъэкI лъынэпсымрэ ягъэжейртэкъым. Абы къызэрелыну щыIэри зы Iэмал закъуэт – тхылъымпIэмрэ къалэмымрэ зэригъэгъуэту, а и нэгу щIэкIыр псалъэм и къарукIэ къиIуэтэжын хуейт, арыншамэ псэууэ къыIэщIэкIынутэкъым. Абы къикIыр мырат: зэрыфизикым, зэрытхыдэтхым къыдэкIуэу, Елмэс Iэулдин тхакIуэу щымытуи хъунутэкъым. Дауи, езыр хэбгъэзыхьыпэми, и Iуэхур зыIут дыдэр апхуэдэу убзыхуауэ къыбжимыIэфынкIи хъунт 1954 гъэм институтыр къэзыуха щIалэщIэм. Ауэ ар хыболъагъуэ Елмэс Iэулдин къызэринэкIа гъуэгуанэмрэ абы и Iэужьымрэ: 1954 – 56 гъэхэм аспирантщ; 1956 – 57 гъэхэм Шэрджэсым хыхьэ Псыжь къуажэм и курыт школым щыегъэджакIуэщ; 1957 – 58 гъэхэм Къэбэрдей-Балъкъэр совнархозым и инженер-методистщ; 1958 – 70 гъэхэм ВГИ-м и научнэ лэжьакIуэщ; 1970 гъэм щыщIэдзауэ КъБКъУ-м, иужькIэ КъБЕА-м щыегъэджакIуэщ; 70 гъэхэм Алжир университетым профессорым и къалэныр щегъэзащIэ (илъэсиплIкIэ). Хамэ къэрал зэрыщыIар икъукIэ сэбэп къыхуэхъуащ Елмэсым. «Бгъэхэм къуршым къагъэзэж» романыр, публицистическэ икIи къинэмыщI лэжьыгъэхэр итхын папщIэ, нэIуаси зыхуищIащ адыгэхэм я къекIуэкIыкIам теухуа, ди къэралым щумыгъуэтыну архив документ куэдым, хьэрыпыбзэкIэ е французыбзэкIэ тхауэ. Елмэс Iэулдин усэщ къызэрыщIидзар. Природэм и къэхъукъащIэ зэмылIэужьыгъуэхэр, бгыхэм, къуршхэм 207

ядилъагъу дахагъэр, псым, мэзым кърат гукъыдэжыр, – а псори темэ хуэхъурт тхэным гу хуэзыщIа, ауэ, зэрыжаIэщи, иджыри «зыкъэзымыгъуэтыжа» автор ныбжьыщIэм. Хэку зауэшхуэм и зэманым ди цIыхухэм ягъэлъэгъуа лIыгъэр, щIалэгъуэм и Iэпэгъу лъагъуныгъэр, ауан къэзылэжь щхьэхуещэхэр, щIэнэкIалъэ щIыпхъэ, къулыкъум щигъэкIа бюрократхэр, – мы Iуэхугъуэхэми гулъытэ щагъуэтырт Iэулдин пасэу итха усэхэм. Нэхъыжьхэм къаIуэтэжу зэхиха таурыхъхэр сабийхэм папщIэ усэбзэкIэ къиIуэтэжыну щыпыхьэри мащIэтэкъым. Абыхэм ящыщ гуэрхэри иужькIэ дунейм къытехьэгъащ («Къэрэбан и къуэ Лъостэншы», н.). Ауэ пцIы зыхэмылъыжу сэ къысщыхъур мыращ: автор щIалэм талант IупщI зэрыбгъэдэлъри абы и зэфIэкIым нэхъ зыкъыщитIэтэнур прозэр арауэ зэрыщытри «Чылар» рассказым къигъэлъэгъуат. *** НэгъуэщIи сэтей къищIат «Чыларым». ТхакIуэу щыIэр (ахэр сытыбзэкIэ тхэми) гупышхуитIу зэщхьэщыбгъэкI хъуну къыщIэкIынщ: Вальтер Скотт и «мэсхьэбым» итхэмрэ Бальзак и «мэсхьэбым» итхэмрэ. Япэ гупым хыхьэ тхакIуэхэм я гупэр нэхъ зыхуэгъэзари, я нэм нэхъ IупщIу къыIуидзэри, я тхьэкIумэм зи даущ нэхъ имыкIри гъащIэ блэкIарщ, илъэс щэ ныкъуэ, илъэсищэ, илъэсищэ куэд ипэжкIэ псэуа цIыхухэрщ; етIуанэм хыхьэ тхакIуэхэм я творчествэр къызыхэкIыкIыр ахэр къэзыухъуреихь гъащIэрщ, кабинетым къыщIэкIрэ уэрамым къытехьамэ, абы щызрихьэлIэ цIыхухэм я гупсысэмрэ я гугъапIэмрэщ, я гурыгъу-гурыщIэмрэ я гуныкъуэгъуэмрэщ. Елмэс Iэулдин япэ гупым, Вальтер Скотт и «мэсхьэбым» итхэм, ящыщт. БлэкIарщ зытеухуар абы и тхыгъэ нэхъ пIащитIри, «Бгъэхэм къуршым къагъэзэж» романымрэ «ЛIыжьымрэ шыжьымрэ» повестымрэ. *** ЛIыфIыгъуэ зэримыгъахуэу, зэрыукIыж пщыхэм и щхьэр яхехри, кIэмыргуей лъахэр жапIэ ещI Къэбэрдейм и пщы-уэлийуэ къекIуэкIа ХьэтIохъущокъуэ Бомэт и зы щIалэ, Анфокъуэ. Хэхэсыр мэпсэу, зыхэхуа жылэм ящыщ хъужауэ, бынунэу. Жьыгъэр къыщыкIэлъысым, и щхьэгъусэри дунейм щехыжым, езым и нэр зэтрипIэн 208

зэтрипIэн и пэ и щIалитIым – Жансэхъурэ Жанхъуэтрэ – Анфокъуэ яхуеIуатэ и Iуэхум и пэжыпIэр: къызыхэкIари КIэмыргуейр псэупIэ щIыхуэхъуа щхьэусыгъуэри. ЗэшитIым, Къэбэрдейм ягъэзэжу, я уанэгу итIысхьэжын папщIэ пщы хасэм Iуэху къыщаIэт хъунут. Ауэ… Жансэхъурэ Жанхъуэтрэ зыщыщ лIакъуэм хуэщыхьэтыну дамыгъэ нэхъыщхьэр, афэ джанэр, Тыркум щыIэт: ар щхьэщитыкIри, Анфокъуэ зэрыпхъуакIуэхэм къаIэщIихыжат тыркудзэм гъэру ирашхэм яхэхуа Дыщэху, Талъостэнхэ я пхъур (зэшитIым анэ яхуэхъунур). ЗэшитIыр къикIуэтхэм ящыщтэкъыми, пIалъэ къыхамыгъэкIыу гъуэгу теувэну хьэзырт. ИкIи, хьэж ящIыну ежьэ хуэдэу трагъэIукIри, афэ джанэм и лъэужьыр яху. А щIыкIэм тетуи Елмэсым къегъуэт и лIыхъужь нэхъыщхьитIыр гъуэгушхуэ, гъуэгу кIыхь зэрытригъэувэн щхьэусыгъуэ. Адыгэ лъэпкъыр зыуэ зэрыубыдауэ къекIуэкIакъым. ЛIакъуэхэр зэбгрыдзарэ зэбгрыпхъауэ псэурт. ЛIыфIыгъуэ зэримыгъахуэ пщыхэм я зэныкъуэкъур абы къыхыхьэжырти… ИкIэм икIэжым абыи зыгуэркIэ къелынт адыгэхэр (апхуэдэ здэщымыIэ къэралыгъуэ къэгъуэтыгъуейт). Нэхъ Iуэхур адыгэ лъахэм къыхузэпещэ къару фIыцIэхэрт. КърымымкIэ, тыркумкIэ къикIа дзэшхуэхэр щIэх-щIэхыурэ ди щIым къиужьгъэрти, адыгэхэм къаугъуея мылъкур IэщIахырт, хъыджэбзым и дахэмрэ щIалэм и къабзэмрэ лъэпкъым къыщIамыгъахъуэу, нэплъыснэIусу иралъэсыкIырт. Абы илъэныкъуэкIэ гущыкIыгъуэ дыдэр Портэрт. Тырку сулътIанхэмрэ пащэхэмрэ муслъымэн диным тегъэщIэпцIу ирисондэджэру ар къудейт, нэкууи напIэуи абыхэм яIэр мылъкурэ цIыхубзэрт. А псор нэIурыту, гуимыхужу дегъэлъагъуж Елмэсым. Романым къыхощыж гузэвэгъуэм и деж балъкъэрхэмрэ къэрэшейхэмрэ адыгэхэм къакъуэувэу зэрыщытари. Адыгэхэмрэ урысымрэ я зэхущытыкIэу романым къыхэщыжми узыгъэгупсысэнрэ дерс къызыхэпхынрэ и мащIэкъым: абы щыгъуэ пэжыгъэкIэ зэбгъэдэту, тIуми яфI а зэхущытыкIэм къыхэкIыу лъэпкъитIыр зэрыIыгът… Романым къыщыхъу-къыщыщIэхэм сыт хуэдэ лъэныкъуэкIэ укъыщеплъми, уемыгупсысу къанэркъым: Елмэсым фIыщэу ещIэ къигъэлъэгъуэж лъэхъэнэм и пэжыр. Аращ абы Iэмал къезытри лъэхъэнэм щыIа ду20914 Къэжэр Хьэмид

нейм и шыфэлIыфэ гуимыхуж ди пащхьэ къригъэувэну. Тхылъым укъыщеджэкIэ, моуэ нэIурыту плъагъу хуэдэщ Ахын и Iуфэм екIуалIэу Кавказым щызэбгрыпхъа адыгэ жылагъуэхэри, Тыркури, абы и блыгущIэту езыхьэкI къэралыгъуэхэри. Ар авторым щIыхузэфIэкIри гурыIуэгъуэщ: абы IупщIу къегъэлъэгъуэф а лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм, а къэрал зыбжанэм я лIыкIуэхэр, дауи, я теплъэм и мызакъуэу, я гупсысэкIэ, я гум щыщIэ, я гурыгъу-гурыщIэ илъэныкъуэкIэ. Жансэхъурэ Жанхъуэтрэ – зэтIолъхуэныкъуэ зэшитIыр – нарт гущэ ирапIыкIами ярейщ: языхэзри шу гуп и уасэ зекIуэлI ирокъу. «Фэ зытетым гу кIуэцIылъщ» жыхуаIэм ещхьу, я фэми къеIуатэ а тIур зэрыаслъэныгур, Iэчлъэчу, хэлъэфауэ пкъыфIэу. Лъэпкъым къыдекIуэкI Дахэмрэ ФIымрэ я псэм щагъафIэу, я хабзэрэ я нэмыскIэ щыпкъэу, я теплъэ уардэмрэ я хьилмымрэ зэшхуэзэесу щыт зэшитIыр сыт илъэныкъуэкIи щапхъэу ягъэлъагъуэм хуэдэщ. Арауи къыщIэкIынщ а тIум дэнэ хэгъуэгуи Iулыдж нэрылъагъу къыщIыхуащIыр. Жансэхъурэ Жанхъуэтрэ куэдкIэ зэщхьми, дэтхэнэми езым и хьэл иIэжщ: Жанхъуэт Iэпщэ къарум нэхъ трикъузэнумэ, Жансэхъу зэпэлъытэр нэхъ и Iэпэгъущ; Жанхъуэт гукъанэрэ гурыщхъуэрэ къыкъуигъэплъыну зыри хуэIуакъым, Жансэхъу, абыхэм хуэхейуэ, тэмакъкIыхьщ, сытми хуэIущщ. Пэжщ, хэгъэзыхьыпауэ зэшитIым я образхэм уабгъэдыхьэмэ, а тIур зэрызэщхьэщыкIыр нэхъыбэIуэу щытамэ, зыкIи зэрантэкъым жыпIэми ущыуэну къыщIэкIынкъым. Тхылъеджэм гурыхь щохъу къуажэ тхьэмадэ Къамбот, зэман гугъусыгъум адыгэ жылагъуэхэр зыхэхуэ лъэпощхьэпохэм цIыхухэр пэщIэтыфын папщIэ зи гъащIэр уанэгум щызыхь адыгэлI Iэпсолъэпсор. Нарт эпосым къыхэбэкъукIыу, уи пащхьэм къиувами ярейщ гъукIэ Мэретыкъуи. Пэж дыдэу, «езы Лъэпщи къыкIэрыхуркъым» жыпIэным хуэдизщ, гъущIым и псэр зыхуэзэр тэмэму ищIэу гъукIэ Iэзэщи. Ауэ Мэретыкъуэ гъущI ентIырым джатэ IэкIуэ къыхищIыкIыф къудейкъым. ШыIэшхуэ хэлъщи, хуэмыпIащIэу, и Iэщэр тIупхым щехъумэ, къэIэтыгъуафIэуи къиIэтыркъым. Ауэ ар къиIэтын хъуми, нартыжь хабзэу, зэ уэгъуэкIэ бийр хегъащIэ. Апхуэдиз лIыгъэ зыхэлъ гъукIэр ауэ къызэрымыкIуэу хьэлэлщ, щабэщ, уIэгъэхэмкIи Iэзэу кIэщIущыгъэ гуэрхэри абы къыбгъэдокI. 210

Хахуэщ, зэчийщ, Жансэхъурэ Жанхъуэтрэ я гъукIэгъэсэныр, ахъырзэманщ Айтэч ныбжьыщIэр, лIыгъэм и гъусэу щабагъэр, захуагъэр зи щIасэр. Ауэ а гуп дыгъэлми къахолыдыкI Джатэщауэ. Ар щауэ Iэпщагъуэми къыщымынэжу, дзэпщ фIэрафIэщ, Портэм и дзэзешэ нэхъ IэкIуэлъакIуэ дыдэхэм ящыщщ. Адыгэхэм къахэкI хабзэт хамэ хэгъуэгухэм къэралыгъуэ щызыухуэф, дзэ къыщызэзыгъэпэщыф, къэралыгъуэ зехьэн и IуэхукIэ зэфIэкI зиIэ лIы гуащIафIэхэр. АрщхьэкIэ, абыхэм сыт ягъахъэми, я цIэр «хэхэст». Я псэ емыблэжми, дзыхь къыхуамыщIу, къахущIэджэу, къахущIэплъу, икIэм икIэжым къаукIыжыпэу, – арат къызэрекIуэкIыр. Насыпыр лIыгъэрэ хьилмыкIэ къахьу щытамэ, насыпыфIэ дыдэ хъун хуея Джатэщауэ арат къыпэплъэр… Джатэщауэ ещхьу хэхэсщ кхъухьзехуэ Ушакъ Пщымафи, сабийуэ и насыпыншагъэкIэ Тыркур псэупIэ зыхуэхъуа адыгэлIыр. И псэр дзапэкIэ иIыгъыу, и нэгу щIэкI гъащIэ дыджым, къэзыухъуреихь хьэ зэрышхым и бын тIэкIур зэращихъумэн Iэмал къахуилъыхъуэу, абыхэм адыгагъэр, адыгэбзэр яIэпыхункIэ шынагъэ къищтауэ, – аращ Пщымафи зэрыпсэур. ГъэщIэгъуэнщ Пщымаф и щIалэ Чэруан и хъыбару авторым къиIуэтэжри, урыс воеводэ Репнинрэ абырэ зэрызэрыцIыху щIыкIэри. Репнин Урысейм ешэ натхъуэдж лIакъуэм щыщ адыгэ щIалэщIэр… иужькIэ адмирал Ф. Ф. Ушакову, урысей хыфIыцIэ флотым и къызэгъэпэщакIуэу цIэрыIуэ хъунур… Елмэсыр зэрытхакIуэ нэсым и щыхьэтщ романым узыщрихьэлIэ цIыхубз образ хьэлэмэтхэри: Мелыч, Махъэ, Зулий-дахэкIей, Самия, Рабия сымэ. Зэмыщхьрэ зэхуэмыдэу. Щхьэж и теплъэрэ и гупсысэрэ иIэжу. ИтIанэ щапхъэу гъэлъэгъуапхъэр сыт жыпIэмэ, Елмэс Iэулдин и бзэ щIэгъэщхъуэжарщ. Адыгэбзэ къекIу дыдэ Iурылъщ Елмэсым, псалъэр мащIэрэ купщIафIэу. Мис Анфокъуэ и щIалитIым къахуищI уэсятыр: «…деуркIи хьэдэIускIи евмыгъэлей: хуэщIахэр къыфщIэмынэкIэну, тхьэмыщкIэхэр къызэмыхъуэпсэну, абы щIевмыгъэгъу… языхэзыр пщIыхьэпIэу дыкъыфхуэкIуэ хъумэ, зеиншэхэм гу ялъыфтэ, фызабэ быныфIэхэм фахуеплъэкI, жьыщхьэ закъуэхэм фи гущIэгъу ялъывгъэс…» Мы сатыр зыщыплIым зэманыфIрэ Iуэхугъуэшхуэрэ къызэщIэзыубыдэ программэ псо якIуэцIылъщ: я адэр лIа нэужь, абы и дауэдапщэр, щIалитIым сыт хуэдэ щIы21114*

кIэм тету дахыным, нэхъ иужьыIуэкIи адэмрэ анэмрэ я псэм хуащIыпхъэ гулъытэри. Абыи къыщынэркъым: уэсятым къегъэнахуэ дунейм ехыж лIыр зыхуэдэр, абы и цIыхущIыкIэр, гупсысэрэ шыIэрэ и бэу, зигъэпIиин и мыхьэлу ар къызэрекIуэкIар… Адыгэбзэм лъэмыкIын щыIэ, ар Iэрыхуэу щыбгъэлажьэм и деж! Елмэсым ар хузэфIокI. Адыгэшым теухуауэ персонаж гуэрым, Къасболэт, моуэ жеIэ: «Нэуэд, лъэдий псыгъуэ… И гъуэбзиикIэр Iэгум ижыным хуэдэу, и сокур пщащэ ишэгъуэм и щхьэц къежьыхауэ, и бгъэгур уардэу, и фIалъэхэр джатэу…» Мыр усэ хьэзырщ, Къасболэт мыусакIуэми. Апхуэдэщ Елмэс Iэулдин и адыгэбзэр – фоупсым нэхърэ нэхъ гуакIуэу, уи псэм дыхьэрэ уи Iэпкълъэпкъым зригуашэу. Критик щыпкъэт, нэ жан зиIэ критикт Шэвлокъуэ Петр. Мы романым щытепсэлъыхьым абы зэригъэбелджылащи, «…гу лъумытэнкIэ Iэмал иIэкъым тхакIуэр сабийм (абы хуэдэу балигъми) я психологием, я гум, я псэм щыщIэм, гурыгъу-гурыщIэхэм фIыуэ щыгъуазэ къудейм къыщымынэу, а псори шэрыуэу, IэкIуэлъакIуэу сэтей къызэрищIым, абыхэм я шыфэлIыфэмрэ я хьэлщэнымрэ тэмэм дыдэу зэрызэкIур, зыр зым къытепщIыкIыу зэрыщытыр нэрылъагъу зэрищIым. Ар, шэч хэмылъу, тхакIуэм бгъэдэлъ Iэзагъэм и щыхьэтщ». *** Нэхъ Iэзэжу Елмэсым итхащ «ЛIыжьымрэ шыжьымрэ» повестыр. Мы тхыгъэм къиIуатэр ди лъэпкъ прозэм нобэр кыздэсым къыщамыIэта Iуэхугъуэщ: ГУЛАГ-р зи нэгу щIэкIа цIыхум и хъыбарщ. ТезэкIуэж Зракъуш лэжьыгъэ и пIалъэ зыщIэ, зи гуащIэрэ зи пщIэнтIэпскIэ псэуж цIыху къабзэщ. Абы мылъку лей бгъэдэлътэкъым, ауэ зыхуей игъуэтырт, ар къраудэкIри «кулак» цIэ жагъуэр къыфIащ; къуажэм дэсхэр колхозу щызэхахуэ пыIэзэфIэхь зэмант, псэжьхэри Iуэхум «холIыфIыхьри», лажьэ зимыIэр ягъэтIыс, арыххэуи къимылэжьа жыхьэнмэ мафIэм лIы хейр кIуэрэ пэт лъакъуитIкIэ хоувэ… Илъэс тIощIкIэ къэтауэ, къытралъхьар игъэври къаутIыпщыжауэ, и къуажэжь къегъэзэж Зракъуш, фIыуэ хуэтIорысэ хъуауэ, и къарури кIуэщIауэ. АрщхьэкIэ къызыхыхьэж и хьэблэр къыхуэцIыхужыркъым: хэт унэщIэ игъэуващ, хэти иIэпхъукIащ; езым и лъапсэ ды212

дэми унэщIэ иращIыхьат, къызэринэкIа и унэжьыр итыжтэкъым… Апхуэдэущ повестым къызэрыщIидзэр. Абы щыгъуэ Зракъуш насыпыншэм къыхуэнэжар тхьэмахуэ бжыгъэт. Повестым и сюжетыр IэкIуэлъакIуэу егъэпсри, авторым мыр хузэфIокI: а зэманым къриубыдэу Зракъуш зыхэхуэ къэхъукъащIэхэмрэ абы и гукъэкIыжхэмрэ екIуу зэхэухуэнауэ, ахэр зэзэгърэ зым адрейр къызэщIигъэнахуэу, ди пащхьэ кърелъхьэф. Лъэхъуэщым и нэгу щыщIэкIар игъэдаущыжи хъунутэкъым сытми зи псэ къэзыхьыжа тхьэмыщкIэм. Абы къытекIухьат апхуэдэ къалэн зи пщэ илъхэр, унафэ гуащIи къыхуащIат («…лъэхъуэщым щесхьэкIа гъащIэм и IуэхукIэ си жьэр зэрызэтедар – ари щхьэфэд мыхъуу, хуэзэжущ»). ИкIи тхакIуэм мыпхуэдэ Iэмал къегъуэт: Зракъуш и щхьэ хуэпсэлъэж щIыкIэу егъэпсалъэри, абы тхылъеджэр щIегъэдэIу. ХХ-нэ лIэщIыгъуэм псэуа американ тхакIуэшхуэ, романист Э. Хемингуэй а Iэмалым икъукIэ хуэIэижьт: персонажыр джэдум е хьэм епсалъэ хуэдэу ищIырти, а щIыкIэм тету абы и гупсысэхэм, и гурыгъу-гурыщIэхэм тхылъеджэр щыгъуазэ ищIырт. Хемингуэй и тхыгъэ нэхъ цIэрыIуэ дыдэми («ЛIыжьымрэ тенджызымрэ» – Нобель и саугъэтыр къызэрихьам) ар щыболъагъу – Сантьяго лIыжьыр щIэмычэу «йоуэршэрылIэ» къиубыдыну зэщэ бдзэжьеижьым. Ещхьыркъабзэу – Зракъуш шыжьым «йоуэршэрылIэ». Ари шыжь къызэрымыкIуэ зыгуэрти («нэгъабэ лъандэрэ губгъуэм итщ, цIыху дэнэ къэна, хьэ къудей къыхуемыплъэкIыжу»). Ауэ а шыжьми езым и хъыбар иIэжт: ар Зракъуш бжьэфкIэ ипIауэ щытат, быдзафэ цIыкIуу къищэхури… ЦIыхум и психологиер кIуэ пэтми нэхъ куууэ, нэхъ IупщIу къэзыгъэлъэгъуэну хущIэкъу ди лъэпкъ прозэм и гъуазэ укъэзымыгъэпцIэжынхэм ящыщ зыщ «ЛIыжьымрэ шыжьымрэ» повестыр. …Мы тхыгъэ кIэщIым мыпхуэдэ кIэ игъуэтмэ сфIэзахуэщ: Елмэс Iэулдин хуэфащэ пщIэмрэ увыпIэмрэ ди лъэпкъ литературэм и тхыдэм щиубыдыжыну и чэзу хъуащ.

213

ЩIЫР ЗЭТЕЗЫIЫГЪЭР (Тхьэгъэзит Зубер) Тхьэгъэзит Зубер адыгэ поэзиер зыгъэбжьыфIэ ди усакIуэ нэхъ пажэхэм ящыщщ. Куэд щIащ абы и творчествэр ди лъэпкъ литературэм и тхыдэм едзыгъуэ екIуу зэрыхэувэрэ. Тхьэгъэзитым тхэн зэрыщIидзэрэ илъэс хыщIым нэблэгъащ. 40–50 гъэхэм я зэпылъыпIэм ирихьэлIэу курыт еджапIэм щIэс щIалэщIэм и IэдакъэщIэкI тхыгъэхэр республикэм адыгэбзэкIэ къыщыдэкI газетхэм, «Къэбэрдей» альманахым япэ дыдэу къытехуэу щIедзэ. Зубер и япэ тхылъыр – «Бгым сыдокI» зыфIищар – 1960 гъэм дунейм къытохьэ. Абы мыгувэу къыкIэлъокIуэ «Тэрч макъамэхэр», «Джэрпэджэжыр», «ЩIымрэ уафэмрэ», «Гугъэр», «Къеблагъэр», «Гуапагъэр», «Усыгъэхэр», «Усэхэр», н. (адыгэбзэкIи урысыбзэкIи къыдэкIар зэхэту тхылъ тIощIым щIегъу). А зэманым къриубыдэу Тхьэгъэзит Зубер ди къэралым щыцIэрыIуэ усакIуэ хъуащ. Россиеми щызекIуэ литературэ саугъэт лъапIэхэри къыхуагъэфэщащ. А пщIэ лъагэр Тхьэгъэзит Зубер къилэжьащ и гуащIэдэкI хьэлэлкIэ. Зэрысабий лъандэрэ ар псэкIэ хуолажьэ поэзием и лъагапIэ узыIэпызышэм хуэкIуэ лъагъуэ гугъусыгъур ерыщу къэхутэным. Си натIэ дыдэм къегъэпщауэ Хъум бгым зы мывэ къыгуэхун, ЖысIэу сэ си пIэ сижыхьауэ Гъуэгуанэр сигу измыгъэхун!

Апхуэдиз ерыщагърэ лIыгъэрэ хэмылъу усакIуэм лъэбакъуэ ича – щыхупIэ лъэныкъуэмкIэ игъэзауэ бжы. ЛъагапIэм хуэкIуэ лъагъуэр зымыутIыпщынум и нэрыгъыу къэплъытэ хъуни мыр: Зы бгыщхьэ си лъэр зэ нэсхьэсым, Гур бгъэм къыщофэ ислъэмей. 214

Iэдакъэжьауэ ещIри – Си псэм Лъыхъуэу щIедзэж нэхъ бгы къуейщIей.

Апхуэдэщ усакIуэм и Iуэхур. «Дахагъэм и псэр къиуIа» закъуэмэ – къэгъэзэж ищIэркъым. Гухэлъ пасэм пэлъытащи, махуэ къэс дэнэ къэна, сыхьэт къэс нэхъри узэщIеубыдэ. Гухэлъ пасэ. Гу. Псэ. Поэзие. Мыхэр зэгъунэгъу къудейкъым – зэIыхьлы дыдэщ. Дауэ щрети, Зубер и лирическэ лIыхъужьым кIэрызэгъэнущ хуэшыпсэ мащIэу къэIуэта мыпхуэдэ хъыбарыр (ар езы шыпсэ дыдэри поэзием и хамэкъым). Ар щIалэ цIынэу гухэлъ пасэр къыхуепсыхщ, къыхуеблагъэри – и нэкIи и пэкIи и ныбжьэгъухэм къахэмыщ зы хъыджэбз цIыкIу гуэр нащхьэкIэ къигъэлъэгъуащ. Абдеж дыдэм щыщIэдзауи а хъыджэбз цIыкIур тхьэIухуду къызэредзэкI. И теплъэми дагъуэ имыIэу. И щIыкIэри псэм дыхьэу. И псэлъэкIэри жэнэтбзу макъыу. ЩIалэщIэм къыхуэнэжыр зыт – псоми къахэлыдыкI а тхьэIухуд закъуэм хуэусэн. И псэм фIыуэ илъэгъуа пщащэ цIыкIур егъэлеяуэ зэрыдахэм куэдрэ тепсэлъыхьа, абы и хъуреягъри мымащIэурэ къэзыфыхьа щIалэм зы зэман гу лъетэ а и мыгъуэ закъуэр щIым зэрытетым (щIыми нэ лейкIэ еплъу, абыи япэм гу зылъимыта дахагъэ кIэрилъагъуэу щIедзэ). Мыжыжьэу бгыжьхэри къыщытщ. Бгыжьхэри – аращ. Уафэри – аращ. МахуэкIэ дымылъагъу, пшапэр зэрызэхэуэу зэщIэпщIыпщIэу къитIысхьэ вагъуэ цIыкIухэри – аращ. Псори, псори телъыджэу дахащэщ – пщIыхьэпIэ узэIэпызышэм къыхэтэджыкIа нэхъей. Ауэ… ИкIи а псоми, а «ауэми» теухуа усэ куэд дунейм къытохьэ. Усэхэм поэми къакIэлъокIуэ. А псори Лъагъуныгъэм, Гуапагъэм, ЦIыхугъэм къыпкърыкIащ. УсакIуэм дахагъэр зэрызыхищIэм къыхэкIащ. Поэзием къежьапIэ хуэхъу хабзэр дахагъэрщ. ЩIэи гъуни иIэжкъым цIыхур къэзыухъуреихь дунейм дахагъэу хэлъым. Къэнэжыр зыщ – ар къэлъагъун хуейуэ аращ. Зи псэр Iиблис езымыщэжа дэтхэнэми хузэфIэкIынущ а дахагъэр къилъагъуну, абыи гукъыдэжрэ дэрэжэгъуэрэ къритынущ. Ауэ… Къилъагъу къудей мыхъуу, а дахагъэр гурэ псэкIэ зыхищIэу, езым илъагъумрэ зыхищIэмкIэ нэгъуэщIым дэгуэшэфыр усакIуэщ: 215

Дыгъэм, иджыри къыщIэмыкIыу, КъуэкIыпIэр плъыжьу къриIат, Сыздеплъым, си гур къигуфIыкIыу Дахагъэм си псэр къиуIат.

«Зыкъэтплъыхьынщи – хэку дахагъэр шабзэшэу ди гум пхыкIынщ», – щыжеIэ Зубер нэгъуэщI и зы усэм. Дахагъэм зи гур къиуIа, ар зи гум шабзэшэу пхрыкI усакIуэм и нэр зытеплъэ псом я щэхури къыхузэIуахыну сыт хуэIуа? Ар къабыл пщыхъумэ, сыт хэлъыж – тхылъ зэIухам къриджыкIым хуэдэу Зубер къызэрыбжиIэфынур уи фIэщ пщIыну: къуршхэм и гукъеуэри, мэзхэм я псысэри, псыр зыгъэгузавэри, щIыр хэзыгъаплъэри, вагъуэхэр зыгъэкIэзызри… Удэзыхьэхыу гурыхьщ Тхьэгъэзит Зубер ди нэгу къыщIигъэувэ дунейр. Абы дыгъэр щабэу къыщопс, псыхэр Iэдэбу щокIуэсэх, жьыбгъэми гуапэу IэплIэ къыщыпхуещI. Пэжщ, дыгъэр пшэм щыщIилъафи, псыхэр къэукъубийуэ хъийм щикIи къохъу, ауэ псори зэрызыгъэубыдыж, псори зэзышэлIэжу зэгурызыгъаIуэ къаруи щыIэщ абы… Ар – щабагъэ, гуапагъэщ, лъагъуныгъэщ. Гуапагъэр ару сфIощIыр Мы щIыр зэтезыIыгъэр.

Зубер IупщIу зэхех щихуитI зэбгъэдэтым гухэлъ зэрызэхуаIуатэр, тхьэмпэ цIыкIуитIыр зэрызэпсалъэр… Дауи, ар хэт и дежкIи сыт щыгъуи нэрылъагъукъым. Хэбгъэзыхьмэ, ар пцIышыпсэу къэзылъытэхэри гъунэжщ. Ауэ, тщIэ-дымыщIэми, гуапагъэрэ лъагъуныгъэкIэ быдэу псыхьауэ щымытамэ, мыпхуэдиз фэсэдыгъэ зытращIыхь щIыр «факъырэ кхъуейуэ» зэгуэщэщу зэрыхэкIуэдэжрэ куэд щIати… УсакIуэ Тхьэгъэзит Зубер ар псэкIэ зыхещIэ. Къэхъугъэм зэи щигъущыкI хъунукъым псэущхьэхэм, къэкIыгъэхэм яку зэхуилъ зэрылъытэныгъэр. И Iэгу фIыцIэмкIэ щIиIэтэу ИIыгъщ жыгыжьым абгъуэ нэщI.

Дей жыгыр бжэндэхъум, «гур къилъэту», поплъэ ар щыкъуртыну зэманым, абгъуэри хьэзыру хуегъэпIий абы къришыну шыр цIыкIухэм яхуиусыну уэрэдым езыри дэгъэгъэнущ. Апхуэдэу, зэрылъытэрэ зэхуэгъэкIуатэрэ, гуапагъэрэ лъагъуныгъэрэ яку имылъу, зэдекIуэкIыфынутэкъым щIы щIыIум цIыхум тралъагъуэ псор. 216

Мы дунеижьыр зэрыщыту Анэ быдзышэм хапIыкIащ. …Сабийр анэбгъэм хуумыгъэти, – ЩIыр дыгъэм, Дыгъэр – щIым пыкIащ.

Ахэр псори – щIыри, дыгъэри, къэкIыгъэхэри, псэущхьэхэри, цIыхухэри (ящIэж-ямыщIэжми), – зэпыщIащ, зэрыIыгъщ, я Iуэху куэдкIэ зэхэлъщи – зы бынунагъуэм хуэдэщ. ЦIыхуми лъос хуэфэщэж гулъытэ (езым абы пщIэ хуимыщIми!): щIыр зы дакъикъэ псэхугъуи имыIэу мэджэрэз – и гъуэгуанэр зэ зэпигъэумэ, псэ зыIут дунейм къытенэжынукъыми. Ауэ щыхъукIэ абы, а щIым, зы хьэтыр гуэр лъысыпхъэтэкъэ? Зубер и «ПщIыхьэпIэ» поэмэм щотхьэусыхапэ ар: «…зы хьэдзэ – лъхуэн и нетым – Щхьэмыж сымыщIу фэ флъэгъуа?! Си гущIэм мащIэрэ къивдзакъым – Сывгъэсыжыну – шэ къэплъа. Ауэ зы къуэпс къыдэзгъэкIауэ Зы ажалышэ фэ флъэгъуа?!»

УсакIуэр зэреплъымкIэ, дунейр нэгъуэщI зыгуэр хъужынут, цIыхуитIым псалъэрэ акъылрэ зэщагъуэту есатэмэ. ЦIыхум япэу и лъэбакъуэр Зэрыщичрэ мы дунейм, Ар псэуфыркъым и закъуэ, Ныщогугъыр зыр адрейм.

ЦIыху псор зэхуэдэкъым. ГуащIэмащIэ гъунэжщ. Абыхэм ядэIэпыкъупхъэщ. Дамэ ятету къалъхуакъым псори. Уэ зы дамэншэ зыдэIэти ЩIыф ар нэгъуэщIым емыхъуапсэ…

А IэнатIэм зыпыIубдзмэ, уи цIыху къалэныр умыгъэзэщIэжу аращ: Дунейр уэрыншэу зэтес хъуну Зы махуэ закъуи уигу къыумыгъэкI. 217

ЦIыхугъэм ухуэлажьэурэщ, нэгъуэщIым узэрыгурыIуэн Iэмал къэплъыхъуэурэщ – уэ езым цIыху къызэрыпхэщIыкIынур: Къуэшыгъэрщ къозытынур уэгур!

Апхуэдэу, – «цIыхуитIым я кум дэлъ лъагъуэр ищIын нэрылъагъу», – а Iуэхугъуэ мытыншыр зэи IэщIыб ищIыркъым усакIуэм. КъызэрысфIэщIымкIэ, аращ темэ нэхъыщхьэу Тхьэгъэзит Зубер и лирикэм пхрыкIри. А темэр къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ усакIуэм фIыщэу илъагъу и лъахэм, абы и теплъэ уардэм. «ЩIылъэ къэушыр, псыхэр, мэзыр. Къуршыщхьэр усэм щызгъэфIэн» – а и IэщIагъэ дахэм Зубер сыт щыгъуи хуэжыджэрщ. Тхьэгъэзит Зубер псалъэ хэщыпыхьакIэ зыхуегъазэ къэзылъхуа хэкум, зэфэ псым, зытет щIым, зыпIа къэралым. Темэ къищтэм и ныбжькIэ усакIуэр ягъэунэхуркъым. Мыпхуэдэ темэхэри, дауи, Зуберкъым япэу къезыхьэжьар. Ар наIуэу щыболъагъу Зубер «Сыщалъхуа щIым» зыфIища и усэ кIэщIым: ПхуэсщI лъагъуныгъэр бжьэ гуащIэщ, Нэхъ гуащIэ хэт еIуба! Уихуам уислъхьэнти си IэплIэм ПхуэсщIынт семышу ба. ЦIыху пэжхэм си гур хуэпэжу Уэращи сэ сызыпIар, Си гум уихункъым щIы фIыцIэу Быдзышэ хужь сыщефар!

«ЩIы фIыцIэу быдзышэ хужь сыщефа» – си фIэщ хъункъым мыбы зэ къеджауэ зыщыгъупщэжын цIыху дунейм къытекIыну! Мы сатырийм фIэкIа имытхатэми усакIуэ щыпкъэ хужыпIэ хъунути Зубер: кIэщIу икIи екIуу («фIыцIэм» сыт хуэдэу IупщIу хэплъагъукIрэ «хужьыр!») усакIуэм къиIуэтэфащ куэдым я гум къыщыпIэжьэжьами, я Iупэм къэсыпами, иджыри къэс зыми къыжьэдэмыкIа. Усэм, усакIуэм, поэзием, искусствэм, абы и лэжьакIуэхэм ятеухуа тхыгъэ куэд иIэщ Тхьэгъэзитым. ЖыпIэ хъунущ мыр Зубер тхэн зэрыщIидзэ лъандэрэ дэзыхьэх темэшхуэхэм ящыщ зыуэ. Щитха зэманрэ я къэIуэтэкIэкъэгъэлъэгъуэкIэ IэмалхэмкIэ зэтемыхуэми, а тхыгъэ псори зыкIэ зэщхьщ: усакIуэм къызэрилъытэмкIэ, ис218

кусствэм и пщэм ди гъащIэм, дызытет дунейм къыщыдохуэ нэгъуэщI зыгуэрым хуэмыгъэзэщIэн къалэн лъагэ – абы кхъахэри щIалэ гуащIэмащIэри бланэ къещIыжыф, цIыхухэр гъунэгъуу зэрешалIэ, цIыхупсэхэр нэхъ нэху зэхуещI, псори зыгъэгулэз Iейми – цIыхумрэ цIыхугъэмрэ къыщыжу – ткIийуэ пэщIоувэф, и пкъыр зэрылантIэми аукъудеи къимыгъэувыIэу… УсакIуэ IэщIагъэм куэд щIауэ егъэгупсысэ Зубер. Сыт ар жэщыбгми щIэмыжейр? «Хэт елъэIуар?» «Сыт ар зыхуейр?» Фызабэ нэпсми щхьэ гугъу иригъэхьрэ? Вагъуэми вагъуэижми щхьэ нэсрэ? Залымыгъэм йоныкъуэкъу: «захуагъэр дыгъэу цIыху псом ягу ипсэу» щыхъуну зэманым щIохъуэпс ар. ИкIи, «къигъэувыIауэ усэм фочышэ Абы игъащIэм имылъэгъуами», «къыфIощI – нэху щыхукIэ и гур мыусэм Пщэдджыжьым дыгъэр къыщIэмыкIын!» Художественнэ псалъэм и къарур инщ. Ауэ щыхъукIэ, сыт ягъэ кIын – ди лъэхъэнэм и пащхьэ къит Iуэхугъуэ нэхъ пIащэ дыдэр абы, а псалъэм, и пщэ далъхьамэ? Къэзмыгъуэту хъунукъым зэгуэр Шэ къигъэувыIэну псалъэ гуэр.

Мы зы жыIэгъуэри пхурикъунщ къалэн мытыншхэм Зубер зэрызэрипщытыр кърибгъэлъэгъуэну. Тхьэгъэзит Зубер ди щIалэгъуалэм нэхъыфIу яцIыху икIи ялъагъу усакIуэхэм ящыщщ. Ар къызыхэкIри гурыIуэгъуэщ: литературэм къызэрыхыхьэ лъандэрэ Зубер тоусыхь щIалэгъуалэм, лъагъуныгъэм, насыпым. Зи насып къэкIуэгъуэ щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ я гум щыщIэр, я гухэлъ куухэр гъуэзэджэу къыщыIуэта усэхэр и куэдщ абы. Зубер и лирикэр нэхущ, гуапэщ, псэм йохуэбылIэ, и лирическэ лIыхъужьыр щыпсэу дунейми удимыхьэхыу къанэркъым. Арагъэнущ ди макъамэтххэми Тхьэгъэзитым и усэхэм мардэ имыIэу зыщIыхуагъазэр. Балэ Мухьэдин, Къардэн Хьэсэн, Темыркъан Борис, ХьэIупэ ДжэбрэIил, нэгъуэщIхэми макъамэ хуатхащ Зубер и усэу мымащIэм. ХьэIупэ ДжэбрэIил и закъуэ къылъысу уэрэд 30-м щIигъу итхащ. Зубер и усэхэм яхэбгъуэтэнущ ауан ткIыбжькIэ шыуаи, гушыIэ жанкIэ псыхьаи. Тхьэгъэзитыр сабийхэми IэкIуэлъакIуэу яхуотхэ. Абы къыдигъэкIа тхылъхэм яхэтщ еджакIуэ ныбжьыщIэ дыдэхэм яхуэгъэзауэ зыщыплI. Литературэм зэрызрагъэужь Iэмалу зыбжанэ щIауэ 219

къогъуэгурыкIуэ зы бзэкIэ щыIэ тхыгъэ купщIафIэр нэгъуэщIыбзэкIэ зэрадзэкIынри. Зубер мы Iуэхуми хуэIэижьу зыкъигъэлъэгъуащ. Абы адыгэбзэкIэ екIуу зэридзэкIащ Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Блок, Шевченкэ сымэ, нэгъуэщI классикхэми я тхыгъэ зыбжанэ. Зубер адыгэбзэкIэ къигъэпсэлъащ балъкъэр усакIуэ гупышхуэ, Кулиев Къайсыни абыхэм яхэтыжу. Ауэ нэхъ лэжьыгъэшхуэу Тхьэгъэзитыр зыпэщIэтар грузин усакIуэ ахъырзэман Шота Руставели и «Къэплъэныфэ зыщыгъ зекIуэлI» поэмэ уахътыншэрщ. Поэмэр адыгэбзэкIэ зэридзэкIыным Зубер тригъэкIуэдащ илъэсипщI. Тхьэгъэзит Зубер теухуа псалъэмакъ тхакIуэ нэхъыжьхэм мызэ-мытIэу къаIэтащ. Газет, журнал напэкIуэцIхэм зэкъым зэрытетар усакIуэшхуэхэу Тихонов Николай, КIыщокъуэ Алим, Кулиев Къайсын, нэгъуэщIхэми Тхьэгъэзитым къыхуагъэфэща щытхъу псалъэ гуапэхэр. Тхьэгъэзит Зубер и творчествэр ди лъэпкъ литературэм и тхыдэм зэрыхыхьэрэ куэд щIащ. Абы и тхыгъэ нэхъыфIхэр хрестоматием ихуащ, курыт еджапIэми университетми щадж, критическэ, къэхутэныгъэ, дипломнэ лэжьыгъэхэр траухуэ. Тхьэгъэзитым и творчествэр лъабжьэ яхуэхъуу я къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр ятхащ Нало Заур, ХьэкIуащэ Андрей, Шэвлокъуэ Петр, КIурэшын БетIал, КхъуэIуфэ Хьэчим, нэгъуэщI куэдми. Ауэ псом нэхърэ нэхъ Iэзэу абы тетхыхьар игъуэ нэмысу дунейм ехыжа Сокъур Мусэрбийщ. Тхьэгъэзит Зубер и творчствэр ди Хэкум щызэлъащIысам, ди къэралым щыпсэу лъэпкъхэм я бзэкIэ къызэрыдэкIым къыщымынэу, къэрал гъунапкъэми щхьэдэхащ. Абы и усэхэр зэрадзэкIащ хьэрыпыбзэкIэ, венгрыбзэкIэ, болгарыбзэкIэ. Тхьэгъэзит Зубер и зэманыгъуэщ, и къару илъыгъуэщ. Япэми хуэдэу, Зубер иджыри хуэхьэзырщ Дахагъэм, Къабзагъэм, Гуапагъэм хуэусэну. Тхьэм ухущIигъэхьэ, си ныбжьэгъужь!

220

КЪЫЗЫХЭКIА ЛЪЭПКЪЫМ ХУЭФАЩЭУ (ЩоджэнцIыкIу Нинэ) Москва къалэм, дунейпсо литературэм и институтым (ИМЛИ), а махуэм щекIуэкIырт иджырей хамэ къэрал романым теухуа зэIущIэ. Щыхьэрышхуэм дэт вузхэм, институтхэм я лэжьакIуэхэм нэмыщIкIэ, абы къыщызэхуэсат Урысейм и гъунапкъэхэм щызэбгрыдза еджапIэ нэхъыщхьэхэм я лIыкIуэхэри. Хамэ къэрал къикIа еджагъэшхуэу зэIущIэм кърихьэлIахэм я бжыгъэри мащIэтэкъым. Иджырей дунейм щекIуэкI къэхъукъащIэ ткIыбжьхэм дауэ ехъулIэрэ нобэрей романыр? Сыт ар нэхъ зыхуэIэижьыр? Сыт зыпэмылъэщу къанэр? Езы жанрми сыт хуэдэ зэхъуэкIыныгъэхэр игъуэтрэ? Мы упщIэ мытыншхэм жэуап къыхуагъуэтыну я мурадт ИМЛИ-м и зал Iэхуитлъэхуитыр нобэ хэщIапIэ зыхуэхъуа еджагъэшхуэхэм. Абы яхэтт зы адыгэ цIыхубз. «Псалъэ изот, – жеIэ тхьэмадэм, – Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым щезыгъаджэ, филологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, урысей вузхэм щылажьэ американистхэм я ассоциацэми Америкэм и искусствэр зыджхэм я Обществэми хэт, Джордж Сорос и цIэкIэ щыIэ саугъэтым и лауреат ЩоджэнцIыкIу Нинэ». ЦIыхубз лъагъугъуафIэ, жьы щIэту къотэджри, псалъапIэм къохьэ. ИкIи, и нэ къуэлэн дахэшхуитIымкIэ гуапэу яхэплъэу, залым щIэсхэм Iэдэбу захуегъазэ: «ПщIэ зыхуэсщI си коллегэхэ! Сэ икъукIэ сфIэгъэщIэгъуэну сыщIэдэIуащ мыбдеж нобэ къыщапсэлъауэ хъуам. ЗанщIэу жысIэнщи, шэч къытезмыхьэжу къэсщтэни щыIэщ, арэзы сыкъэзымыщIи къыхэкIащ. Хуит сыкъэфщIмэ, фи пащхьэ къыщысIуэтэнут сэри Iуэхум сызэреплъыр». Гъэхуауэ, игурэ и щхьэрэ зэтелъу мэпсалъэ ди хэкуэгъу цIыхубзыр. Залым щIэсхэри, дихьэхауэ, абы йодаIуэ. Абы ящыщу зыри щIэупщIэркъым: «Хэт ар, 221

ЩоджэнцIыкIу Нинэр?» – жиIэу. ЩIэупщIэркъым – яцIыхури. Мыпхуэдэ зэIущIэм зи щыпэу кърихьэлIахэми яцIыху – и гуащIэдэкIкIэ, и тхыгъэхэмкIэ. ЩоджэнцIыкIу Нинэ 1953 гъэм Налшык къалэм къыщалъхуащ. Нинэ и адэр, Iэдэм, усакIуэ цIэрыIуэт. ТхакIуэ Теунэ Хьэчим и шыпхъут абы и анэр, Лиуазэ. ДэнэкIэ зигъазэми, сабийм и нэм псом япэу къыIуидзэр тхылът. Си фIэщи хъуркъым ар гуащэ гъэджэгуным зэрелIэлIаишхуи щыIэу. Езым и ныбжь хъыджэбз цIыкIухэм гуащэ щагъэджэгум щыгъуэ Нинэ къыхуэIэтынкъыхуэмыIэтыну зы тхылъышхуэ гуэрхэм закIэрищIэу щытауэщ си нэгу къызэрыщIыхьэр. 1960–70 гъэхэм Нинэ щоджэ Налшык дэт етIуанэ курыт школым. Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, а школыр куэд щIауэ ябж Налшыки республикэми щынэхъыфIу, еджакIуэ цIыкIухэм щIэныгъэ куурэ гъэсэныгъэ тэмэмрэ нэхъ щагъуэт еджапIэу. 1970 гъэм, курыт еджапIэр фIы дыдэу къеухри, Нинэ щIотIысхьэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым, урысыбзэмрэ урыс литературэмрэ школым щегъэджэныр IэщIагъэу къыхэзыха щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ ящыщ зыуэ. Нинэ зэрыцIыкIу лъандэрэ художественнэ псалъэм итхьэкъурт. Предмет псоми фIыуэ хэзагъэми, зыхилъхьэ щымыIэр литературэрт. Макъамэ гуакIуащэм хуэдэу сабийр щIэдэIурт усэм и IукIэм. ЩоджэнцIыкIу Алий, Пушкин Александр, Блок Александр, Есенин Сергей сымэ, нэгъуэщIхэми я усэхэм дихьэхауэ щIэджыкIырт. Нинэ и хьэлым, и цIыхущIыкIэм ехьэлIауэ мыбдеж нэгъуэщIи къыщыгъэлъэгъуапхъэщ. Iэдэм цIыху щабэт, и макъым зэи зримыгъэIэту, унагъуэм Iэдэбу, гуапэу яхущыту. Хъыджэбз цIыкIум и нэгу щIэкIырт адэм и лэжьыгъэм хуищI пщIэр; зыгъэпсэхупIэ къыхуимыхуэу, и къалэным ар ткIийуэ зэрыпэщIэтыр; абы ищIэрт адрейхэр иджыри щыжейм (пщэдджыжьыр сыхьэти 5-м) и адэр и тхапIэ стIолым зэрыбгъэдэтIысхьэр. А зыри щапхъэу пхурикъунти. Ауэ Нинэ анэкIи ехъулIат. Лиуазэ, адыгэ анэм хэлъыпхъэ щэн угъурлы псоми къадэкIуэу, хуэфэщэн ткIиягъи бгъэдэлът. Ар зыкIи ещхьтэкъым быным затезыIэтыкIыурэ зыгъэунэхъу анэхэм (адыгэм ауэ жаIакъым: «Анэр бын гъэкIуэдщ»). Щхьэх жыхуаIэр дунейм тетрэ темытрэ имыщIэу, лэжьыпхъэ Iуэху къыпэплъэмэ (ар гурыхьми, мыгурыхьми, абы темыщIыхьауэ), занщIэу зрипщытрэ ар зэфIимыгъэкIауэ емытIысэхыу Нинэ езыгъэсар и анэрщ, 222

Лиуазэщ. «Си шыпхъумрэ сэрэ ди анэм етIысэхыпIэ къыдитыртэкъым, – жеIэж иджы Нинэ. – Ди пэшхэр зэлъыIумыхауэ е щыкъухэр дымытхьэщIыжауэ зы дакъикъи дыщигъэсынтэкъым». Иджы, профессор ЩоджэнцIыкIу Нинэ и тхыгъэ телъыджэхэр къытезгъэзэжурэ щыщIэзджыкIыжкIэ, сэ сигу къокIыж и анэм теухуауэ абы къызжиIэжар. Мыпхуэдэуи согупсыс: «Тхьэр арэзы къыпхухъуи, Лиуазэ, Нинэ апхуэдэу зэрыбгъэсам папщIэ. Дауи, уэ хэпщIыкIыркъым Нинэ зи Iуэху зэрихуэ къомым. Ауэ… Нинэ хузэфIэкIыр зыхуэгъэкъэруункIэ хъунур гугъуехьым зыкIи къыпимыкIуэт, щхьэх дэнэ къэна, къэувыIэжыкIэ зымыщIэу, зы дакъикъи имыгъэкIуэд жыхуаIэм хуэдэу лажьэрщ, апхуэдэу ар езыгъэсари уэращ». Литературэр зищIысымрэ абы лъэкIынур зыхуэдэмрэ нэсу Нинэ щызыхищIар университетым щеджа илъэсхэрщ. ЕгъэджакIуэхэм зыхуагъэIущымрэ езым тхылъым къриджыкIымрэ зэхилъхьэжурэ, Нинэ тIэкIутIэкIуурэ къызэIуех дуней телъыджэ – художественнэ псалъэм и дунейр. А дунейр кIуэ пэтми нэхъ узыIэпишэу, укъимыутIыпщыжыххэу дахащэт. Ауэ… Дахэми и закъуэтэкъым: ар инт – гъуни нэзи зимыIэж тенджызым ярейуэ. Тенджызым ещхьуи и куэдт: укъэзыгъэуIэбжьи, укъэзыгъащти, укъэзыгъэшынапи… АпхуэмыдэнкIи Iэмал иIэтэкъым. Лъэпкъхэм я гуращэмрэ гужьгъэжьымрэ, лIэщIыгъуэхэм я гуапэмрэ гуауэмрэ, цIыху мелуан куэдыкIейм я гурыгъу-гурыщIэ зэмылIэужьыгъуэхэр, гъащIэм къыщыхъу-къыщыщIэр – гущэкъу уэрэдым къыщыщIидзэрэ гъыбзэкIэ иухыжу, дунейм и блэкIар, нобэрей гъащIэр, пщэдей зызыукъуэдиину къуэпсхэр, БлэкIари, Иджырейри, КъэкIуэнури зыуэ щызэхэжабзэж Зэманыр, – а псори щызэхэхуэж «тенджызыр» дахэ къудейтэкъым. Ар икIи абрагъуэт. ИкIи шынагъуэт. Ауэ тенджыз дыдэри цIыхум егъэунэху, едж, абы и нэщэнэхэр къехутэ. Апхуэдэу, литературэкIэ зэджэ тенджыз абрагъуэри зэрадж, абы щекIуэкI Iуэхугъуэхэр къызэрахутэ Iэмал гуэрхэри щыIэщ. Ар IэщIагъэ зыхуэхъуа еджагъэшхуэхэм я IэдакъэщIэкIхэм дехьэх Нинэ. Иджы ар тхакIуэм къыIэпыкIа тхылъым къеджэ къудейкIэ къэувыIэжыртэкъым. Абы зригъэщIэну хуейт а тхылъым хуатхыжари, ар зытхыжам гу зылъитари, гулъытэ зыхуимыщIу къэнари… КIэщIу жыпIэмэ, студенткэ ЩоджэнцIыкIу Нинэ тIэкIу-тIэкIуурэ къэхутакIуэ ныбжьыщIэ къищIыкIыу арат. И ныбжькIэ щIа223

лэми, а къэхутакIуэр зэчий зыбгъэдэлът, и щIалагъэм хуумыгъэфэщэну куэдым гу лъитэрт. Ар белджылы къищIащ университетыр къыщиухым Нинэ диплом лэжьыгъэу къигъэтIылъа тхыгъэми (ар зытеухуар американ тхакIуэ Вулф Томас и творчествэрт). 1975 гъэм ЩоджэнцIыкIу Нинэ, университетыр фIы дыдэу къеухри, а гъэ дыдэми ИМЛИ-м и аспирантурэм щIотIысхьэ, 1980 гъэми и кандидат диссертацэр пхегъэкI (ари зытеухуар и диплом лэжьыгъэр зытриухуа тхакIуэрт – Вулф Томаст). 1979 гъэм ЩоджэнцIыкIу Нинэ КъБКъУ-м, хамэ къэрал литературэмкIэ щыIэ кафедрэм, щылажьэу щIедзэ, япэщIыкIэ ассистенту, итIанэ доценту. Лажьэурэ, 1996 гъэм, къыкIэлъыкIуэ и диссертацэр пхегъэкIри, филологие щIэныгъэхэм я доктор мэхъу, илъэситI докIри, 1998 гъэм, профессор цIэри къыфIащ. *** Зауэшхуэм и зэманми, абы кIэлъыкIуэ илъэсхэми ди пединститутым (иужькIэ университетым) щригъаджэу щытащ Пипинис Владислав Феликсович. Ар икъукIэ цIыху гуапэт, и лэжьыгъэ IэнатIэми гурэ псэкIэ бгъэдэтт. И лекцэ купщIафIэхэмкIэ абы студентхэр дригъэхьэхырт хамэ къэрал литературэм и тхыдэм. ИужьыIуэкIэ, 60 гъэхэм, абы лэжьэгъу къыхуэхъуащ Каюмовэ Рано Абдунабиевнэ. Ар и ныбжькIэ щIалэт, зыхуеджари нэхъ зыхуэIэижьри къуэкIыпIэ литературэрт (нэхъ тэмэму жыпIэмэ, Индием щызекIуэ бзэ зыбжанэм ящыщу урду жыхуаIэмкIэ тхэ авторхэм я творчествэрт). Хамэ къэрал литературэр ди вузым зэрыщадж программэмкIэ бжьыпэр зыIыгъри сыхьэт бжыгъэр, къыдэхуэ щIагъуэ щымыIэу, зытрагъэкIуадэри къухьэпIэ авторхэм я творчествэрт. Абы къикIырт щIэуэ IэщIагъэ зригъэгъуэтыжыным ярейуэ Каюмовэм лэжьыгъэ гугъу дыдэ къылъыкъуэкIауэ. Ауэ Рано Абдунаибовнэр гугъум щышынэу къикIуэтыжакъым, езым ищIэр и гъукIэгъэсэным щимыбзыщIу, щимыгъэпщкIуу, хузэфIэкI псомкIи абы дэIэпыкъуащ. Ерыщу, инату зи IэнатIэм бгъэдэт цIыхубзым куэд хузэфIэкIащ. 70–80 гъэхэм абы къызэрегъэпэщ хамэ къэрал литературэр студентхэм егъэджыныр IэщIагъэ зыхуэхъуа егъэджакIуэ гуп (Великановэ Р. Ф., Тетуев Б. И., н.), мыгувэуи кафедрэ щхьэхуэ, япэм зэи щымыIауэ, университетым къыщызэIуах – хамэ къэ224

рал литературэм и кафедрэ (1977). Шэч хэмылъу, а кафедрэщIэм и лэжьыгъэр зыунэтIу, а егъэджакIуэ гупым щапхъэ яхуэхъуу щытар Каюмовэрщ. А зэманым абы къищIыкIат зи предметым фIыуэ хэзыщIыкI, студентхэр зыгъэгупсысэ, тезыгъэгушхуэ икIи дихьэхауэ къэхутэныгъэ лэжьыгъэм къезышэлIэф егъэджакIуэ. ЩоджэнцIыкIу Нинэ курс нэхъыжьхэм щыхэсам мис а зи IэщIагъэм икъукIэ хуэIэижь егъэджакIуэрат къыщхьэщытар. Пэжщ, университетым Нинэ къыщищIа псор Каюмовэм деж хуэпхь хъунукъым. Студентыр зэреджэ илъэситхум къриубыдэу и пащхьэм щызэблокI егъэджакIуэ пщIы бжыгъэхэр. Дауи, ахэри зэхуэдэкъым. КъапкърыкIри зэщхькъым. Ауэ пэжыр пэжщ: егъэджакIуэкIэ узэджэ хъуну дэтхэнэри а иригъаджэ щIалэгъуалэм (асыхьэтым ар абыхэм зыхащIэ-зыхамыщIэ емылъытауэ) езым фIэкIа нэгъуэщIым къыпкърыкIыну щымыта фIыгъуэ гуэркIэ хуоупсэ. ЩоджэнцIыкIу Нинэ университетым къыщIиха щIэныгъэми егъэджакIуэ куэдым я Iэужь щызэхуохуэж. Абы ещхьыркъабзэу пэжщ мыри: Нинэ и гупсысэр нэхъ къыщыжэпхъ лъэхъэнэм абы гъуазэ нэхъ хуэхъуар Каюмовэрщ. Ар IупщI къыпщещI университетыр къэзыух хъыджэбзым и диплом лэжьыгъэр зытриухуа темэми, вузым и ужькIэ абы къыхиха IэщIагъэми. *** Къыпэщылъ гъуэгур зыубзыху псы цIыкIур зыIущIэ лъэпощхьэпохэм къагъэувыIэркъым. Ар икIуэтыжыркъым – чыцэ ирихьэлIэми, Iуащхьэ хуэзэми. ЯпэкIэ кIуэныр нэрыгъ зыхуэхъуа псы цIыкIум икIэм икIэжым и насыпым кърехьэкI: гупсэхуу зыщиукъуэдийуэ, и гъащIэр здынэсыр къыщыбелджылын зэманымрэ щIыпIэмрэ абы къыпоплъэ – и гуращэкIэ къилэжьауэ, а гуращэм зэрыхуэпэжымкIи хуэфащэу. Аспирантурэм щыщIэса гъэхэм Нинэ Iэмал егъуэт литературэм и зэфIэкIыр къызэрахутэ хабзэхэр нэхъ куууэ иджыну, щIэныгъэлI ахъырзэманхэу Бахтин М. М., Лотман Ю. М., Затонскэ Д. В., Анастасьев Н. А., н. я къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэм дерс къыхихыфуи зрегъасэ. АрщхьэкIэ зыми хуэмыдэжу абы и гум нэхъ къыдыхьэр Засурскэ Я. Н., Зверев А. М. сымэ я тхыгъэхэрт. А тIуми уахэдэжрэ Нинэ псэкIэ нэхъ и гъунэгъур хэтыт жыпIэмэ, ар, дауи, Зверевырт. Езы Алексей Матвеевичми 22515 Къэжэр Хьэмид

пасэу къыгурыIуат Нинэ къищIыкIыну къэхутакIуэр зыхуэдэр икIи и нэIэ къытригъэтт, куэдкIэ чэнджэщэгъу къыхуэхъуу. Москва дэсу, аспирантурэм щыщIэса зэманым Нинэ къыхиха IэщIагъэм нэгъуэщI зыкIи нэхъ хуэIэижь хъуащ. Пэжщ, ди университетым ущеджэуи хамэ къэралыбзэу тIуи, щыи зэбгъэщIэфынущ. Ауэ апхуэдэу зи программэр яухуэр а бзэхэмкIэ IэщIагъэлI щагъэхьэзыр къудамэхэрщ. Нинэ зыхэсар урыс литературэмрэ бзэмрэ школым щегъэджэныр IэщIагъэу къыхэзыха гупырти, хамэбзэ илъэныкъуэкIэ абы и Iуэхур нэхъ псынщIагъуэт. Нинэ инджылыбзэр школым зэрыщиджа щIыкIэм сыт щыгъуи къыхихырт: зыхэхуа гупым и программэр къытехьэлъэн дэнэ къэна, емылIэлIащэу а предметымкIи «тху» къихьырт. Ауэ иджы нэгъуэщIт абы и нэгум щIэкIыр. Iустазхэр Еропэм нэхъ щызекIуэ бзэхэм (хэти бзитIым, хэти щым-плIым) тыншу ирипсалъэрт. Абыхэм зыкъыкIэрамыгъэхуну якIэлъекъу (щыхьэрышхуэм иняз къыщаухауэ) Нинэ къыдеджэхэми яхэтт. Арыншауи хъунутэкъым: щIэныгъэр и пIэ иткъым, къэхутэныгъэ телъыджэхэр щIэх-щIэхыурэ дунейм къытохьэ, зызэман зыгуэр урысыбзэкIэ зэрадзэкIыну пIэрэ жыпIэу уплъэу утIысыжмэ, уемыжьэ щIыкIэ укъэувыIэжауэ арат. Нинэ ар щIэхыу къыгуроIуэри, инджылыбзэм егугъуу щIедзэ, абыкIи къэмыувыIэжу, франджыри едж, инязыр къэзыуха и ныбжьэгъухэм къакIэрымыхууи а бзитIыр зрегъащIэ. *** Сэ сщIэркъым цIыхур дунейм тетыху тхылъу къызэджэфынур зыхуэдизыр (пэжым ухуеймэ, щхьэж езым и пщалъэ иIэжу къыщIэкIынущ). Ауэ сэ шэч къызытезмыхьэжыр нэгъуэщIщ: мы дунейр къызэриухуэрэ псалъэм и къарум кърагъэтIэсэфам и гъунапкъэхэр къихутэну къалэн зыхуигъэувыжами ярейщ Нинэ и лэжьэкIэр. М. Горькэм мыпхуэдэу жиIагъати: «Джэгуным зэрыдихьэхым ещхьу тхылъ еджэным дихьэхауэ къэгъэтэджын хуейщ сабийр». Щысабийм ар хьэлу къэзыщта зы цIыху щыIэмэ, етIуанэу абы кIэлъыкIуэр Нинэу къысщохъу сэ. Ар щызмылъагъум деж си нэгу къызэрыщIыхьэри мыпхуэдэущ: тхылъкIэ къэгъэтIылъыхьауэ библиотекэм щIэсу, зы тхылъыр игъэтIылърэ адрейр къызэтрихыу, и нэм къыфIэна гуэрхэр абы къыхитхыкIрэ ещанэмкIи Iэбэу, итIанэ, тхылъ зэмылIэужьыгъуэхэм къахитхыкIа 226

пычыгъуэхэм зэхуеплъыжу зыкъомрэ щыса нэужь, и Iупэр мащIэу зэтож, и нэ къулэн дахэшхуитIыр, хъуаскIэр къыщIихыу, къолыдыкIри, псынщIэу тхэуэ щIедзэ, зы тхылъымпIэ напэм адрейр кIэлъыкIуэу, матхэри матхэ, – дауи, иджыри зыми гу зылъимыта гуэрым и лъагъуэ ар техьауэ къыщIэкIынущ… *** Хым узэрыIуплъэну, абрагъуэщ дунейпсо литературэр. ЦIыхухэр, лъэпкъхэр зэрызэмыщхьым хуэдэу, лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэхэм къахэкIа, щыпсэуа лъэхъэнэкIэ зэщхьэщыкI тхакIуэхэри зэщхькъым. Ауэ абыхэм къахокI езы зэманри зыпэмылъэщыж тхакIуэ пIащэ дыдэхэр, езыхэр зэмыщхьми, я ухыгъэкIэ зэфэгъуу. Апхуэдэ тхакIуэхэрщ Нинэ нэхъ дэзыхьэхыр: У. Шекспир, Э. А. По, Г. Мелвилл, Т. Манн, н. Пэжщ, абыхэм ящыщ дэтхэнэми траухуауэ щыIэр зы къэхутэныгъэ лэжьыгъэкъым, пщIыкъым икIи щэкъым. ИтIани, пэж дыдэм ухуеймэ, пщыгъупщапхъэкъым: тхакIуэр нэхъ иныху – ар кIуэ пэтми цIыхум нэхъ и гъунэгъу мэхъу, абы и творчествэм къыщыIэта Iуэхугъуэу зэгуэр кърамыдзэщауэ е къагурымыIуауэ къэнахэри, махуэщIэм и упщIафэхэмрэ и узыфэхэмрэ нэхъ гъэхуауэ пэджэжу къыщIокIри, тхылъеджэми нэхъ IупщIу зыхещIэ, ар къызыхэкI щхьэусыгъуэхэм я жэуапри литературэхутэ щIэныгъэлIхэм щIэрыщIэжу къалъыхъуэу щIадзэ. Ижь-ижьыж лъандэрэ цIыхур йогупсыс: сэ сыхэт? Сэ сысыт? Хэт си гъащIэр къызэзытар? Хэт сIызыхыжынур? Сыт сэ сыщIэпсэум и мыхьэнэр икIи хэт абы хуэныкъуэр? Сыкъэзыухъуреихь дунеймрэ сэрэ сыткIэ дызэпха, дызэрызэхущытыпхъэри сыт хуэдэу?.. ПцIы лъэпкъи хэлъкъым: кIуэ пэтми упщIэхэм я бжыгъэм, хэхъуэ фIэкIа, хэщIыртэкъым. Сыту жыпIэмэ зы махуэм нэхърэ къыкIэлъыкIуэр нэхъ гужьеигъуэт; дыгъуасэ я пщIыхьэпIи къыхэхуэн щымытыхха фэсэдыгъэхэр нобэм и гупкIэм ист, замыгъэхамэ дэнэ къэна – загъафIэрэ загъэзыжу… Философ-гупсысакIуэжьхэм, гъащIэр зэрызэхэлъымрэ дунейр зэтезыIыгъэмрэ къахутэну я мураду, блэкIамрэ я нэгу щIэкIымрэ зэпалъытэрт, зэпашэчырт. ПсэукIэмрэ цIыхухэм я зэхущытыкIэмрэ я пIэм иуджыхьу щыщымыткIэ, дэнэ лъэныкъуэми, зы лъэныкъуэ гуэрымкIэ докIуэ. Ауэ дэнэ лъэныкъуэкIэ дыздэкIуэр: дефIакIуэрэ хьэмэрэ декIакIуэрэ? 22715*

Эмпедокл, Платон сымэ я зэманым къыщыщIэдзауэ а упщIэм и жэуапым хэгъэзыхьауэ егупсыса философхэр, тхыдэтххэр, тхакIуэхэр гупышхуитIу бгуэш хъунущ. А гупитIым я Iуэху еплъыкIэхэр зэтехуэркъым; зэтемыхуэми къыщымынэжу – зэпэщIоуэ. Щыпсэуа зэман елъытакIэ дэ апхуэдэу тпэжыжьащэ мыхъуа Вольтер, Гердер, Гете, Шиллер сымэ я гугъэт, дауэ щрети, кIуэ пэтми псэукIэм нэхъ зиузэщIу, цIыхухэри нэхъыфI, нэхъ гъэса хъууэ. Ж.-Ж. Руссо, Г. Клейст, Дж. Байрон сымэ Iуэхум зэреплъыр нэгъуэщIут: кIуэ пэтми гъащIэр нэхъ ткIий, нэхъ гущIэгъуншэ, цIыхури нэхъыкIэ, нэхъ пхъашэ мэхъу. Ярэби, гуауэм и пIэкIэ гуапэ, гуIэгъуэм и пIэкIэ гуфIэгъуэ, зэрыукI мыхъуу – зэгурыIуэ, – апхуэдэу щытамэ нэхъыфIтэкъэ? НтIэ, дауэ апхуэдэ зэхущытыкIэм дызэрыхуэкIуэну щIыкIэр, абы дыхуэзышэну гъуэгури дэнэ здэщыIэр? Сыт хуэдэ Iэмал икIи сыт хуэдэ щIэныгъэ лIэужьыгъуэ тхуримыкъур абы папщIэ? Хэт ищIэрэ, дэ, цIыхухэр, дыкъыщIигъэщIар, дызищIысыр, дыщIэпсэур, ди нэм къыIуидзэ мы щIыуэпсым дэ къыщытлъыс увыпIэр, дэ фIыкIэ дызэджэмрэ Iейуэ къэтлъытэмрэ, дэ къедгъэзэгъымрэ къедмыгъэкIумрэ; Дахэу, Щапхъэу къытфIэщIымрэ зызыпыIудзыпхъэу ди гугъэмрэ, – а псом нэхъ куууэ дегупсысрэ а псор нэхъ тэмэму зэхэдгъэкIатэмэ, дызыгъэпIейтей упщIэ псоми я щэхур зэуэ къыщIэдмыгъэщыфми, абы дыхуэзышэн лъагъуэ гуэр нэхъ хэдмышыфыну пIэрэт? Философием и зы Iыхьэу а упщIэ мытыншхэм я жэуапыр нэхъ хэгъэзыхьауэ къэзытIэщIым онтологиекIэ йоджэ. А Iуэхугъуэ абрагъуэхэр зи творчествэм тхыцIакIуэу пхрыкI авторхэрщ ЩоджэнцIыкIу Нинэ и тхылъыр зытриухуари (тхылъым и фIэщыгъэми ар щыгъэбелджылащ; «Опыт онтологической поэтики», «Наследие». М., 1995). Иужьрей лIэщIыгъуитIым (епщыкIубгъуанэмрэ етIощIанэмрэ) нэхъ наIуэ къащIащ дунейр зэрыухуамрэ гъащIэр зэрызэхэлъымрэ я щэхухэм хуэкIуэ лъагъуэр къэлъыхъуэным ерыщу хущIэкъу гупсысэр – философиемрэ литературэмрэ я мызакъуэу – цIыхум къыдекIуэкI нэгъуэщI щIэныгъэ лIэужьыгъуэ псоми, абы и хьилмым къызэщIиубыдэфу хъуами белджылыуэ зэрыпхрыкIыр. ЦIыхум и зэхэщIыкIыр нэхъ лъагэху, и къэухьыр нэхъ бгъуфIэху – ар пэжым нэхъ и гъунэгъу мэхъу. Ф. Бекон зэрыжиIащи, «щIэныгъэ чэнджым Тхьэм убгъэдешри, щIэныгъэ уэрым (куум) Абы ухуешэ». Iуэхум и пэжыпIэ дыдэр цIыхум и зэхэщIыкIым къимытIэсэнуми, абы нэхъ гъунэгъу хуэхъуфынур зи акъылрэ зи хьилмыкIэ 228

щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэу нэхъыбэ къэзыугъуейрщ, ахэр зэIэпэгъу-зэдарэгъу зэхуэзыщIыфу, екIуу зэдэзыгъэлэжьэфырщ. Абы и щыхьэт хьэзырщ ЩоджэнцIыкIу Нинэ и тхылъ телъыджэр. Гурыгъуазэмрэ иджырей физикэм и Iэужьхэмрэ я зэхуаку мащIэ дэлъ, куэд дэлъ – щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэу, цIыху акъылымрэ хэлъэтымрэ къапкърыкIа Iэмалу, IэщIагъэу, джэгукIэу, кIэщIущыгъэу! НтIэ, абыхэм языхэзри игъэхамэркъым ЩоджэнцIыкIум – игу хуэзагъэу текстыр зэпкърихын папщIэ. Ар наIуэ къещI тхакIуэ-романтик нэхъ пIащэ дыдэхэм ящыщ зыуэ къалъытэ Эдгар По теухуа едзыгъуэм. «По зэреплъымкIэ, – етх ЩодэнцIыкIум, – унэмрэ абы щыпсэу цIыхумрэ я Iуэху зэхэлъ къудейкъым – езы цIыхум ещхьыжщ абы и унэри унэм щIэлъ хьэпшыпхэри. Ауэ персонаж насыпыфIэ узыщрихьэлIэ новеллэхэм унэ гугъу Iуэхум къыщыхыхьэххэркъым. Мыбы щыплъагъур сыт жыпIэмэ, бгыхэм къаухъуреихьа аузрэ хытIыгу дахэкIейрэщ. Аузрэ хытIыгурэ – а тIур псэупIэу и персонажхэм яхухех тхакIуэм. ГъэщIэгъуэныракъэ, По и аузри и хытIыгури хъуреябзэщ, зэи цIыхум имылъэгъуа дуней телъыджэуи щIэращIэщ. КъызэрыкIуэ хьэпшып гуэри уи нэм къыIуидзэркъым. Къуршхэм я сыдж уардэхэр уафэ къащхъуэм и щIэгъэкъуэну, псыхэм Iэдэбу заIуантIэу, гуэлхэр хъурейуэ е жорым ещхьу, мывэхэр композицэм и хабзэм къызэрезэгъкIэ екIупсу щIым хэгъэтIысхьауэ, жыгхэри ауэ къызэрымыкIуэу – хэплъыхьа защIэу: дэшхуейуэ, мэхъычплъыжьу, къэрэгъэшу е дыкъуэнагъ хужьу, удз зэмылIэужьыгъуэхэр бэрэ зым нэхърэ зыр нэхъ дахэжу: гъэгъагъэшхуэ, гъурмыж, епэр, гуащэнабдзэ… Дауи, апхуэдэ теплъэгъуэр шыпсэ телъыджэ дыдэу къыпщохъу. ТхакIуэм къыхих зэманри абы хуолажьэ: пщыхьэщхьэр, дыгъэр щыкъухьэ дыдэ меданыр. Романтикхэм я гуращэт дунеишхуэр зэрыщыту я зэ плъэгъуэм кърагъэтIэсэну; апхуэдэ мурадкIи пейзажыр Iэпэгъу ящIырт, цIыхупсэм щыщIэмрэ щIыуэпсым и щытыкIэмрэ зэралъыту. По и новеллистикэми телъщ а дамыгъэр. Ауэ тхакIуэр абыи къыщыувыIэжыркъым. Ар хущIокъу Дахагъэм и къарукIэ цIыхупсэр ФIым къыхуигъэушыну, н. ж, цIыхум фIэкIуэда жэнэтыр къызэригъуэтыжын Iэмал къыхуелъыхъуэ. Эдгар По игъэжащ езым и артист жэнэт. Ар иухуэри, цIыхухэр Дахагъэмрэ Пэжыгъэмрэ нэхъ гъунэгъу яхуищIащ. Тхьэшхуэм къигъэщIа псоми я гуращэ нэхъыщхьэри абыкIэ къиIуэтащ». 229

«Псалъэм и къарур» рассказым тIу, Агатосрэ Ойносрэ, щызопсалъэ. Агатос къеIуатэ шэч къызытримыхьэж и гупсысэхэр. Абы къыщохъу: ауэ уи Iэр бгъэхъеямэ, ар щIыуэпсым занщIэу зыхищIэу, хьэуар зэрызэхэт пкъыгъуэ нэхъ жьгъей дыдэхэри абы къыпэджэжын хуэдэу. Зы гупсысэ пычахуи кIуэду ежьэжыркъым, жеIэ абы, «псалъэри ауэ сытми жьым ихьу кIуэдыжыркъым – псалъэм хьэуар едыныщIэ». «Зыбгъэхъеин и пэкIэ уогупсысэ, гупсысэм и къежьапIэр – Тхьэрщ». Апхуэдэ гупсысэхэм «Эврикэм» нэхъ зыщаубгъу. «Атому хъуам сыт щыгъуи къыздикIамкIэ ягъэзэж», – жеIэ тхакIуэм. ИкIи ар къызыхэкI щхьэусыгъуэр, псоми я курыкупсэ хъужыр мыпхуэдэу къехутэ: «Атомхэр ауэ сытми зыщIыпIэ и деж нэуфIыцIщхьэрыуэу щызэхуэсу аракъым. Абыхэм псоми я къежьапIэр Зыщи, мис а Зым къыхуаунэтIыжу аращ, мис а яфIэкIуэдауэ щыта я адэм деж, ар къалъыхъуэжурэ-къалъыхъуэжурэ, икIэм икIэжым, къагъуэтыжа нэужь». Нэхур къызыпкърыкIыр зыщ – Тхьэрщ. Аращ псори зи Iэужьыр. ИкIи ар дэни нос. «Псоми ар щащхьэщыткIэ, псоми ар щазэхуэдэкIэ, зы псэм нэхърэ адрейр нэхъыкIэкъым икIи нэхъыфIкъым, псэ псори зэхуэдэщ. Дэтхэнэми и къалэнщ (икIи хузэфIэкIынущ) Тхьэм и унафэр игъэзэщIэну. Iейр, къуаншагъэр къызыхэкIыр дэ, цIыхухэм, ди IуэхущIафэрщ, дэ къабыл зыщытщIыжу къыхэтхырщ – ди гуфIэгъуэр нэхъ ин тщIын мурадкIэ». «ИкIэм икIэжым, Тхьэм и унафэр зэщIа нэужь, атом зэбгрыдзауэ хъуар зыуэ зэрыубыдыжынущ». Зэрынэрылъагъущи, жеIэ ЩоджэнцIыкIум, мыбдеж По къеIуатэ романтикхэр «псом ящхьэж проблемэкIэ» зэджэу щытар: цIыхум Тхьэм дежкIэ зэригъэзэжыр, «мировая душа» жыхуаIэм хуэкIуэу. Абы илъэныкъуэкIэ По вагъуэхэм я пщэ къыдэхуэу къилъытэ къалэнымрэ, жеIэ къэхутакIуэм, иджырей астраномием и гупсысэр щылъыхъуэхэмрэ дэгъуэу зэгуроIуэ. А тIур зыгуэркIэ зэщхьэщыкIмэ, ар – тхакIуэм и гукъэкIыр илъэс щитI нэблагъэкIэ япэ къызэрищарщ. ИкIэм икIэжым а псор тхакIуэм мыпхуэдэ гупсысэм хуешэ: щIыкIэ дызэджэж ди планетэм зэхэщIыкI зэриIэм, абы езым псэ зэрыIутым, псори (ери фIыри) зэрызыхищIэм. Ар дыдэр иужькIэ, ХХ лIэщIыгъуэм, жаIэнущ Марк Твен, Пьер Тейяр де Шарден, В. Вернадскэ сымэ. А псоми гупсэхуу, арэзы укъэзыщI щапхъэхэр и гъунэжу, топсэлъыхьри, По теухуа псалъэмакъыр мы230

пхуэдэу и кIэм негъэс ЩоджэнцIыкIум: «Езым иухуэ и Дуней ДахэмкIэ Эдгар По, ДахагъэмкIэ Магистрым, тхылъеджэхэр хуешэ ФIым, Пэжым, Лъагъуныгъэм. По и тхыгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм щызэбгрыдза символхэр псори зыхуэлажьэр зы гуращэ дахэщ – и пщIэ хуэфэщэж дуней къабзэ иухуэн хуэдэу цIыхур щытыныр». РомантизмкIэ зэджэ къэгъэлъэгъуэкIэм Америкэм нэхъ зыщигъэгуват. Пэжщ, Европэм илъэс 20–25-кIэ къыкIэрыхуауэт американ литературэмрэ абырэ хэгъэрей щызэхуэхъуар. Ауэ мыбы, Америкэм, романтизмыр нэхъ кIасэу къэкIуами, нэхъыбэри щыгуват. Дауи, а зым и закъуэу къыщIэкIынкъым абы и щхьэусыгъуэр, ауэ – пцIы зыхэмылъыжыращи, – а зэманым, романтизмым и лъэхъэнэм, американ литературэм къыхыхьат талантышхуэ дыдэ зыбгъэдэлъ тхакIуэ гуп дыгъэл. Эдгар По абыхэм ящыщ зыт. По къыкIэрыхуртэкъым Герман Мелвилли. ЩоджэнцIыкIу Нинэ и лэжьыгъэм гулъытэшхуэ щыхуещI Мелвилл и творчествэм, псом хуэмыдэжу абы и тхыгъэ цIэрыIуэ, нобэр къыздэсым тхылъеджэм зэригъэщIэгъуэнур къыхуэмыщIэ «Моби Дик» роман гъуэзэджэм. КуэдкIэ зэщхьт а тхакIуэшхуитIым (Порэ Мелвиллрэ) я «натIэм къритхар»: езыхэр псэу щIыкIэ, зырызыххэт къызыгурыIуар ахэр зыхуэдэ тхакIуэр; иужькIэ, зэман дэкIауэ, тIури икъукIэ цIэрыIуэ щыхъуат, Америкэм и мызакъуэу, дунейпсом. Псом ящхьэжыращи, а тхакIуэхэм куэд кърагъэубыдыфырт я щIагъыбзэм («бжызоIэ, сипхъу, зыхэщIыкI, си нысэ»), зы къэхъукъащIэ къызэрыгуэкI жьгъей гуэр е предмет къызэрыкIуэ тепсэлъыхь хуэдэурэ, я къэралым, дуней псом я блэкIам, я нобэм, я къэкIуэнум епха Iуэхугъуэ инхэр къаулъэпхъэщыфырт, географием, биологием е медицинэм зыдрагъэхьэх фIэкIа къыпхуэмыщIэу, гъащIэм щекIуэкI зэныкъуэкъуныгъэ гуащIэхэр, лIэнкъэнэну щызэпэщIэт къару шынагъуэхэр, социальнэ лъабжьэ зиIэ къэхъукъащIэ пIащэхэр, ещхьыркъабзэу философиекIэ псыхьа проблемэ гугъу дыдэхэр гъуазджэм и IэмалхэмкIэ къахутэну хэтт. АрщхьэкIэ, а тхакIуитIыр ауэ къызэрымыкIуэу зэщхьэщокI – я къэIуэтэкIэ-къэгъэлъэгъуэкIэ Iэмалхэм, а Iэмалхэм тегъэщIапIэ яхуохъу «цIыкIуфэкIухэм», къинэмыщIу щхьэж езым ещхьыж нэщэнэхэм Iуэхур щыхуэкIуэм деж. ЩоджэнцIыкIу Нинэ ар зэи зэрыщымыгъупщэр абы и тхылъым и пщIэр зыгъэлъагэ щхьэусыгъуэхэм ящыщ зыщ. Я дуней лъагъукIэри фIыуэ зэщхьэщыкIырт а аме231

рикан тхакIуитIым, я ныбжькIэ илъэсипщI фIэкIа я зэхуаку дэмылъ пэтрэ, илъэсищэкIэ зэпыIухауэ псэуам ярейуэ, апхуэдизу зэмыгуэгъу художникитI, зэхуакушхуэ дыди ямыIэу, зы лъэпкъ гъуазджэм къызэрыхыхьар бгъэщIагъуэу. По и эстетикэ системэр, дауи ирехъуи, романтизмым и гъунапкъэхэм йотIасэ. Романтикхэм зэрахабзэу, абы зэпэщIигъэувэ дунеитIым – зыщыпсэу обществэмрэ щIыуэпс дахащэмрэ – щыхэдэкIэ иужьрейр къыхих къудейкъым. Аращ, щIыуэпс дахащэрщ, тхакIуэм щхьэегъэзыпIэ хуэхъур – махуэ къэс зыIууэ гъащIэ гъуабжэлъабжэмрэ зи гъащIэ псом къэщэху-щэжым хэмыкI цIыху нэплъыснэIусхэмрэ и щхьэр яхихын хъуа нэужь. По «цIыхум иджы къыхуэнэжа насып закъуэпцIий» зыфIищыр – абы и нэм щIыуэпсыр къызэрыIуидзэ къудейрщ («Хур хъыджэбзхэм я хытIыгу»). Удз зэмыфэгъухэм я уэхым зехъуэж, цIыхухэм я гурыгъу-гурыщIэхэм задищIу («Элеонорэ»). КъэкIыгъэхэм, гъэгъахэм, псом хуэмыдэжу жыг хадэм (жыг зэрагъэкI щIэныгъэр поэзием къыгуихыртэкъым По) тхакIуэм хуищI гулъытэ хэхар зыхуэдэр къегъэлъагъуэ мы зыми: абы иIэщ рассказитI – «Арнгейм лъапсэмрэ» «Лэндор и унэ цIыкIумрэ» – хадэмрэ унэмрэ я теплъэр къаIуатэ фIэкIа, нэгъуэщI зыгуэри къыщымыгъэлъэгъуауэ, персонажу узыщрихьэлIэри а тIур арауэ – хадэр, унэр. «Мы рассказым сэ къалэну щызыхуэзгъэувыжыр мистер Лэндор и псэупIэр дэзмыгъэхуIауэ къестхэкIынырщ», – щыжеIэ тхакIуэм а тIум язым («Лэндор и унэ цIыкIум») ар дыдэмкIи куэд щIауэ и гущIагъщIэлъ гупсысэм тригъэчыныхьу: щIыуэпс дахащэм къелэжь апхуэдэ гулъытэ хэха лъыдгъэсыну! Эдгар По елъытауэ, Герман Мелвилл и Iуэхур нэгъуэщI къудейуэ къэнэжыркъым. Мелвилл и Iуэхур куэдкIэ нэхъ куущ. «Моби Дик» романым хэтщ мыпхуэдэ зы теплъэгъуэ. Илъэс 40 хъуауэ кхъухьыр зи псэупIэ, джейм ещэкIуэныр зи IэщIагъэ капитан лIыжьым, Ахав, Моби ДиккIэ зэджэ джей абрагъуэм ещанэрейуэ (и ажалыр зыхэлъри арат) ебгъэрыкIуэну зыздигъэхьэзырым, гъуни нэзи зимыIэж хы щхьэфэм и нэр теплъызэу, жеIэ: «Моддэ жыжьэу, жьыпэу лъэныкъуэмкIэ, уэшх мащIэ щошх. Иджыпсту абыкIэ хъуэпсэгъуэу къыщIэкIынщ! А лъэныкъуэмкIэуи къыщIэкIынщ игъащIэм ямылъэгъуа жыг телъыджэ гуэрхэр къыщыкI нэпкъ дахэкIейхэм ухуэзышэ гъуэгур здэщыIэр». АрщхьэкIэ, мыпхуэдэ теплъэгъуэм Эдгар По (е нэгъуэщI зы романтик гуэрым) и текстым къыщытехуэну къалэныр мыбдежи къыщызылъыхъуэр ауэ къызэры232

мыкIуэу щыуэнт: Мелвилл и творчествэр, и образ системэр романтизмым и гъунапкъэхэм итIасэркъым. НтIэ, онтологием и поэтикэм тещIыхьауэ, сыт Мелвилл и дуней лъагъукIэм лъабжьэ хуэхъур? Сыт хуэдэ къарухэр щызэрыIыгъ икIи щызэпэщIэувэрэ абы и творчествэм? Абыхэм ящыщу дэтхэнэр нэхъ къыхихрэ езы тхакIуэм, дэтхэнэри нэхъ пэжыжьэ? А псом сыт хуэдэ къэIуэтэкIэ-къэгъэлъэгъуэкIэ Iэмалхэри къахуигъуэтрэ? ИкIи сыт я нэщэнэ а Iэмалхэм? Мис а упщIэ мытыншхэм, ауэ щыхъукIи литературэхутэм дежкIэ икъукIэ щхьэпэхэм, я жэуапхэр ЩоджэнцIыкIу Нинэ къыщелъыхъуэ а американ тхакIуэ гъуэзэджэм теухуа Iыхьэм. «Зы бжьизми гъуэгум и кIыхьагъыр, и бгъуагъщ а бжьизым дуней псор». Ауэ гъуэгур – икIи кIыхьмэ-щэ? Апхуэдэу, Мелвилл, бгъуагъкIи кIыхьагъкIи куэдыкIей къызэщIиубыдэу, итхащ «Моби Дик» романыр. «Пекод» зи фIэщыгъэцIэ кхъухьым итIысхьэу джеящэ ежьа гупым яхэтщ урыми, франджыи, инджылызи, Чилим, Индием, Португалием, Исландием, Данием, Азор хытIыгухэм, нэгъуэщIыпIэхэми къикIаи, нэгъуэщI лъэпкъхэм ящыщи. «Моби Дик» романым и композицэм, – етх ЩоджэнцIыкIум, – Мелвилл кърегъэубыд цIыхур дунейм къызэрытехьэ лъандэрэ абы и нэгу щIэкIа псор. А щIыкIэм тетуи романым къыхэша мэхъу лъэпкърэ къэралыгъуэу щIым щызэблэкIари, иджы щыпсэухэри, дин лIэужьыгъуэу щыIари, щыIэри… тенджыз зэпылъыпIэхэм я тIупх-лъэпххэм зыщызыгъэпщкIуа хытIыгу жьгъей мыцIыхухэу картэм иджыри имыхуахэм къыщалъхуа нэгъунэ… тыркухэм, хеттхэм, алыджхэм, инджылызхэм, франджыхэм къадэкIуэу «адыгэ пщащэ тхьэIухуд-дыщэ щхьэцми» урохьэлIэ…» Пэж дыдэу, шэмэджым щIигъэху удз цIынэр лъэныкъуитIымкIэ зригъэтIылъэкIыу, аргъынэр зыхь мэкъуауэлI нэхъей, жэщ-махуэ имыIэу, хы щхьэфэ щхъуантIафэгъуабжафэм зи гъуэгур пхрызыбзыкI кхъухь закъуэр – ар езыр символщ, образщ. Ар куэдми хуэпхь хъунущ. Псом япэу ар хуэпхь хъунущ, дуней псор и щыхьэту, езым и гъуэгу, адрейхэм емыщхьу, къэзылъыхъуэжу щIэзыдза Америкэм (ауэ сытми цIыкIуфэкIуут къызэрыщIидзэри: «Дэ фэдгъэлъагъунщ къэрал зэраухуэ! Дэ фэдгъэлъагъунщ цIыху зэрыпсэу! Фэ, кхъахэ хъужа Европэм щыпсэу лъэпкъхэр, ещхьыркъабзэу адрей лъэпкъ псори, фэ сытым фыщыщ – дэ дэлъытауэ!»). АрщхьэкIэ – абы и закъуэкъым. ЦIыхур езыр цIыхукIэ зэрызэджэж лъандэрэ абы 233

къикIуа гъуэгуанэр-щэ! Ари гъуэгущ. Ауэ сытми гъуэгу… Лъэпэрапэмэ – къэтэджыжу… «Человечество», «цивилизация» жыхуэтIэхэм фIы илъэныкъуэкIэ (узэрыгушхуэну) епхьэлIэ хъуну псори… ещхьыркъабзэу, Iей илъэныкъуэкIэ (уриукIытэну) а зэман кIыхьым къриубыдэу цIыхум и нэгум щIэкIа псори… Езы планетэр-щэ, ди ЩIы-анэр! НапIэ дэхьеигъуэ хуэдизкIи гъуэгум дидзыхыу зимыгъэпсэхуу е и пIэм иувыIыхьу мыщхьэукъуэу, абы зэпич гъуэгуанэр сыт хуэдэ езыр! Лъэпощхьэпо хуэзэми – къэмыувыIэу, къилъхуа и быным, цIыхум, гуауэрэ нэщIэбжьэу зыхидзэри игъэву (нобэр къыздэсым игъэващ…)! ЩыIи мыпхуэдэ упщIи, мыпхуэдэ жэуапи: «Мы гъуэгур дэнэ кIуэрэ?» – «Ар уэращ зэлъытар». Гомер и зэманым лъандэрэ авторхэм къагъэсэбэп сюжет лIэужьыгъуэщ: персонажыр гъуэгу щIытехьэн щхьэусыгъуэ къагъуэтри – хъыбарыр ешэжьа мэхъу. АдэкIэ сыт къэхъунуми (дауэрэ къэхъуми) зэлъытыжар авторым и талантырщ. Апхуэдэу ягъэпс романым зыужьыныгъэшхуэ игъуэтауэ щытащ Ренессансым и лъэхъэнэм. Сервантес и мызакъуэми, абы и закъуи пхурикъуни (гъуэгум здрикIуэм, Дон Кихот «имыщIэххэу» яхуозэ цIыху зэмылIэужьыгъуэу 700-нэсым! Мелвилл и «Моби Дик» романым Сервантес и цIэр къыщриIуэ къудейкъым – американ тхакIуэм ибзыщIыркъым испан тхакIуэшхуэм хуиIэ Iулыджыр: Сервантес хуэIэзэжьтэкъэ ешэжьа хъуа псалъэмакъым «кIуэрэ пэт» нэгъуэщI, «Iуэхум щымыщ» хъыбар зэмылIэужьыгъуэхэр къызэрыхаухуанэ Iэмалым! Мелвилли, а Iэмалыр екIуу игъэлажьэурэ, «тенджыз» романыр «дунейпсо» романым негъэс, кхъухь къызэрыгуэкIхэм ящыщ зым теухуа хъыбар къызэрыгуэкI хуэдэу къригъэжьари ойкуменэми (щIым), псыми (хыуэ, тенджызу щыIэ псом), нэгъуэщIу жыпIэмэ, ди планетэм цIыхум щигъэхъа псори къызэщIэзыубыдэ эпосым хуегъакIуэ. Апхуэдэ романым бегъымбархэр е мифхэмкIэ дызыщыгъуазэ лIыхъужьхэр «кIуэрэ пэт» къыхыхьэну зыри хуэIуакъым. ИкIи къыхохьэ. Абыхэм ящыщ зыщ Прометеи. «ФIыуэ зэщхьэщокI, – етх ЩоджэнцIыкIум, – Прометей теухуа мифхэм иращIэкI псалъэмакъхэр. Ренессансым, псом хуэмыдэжу Просвещенэм и лъэхъэнэм Прометей цивилизацэм и символ уардэу къалъытэу щытащ: абы цIыхухэм мафIэ яритащ, а и IуэхущIафэм езым фIы къызэрыхухэмыкIынур ищIэ пэтрэ!» Апхуэдэут романтикэри Прометей зэрыхущытыр, мызэ-мытIэу а сюжетым къытрагъэзэжурэ (Байрон, 234

Шелли, н.), цIыхухэм тыгъэ угъурлыкIэ яхуэупса лIыхъужьыр уафэм щIэуэу яIэту. ГъэщIэгъуэныракъэ, романтикхэр, зэгурыIуа нэхъей, Прометей и Iэужьым зы лъэныкъуэ закъуэкIэт (фIы илъэныкъуэкIэ) зэреплъыр. Прометей и тыгъэм – мафIэм – пыщIа угъурсызыгъэр, ар гъуамэу (зыIыгъым елъытауэ) къыщIэкIынкIэ зэрыхъунур – романтикхэм къамыIэтыхха темэу къанэрт. «Ауэ, – етх адэкIэ ЩоджэнцIыкIум, – езы цIыхур сыт хуэдэу къыщIэкIа? Къимылэжьауэ къыIэрыхьа тыгъэр, мафIэр, сыт щыгъуи Iущу къызэригъэсэбэпын, ар зэран зэримыгъэхъун хьилмы иIэу къыщIэкIа? Мис абдежми къыщожьэ Прометей и Iэужьым нэгъуэщI хущытыкIэ хуаIэныр, абы нэгъуэщI еплъыкIэ къыхуагъуэтыныр. Иджырей цивилизацэм и IуэхущIафэ гуемыIухэр, абы къигупсыса Iэщэ шынагъуэхэр къэплъытэмэ, Прометей и образми, абы и таучэлкIэ цIыхум мафIэ къызэрыIэрыхьами узыщыгуфIыкIын гуэр къыхэплъэгъуэну гугъущ. Ауэ щыхъукIэ, Зевс елъытауэ, Прометей зэчиишхуэ дыди зыбгъэдэмылъа жэхьилу, и гурыIуэншагъэкIи зэраныгъэшхуэ зыпылъ Iуэху илэжьауэ къыщIокI». Прометей и закъуэкъым. Ахав, псалъэм папщIэ, хахуэщ, лIыхъугущ, къэмылэнджэжщ, пхъашэщ, ерыщщ, абыи къыщымынэжу, «уэгъури чыхури къыгурымыIуэжу» инатщи, диныншэщ, гъуамэщ хужыпIэным унегъэс. Персонажхэм я закъуэкъым; тхакIуэм сыт и гугъу ищIми, а зи гугъу ищI дэтхэнэри (ирецIыху, ирепсэущхьэ, ирекъэхъукъащIэ, ирепредмети) вариантыбэ къыхуегъуэт. Ар дыдэрщ Мелвилл щIыуэпсым зэрыхущытри. Эдгар По щIыуэпс дахэкIейр цIыхум и IуэхущIафэ гуемыIум пэщIигъэувэмэ, Герман Мелвилл и щIыуэпсыр дахэкIей къудейкъым (пэжым ухуеймэ, ар икIи сыт щыгъуи гурыхьу щыткъым). Моби Дик джейр, щIыуэпсым и зы Iыхьэр, укъигъэуIэбжьу абрагъуэщ, нэр щисыкIыу дахэщ, къыпхуэмыIуэтэн хуэдизу лъэщщ. Ауэ ар – икIи бзаджэщ, икIи шынагъуэщ, икIи леймыгъэгъущ… Мис аращ, а вариантхэрщ ЩоджэнцIыкIур «гъуджэ куэдкIэ» зэджэри. Мелвилл сыт къигъэлъагъуэми, жеIэ Нинэ, ар гъуджэ куэдкIэ къегъэувыхь, гъуджэ куэдым кърегъэщ; а гъуджэхэр дапщэ хъуми, абы тIу къахэкIыркъым къищыр зэтехуэу, гъуджэ къэскIэ къищыр нэгъуэщI зыгуэрщ. Ф. Шеллинг роман жанрым «дунейм и гъуджэ, и нэхъ мащIэрауэ лIэщIыгъуэм и гъуджэ» фIищамэ, сыт фIэпщынур Мелвилл и романым – а дунейр пщIэнейрэ къызэрыщ гъуджэ хужыпIэну? 235

Мис а вариант куэдыкIейр зэрызэхущыт (авторри абы зэрахущыт) щIыкIэр, ахэр зэрызэрыIыгъ-зэрызэпэщIэт нэщэнэхэр, абы ящыщ дэтхэнэми и къежьапIэр, лъабжьэ хуэхъуар, сюжетым зэрызиукъуэдийм елъытауэ абы игъуэт зэхъуэкIыныгъэхэр, – мис а псори тегушхуауэ, екIурэ ещхьу, гур игъэзагъэу къехутэ ЩоджэнцIыкIу Нинэ. Тхылъым и ещанэ Iыхьэр теухуащ Джон Гарднер, блэкIа лIэщIыгъуэм (ХХ) къриубыдэу ди къэралми дуней псоми нэхъ хэIущIыIу щыхъуа американ тхакIуэ хьэлэмэтхэм ящыщ зым, и творчествэм. ГушыIэнымрэ джэгунымрэ и тегъэщIапIэу (ари зыкIи имыгъэпщкIуу) зи IэдакъэщIэкIхэр зыухуэ тхакIуэ телъыджэщ Гарднер. Ауэ, гушыIэр и мыжагъуэми, джэгуныр и Iэпэгъуми, и тхылъым къеджэр куэдым езыгъэгупсысыф, абы и гъащIэм къыщыхуэщхьэпэн куэдкIэ дэгуэшэф тхакIуэщ ар. ИкIи ауэ къызэрымыкIуэу цIыху гу пцIанэщ, хьэлэлщ, абы и творчествэ псом эпиграф гуэр къыхухэпхын хуей хъуми, езым и псэлъафэр абы нэхъ хуэкIуэну къыщIэкIынщ: «Уэ зыкъэбгъуэтыжыну ухэтмэ – нэгъуэщIхэм ящIэгупсыс». ДжэгукIэ зэмыфэгъухэмрэ дызэсэжа жанр зэмылIэужьыгъуэхэмрэ щызэхуохуэж Гарднер и творчествэм, жеIэ ЩоджэнцIыкIум, икIи а псом, икIэм икIэжым, тхакIуэм къыхещIыкI щымыIа жанрыщIэ, цIыхур IэмалыщIэхэмкIэ фIым хуэзыгъэIущ жанр щIэщыгъуэ – философие куурэ щIагъыбзэ гуапэкIэ псыхьауэ. *** 2002 гъэм Налшык къыщыдэкIащ ЩоджэцIыкIу Нинэ и тхылъыщIэ – «Лабиринты текста» зыфIищар. IыхьитIу зэхэтщ мы тхылъри, языр хамэ къэрал литературэм и проблемэу къалъытэ Iуэхугъуэ пыухыкIахэм (фантастикэм и пкъыгъуэхэр, утопиер, антиутопиер, къ.), апхуэдэуи Генри Адамс, Марк Твен, Генри Торо, Томас Манн сымэ, н. я творчествэм ехьэлIа Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм ятеухуащ. Iуэхугъуэ мытыншым, нобэкIэ теорием щызэхэмыбзым тегъэпсыхьауэ щытщ «Фантастическое: теория и практика» жыхуиIэ лэжьыгъэр. Теоретикхэм куэд щIакъым абы гулъытэ хуащIу зэрыщIадзэри, жеIэ ЩоджэнцIыкIум, псори арэзы техъуэу, псоми къабылу къащтэу иджыри зыгуэрым траубыдакъым; фантастикэкIэ псыхьа литературэм теухуа 236

лэжьыгъэхэм ущылъыхъуэмэ, зэтемыхуэ дэнэ къэна, фIыуэ зэщхьэщыкI Iуэху еплъыкIэ зыбжанэ къыщыбгъуэтынущ: фантастикэр хэт къыщохъу стилу, хэт методу, хэти жанру, ар гупсысэкIэм и Iэмалщ е гъащIэм хуаIэ хущытыкIэщ жызыIэхэри щыIэщ, литературэ техникэу зи гугъэхэми урохьэлIэ. Ещхьыркъабзэу, теоретикхэм фантастикэм и пщэ къыдэхуэ къалэныр щаубзыхукIи, зым зы жеIэ, адрейм нэгъуэщI еукъуэдий, хэт «ар социальнэ щIэгъыбзэщ», жи, хэти «дидактикэщ», жи, ар джэгукIэ лIэужьыгъуэу къэзылъытэхэри щыIэщ. ИкIи, Iуэхум и пэжыпIэр зэхигъэкIын мурадкIэ, ЩоджэнцIыкIу Нинэ къеугъуей темэм нэхъ хэкъузауэ елэжьа еджагъэшхуэхэм (Ц. Тодоров, А. Б. Ченади, У. Ирвин, Б. Эттебери сымэ, н.) я еплъыкIэ зэмылIэужьыгъуэу щыIэу хъуар, ахэр зэпешэч, зэрелъыт, теоретикхэм я мызакъуэу, тхакIуэ-практикхэм ящыщу а тхэкIэм нэхъ хуэIэижьхэм (Дж. Р. Р. Толкиен, К. Льюис, Дж. Гарднер сымэ, н.) жаIэри къелъытэри, езыр, икIэм икIэжым, мыпхуэдэ гупсысэхэм хуокIуэ: 1. И нэхъыбапIэм фантастикэ литературэр дызыIуплъэ дунейм пэщIэуэ, пэщIэт мыхъуу, абы щыщ Iыхьэу, абы пызыщэу къоув; дызэсэжа дунейм ди нэм къыщыIуи-мыдзэ Iуэхугъуэ щхьэпэ гуэрхэр IупщIу тлъагъун папщIэ Iэмал гъуэзэджэу къыщIокI. Ещхьыркъабзэу, фантастикэ е абы и хуэмэбжьымэ къыхэмыхьэу дауэ къызэрыбгъэ-лъэгъуэнур адрей дунейхэр (зэрыщыIэм шэч хэмылъыжми, цIыхум и зэхэщIыкIымрэ и зыхэщIэмрэ нобэкIэ къимытIасэхэр)? 2. Фантастикэм социальнэ лъабжьэ иIэщ, тхыдэм щекIуэкI къэхъукъащIэмрэ абырэ я зэхуакуми блын дэткъым. Ауэ фантастикэм и гъунапкъэр ди нэм къыIуидзэ гъащIэм итIасэркъым – абы фIыуэ щхьэдох; фантастикэм и IэмалхэмкIэ утопие (зэи щымыIэнуми, щыIэну цIыхур зыщIэхъуэпс дуней, псэукIэ, зэхущытыкIэ, къ.) къэбгъэщI мэхъу. 3. Фантастикэр методу къэплъытэнкIэ Iэмал иIэкъым, сыту жыпIэмэ ар пхрокI Гомер и зэманым къыщыщIидзауэ нобэр къыздэсым литературэм и тхыдэр зыщыгъуазэ методу хъуам (барокко, романтизм, реализм, модернизм, постмодернизм, къ.). 4. Фантастикэр (нэхъ тэмэму жыпIэмэ, фантастическэр) – икIи жанркъым: дауэ жанр щхьэхуэу къызэрыплъытэнур – жанр куэдыкIейм зэдайр? 5. Ар литературэ техникэм ехьэлIа Iэмал пыухыкIа гуэрхэм хуэпхьынри щыуагъэщ: сыту жыпIэмэ поэти237

кэм и пкъыгъуэ куэдым (сюжет, лIыхъужь лIэжьыгъуэ, пейзаж, миф, метафорэ, символ, гротеск, къ.) языхэзри фантастикэкIэ псыхьауэ щытынкIэ хъунущ. 6. Фантастическэр – методри, стилри, жанрри, литературэ техникэри зэпызыщIэ, а псоми пхрыкI художетвеннэ лъагъукIэ лIэужьыгъуэщ. «Фантастическое» жыхуаIэр ебгъапщэ хъунущ «космическое», «трагическое», «возвышенное» жыхуаIэхэм. ИкIи ар эстетикэ илъэныкъуэкIэ фIыуэ зэщхьэщыкI къатхэм «щолажьэ» – гупсысэ щIагъуэ зыхэмылъ, научно-фантастическэ беллетристикэкIэ зэджэм къыщыщIэдзауэ философие куукIэ псыхьа фантастикэ купщIафIэм нэсу, «космическое» жыхуаIэр зыгуэрхэм я дзэлыфэр ирагъэтIын фIэкIа, нэгъуэщI къалэн зи пщэ къыдэмыхуэ комиксхэми Шекспир и пьесэхэми «зэрыщылажьэм» ещхьу. ЩоджэнцIыкIум а и гупсысэхэр зыр зым кIэлъыкIуэу ауэ къиIуатэ мыхъуу, художественнэ текстхэм къыхиха щапхъэ IэрыхуэхэмкIэ дэтхэнэри егъэбыдэж. Си гугъэщ литературэм и теорием елэжь щIэныгъэлIхэм мы темэм дяпэкIи мызэу зыхуагъэзэну икIи абы языхэзми къыщхьэпэн дэнэ къэна, япэкIэ зыгъэплъэнрэ нэхъ куууэ зыгъэгупсысэнрэ ЩоджэнцIыкIу Нинэ и лэжьыгъэм къыхигъуэтэну. ЩIагъуэщ Генри Адамс, Марк Твен, Генри Торо сымэ, нэгъуэщIхэми ятеухуа лэжьыгъэхэри. Мыри сыбзыщIынкъым. ЩоджэнцIыкIум и IэдакъэщIэкI лэжьыгъэ сыкъыщеджэкIэ, сэ мыпхуэдэу семыгупсысыну схузэфIэкIыркъым: ярэби, мы зи гугъу ищI тхакIуэ щыпкъэхэм (псоми!) Нинэ я цIыхугъэу, я цIыхугъэ къудейми къыщымынэу, фIыуэ къалъагъуу, псэкIэ я благъэ зырызыххэми щабзыщIынур абы къыхуаIуатэу къемыкIуэкIауэ пIэрэ, ауэ, ар пэжмэ, лIэщIыгъуэ дапщэ и ныбжьын хуейт илъэс щэ ныкъуэ фIэкIа мыхъуа цIыхубзым! *** ЩоджэнцIыкIу Нинэ и фIыгъэкIэ, абы и угъурлыгъэм къыдэкIуауэ, нэгъуэщI зыи – зэи щымыIауэ – къэхъуащ: ИМЛИ-ми, МГУ-ми, РГУ-ми (Дон Iус Ростов), нэгъуэщI къалэхэми дэт вузхэм (институтхэм) ди университетым щыIэ кафедрэм, хамэ къэрал литературэмкIэ кафедрэм, пщIэ къыхуащI хъуащ. Ар щыболъагъу Нинэ и унафэм щIэту ягъэзэщIа диссертацэ лэжьыгъэхэм, абыхэм я автор аспирант щIалэгъуалэм щыхьэрышхуэм, ещхьыр238

къабзэу нэгъуэщI къалэхэм къащылъыс гулъытэми. А псори ди вузыр зэрыщыIэрэ япэу а кафедрэм зыIэригъэхьа ехъулIэныгъуэшхуэщ, зэи абы имыIа лъагапIэщ. Иджыпсту а кафедрэр зыхуэдэми, пщэдей абы къыпэплъэми дамыгъэ екIу хуэхъуу си гугъэщ ЩоджэнцIыкIу Нинэ и зэфIэкIыр, и лэжьэкIэр, и цIыхущIыкIэр. Р. S. …Къанкъул Заур ди университетым щыщIэсым щыгъуэ сэ езгъэджащ. Иджыпстуи си пащхьэм къис хуэдэщ а щIалэ къамылыфэ къуэгъу цIыкIур. Ар псэлъэрейтэкъым икIи жьэрыIэзэтэкъым. Хэбгъэзыхьмэ, псэлъэгъуей хужыпIэным хуэдизт – и жьэ зэтрихын и пэ къихуэу, дэтхэнэ и зы псалъэри мыпIащIэу, елIэлIапэу ишэч нэхъей. Заур фIы дыдэу еджэрт, хэгупсысыхьауэ жэуап къитырти, сэ зыкIи згъэщIэгъуатэкъым ар тхэуэ къыщысщIам. АрщхьэкIэ творчествэ илъэныкъуэкIэ зыгуэр зэIэпытхыфыну щытами, дыхунэсакъым: икъукIэ IэкIэщIлъэкIэщIт а щIалэм и Iуэхур. ИтIанэ: Заур сэ щезгъаджэм щыгъуэ ар 2-нэ курсым хэсауэ аращ; абы ирихьэлIэу зыгуэр итхыну хунэмысагъэнкIи хъунщ; дызэхуэмызэжурэ илъэсищ-плIы докI (Москва кIуэри, МГУ-м и журфакым щIэтIысхьауэ щеджэу арат). Зэгуэрым, дымыщIэххэу, уэрамым дыщызэрихьэлIауэ, Заур зы рассказ къызет – сыкъригъаджэу, къызэрысщыхъуар жесIэжыну. Дызэхуэмызэжурэ мазэ бжыгъэ дэкIащ. ИужькIэ «Iуащхьэмахуэ» журналым и номер къыдэкIагъащIэм сыкъыщоджэ Заур нэгъуэщI и зы рассказ, езыр зэрыщымыIэжри къызощIэ… Си деж щыIэ рассказыр икIэщIыпIэкIэ яIэрызогъэхьэ журналым и редакцэм, ар мыгувэуи къытрадзэ. Къанкъул Заур талант иIэт, пцIы хэмылъу; ауэ игъуэ нэсакъым – арат абы къыхуиухар… Ар ещхьт мис иджы сылъэтэнщ щыжиIэ дыдэм щыхупIэм еджэрэзэха бзу шырым – и дамэр хуиту зэкIэщихыу, уэгу бгъуфIэм гухэхъуэу зыщимыукъуэдий щIыкIэ… …ИужькIэ хэIущIыIу мэхъу Заур повесть телъыджэ къызэрыщIэнар. Къаныкъуэ Заринэ и фIыгъэкIэ а повестыр хъума мэхъу, ар «Iуащхьэмахуэ» журналми къытрадзэ, тхылъ щхьэхуэуи къыдокI (2004). ИкIи, дэ, ар нэхъ къызытехуэхэм, дяпэ къощри, ЩоджэнцIыкIу Нинэ, Къанкъулым и талантыр зыхуэдэр нэхъ пасэу къыгурыIуати, абы теухуа псалъэмакъ япэу ди критикэм къыщеIэт. 239

«Лабиринты текста» тхылъым и зэхуэдитIыр хамэ къэрал тхакIуэхэм, хамэ къэрал литературэм теухуамэ, адрей и Iыхьэ ныкъуэр зытеухуар ди авторхэрщ: Къанкъул Заур, Къаныкъуэ Заринэ, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм, Ацкъан Руслан, Емкъуж Мухьэмэд сымэ, н. Къанкъул Заур и тхыгъэхэм щытепсэлъыхькIэ, Нинэ, зэрыгурыIуэгъуэщи, гулъытэ хэха зыхуищIыр «Къалэм дэгъуэщыхьа» повестырщ. ЩоджэнцIыкIум етх: «Заур, ныбжьыщIэхэм я IуэхущIафэхэр къигъэлъагъуэ хуэдэурэ, лъэпкъ псом и тхыдэр къызэриIуэтэн Iэмал гъуэзэджэ къигъуэтащ. БлэкIа гъащIэмрэ нобэмрэ щызэIэпэгъу, уи нэм къыIуидзэ дунеймрэ игъащIэм щымыIамрэ быдэу щызэрыIыгъ, символ дыкъуакъуэхэри, мифым и пкъыгъуэхэри, пщIыхьэпIэри, нэкъыфIэщIри, къалэ псэукIэ мыгурыхьри, лъэпкъым и блэкIа уардэм и нэпкъыжьэ кIуэдыжхэри… а псори щызэхэхуэжу, зыуэ щызэрыубыдыж, куэду зэхэухуэна произведенэ купщIафIэщ повестыр». Мыбдеж дауэ уигу къэмыкIыжынрэ Сокъур Мусэрбий автор щIалэхэр зыщIипIыкIыу щыта гупсысэр: талант къудейкIэ зэфIэкIыркъым, щIэныгъэшхуэ зиIэ, дунейпсо литературэм фIыуэ щыгъуазэ къудей мыхъуу – абы дерс тэмэм къыхэзыхыф, хьилмырэ хэлъэткIэ тхылъеджэм ефIэкI тхакIуэрщ нобэ гунэс ящыхъун художественнэ тхыгъэ къызыпкърыкIынур. И ныбжьым тепщIыхьмэ, укъигъэуIэбжьу щIэныгъэ куу зригъэгъуэтат Къанкъулым. ТхакIуэшхуэхэм я деж ар теплъэкъукIыншэу Iэзагъым щыхуеджэрт; иджырей художественнэ гупсысэм, иджырей къэгъэлъэгъуэкIэ Iэмалхэм фIыщэу щыгъуазэт, ди лъэпкъ литературэм зэи къыщамыгъэсэбэпа къэгъэлъэгъуэкIэ лIэужьыгъуэхэм зрипщытырт. Ар IупщIу ЩоджэнцIыкIум игъэбелджылащ. «Теплъэгъуэхэр, – етх Нинэ, – калейдаскопым ещхьу, зыр зым кIэлъегъэпIащIэ; езы теплъэгъуэхэри зэмыфэгъущ: зэм – жыжьэу укъыщыту укъаплъэ хуэдэу – куэдым зэуэ уIуплъэу, къыкIэлъыкIуэ меданым, прожекторкIэ къыхипхъуэтыкIа нэхъей, зы «цIыкIуфэкIу» гуэрхэр гъунэгъу дыдэу къыббгъэдигъэкIуатэу, – а псори техникэ лъагэ дыдэм и нэщэнэщ. Тхылъеджэр екIуэкIым зэм Бекъул лIыжьым и нэкIэ хоплъэ, зэм Ахьмэд щIалэщIэр абы и пIэ йоувэ, зэми псори зыщIэ, псори зезыгъакIуэ авторым псалъэ IумпIэр еубыдыж. И повестым авторым къыщегъэсэбэп драматическэ модус, поток сознания, къинэмыщI Iэмалхэри, а псори зэхохьэжри тхыгъэм къиIуатэр тхылъеджэм и пащхьэ дыдэм щекIуэкI хуэдэу кърагъэлъагъу». 240

А тхакIуэ, усакIуэ щIалэ гупышхуэр, а зэныбжьхэр (Къаныкъуэ З., Емкъуж М., Балэгъы Л., ПщыукI Л., ГъущIо З., МахуэлI Н. сымэ, н.) псом хуэмыдэжу зыгъэпIейтейуэ, зыгъэгузавэу зы темэ щыIэщ. Дэнэ лъэныкъуэкIэ задзми, нэгъуэщI сыт хуэдэ макъамэм дихьэхми, куэдыщэ дэмыкIыу, псоми, зэгурыIуам ещхьу, абыкIэ траIуэнтIэж, а темэм ягъэзэж. Мыр зэзгъэщхьыну сэ згъуэтар: XVIII лIэщIыгъуэм, Лессинг, Гете, Шиллер сымэ я зэманым, нэмыцэ литературэ псом кIуэцIрыкIырт зы темэ нэхъыщхьэ дыдэ; ар – Германием щыпсэу цIыхухэр, а зэманым щыIа административно-территориальнэ гуэшыкIэм ебакъуэу, нэгъуэщIу жыпIэмэ, нэмыцэу хъуар зэувалIэу, зэгурыIуэу, зэгухьэу зы къэралыгъуэ къызэрамыгъэпэщмэ, зы лъэпкъыу зэкъуэмыувэмэ, я Iуэхум зыри къызэримыкIынур IупщIу къызыхэщ темэрт. ТхакIуэ, усакIуэ щIалэхэм апхуэдэ темэшхуэ яхуэхъуар адыгэ лъэпкъым и нэгу щIэкI трагедиерщ: плъакIуэ зыхуащIу щыта хабзэхэр зэрыкIуэдыжыр, лъэпкъым ижь лъандэрэ къыдэгъуэгурыкIуэу щыта ФIымрэ Дахэмрэ нобэ зэрыхаутэжыр, бзэр, нэмысыр, къыддекIуэкIыу щыта зэхущытыкIэ угъурлыхэр щIэнэкIалъэ зэрыхъур, къ., кIэщIу жыпIэмэ, лъэпкъым и кIуэдыжыгъуэр къызэрыблэгъар къыбжезыIэ нэщэнэ куэдыщэ нобэ белджылы къызэрыхъуар… Зи цIэ къисIуа автор щIалэхэм (дауи, абы я бжыгъэр нэхъыбэщ) мы темэр езыхэм къапкърыкIащ (нэхъыжьыIуэхэми, нэхъыжьыжхэми къыпамыхауэ). Абы ящыщ дэтхэнэми езым хузэфIэкI хилъхьащ а узыфэ бзаджэм кърикIуэну гукъутэр зыхуэдэр художественнэ IэмалхэмкIэ убзыхун мурадым. Ауэ псом нэхърэ нэхъ гъунэгъуу щыхупIэм и бжьэпэм бгъэдыхьэу, псом нэхърэ нэхъ жыжьаплъэу къуэ куум дэплъэу, нобэ дызэрекIуэкIым хуэдэурэ декIуэкIмэ, лъэпкъым къыпэплъэ кIуэдыжыгъуэр къызэрысыпар иджырей художественнэ IэмалхэмкIэ хьэкъ тщызыщIар Къанкъул Заурщ (ар IупщI дыдэу езым зэрызыхищIар армырауэ уиIэ а щIалэ къабзащэр, таланткIи Тхьэр зыхуэупсар апхуэдизу пасэу зэрыкIуэдыкIар). Къанкъул Заур и зэфIэкIымрэ и Iэужьымрэ псом япэу къызыгурыIуэу абы хуэфэщэн псалъэмакъ теорием къыщызыIэтар ЩоджэнцIыкIу Нинэщ. ЩIэщыгъуэщ, тхылъеджэр дэзыхьэхын защIэщ мы Iыхьэм («Кавказский лабиринт») хыхьэ адрей едзыгъуэхэри. 24116 Къэжэр Хьэмид

*** Нинэ, къалэм къыщалъхуами, адыгэбзэр щыгъупщэжакъым. Урысыбзэр IэщIагъэу къыхихами, адыгэбзэкIэ ятхми щыгъуазэщ. Хамэ къэрал тхакIуэхэм я творчествэм триухуа лэжьыгъэхэм папщIэ доктор хъуащ, профессор цIэр къыфIащащ, Дж. Сорос и саугъэтыр тIэунейрэ къыхуагъэфэщащ, ауэ ди тхакIуэхэми яхужиIэн иIэщ. Нинэ Алий и фIыгъэкIэ зи фIэщыгъэр жьгъырууэ жыжьэ щыIуа лъэпкъым (ЩоджэнцIыкIухэ) зэращыщри, Iэдэм зэрипхъури, къызыхэкIа лъэпкъри (адыгэхэм) зэрахуэфащэри абы и Iэужьым, и Iэзагъэм, махуэ къэс иригъаджэ студентхэм ябгъэдилъхьэ щIэныгъэм, яхуиIэ щытыкIэм хыболъагъуэ. Апхуэдэ цIыхухэрщ лъэпкъыр лъэпкъ зыщIри, лъэпкъым и къэкIуэнур куэдкIэ зэлъытари.

242

ТХАКIУЭМ ЖИIЭН ЩИIЭМ ДЕЖ (КхъуэIуфэ Хьэчим) КхъуэIуфэ Хьэчим и ныбжьыр илъэс 60 щрикъум ирихьэлIэу журналым и щIэджыкIакIуэхэм лейуэ къащIебгъэцIыхужын щымыIэжу, езым и лэжьыгъэрэ и гуащIэдэкIкIэ нэхъыбэжым закъригъэцIыхуащ. Илъэс 25-рэ и пэжкIэ Кулиев Къайсын итхыгъат мыпхуэдэу: «КхъуэIуфэ Хьэчим усэ, рассказ сборникхэм я авторщ. Абы и IэдакъэщIэкIщ къэбэрдей лъэпкъым и къуэ хахуэ, летчик гъуэзэджэ, Совет Союзым и ЛIыхъужь Къанкъуэщ Ахьмэдхъан теухуа повестыр. Хьэчим талант зиIэ цIыхущ, си фIэщи мэхъу дяпэкIи абы тхылъыфI куэд къызэрыпкърыкIынур» Пэжу, щыуатэкъым усакIуэшхуэр: Хьэчим и тхыгъэхэм я нэхъыбапIэри я нэхъ фIыпIэри дунейм къыщытехьар абы и ужькIэщ. Литературэм и жанр псоми иримылажьэми, абы ящыщ зыбжанэм хуэIэпэIэсэщ Хьэчим. ПцIы хэлъу къыщIэкIынкъым тхэным гу хуэзыщIа ныбжьыщIэм усэкIэ къызэрыщIидзами. Ауэ, итхыр игу иримыхьыжу е ар сэтей къищIын укIытэурэ, пхъуантэм щихъумэрт. Абы къыхэкIыуи газет хуэIухуэщIэ къэхъукъащIэ гуэрхэм теухуа репортаж сыт хуэдэхэр япэ къищагъэнущ. Мыгувэу абы статьяхэр, очеркхэр, рассказхэр къакIэлъыкIуащ. Езы автор щIалэми 1964 гъэм ди университетыр къеух, газетым щылажьэу щIедзэри – арыххэу къэзыухъуреихь гъащIэм и курыкупсэм къыхохутэ. 1967-м гъэм дунейм къытехьащ КхъуэIуфэ Хьэчим и япэ тхылъыр – рассказхэр щызэхуэхьэса сборникыр – «Гъатхэм и ныбжьыр». Тхылъыр къызэрыдэкIам пэджэж тхыгъэу «Ленин гъуэгу» газетым мыгувэу къытрадзар мыпхуэдэу къыщIидзэрт: «Куэд щIакъым мы тхылъыр дунейм къызэрытехьэрэ. Ар зи IэдакъэщIэкIыр тхакIуэм и гъуэгу гугъум, жэуаплыныгъэшхуэ зыпылъым техьа къудей щIалэщ.Мыр и япэ тхылъу щытми, а щIалэр дэ доцIыху литературэм хуэгъэзауэ псалъэ тэмэм жызыIэфу, поэзием хэзыщIыкIыу, къалэм жан зиIэ журналисту. Ар КхъуэIуфэ Хьэчимщ». 1969 гъэм къыдэкIащ КхъуэIуфэм и усэ тхылъыр – «ЩIакIуэ кIапэр». КIэлъыгувакъым бзитIымкIэ – ады24316*

гэбзэрэ урысыбзэкIэ тхауэ очеркхэр, повестхэр, рассказхэр, статьяхэр щызэхуэхьэса тхылъхэри («Орел умирает в полете» – 1971; «Зауэм и IэпапIэхэр» – 1973; «Мэзыр жыг зырызу зэхэтщ» – 1977; «В зеркале социальной жизни» – 1980; «Общий памятник» – 1985; «Память о подвиге» – 1996; н.). 1 «ЩIакIуэ кIапэр» дунейм къызэрытехьэрэ илъэс 30-м щIигъуащ. Дауи, тхылъым ихуа усэ псори зэхуэдэкъым. Ауэ нэхъыщхьэр зыхэплъагъуэ хъунур нэгъуэщIщ: «адэ жыжьэ къикIа щхьэц сырыхур» ехьэжьауэ «пащIэ фIыцIэм» къызэрыхуэчэфыр е абы и хуэмэбжьымэ къэхъукъащIэ тэфэтелэ гуэрхэм зыдримыгъэхьэхыщэу – лъахэм, лъэпкъым я дежкIэ щхьэпэ, джэгу зыхэмылъыж Iуэхугъуэ ткIийхэм ар кIэщIу зэрыхуэкIуэрщ. Апхуэдэ усэхэрщ Хьэчим нэхъ къехъулIэри. А тхыгъэхэм уардэу щолъагэ икIи щолъапIэ лъэпкъым и хабзэр, лъахэм и нэмысыр, къуршхэм я Iулыджыр, адыгэ цIыхухъум и лIыгъэмрэ цIыхубзым и къабзагъымрэ. А фIыгъуэхэм ящыщ, абыхэм къагуэпх мыхъун зыщ бзэри («уахътыншэу тIу щыIэщ дунейм… – зыр лIыгъэщ, уи анэм и бзэфIырщ адрейр»). Ахэр ижь-ижьыж лъандэрэ лъэпкъым къыщIиуIукIа, гузэвэгъуэ куэдым къабзэу къыкIуэцIриха, накIэнащхьагъэ зыхэмызэгъэн, зы маскъалкIи узэпцIыж мыхъун фIыгъуэщ. Абы шэч къытезыхьэжми нэмыплъ къелэжь. Аращ зи бзэм пщIэ хуэзымыщIыж, анэдэлъхубзэкIэ къызэремыджэфыр хамэбзэкIэ къэзыIуатэм хуэгъэза жэуапыр зыгъэткIыбжьри: А-а, къысхуэгъэгъу, сэ мыдэ Си адэр сцIыхукъым жыпIэ къысфIэщIащ.

Зи теплъэм ирисондэджэр адыгэ цIыхубзыр щилъагъукIи гупсысэ хьэлъэ хохуэ лирическэ лIыхъужьыр. Пщыхьэщхьэм Iэпэ къыхуэзышиям кIэлъыщIэпхъуа бзылъхугъэр жэщыбг пщIондэ къот, къэтыхукIэ къилэжьа «улахуэр» игъэпщкIуным, абы ириукIытэным и пIэкIи – ар, зигъэщIагъуэу, егъэпIий: Хъыджэбзхэ, феплъыт, Нефертити!.. И фыз нэ кIыхьыр Фараоным ТхьэкIумэ тхьэгъуу пIэм ихуащ. 244

Зы бзылъхугъэ зэ лъэпэрэпамэ, къэрал Iуэху пщIыну сыт абы хэлъыр, – апхуэдэу жызыIэни щыIэщ. Ауэ абы и Iуэхур щхьэхуэщ. Мыбдеж зи гугъу тщIыр нэгъуэщI Iуэху бгъэдыхьэкIэщ. Лъэпкъым и нэмысыр псом ящхьэу зылъытэ, дэтхэнэ пцIыупсри езым и ныбжь бийуэ зыбж, сыт хуэдэ къэхъукъащIэри лъахэм и пщалъэкIэ къипщыну хущIэкъу цIыхур «дызэкъуажэгъущ» е «дызэхуэдэ адыгэщ» жыпIэкIэ къыпхуэгъэпцIэнукъым: узыщыщым ухуэфащэрэ ухуэмыфащэрэ елъытауэщи абы пщIэ къызэрыпхуищIынур. Апхуэдэм, дауи, фIыуэ къыгуроIуэ адыгэм лъахэм хуиIэ лъагъуныгъэр здынэсыр, куууи зыхещIэ «бампIэу щыIэм я нэхъ гуащIэр – цIыхум ибгына хэкум» ар зэрыщIэбэгыр. Зы щIэныгъэлI гуэрым гу зэрылъитащи, «тхыдэтххэм, ящIэж-ямыщIэжми, езыхэр зыхуэдэри наIуэ къащI – нэгъуэщIхэм я IуэхущIафэм щытепсэлъыхькIэ». Пэжщ. Ауэ ар къызыщыщIыр тхыдэтххэм я закъуэкъым. Гъуджэм хуэдэщ дэтхэнэ тхыгъэ лIэужьыгъуэри. Зыми хуэдэжкъым усэр «ЩIакIуэ кIапэми» сэ нэхъыщхьэ дыдэу къыхэслъагъукIар мыращ: авторым и фIэщу къилъыхъуэрт езым и темэр. Мы тхылъым и напэкIуэцIхэми ятелъщ абы и нэпкъыжьэ, ауэ ар КхъуэIуфэ Хьэчим нэхъ къыщигъуэтар и документальнэ прозэрщ. Дауэ а темэм узэреджэнур жыпIэмэ ар – лъахэм дыгъуасэ и нэгу щIэкIахэр, абы и нобэр, ахэр зэрызэпыщIа лъагъуэхэр къэхутэнырщ. 2 КхъуэIуфэ Хьэчим тхылъеджэм нэхъ къезыгъэцIыхуар абы и документальнэ прозэрщ (повестхэр, очеркхэр, рассказхэр). Хьэчим и тхыгъэхэм дагъэлъагъуж Зауэшхуэм лIыгъэ щызэрахьэу, хэкум и хуитыныгъэм зи псэр щхьэузыхь хуэзыщIа лIыхъужьхэр, я насыпым къихьу, псэзэпылъхьэпIэ псоми къелу, мафIэ лыгъейми пхыкIыу, ТекIуэныгъэри я нэгу щIэкIыу, псэууэ зи лъахэ къихьэжа зауэлI шыщхьэмыгъазэхэр. «Къуршыбгъэр уэгум щолIэж» зыфIища повестыр зытеухуар адыгэ щIалэ, Зауэшхуэм щилъэгъуа лIыгъэмкIэ зэрыкъэралу къацIыхуа, Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэри хуэфащэу къэзылэжьа Къанкъуэщ Ахьмэдхъан. ГурыIуэгъуэщ Хьэчим архивхэм егугъуу зэрыщылэжьар, Къанкъуэщ Ахьмэдхъан и Iыхьлыхэм, и ныбжьэгъуу, и лэжьэгъуу, и цIыхугъэу щытахэм, иужькIэ зэуапIэ IэнатIэ мытыншыр къыдэзыгуэшахэм мызэ-мы245

тIэу зэрахуэзар, абыхэм къаIуэтэжари сэбэпышхуэ къызэрыхуэхъуар. Ауэ а псори екIуу зэгурыгъэIуэн, шэщIын, хэкум къыщыжу зи псэр зыта цIыхур зыгъафIэ зы лIыхъу макъамэу укъуэдиин хуейт. Апхуэдэ зэфIэкIрэ Iэзагърэ къыкъуэкIащ Хьэчим. …Лъэтэну зи натIэ къритхар щIым зэрытупхэфын къару дунейм теткъым. Ар къалъху – и гур уафэм щыIэу. Езыми ар пасэу зыхещIэ. Ахьмэдхъани ебланэ классым и ужькIэ Тэрчкъалэ кIуэуэ зыщIэтIысхьа техникумым щемыджэфу аратэкъым, уэгур гъущI гъуэгукIэ ихъуэжыфынутэкъыми арщ Батайск кIуасэу, и адэм и Iизыным фIэлIыкIми, зэкIэ зыкъримыгъащIэу, авиашколым щIыщIэтIысхьар. А еджапIэр фIы дыдэу къэзыуха щIалэр Москва Чкаловым и цIэкIэ щыIэ аэроклубым ягъакIуэ. Абы и ужькIэ, зауэм и пэ къихуэ илъэсхэм Марийскэ АССР-м и къалащхьэ Йошкар-Ола аэроклубым и унафэщIу щолажьэ. Къанкъуэщым абы куэд щыхузэфIэкIащ: зи IэнатIэм псэемыблэжу бгъэдэт щIалэ жыджэрым, хьэрычэтлым, ар фIыуэ къэзыцIыху журналист гуэрым зэрыжиIащи, «щIылъэм щытетым и дежи зи дамэхэр IупщIу плъагъум», и жэрдэмкIэ аэроклубым зэман кIэщIым игъэхьэзыращ кхъухьлъатэр Iэзэу зезыгъэкIуэф, парашюткIэ тегушхуауэ къелъэф ныбжьыщIэ хъыжьэ щэ бжыгъэхэр. ГурыIуэгъуэщ ахэр, зауэр зэрыщIидзэу, хэкум и уафэр зыхъумэу бийм пэщIэува къару лъэщу къызэрыщIэкIар… Герман фашистхэр къыттеуа и ужькIэ Къанкъуэщ Ахьмэдхъан и IэнатIэм нэхъри ткIийуэ бгъэдэтт – фIыщэу ищIэжырт и лэжьыгъэр зэрыщхьэпэр, хэкум и щхьэхуитыныгъэри абы мымащIэу зэрелъытар. Ауэ Ахьмэдхъан абыкIи къэувыIэжыркъым. «Си гъэсэнхэм бийр хагъащIэ, сэ абы иджыри хуит сыхуащIыркъым», – мэтхьэусыхэ ар. Зауэм щыщIидза махуэм щегъэжьауи мэлъаIуэ – фронтым кIуэну, кхъухьлъатэм и штурвалыр езым и IэкIэ иIыгъыжу бий зэрыпхъуакIуэм пэувыну хуит ящIыну. Щымыхъужым, езы Сталин дыдэм письмо хуетхри – и лъэIур къыхуащIэ: дзэм ираджэ. ИкIи лIыхъужьыгъэ хэIэтыкIа игъэлъэгъуауэ, хэщIыныгъэ ини бийм иритауэ и гъащIэ кIэщIыр уэгум щеух. А псор зы повесть есым и гъунапкъэм къригъэзагъэри, гупсэхуу икIи гуимыхужу къытхуиIуэтэжащ КхъуэIуфэ Хьэчим. Си гугъэмкIэ, апхуэдэу щIыхузэфIэкIа щхьэусыгъуэхэм ящыщщ мыри: Къанкъуэщ Ахьмэдхъан адрейхэм 246

къахэпхъуэтыкIауэ, и закъуэу къыпыгъэджэрэзыкIауэ мыхъуу – ар къэзыухъуреихь и лэжьэгъухэм, и ныбжьэгъухэм, зауапIэ IэнатIэ гугъур къыдезыхьэкIа цIыху гъуэзэджэхэми (летчик-истребителхэу Иван Горбунов, Михаил Осипов, Николай Наумчик, Михаил Шевченкэ, Федор Калугин, н.) яхуэфащэ гулъытэ яхуищIащ авторым. КъимыдэкIэ, Къанкъуэщым и Iуэхум, и лэжьыгъэм, и лIыгъэр щигъэлъэгъуа ди уэгум кърина и Iэужь екIум къыдэкIуэу – и цIыхущIыкIэм, и цIыхухэтыкIэм, ар Iэдэбу, щабэу, нэмысышхуэ зыхэлъу, цIыху гъэсауэ зэрыщытар уи фIэщ зыщI теплъэгъуэхэри и мащIэкъым повестым. 3 Дыгъуасэ лъахэм и нэгу щIэкIар ауэ сытми игъуэр икIыу зи хъыбарыр гъэтIылъа хъуа, сабэми иуэжа Iуэхуу зэи щытакъым КхъуэIуфэ Хьэчим и дежкIэ. Абы и щыхьэтщ «Къуршыбгъэр уэгум щолIэж» повестри «Мэзыр жыг зырызу зэхэтщ» тхылъри, н. 115-нэ дивизэм и хъыбарым куэд тетхыхьащ. Ауэ а темэр щIэщыгъуэу еукъуэдий Хьэчим. Дивизэр щызэуа щIыпIэхэм къыщакIухьыну кIуэ гупым яхэтщ зы журналист щIалэ – Албэч Хьэсэн. Абы и нэгу щIэкIыр езым къытхуиIуэтэжу – аращ зэрыухуар «Мэзыр…» Зыкъомым иджыри къафIощI а шуудзэр, илэжьышхуаи щымыIэу, псыхэкIуадэ хъуауэ. Абы илъэныкъуэкIэ гъуазэ палъэу къапщтэ хъуну си гугъэщ повестым и къыщIэдзапIэ дыдэм, Хьэсэн походым щригъажьэкIэ, редакторым жиIэ псалъэхэр: «Лей къылъысат дивизэм… ЩIэуэ фронтым кIуэ частхэм я Iуэху пхъэидзэщ, уздэув щIыпIэм, узыхуэзэ бийр зыхуэдэм, а лъэхъэнэм ирихьэлIэу фронтым щыIэ щытыкIэм – куэдым елъытащ». Лейр тIуащIэ зыщIыр гуузу кIуэда цIыхум, IэнатIэм я нэхъ гугъусыгъум Iуту зи зауэлI къалэныр лIы хуэдэу езыхьэкIам и Iуэхум зыхэмыбз къызэрыхэкIырщ. Аращ повестым щыукъуэдия макъамэ нэхъыщхьэ дыдэхэм ящыщ зыри – пэжыр зэхэгъэкIыныр, щхьэж къилэжьар лъыгъэсыжыныр, шуудзэм «хъыбарыншэу кIуэда» къахэмыкIыу, дэтхэнэри зэрыкIуэда щIыкIэм и хъыбар пэжыр зэфIэгъэувэжыныр. Авторым гупсэхуу, щапхъэ куэдыкIейкIи игъэбыдэжурэ къеIуэтэж абы илъэныкъуэкIэ походым хэтахэм лэжьыгъэшхуэ дыдэ зэрахузэфIэкIар. 247

Мыпхуэди хэлъщ Iуэхум (авторми абы хуэфащэ гулъытэ хуищIащ): а пэжым хуэныкъуэр лIам и закъуэкъым. Мынэхъ мащIэу абы хуэныкъуэщ псэууэ къэнахэри. Дапщэрэ къэхъурэ: тхылъымпIэу щыIэм я нэхъ гъуамэр – «хъыбарыншэу кIуэдащ» жиIэу зэрытыр – унагъуэм къахуэкIуауэ, кIуэдам и унагъуэри и Iыхьлыхэри гуитIщхьитIу, ящIэнури жаIэнури ямыщIэу, зи щхьэгъусэ е зи адэ зыфIэкIуэдахэм нэмыплъ къащылъыси щыIэрэ, – гуауэ тIуащIэм хигъащIэу… Повестым щытлъагъу Къуэдз Шэхьидэт и закъуэ пхурикъуни! Сыту куэдыщэ игъэврэ а цIыхубзым, сыту куэдыщэ ишэчрэ – дэнэкIэ зидзми, зыри къимыкIыу. Сыт зи Iуэху зрихуэр абы? Ар езым тэмэм дыдэу къеIуэтэж: «Сэ зыри сыхуейкъым, зыми зыкIи сыщыгугъыркъым. Мыр щIэкIуэдар ямыщIэу зэрымыкIуэдар, и къалэным пэщIэтурэ, и псэ пытыху зауэурэ, къызэраукIар шэч къызытумыхьэжын Iуэху быдэу згъэувыну аращ сызыхуейр. Сэ си къалэнщ абы и Iуэхур зесхуэну, срищхьэгъусэщ, сыбгъэдэсащ, и быныр спIащ, и унэцIэр зызохьэ». А зы цIыхубзым телъ хьэзабыр тепхын папщIэ къызэбгъэпэщ хъунти а походыр. Ауэ походым куэд хузэфIокI, куэдым я Iуэху зэхэзэрыхьаи зэрегъэзэхуэж, зыхуей хуэмыза хьэдэхэми увыIэпIэ тэмэм къахуегъуэт. Повестым IупщIу къыхощыж: походым хэтахэм зыри яхузэфIэкIынтэкъым – шуудзэр щызэуа щIыпIэм щыпсэу (къэзакъ станицэ Мартыновкэм е абы къедзам дэсу), ди щIалэхэм ягъэхъар зи нэгу щIэкIа, хуэсакъыуи зыхъума цIыху телъыджэхэр мыхъуатэмэ. Зыкъым, тIукъым – куэд мэхъу ахэр: Миланья Федотовнэ, Добросердовэ Феня, Сушковэ Марфэ, н. Авторым къигъуэтащ абыхэм яхужиIэн псалъэ гуапэ. Шуудзэм хэта, псэууэ къела закъуэтIакъуэм я гъусэу поход ежьар щIалэгъуалэщ. Хъыбарыр къытхуэзыIуэтэж езы Хьэсэни щIалэщ (вузыр къиухагъащIэу, газетым щылажьэу аращ). Абы нэмыщIкIэ, Iуэхум мызэ-мытIэу къыхоIэбэ, мыхьэнэ зиIэ гуэрхэри къыхалъхьэ школакIуэлъэужьхутэ гуп цIыкIухэми. Гу лъумытэу къанэркъым Хьэсэн и къуэш нэхъыщIэ Руслани. Зигъэхьэуэжьыуэу, зауэм хэтахэм ятетхыхь и къуэшым тIэкIуи щIэнакIэ хуэдэу («узэмылIэлIапхъэм зыбогъэлIалIэ» жиIэу къикIыу) щытщ ар япэщIыкIэ. Ауэ иужькIэ, зыщIогупсысыж, Хьэсэн и шхыдэми дерс къыхехри, нэгъуэщI зыгуэру долъагъу а щIалэ дыдэр: 115-нэ шу дивизэм и лъэужьым етIуанэу ирикIуэну гупым яхэту йожьэ Руслани. А псом къикIри гурыIуэгъуэщ: дыгъуасэмрэ нобэмрэ 248

зэрызэпыщIам ещхьыркъабзэу адэхэмрэ абы я бынхэмрэ зэпэщхьэхуэкъым; зэман зэхуэмыдэ халъхуами, зыщ абыхэм я пащхьэ къит къалэныр – цIыху хуэдэу дунейм тетын. 4 ТхакIуэм жиIэр уи фIэщ щыхъур хужьыр и гъусэу фIыцIэ зэрыщыIэри абы щимыбзыщIым и дежщ. Мэлищэ щIакъуэншэ хъурэ, жиIаи адыгэм. Хьэчими щIиуфакъым шуудзэм хуэмыху, пцIыупс къазэрыхэкIар. Къэрабгъэм игъэпэжыфакъым псэзэпылъхьэпIэ ихуа комиссарым къригъэза и дзыхьыр, абы кърита документхэри зыхуей хуигъэзакъым. Езым и щхьэ закъуэр ихъумэу, къуэгъэнапIэ зещI, зегъэпщкIужыпэ. Абы къыхэкIкIи, ищIэж-имыщIэжми, лIы ахъырзэманыр цIейнапейкIэ егъэIу. Гузэвэгъуэ мыухым иIыгъ Шэхьидэт ар къегъуэт и щхьэгъусэм и уахъты хъуар къыпихыну. Ауэ – дэнэт: – Сыт сэ абы хуэзбгъэщIэжыну уи гугъэр, тIасэ цIыкIуу сиIэ? – аращ псалъэуи хьэтыруи щигъуэтар. Хьэуэ, мыри къыдыщIигъужаи хуэмыхум: «КIуэ, тIыкIуэ… сэ Iуэху сиIэщ, мэкъу зэтызолъхьэ…» Мынэхъ гущыкIыгъуэмэ, нэхъ гурыхькъым военкоматым и унафэщI Носачеви. Арат езыр псом нэхърэ нэхъ тыншу цIыхубзым и гукъеуэр щхьэщызыхыфынур. Ауэ Носачев «бюрократ зэпэхъурей» жыхуаIэжым ящыщщ, и напIэр къиIэту къоплъын щхьэкIэ укIуэцIригъэхуфынущ. Абы щхьэкIи зигъэкъуэншэнукъым: «уставым апхуэдэ лъэпкъ иткъым» жиIэнурэ. Мис а гущIэгъуншэм Шэхьидэт и лъэIум пидзыжар: – УзэрегуакIуэщ, зехуэ и Iуэхур, – а зэрыщIыIэм темыкIыу жиIащ Носачев. – Къэгъуэт документ, къэгъуэт щыхьэт. Дэ апхуэдэ къалэн ди пщэ къыдэхуэркъым. Къысхуэгъэгъу, сэ сежьэн хуейщ. ТхакIуэм хузэфIэкIащ къэрабгъэри бюрократри зэрыгурымыхьым хуэдэу зэрыдигъэлъагъуфын Iэмал къигъуэтыну. 5 КхъуэIуфэ Хьэчим зыхуэIэкIуэлъакIуэр «документальнэ прозэ» жыхуаIэж тхыгъэ лIэужьыгъуэм и закъуэкъым. ЩIагъуэщ абы и рассказхэри. Псом хуэмыдэжу 249

Хьэчим къехъулIауэ сэ къысщохъу «Зауэм и IэпапIэхэр» зыфIища тхылъым ихуа рассказхэр («ЗэIущIэ», «Киндзмараули», «Нэм телъ щIыIуху», н.). …Санитаркэ Тамарэ дахащэм и гур чэщанэжьу быдапIэти, полк псом – офицер хъунщ, сэлэт хъунщ, – куэдыр къыщыхузэпещэми, зыми и пхъэр къикIыртэкъым: Тамарэ грузин лъэпкъым щыщт, гушыIи къыгурыIуэрт, гуапэуи къахупыгуфIыкIырт, ауэ… ауэ абдежи Iуэхур щыпичырт. Хэт и ужь къихьами – арат пахыфыр. Зы урыс сэлэт пэтIинэ цIыкIу, и цIэри Ваняу, имыкIуэтыу мурад быдэ иIэт – гуащIэт абы Тамарэ Локиа хуищIа лъагъуныгъэр. Зыми къахуэмыщтэ быдапIэри къэтIэсхъа хуэдэт, ауэ… биишэ гущIэгъуншэм къыщежьэ дыдэм и деж гуузу щреупщIэ а ныбжьыщIитIым я насыпыр («Киндзмараули»). Куэдрэ зэхыбох нобэ немыцэхэм зэрыжаIэр: «Дапщэрэ къытевгъэзэжыну мы зауэ блэкIам и хъыбарыжьым! Куэд щIаи ар зэриухрэ! И чэзути зэ фыкъэувыIэжыну!» Хьэуэ, и чэзукъым. Дэ зэи тщыгъупщэ хъунукъым а зауэр. Абы и щхьэусыгъуэри дэ фIыщэу дощIэж. Аращ зытеухуар «ЗэIущIэ» рассказри. Хьэжмэт, бжьахъуэ лIыжьыр, ФРГ-м къикIыу ди деж зыплъыхьакIуэ къэкIуа гъуэгум къыщыувыIа нэмыцэ щIалэ Эльфридрэ абы и къэшэн Хильдэрэ имыщIэххэу цIыхугъэ яхуохъу. Адыгэ лIыжьым игу ирохь нэмыцэ ныбжьыщIэ нэжэгужитIыр, адыгагъи якIэлъызэрехьэ, фо шатэкIи егъэтхъэж… Ар сыту дэгъуэт – абыхэм я зэрыцIыхуныгъэр нобэ къыщIидзэу щытатэмэ, ауэ дэнэ пхьыну дыгъуасэ мыгъуэжьыр!.. ТIэкIу-тIэкIуурэ Хьэжмэт къыгуроIуэ иджыпсту хьэщIагъэ зрих щIалэр зауэм щыгъуэ и пхъур зыIэщIэкIуэдауэ щыта фашист Рудольф зэрикъуэр. ТхакIуэм фIыуэ къехъулIащ рассказым кульминацэ хуэхъуж теплъэгъуэр: «…А дакъикъэм Хьэжмэт зыхищIэрт, а щIалэ закъуэр дэнэ къэна, апхуэдитху щIым зэрыриIулIын къару и Iэпкълъэпкъхэм къыщыушауэ. КъыкIэлъыкIуэ напIэIэтыгъуэм, зыгуэрым гупсэхуу къыжриIам хуэдэу, абы нахуэу къыгурыIуэжащ щIалэм зыри зэрыримыщIэфынур, ирищIэнIауи къызэремызэгъыр… Абы и плIэхэр зэуэ ехуэхащ, и щхьэри къыфIэхуащ». УзыIэпишэу укъоджэ адрей рассказхэми.

250

6 Илъэс 20 хъуащ КхъуэIуфэ Хьэчим и критическэ лэжьыгъэхэр щызэхуэхьэса тхылъыр («В зеркале социальной жизни», 1980) къызэрыдэкIрэ. Абы и пэкIи и ужькIи газетхэм, журналхэм тетащ Хьэчим и статья, эссе, рецензэ куэд – лъэпкъ литературэм и тхыдэм щыщ Iуэхугъуэ зэхэмыбзхэм, е тхакIуэ щхьэхуэхэм я творчествэм теухуауэ. Куэд къызэщIаубыдэ а тхыгъэхэм – дызэрыт лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэм ирихьэлIэу, ЦIагъуэ Нурий Тыркум къыщыдигъэкIыу щыта адыгэ газетым ехьэлIа Iуэхугъуэхэм къыщегъэжьауэ Тхьэгъэзит Зубер, Мэзыхьэ Борис сымэ я IэдакъэщIэкI усэхэм, рассказхэм я нэщэнэхэм нэсу. Сыщымыуэр пэжмэ, Хьэчим дэгъуэу зэгурегъаIуэ журналистымрэ критикымрэ. Журналист хьэлу – ар сыт щыгъуи хущIокъу нэгъуэщIхэм иджыри гу зылъамыта Iуэхугъуэ гуэр кърихьэжьэну; критик хьэлу – зытепсэлъыхь тхыгъэм и фIыпIэр къыщIигъэщыну, и дагъуэри щIимыхъумэу – езым къызэрыщыхъур цIыхум я пащхьэм ирилъхьэну.

251

ЖЫГ КЪУДАМЭ ХЬЭМЭ ГЪУЩI IЭДИЙ КУ ГЪУАНЭ? (КIэух псалъэм и пIэкIэ) Куэд сигу къигъэкIыжащ нобэ сыкъызэджа тхылъым. Къытезгъэзэжурэ сыкъоджэ языныкъуэ напэкIуэцIхэм. Теплъэгъуэ зэмылIэужьыгъуэхэри щIэуэ си нэгу щIокIыж… *** …Абы щыгъуэ сыцIыкIу дыдэт. ИтIани ди адэшхуэр сощIэж, зэрысщIэжри мыпхуэдэущ. Зи гупэр ищхъэрэкIэ егъэзыха ди унэ кIыхьым и шындэбзиймкIэ уекIуэкIмэ, ди унэкъуэщым дызэрыкIуэ лъэс лъагъуэ цIыкIур арыххэу къэплъагъурт. Гъуэгубгъу дыдэм дей, джабэ нэкIум хуэзэу, зы мыIэрысей къыщытт, тIэкIуи хуэIушэ мащIэу, мыIэрысэ IэфIыбзэ къыпыкIэу, и зыщIэлъэныкъуэр хужьрэ етIуанэр плъыжьу, моуэ хуэчыныпэрэ жыпIэну пэ кIыхьу. Ти, адэшхуэр къызоджэ. Сыбауэсыбапщэу сыбгъэдэлъадэмэ: – СIых мыIэрысэ. Сэ соIэбэ, сыIэбэ щхьэкIэ, сынэсыркъым. Адэшхуэм жери: – КъэIэбэркъэ, хуэмыху! Сэ зыхызош. Зызоший, ауэ сынэсыркъым. Сыдэплъеймэ – адэшхуэр слъагъуркъым. Адэшхуэм и макъыр лъагэу ищхьэмкIэ зэхэсхыу аращ. И макъыр зэхэсх щхьэкIэ, езыр сымылъагъуу. Слъагъур сыт: жыг къудамэ, тхьэмпэ, мыIэрысэ… Аращ сэ уафэмкIэ япэу сыщыдэплъеяуэ къысхуэгубзыгъыжри… Нобэ ар си нэгу къыщIыхьэжащ. *** Сэ сыщыцIыкIум щыгъуэ ди къуажэми, ди хьэблэми дэст илъэсищэм нэблэгъа, уеблэмэ щхьэдэха лIыжьи, фызыжьи. Абыхэм зэрыжаIэжымкIэ, дэ сыт щыгъуи 252

жыг хадэ къыддэгъуэгурыкIуэрт. Ди адэшхуэм и адэж дэнэ къэна, ди лъэпкъыр къызытехъукIыжа, ди лъапсэр япэ дыдэ зыухуа лIым жыг игъэкIыу икIи къыдэхъуу щытауэ ягъэхъыбарыжырт. Хъуэпсэгъуэт ди жыг хадэр. Абы имыт пхъэщхьэмыщхьэ лIэужьыгъуэ къэгъуэтыгъуейт. Хэплъыхьауи лъэпкъыфI защIэти, зыIухуэм игъэщIагъуэрт. Пасэу хъур щхьэхуэт, курытри пэрыхьэтт, щIымахуэм щылъу гъатхэ техьэ лъэпкъи яхэтт. Зауэм и ужь лъэхъэнэу цIыхум яшхын щамыгъуэтым щыгъуэ жыгым егъэлеяуэ налогышхуэ къытралъхьэрт. НтIэ, жылэ щIалэ цIыкIум ди жыг щхьэкIэм къыпыкIэр пашхыкIырт, жыг лъэдакъэр ябжырти, ди адэр хьэлъэу ягъэшынэрт. ИтIани абы и гущхьэ къридзэртэкъым жыг хадэр ибупщIыкIыж, абы и пIэкIи, адрейхэм зэращIым ещхьу, нартыху е кIэртIоф хэпсэ хъуну. Ар кърамыIуэкIыу е къыжрамыIэпэуи къанэртэкъым. Ауэ и тхьэкIумэ иригъэхьэртэкъым. И Iэщхьэлъащхьэр дэхьеяуэ, пщIэнтIэпсыр зэрикъуэкIыу, къулейсызыгъэ зылъыса жыгыр къыхихырт, абы и пIэми жыгыщIэ иригъэувэрт. Гъэр къэсырти, аргуэрыжьт… Нобэ ари сигу къэкIыжащ… *** Зауэр къэхъеяу зэрызэхихыу, ди анэшхуэм жиIащ: – Зэманыр бзаджэ хъуащ – дяпэкIэ бжэIулъэ димыIэу хъунукъым… Ди хадэбгъум къекIуэкIыу кIарц къегъэкIэкIати, зы къудамэ къыпиупщIри, анэшхуэм езым и IэкIэ бжэIулъэ ищIащ. Сэ илъэсиплI сыхъуа къудейт нэмыцэр ди къуажэ къыщысам. ИтIани нобэ хуэдэу сощIэж… Ди хьэ ТIуркIэ илъри пщIантIэм къыдыхьа зэрыпхъуакIуэхэм пхъашэу яжьэхэлъащ. Япэ ит сэлэтыр фочкIэ къауэри хьэр къиукIащ. Анэшхуэр асыхьэту абы и пащхьэм къихутэри: – Алыхьым укъиукI, напэ зимыIэ! Фашистым и фочыр етIуанэу къиIэтри анэшхуэм къригъэпщащ. Ауэ модрейри шынэу икIуэтыжыркъым, арыххэу мапхъуэри и кIарц бжэIулъэшхуэр къепхъуатэ, IиткIэ – фоч зэраубыдым хуэдэу – еубыдри, нэмыцэм ирегъэпщэж… ЗэрыпхъуакIуэм ар дыхьэшхэн щыхъуа, 253

сытми, и фочыр ирехьэхыж… Иджы, куэд щIакъым, ди мывэкъалэр къызэтетхын щыхъум, мывэм къыщIэкIыжащ гъущIыкIэжь Iэджи. Зы гъущI Iэдий ку гъуанэ си нэр теплъызащ. Хэт ищIэрэ: ди анэшхуэм кърагъэпща фочым пкърылъа? ГъущI Iэдийр улъият. Ауэ ди анэшхуэм бжэIулъапхъэ къызыпиупщIа кIарцыр иджыри итщ, куэдкIэ нэхъ ин, нэхъ бжьыфIэ хъуауэ. Ари сигу къэкIыжащ нобэ… *** Зауэр иухауэ, си ныбжьым ар къитIасэри, школым сыкIуэу щIэздзащ. Сызыхэса классыр етхуанэрэ еханэрэ къысхуэщIэжыркъым – а тIум язт. Сытми, абы ирихьэлIэу зы тхылъ телъыджэ гуэр къысIэрыхьа хъуащ. Класс кIуэцIыр уает. Унэм дэкIуэ мывэкъалэр ятIэ чырбышкIэ дращIейри, абы щхьэ тралъхьэжауэ – арат классу дызыщIэсыр. Хьэкуи щIэтыххэтэкъыми, щIыбым нэхърэ мынэхъ щIыIэмэ, зыкIи нэхъ хуабэтэкъым ди класс кIуэцIыр. Ди теплъэми къиIуатэрт зауэм къытхуихьа къулейсызыгъэр зыхуэдэр. Хэт кIагуэ дыта зэхэдыжыхьа щыгът, хэти цеижь екъуэкIат. ЩIыIутелъыр щытхын дэнэ къэна, ар зэрытщыгъыу дыкIэкуакуэу партэм дыдэст. Гуэншэрыкъ зылъыгъым уехъуапсэ хъунут: абы шабий фIыуэ ипкуэмэ, укъуэпIыщIыкIынукъым. КIэлошыжьым ити, хъыдан вакъэ зылъыгъи къытхэтт. Сэ ди анэм схузэщIидауэ хъыдан вакъитI слъыгът, школым сыщыкIуэкIэ псыф хъурэ, классым сыздыщIэсым щтыжу… НтIэ, арати, щыгъын илъэныкъуэкIи, шхын илъэныкъуэкIи дызыхэт къулейсызыгъэр а тхылъым тIэкIу сщхьэщигъэкIуэта хуэдэу къысщыхъуат… Пэжым ухуеймэ, урысыбзэри фIыуэ сщIащэртэкъым абы щыгъуэ (зи нэгу щIэкIам ещIэж а зэманым щыIа къуажэ еджапIэхэр зыхуэдэр). ИнэмыщIауэ, урысыбзэр уэр-сэру зыщIэми къегугъуэкIынут сэ зи гугъу сщIы тхылъыр. ИтIани, нэхъыбэр къызгурымыIуэми, сэ абы, зыгуэрым срихулIа нэхъей, къытезгъэзэжурэ сыкъеджэрт… Тхылъыр зытхар нэмыцэти, арат сэ къызгурымыIуэххэр. Дауэ!.. Зэритхари, дауи, нэмыцэбзэт, урысыбзэкIэ зэрадзэкIыжауэ арат. Дауэ!.. Нэмыцэхэм сэ сигу къахуинэжам, нэмыцэбзэр сэ къызэрысщыхъуам тепщIыхьмэ, 254

ар фIэщхъугъуейт. ХьэщхьэрыIуэхэми бзэ яIурылъатэмэ, абы я бзэри нэхъ гурымыхьу, нэхъ фейцейуэ щытынтэкъым – арат си гугъэр… Мы тхылъым я нэхъ Iущыр (дауэ щрети, апхуэдэфэ есплъат – «Истамбыл губгъуафэ изоплъ» жыхуаIэм нэхъей) зи IэдакъэщIэкIыр нэмыцэщ иджы!.. Минрэ щибгъурэ плIыщIрэ тIум минрэ щийрэ щэщIрэ тIу къыхызохри, щэрэ пщIырэ къонэ. Нэмыцэщ, ауэ ар зэрылIэрэ илъэсищэрэ пщIырэ ирикъуат, сэ сызыIуплъа нэмыцэхэр ди лъахэ къыщысам… Дауэ, сегупсысырт сэ къытезгъэзэжурэ, мыпхуэдиз псалъэ абы яIэуи!.. Мыпхуэдиз гупсыси абы я бзэм кърипIуатэ хъууи!.. Школым дыкъикIыжа нэужь жэщ хъухункIэ тхылъ къэщтэгъуэ къытхуихуэртэкъым. Щхьэл кIуэри, псыхьэ кIуэри, пхъэгъэсын къэзыщыпри дэрат. Апхуэдэу защIэдгъакъуэ пэтми, хьэзаб мыухым хэмыкIыж ди адэанэхэм итIани тшхынрэ щыттIэгъэнрэ яхузэгъэпэщыртэкъым. ЦIыхухъухэм жэмкIэ колхозыщIыр явэрт, цIыхубзхэм белыпэкIэ нэхъ къуакIэбгыкIэр ятIырт… Пщыхьэщхьэм фэтыджэныр духыу, кIыфIу дыкъыщыщIэнэр гъунэжти, сэ къэзгъэунэхуауэ хьэкубжэм сыбгъэдэсу седжэрт. Къэрэкъурэр хьэкум из пщIынт, и бжэр хуэпщIыжынти, дамэдазэмкIэ къыдидз нэхур напэкIуэцIым къытребгъадзэу уетIысылIэнти, мафIэ бзийр ужьыхыжыху сатыр зыбгъупщI укъеджэфырт… Апхуэдэххэурэ, згъэтIылъ-къэсщтэжурэ, зы пщыхьэщхьэкъым сэ Гете и «Фаустыр» зэрысIэщIэлъар. Сэ къызгурыIуащэртэкъым абы и лIыхъужьыр – сыт хуэдэ хьэл гурымыхь хрелъи – лIы щэджащэр къезыхуэкI псомрэ ар зыхуэлъэпIастхъэ псомрэ. СщIэртэкъым абы шейтIан пцIыупсыр пэщIэщIэгъу щIищIари. Ауэ сэ фIыщэу къызгурыIуауэ икIи арэзы сыкъищIауэ зыгуэр хэлът абы и Iуэхум. Куэд зи нэгу щIэкIа, Iуэхугъуэ Iэджэм зезыпщыта, щIыпIэ зыбжанэм зи лъэ щыува, упщIэ куэдыкIейм я жэуап тэмэм зыщымысхьыжу къэзылъыхъуа лIыр икIэм икIэжым къызэтеувыIэри, жыг хадэ игъэкIыу щIидзат. Мис ар си дежкIэ гурыIуэгъуэт икIи гурыхьт. …ИужькIэ сэ мызэ-мытIэу щIэзджыкIыжащ Гете и «Фаустыр». Иджыпстуи си стIолым текIыркъым. Дауи, япэм къызгурымыIуа гуэрхэр иужькIэ къызгурыIуэжынуи зыри хуэIуакъым. Ауэ псом хуэмыдэжу сэ гунэс ноби къысщыхъур гугъуехь куэд зэпызыча Фауст, жьакIэху икIи хьэфиз хъуа Фауст ижь-ижьыж лъандэрэ шэдылъэу, гъудэ тIысыпIэрэ узылъэу къэгъуэгурыкIуа тенджыз Iуфэм бэм и фIыгъуэ зыхэлъ жыг хадэ щигъэкIыну 255

мурад щищI теплъэгъуэрщ. Сэ солъагъу а жыг хадэр, жыг пщIащэхэм я зэIущащэ макъри си тхьэкIумэм итщ, а хадэм и курыкупсэм хэту ди адэшхуэри къызоджэ: «КъэIэбэркъэ, хуэмыху!», зыщIыпIэ дежи зы жыг закъуэ лей къыщылъысамэ, и Iэщхьэ-лъащхьэр дэхьеярэ пщIэнтIэпсыр къыпыхуу ди адэми ар игъэзэкIуэж хуэдэщ… Ари си нэгу къыщIыхьэжащ нобэ… *** А псоми щIэуэ сезыгъэгупсысыжар, си нэгу къыщIэзыгъэхьэжар З. Ленц и романыщIэ иджы дыдэ урысыбзэкIэ къыдэкIарщ. Зигфрид Ленц иджырей нэмыцэ тхакIуэ нэхъ гуащIафIэхэм ящыщ зыщ. ЩIалэ дыдэу абы и нэгу щIэкIащ дуней псор зэрапхъуэжын мурадкIэ къежьа фашист хьэкIэкхъуэкIэхэм гущыкIыгъуэу зэрыкъуалъхьэжар. Ипщэрабгъу Германием хуэм-хуэмурэ къыщыдэжыж нацист «идее» кIэсыжхэм, етIуанэ дунейпсо зауэр щымыIэхха хуэдэу къыпщагъэхъуу ноби я фIэщу далъэ къарухэм я бийуэ, пэжыгъэм, захуагъэм, цIыхугъэм и телъхьэу З. Ленц итхащ роман зыбжанэ («Ахэр къэшыргъэу уэгум итащ», «Ныбжьым зезыпщыта», «Нэмыцэ дерс», «Лъахэм и фэеплъ», н.). Дунейпсо литературэм хэлъхьэныгъэ екIу хуэзыщIыфа нэмыцэ классикхэу Лессинг, Гете, Шиллер сымэ я лъэужь фIэрафIэр зымыгъэулъийуэ ФРГ-м щыпсэу икIи щылажьэ тхакIуэ щыпкъэщ З. Ленц. Абы и романыщIэр тхылъ щхьэпэщ. БлэкIа зэманым дерс Iущ къыхихыну, къэкIуэну пщэдейми хуэхьэзыру IущIэну зигу илъ дэтхэнэми сэбэп къыхуэхъун художественнэ гупсысэ узыншэкIэ псыхьащ тхылъыр. «Ут» – аращ Ленц и романыщIэм фIищар. ЩIы кIапэ лажьэ зимыIэм и напэр трихат фашист вермахтым: ут ищIри – Iэщэ щызэрахьэрэ нэщанэ щеуэу къекIуэкIащ, шырыкъу фIейкIэ щысхьыншэу яутэу, танк лъабжьэкIэ гущIэгъуншэу яубэу. Сэлэтыр хьэкIэкхъуэкIагъэм щыхуагъасэу, лъы гъэжэным щыхурагъаджэу щыта щIы кIапэм – утым – ихъумащ а «гъэсэныгъэмрэ» «щIэныгъэмрэ» я фэеплъ «хъугъуэфIыгъуэхэр»: нобэми ныжэбэми адэ-мыдэкIэ къыщIокIыж Iэщэжь къутахуэ, быжыжь пыудахуэ, пIэтIроныжь улъия, щIыIужь лъея… Мыхьыр зрагъэхьу къекIуэкIа, зи фэр ираха, за гур ирауда утым гуащIэдэкI хьэлэл ирахьэлIэри, абы и напэр 256

пщIэнтIэпс къабзэкIэ хуатхьэщIыж япэм вермахтым и офицеру щыта Целлеррэ абы псым иримыгъэтхьэлэу къригъэла, зауэм сабий ныкъуэпIу ныкъуэдыкъуэ хэхъухьа Брунорэ. ЩIыр плъытэмэ – укъелъытэж, плъагъумэ – укъелъагъуж. Арати, хуэмыхъуу ажалым хуагъэлажьэу щыта ут джафэм хуэм-хуэмурэ псэ къыхохьэж, зыкъещIэжри, гъащIэм и налъэу, берычэтым и теплъэу, угъурлыгъэм и нэщэнэу зыкъызредзэкIыж. Фашист вермахтым Iэщэ гъэунэхупIэу иIа щIы кIапэм жыг гъэгъа къытохутэ. Гитлер кърихьэжьа щIэпхъаджагъэм зеиншэу, унэншэу къигъэна цIыхухэм унэ, унэми фIэкIыжу, псэ гъэтIылъыпIэ яхуохъу я гуащIэдэкI IэфIкIэ ягъэкIыжа жыг хадэр. Жыг хадэр кислород къэзылэжь завод къудейкъым. Жыг хадэм хъер къыпыкIыу е щIыпIэм и теплъэр игъэдахэу ар къудейкъым. Жыг хадэр цIыхупсэм едэхащIэ, ар гурыхьу зыузэщI, абы еIэзэ нравственнэ къару лъэщу къыщIокI. Апхуэдэ философскэ гупсысэ дахэ пхрокI тхылъым, абы и «дыпIэр» нэIурыту сэтейм темылъми. *** Нэмыцэ фашистхэм зэхаублауэ щыта етIуанэ дунейпсо зауэр 1939 гъэм щыщIэдзауэ 1945 гъэ пщIондэ екIуэкIащ. Нобэ къызэралъытэмкIэ, а зауэм Iэщэ яIыгъыу хэтащ цIыху мелуани 120-м нэс, абы и зэхуэдитIри хэкIуэдащ. А зауэм фейдэ къыхэзыхауэ, насып къызыхуихьауэ зы къэрали, зы лъэпкъи мы дуней псом теткъым. Абы псоми къахуихьар нэпсщ, гуауэщ, лъыгъажэщ. 1941–1945 гъэхэм къриубыдэу ди къэралым и закъуэ къылъысу цIыху мелуан 20 фIэкIуэдауэ къалъытэу щытащ. Ауэ илъэс зыбжанэ хъуауэ тхакIуэхэмрэ журналистхэмрэ къызэпхагъэIукIырт а бжыгъэр зэрымытэмэмыр, зауэм ди цIыхуу хэкIуэдар куэдкIэ зэрынэхъыбэр. Иужь зэманым нэхъ зытраубыдар мелуан 40-рщ. Ар нэхъ тэмэмуи къыщIэкIынущ, Iуэхум и пэжыпIэ дыдэр зэикI зыми къыхуэмыхутэн хуэдизу гугъу пэтми. ЦIыху мелуан 40! Апхуэдиз цIыху зэрыс къэралыр нобэрей бжэкIэмкIэ курытхэм халъытэ. Ауэ 1945 гъэм и майр къэзэуным дэ щIэтта уасэр нэхъ иныжщ. Ар къыщытлъытэм деж дэ тфIэкIуэда цIыху мелуан 40-м хэтлъхьэн хуейщ зэикI мыгъущыжын жыхуаIэм хуэдэ уIэгъэ дищIми, псэууэ а зауэм 25717 Къэжэр Хьэмид

къела дэтхэнэм (ар иресабий е иребалигъи) и псэми къызэрытенар. Ди литературэм и мызакъуэу, дунейпсо литературэм щIэмычэу кIытригъэзэжурэ зэпиплъыхь Iуэхугъуэ нэхъ пIащэхэм, зэи имыгъэтIылъыххэу «игъэныщкIу» темэ нэхъ дыджхэм ящыщ зыщ илъэс 60 и пэкIэ иухауэ щыта зауаер. Захуагъэм и хьэтыркIэ жыIэпхъэщ Гитлер и «зэманыгъуэм» щыгъуи нэмыцэ лъэпкъым тхакIуэ нэсрэ литературэ лъагэрэ зэриIар. Т. Манн, А. Зегерс, Б. Брехт, Э. М. Ремарк сымэ, нэгъуэщI куэдми пцIым зыхуагъэщхъакъым, шынагъэм къыхахыу жамыIэпхъи жаIакъым, ямытхыпхъи ятхакъым. ЯлъэкI лъэпкъ къамыгъанэу ахэр япэщIэтащ нацистхэм я хьэщхьэрыIуэ идеологием, я хэкур ябгынэн хуей хъуами, я напэм епцIыжакъым, я лэжьыгъэ гугъури зы мэскъалкIэ къагъэлэлакъым. Гу лъытапхъэщ, Германиер тIууэ гуэша хъуа нэужьи ГДР-м и мызакъуэу ФРГ-м и тхакIуэ куэдми Зауэшхуэм теухуа темэр IэщIыб зэрамыщIым, абы бгъэдыхьэкIэ тэмэмрэ еплъыкIэ захуэрэ къызэрыхуагъуэтыфым. Апхуэдэщ дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа нэмыцэ тхакIуэхэу Г. Белль, В. Кеппен, Х. В. Рихтер сымэ я IэдакъэщIэкI тхылъхэр. Зигфрид Ленци а тхакIуэ ахъырзэманхэм ящыщщ. «Ут» романри абы и зы щыхьэтщ.

*** «Шэ къигъэувыIэну псалъэ гуэр». Сэ си щIасэщ Тхьэгъэзит Зубер и гурыщIэр. Ауэ… ярэби, гъущI Iэдий ку гъуанэм шэр къилъэтын и пэкIэ… цIыхум и нэр губжьымрэ гужьгъэжьымрэ къыщапхъуэн и пэ къихуэу… ярэби!.. Нобэ цIыхур гугъусыгъуу щIэпсэур «упщIэ гугъухэм» я «жэуап тэмэмыр» тхакIуэхэм къахуэмыгъуэту аракъым. Литературэ зэрыщыIэ лъандэрэ тхакIуэхэр фIым и телъхьэщ, ем и бийщ. Гётерэ Гитлеррэ зыкIи я Iуэху зэхэлъкъым. «ЦIыху мелуанхэ, IэплIэ зэфшэкI!» – жызыIа Шиллеррэ Геббельс цIыхушхымрэ нэхъ зэпэжыжьэ яхэтауэ къыщIэкIынкъым псэ зыIуту къигъэщIам. Шиллеррэ ЩоджэнцIыкIу Алийрэ лъыкIэ зэшщ, псэкIэ зэблагъэщ. Дунейпсо литературэр сэ солъагъу зы жыг дахэш258

хуэу: къудамэбэу, и къудамэхэри зэмыфэгъуу, ауэ ахэр жыг лъэдакъэм щызэрыубыдыжрэ – зы лъахъцым хуэкIуэжу. Жыгыр езыр образ пэлъытэщ, гъащIэм и образ. ГъущI Iэдий ку гъуанэр кхъащхьэдэсэм ещхьмэ, ажалым и нэщэнэмэ, жыгыр, жыг къудамэр гъащIэм и нэщэнэщ. *** Iэщэ кудыIуэ щызэрахьэ мы щIы хъурей тIэкIум. ГъущI Iэдий ку гъуанэр езыр-езыру къэкIыркъым. Ар цIыхум ещI, елIалIэу. И къарурэ и зэманрэ тригъэкIуадэу. И мылъкур триухэу. Нобэ ищIар пщэдей игу иримыхьыжу. Шхын зыхуигъэныкъуэу. Щыгъын зыхуигъэчэму. И узыншагъэм емыгупсысыжыххэу. ИтIани Iэщэм кIэрилъхьэнрэ абы тригъэкIуэдэнрэ Iэмал имыIэу къигъуэту… Ауэ щыхъукIи, гъущI Iэдий ку гъуанэм къилъэтынур шэ къэуэжщ. Ажалыр IитIкIэ Iэбэнурэ гъущIыр зрагъэпщари езыгъэпщари зэригъэхьынущ… ИтIани гъущI Iэдий ку гъуанэр Iулыдж хуащIу зэрахьэ. Сакъыу яхъумэ. ЕпIэщIэкIыу ягъэбагъуэ… Ярэби, ажал къызэрылъэтэну хьэзыр гъущI Iэдий ку гъуанэу уафэм дэгъэзеяуэ щыIэр жыг къудамэм я пэбжу пIэрэ? Хьэмэрэ нэхъыбэн? Жыгыр мащIэщ. Мэзыр псым ещхьу йогъущыкI. Жыг къудамэ хьэмэ гъущI Iэдий ку гъуанэ?..

25917*

ПСАЛЪАЩХЬЭХЭР Пэублэ псалъэ папщIэу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Псыпэр зэрыкIуэм... (ЩоджэнцIыкIу Алий) . . . . . . . 7 Шу пашэм и гъуэгуанэ уардэр (КIыщокъуэ Алим) . . . . 36 ЦIыхугъэм хуэлажьэу (Къашыргъэ ХьэпащIэ) . . . . . . 59 Лъэпкъ театрым псэемыблэжу хуэлэжьа (Тубай Мухьэмэд) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Гъуэгухэш (Нало Жансэхъу) . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Зэманым декIур (КIэрэф Мухьэмэд) . . . . . . . . . . . . 78 ЦIыхум и пщIэр (Нало Ахьмэдхъан) . . . . . . . . . . . 92 Гурэ псэкIэ (Шэвлокъуэ Петр) . . . . . . . . . . . . . . . 124 Псэмрэ бзэмрэ зэтохуэ (Нало Заур) . . . . . . . . . . . . . 138 Къыдалъхуам хуэдэт (Сокъур Мусэрбий) . . . . . . . . . . 164 И гъащIэр зытриухуар (ХьэкIуащэ Андрей) . . . . . . . . 182 Лъэпкъым хуэлажьэу (КIурашын БетIал) . . . . . . . . 194 ЛIы закъуэм хузэфIэкIынур (Елмэс Iэулдин) . . . . . . . 205 ЩIыр зэтезыIыгъэр (Тхьэгъэзит Зубер) . . . . . . . . . . 214 КъызыхэкIа лъэпкъым хуэфащэу (ЩоджэнцIыкIу Нинэ) 221 ТхакIуэм жиIэн щиIэм деж (КхъуэIуфэ Хьэчим) . . . . . 243 Жыг къудамэ хьэмэ гъущI Iэдий ку гъуанэ? (КIэух псалъэм и пIэкIэ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252

260

Литературно-художественное издание Кажаров Хамид Хатутович

ИСТОКИ ПОЭЗИИ Литературные портреты Эссе На кабардинском языке Заведующий редакцией А. Х. Мукожев Редактор П. М. Хатуев Художник-редактор Ю. М. Алиев Технический редактор Н. М. Мокаева Корректор М. А. Канихова Компьютерная верстка А. Х. Ольмезовой

261

Подписано к печати 27.11.08. Формат 84х1081/32. Бумага офсетная № 1. Гарнитура школьная. Печать офсетная. Усл. печ. л. 13,86. Уч.-изд. л. 14. Тираж 500 экз. Заказ № 206 ГП КБР «Издательство «Эльбрус» Нальчик, ул. Адмирала Головко, 6 ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат им. Революции 1905 года» Министерства культуры и информационных коммуникаций КБР Нальчик, пр. Ленина, 33 262

Кажаров Х. Х. К 139

Истоки поэзии: Литературные портреты, эссе. – Нальчик: Эльбрус, 2008. – 264 с. ISВN 978-5-7680-2212-9 УДК 821.352.3.09 ББК 83.3(2р-каба)

263

ISﾐ誰 978-5-7680-2212-9

9 785768 022129

264