Mylder2 gb nn blabok

Heidi Antell Haugen

Toril Hægeland

Kristina Reiten

Magnus Henrik Sandberg

Grunnbok

Naturfag og samfunnsfag

Kor gamle er fjella, kva slags godteri åt barna i steinalderen, og korleis ser ein hoggormbæsj ut?

Kva er eit verdshav, må ein halde på ei hemmelegheit, og kor mange timar er det i eit døgn?

Er reven eit pattedyr, kvifor feirar vi eigentleg 17. mai, og er sola den største stjerna?

Så mykje spennande å lære!

rfag u t a N

Sam

funnsfag

Mylder er eit læreverk i naturfag og samfunnsfag for barnetrinnet 1–4. Mylder dekkjer alle kompetansemåla i Kunnskapsløftet, etter revidert plan 2013.

Mylder 2 består av: • Grunnbok • Arbeidsbok • Lærarens bok • Naturkort • Cd • Mylder digital med tavlebok: mylder.cdu.no

www.cdu.no

Nynorsk

ISBN 978-82-02-40454-3

Nynorsk

Heidi Antell Haugen

Toril HĂŚgeland

Kristina Reiten

Magnus Henrik Sandberg

Grunnbok

fag r u t Na

Sam

funnsfag

Hovudillustratør: Johnny Dyrander Nynorsk

Velkommen til Mylder 2!

Til deg som går på 2. trinn Gratulerer med ny bok! Her skal du lære mykje spennande om naturen og samfunnet vi lever i.

Du skal øve deg på å lese, skrive og fortelje.

Du skal utforske og gjere eksperiment.

Kanskje du får svar på noko du lurar på, eller kanskje begynner du å lure på nye ting?

Mylder har ein eigen nettstad: mylder.cdu.no.

Her kan du jobbe med mange fine oppgåver.

Lykke til med arbeidet!

Helsing forfattarane

Til dykk heime Mylder er eit læreverk i naturfag og samfunnsfag for 1.–4. trinn. For elevane på 2. trinn finst det ei grunnbok, ei arbeidsbok og ein nettstad.

Mylder er rik på både tekst og illustrasjonar. På 2. trinn har mange barn komme lenger i leseutviklinga si, men dei vil framleis vere på ulike nivå. Dei aller fleste barna vil trenge hjelp av dykk til å lese og forstå nye og ukjende ord.

Når de arbeider med Mylder, er det viktig å begynne med å sjå på bileta og snakke om dei. Overskrifter og bilettekstar vil hjelpe barna til å forstå hovudteksten betre. Les gjerne tekstene saman, og ta dykk god tid med lesinga.

I arbeidsboka er det oppgåver til alle kapitla, og skjema for eigenvurdering.

Her skal : du lære Kvart kapittel blir innleidd med ein illustrasjon som viser kva kapittelet handlar om.

Her står òg måla for kva elevane skal lære i emnet.

Lykke til med arbeidet saman!

Helsing forfattarane

Eg har lær t ...

I slutten av kvart kapittel i arbeidsboka blir måla presenterte på nytt, men no som utgangspunkt for samtale og eigenvurdering. Snakk saman heime om kva barna har lært. Det er nyttig å reflektere over dette saman, og de får eit godt høve til å hjelpe barna med å lære.

INNHALD NATURFAG

Kapittel 1

MYLDRANDE LIV

side 6

Kapittel 2

OMBRUK

side 38

Kapittel 3

JORDA, MÅNEN OG SOLA

side 48

Kapittel 4

LYS

side 64

Kapittel 5

EG OG DU

4

side 80

INNHALD SamfunnsFAG Kapittel 6

VI VEL

side 92

Kapittel 7

Steinalderen

side 108

Kapittel 8

Fjord og fjell

side 122

Kapittel 9

Hipp hurra

side 140

Kapittel 10

Himmel og hav

side 156

5

NATURFAG

Kapittel 1

MYLDRANDE LIV Her skal : du lære

6

amn og kjenneteikn på nokre n dyr i skogen namn og kjenneteikn på etande sopp, og sopp som er giftige namn og kjenneteikn på tre bærsortar

Les

På tur i skogen Har du auga med deg, kan ein tur i skogen vere meir spennande enn du trur.

Kanskje kan du få auge på spor etter dyr som har gått same veg som deg?

I skogen finst det mykje mat.

Skogen kan vere ei skikkeleg godteskål om sommaren og hausten!

Men det er viktig å ikkje putte noko i munnen eller ta på det viss du ikkje veit kva det er.

Både planter, bær og sopp kan vere giftige.

7

Les

ELGEN – KONGEN I SKOGEN

Elgen er det største pattedyret i Noreg.

Han er om lag like stor og tung som ein hest.

Elgen har lange bein og kan springe fort.

Elgen har store øyre som han kan lee på.

Derfor kan han høyre alle lydar rundt seg.

Det er berre elgoksen som har gevir.

Kvifor blir elgen kalla kongen av skogen?

Pattedyr Eit pattedyr er eit dyr som føder levende ungar.

Fakta

Ein elgokse veg like mykje som seks pappaer.

8

Kva et elgen?

Elgen er ein planteetar. Han et blad, bork, knoppar, gras, bær, frukt og blomar. Vassliljer er favorittblomen.

Det beste elgen veit, er eple. Derfor er han ofte på epleslang!

Om våren får elgkua ein eller to kalvar.

Spor og sporteikn FOTEN

FOTSPOR

BÆSJ

9

Les

REINEN – EIT AV DEI ELDSTE DYRA I NOREG

Både simla og oksen får nytt gevir kvart år.

Reinen har vore i Noreg like lenge som menneska. I byrjinga var alle rein ville. No er dei fleste tamme.

Reinoksen er om lag halvparten så stor som ein elgokse. Simla er mindre.

Pelsen til reinen er tett, og håra er hole inni.

Pelsen er som ei varm jakke.

Derfor frys ikkje reinen om vinteren.

Reinen har store klauver.

Då søkk han ikkje så lett ned i snøen.

10

Fakta

Pattedyr gir ungane sine mjølk.

Fakta

Hoa blir kalla simle.

Hannen blir kalla okse.

Kva et reinen?

Reinen er ein planteetar.

Han et gras, urter, blad og lyng.

Om vinteren et han mest lav. .

Fakta

Planteetarar et ikkje kjøtt.

Reinlav

Spor og sporteikn FOTEN

FOTSPOR

BÆSJ

11

Les

REVEN – EIN GOD JEGER Reven kan bjeffe som ein hås hund og skrike som eit lite barn.

Reven er ein god jeger. Han er liten og lett i kroppen. Reven ser og høyrer veldig godt.

Han kan høyre ei mus under snøen! Då hoppar reven høgt opp i lufta slik at han får fart når han skal fange musa.

Pip

Kva et reven?

Reven er eit rovdyr. Han et mus, harar og fuglar.

Reven likar også godt bær, frukt og insekt.

Fakta What does the fox say?

12

!

pip

Eit rovdyr er eit dyr som et andre dyr.

Kvar bur reven?

Reven bur i hi. Han grev ut hiet sitt under bakken eller i ei steinrøys.

Hiet har fleire utgangar slik at revemor kan rømme med ungane viss det er farar som truar.

Fakta

Rever bæsjar ofte på ein stein eller ein stubbe. Det gjer han for å seie: «Her bur eg!»

Spor og sporteikn FOTEN

FOTSPOR

BÆSJ

13

Les

HAREN – EIT SPRETTENT DYR

Haren er flink til å gøyme seg i naturen.

Han likar seg best i skogen, men finst på fjellet òg.

Haren har lange bakføter. Han hoppar og spring fort.

Haren høyrer godt. Han har store øyrer som han kan lee på.

Haren er om lag like stor som ein katt.

Snakk saman

Kvifor skiftar pelsen til haren farge?

Om sommaren har haren brun pels.

14

Om vinteren har haren kvit pels.

Kva et haren?

Haren er ein planteetar.

Han et gras, urter, lyng, bær, kvistar og bork.

Haren søv om dagen og leitar etter mat om natta.

Kvar bur haren?

Haren er eit pattedyr.

Han lagar ikkje hus til seg og ungane sine.

Dei søv på ein lun stad, under eit tre eller ein busk.

Haren har mange fiendar.

Kven er fiendane til haren?

Spor og sporteikn FOTEN

Framfot

FOTSPOR

BÆSJ

Bakfot

15

Les

EKORNET – KLATREMEISTEREN I SKOGEN

Ekornet er eit lite og lett pattedyr.

Det likar seg i skogen, oppe i trea.

Ekornet er flink til å klatre og hoppe.

Det har lange tær med klør på som det brukar for å halde seg fast.

Ekornet styrer hoppa sine med halen.

Ekorn lagar smattelydar når dei blir sinte eller redde.

16

Fakta

Eit ekorn veg om lag like mykje som ein skolemjølk.

Kva et ekornet?

Ekornet et konglefrø, nøtter, sopp og bær.

Det et òg insekt og fugleegg.

Ekornet gøymer mat til vinteren i tre og under mose.

Kvar bur ekornet?

Huset til ekornet blir kalla bol.

Bolet blir laga av kvistar, mose og planter.

Ekornet byggjer bol i tre, i tomme fuglereir eller i fuglekasser.

Ekornungane blir fødde i bolet.

Oppgåve

Finn ut kva for andre dyr eller småkryp som bur i bol.

Korleis kan ekornet finne att maten det har gøymt?

Spor og sportegn FOTEN

Framfot

FOTSPOR

BÆSJ

Bakfot

17

Les

DYR SOM SØV OM VINTEREN Både dyr og menneske treng mat for å halde seg varme.

For nokre dyr er det umogleg å finne nok mat om vinteren.

Då et dei så mykje mat dei klarer om hausten, og så søv dei heile vinteren.

Det gjer dei fordi dei elles ville ha frose i hel.

18

Dvale og vintersøvn Somme dyr går i dvale, og somme søv vintersøvn.

Kroppen til dyr som går i dvale, stoppar nesten å fungere.

Då treng dei ikkje så mykje energi.

Dyr som søv vintersøvn, blir kaldare i kroppen, og dei pustar saktare.

Vintersøvn liknar på dvale, men dyra kan vakne litt innimellom.

Dyr som går i dvale

Hoggorm

Piggsvin

Flaggermus

Dyr som søv vintersøvn

Dyr som søv om vinteren, treng ikkje å bæsje og tisse før det blir vår.

Bjørn

Grevling 19

Les

Bjørnen – stor og sterk

Bjørnen er det største rovdyret i Noreg.

Han trivst best i skogen og på fjellet.

Bjørnen er stor og sterk. Han blir veldig høg når han reiser seg på bakbeina.

Bjørnen er redd for menneske. Ein bjørn som er redd for at nokon skal skade ungane, kan angripe.

Bjørnen i Noreg er freda.

20

Kva et bjørnen?

Bjørnen er eit rovdyr.

Han et kjøtt frå dyr som elg, rein og sau.

Han likar òg bær, maur, planter, insekt, honning, korn og smådyr.

Snakk saman

Kva betyr det å vere freda?

Kvifor er bjørnen i Noreg freda?

Kvar bur bjørnen?

Bjørnen grev ut hiet sitt i ei maurtue, ei steinur, ei jordhòle eller i snøen.

Der føder bjørnen ungane sine.

Ungane får mjølk av mora sjølv om ho søv. Bjørnen søv vintersøvn.

Spor og sporteikn FOTEN

Framfot

FOTSPOR

BÆSJ

Bakfot

21

Les

Piggsvin – med piggsveis

Piggsvinet er eit av dei pattedyra som har vore lengst i Noreg.

Dei trivst på stader der det er lauvtre.

Piggsvin er små og lette og har mange piggete hårstrå på kroppen.

Piggane varmar ikkje så godt.

Derfor må piggsvinet finne seg ein varm og tørr plass der det kan gå i dvale om vinteren.

Kvifor har piggsvinet piggar?

22

Fakta

Piggsvin er freda i Noreg.

Kva et piggsvinet?

Piggsvin toler ikkje kumjølk.

Piggsvinet er ein insektetar.

Det et insekt, sniglar, meitemark, museungar, slangar, froskar, egg, døde dyr, frukt, bær og sopp.

Fakta

Piggsvinet søv om dagen og jaktar etter mat om natta.

Eit piggsvin kan ete 50 sniglar på ei natt!

10 10 10

10 10

Spor og sporteikn FOTEN

Framfot

FOTSPOR

BÆSJ

Bakfot

23

Les

Hoggormen – giftig og kaldblodig

Hoggormen er den einaste giftige slangen i Noreg.

Han kan symje og klatre i tre.

Hoggormen solar seg for å bli varm i kroppen.

Viss hoggormen blir kald, greier han ikkje å lee seg.

Heile kroppen er dekt av skjel.

På undersida har han lange skjel som går på tvers av magen. Hoggormen kan slå skjela ut og inn slik at han kjem seg bortover.

24

Skjel

Kvar bur hoggormen?

Hoggormar går i dvale om vinteren.

Då søv dei saman i store flokkar i jordhòler og steinrøyser.

Ein hoggorm kan ikkje høyre, men han kjenner rørsler i bakken når nokon er i nærleiken.

Kvifor søv hoggormar saman om vinteren?

Fakta

Om våren skiftar hogg­ ormen skinn.

Fakta

Hoggormane føder levande ungar, men dei er ikkje pattedyr. Mora er ikkje interessert i ungane sine. Dei må finne maten sin sjølve med ein gong dei er fødde.

25

Les

Kva et hoggormen?

Hoggormen er ein kjøttetar.

Han et mus, froskar, padder, firfisler og fugleegg.

Kvifor er vi så redde for slangar?

Fakta

Ein vaksen hoggorm kan ete 25 mus på ein sommar.

Gifttenner Tunge Hoggormen har gifttenner.

Gifta brukar slangen til å drepe det han skal ete.

Hoggormen luktar farar og mat med tunga.

Spor og sporteikn «FOTEN»

26

«FOTSPOR»

BÆSJ

Les

På sopptur i skogen

Ta med deg ei korg, ein kniv og ei soppbok og dra ut i skogen.

Sopp trivst best der det veks både bartre og lauvtre.

Han veks godt gøymt i mose og gras.

Det er spennande å gå på soppjakt, nesten som ei skattejakt!

Nokre soppar er veldig giftige.

Viss vi et dei, kan vi bli sjuke.

Derfor er det viktig at vi ikkje plukkar sopp vi er usikre på.

Snakk saman

Bruk ei ny soppbok.

I gamle soppbøker kan det stå mykje som er feil.

Korleis kan vi finne ut om ein sopp er etande?

27

Les

ETANDE SOPPAR Brunskrubb, kantarell og piggsopp er trygge soppar å ete.

Dei er lette å kjenne att i skogen.

Alle dei tre soppene har ein hatt og ein stilk. Men undersida av hattane er ulik: Dei har røyr, skiver eller piggar.

Brunskrubb Brunskrubben er brun på hatten.

Hatten ser nesten ut som ein bolle.

Stilken er kvit og tjukk og er dekt av små skjel.

Skjela blir kalla skrubb.

Under hatten ser han ut som ein svamp. Det er mange små røyr som sit tett saman.

Røyr Skrubb

Brunskrubb

28

Brunskrubb likar seg godt under bjørketre.

Kantarell Kantarellen er gul både på hatten og på stilken.

Hatten ser nesten ut som ei trakt.

Under hatten har han skiver.

Skivene går nedover stilken.

Skiver

Kantarell

Piggsopp Piggsoppen er lysegul på hatten.

Stilken er gråkvit.

Under hatten har han fullt av små piggar.

Piggar

Piggsopp

Fakta

Sopp kan brukast til å farge garn.

Kva for ein farge trur du det blir av kantarellar?

29

Les

Giftige soppar Det finst soppar som er giftige.

Viss vi et dei, kan vi bli veldig sjuke.

Nokre soppar er så giftige at vi kan døy av å ete dei.

Flugesopp Det finst mange typar flugesopp.

Dei fleste av dei er giftige.

Grøn og kvit flugesopp er dei giftigaste.

Alle flugesoppar har kvite skiver under hatten.

Grønn flugesopp

Raud flugesopp

Dei kan ha ulik farge oppå hatten. De fleste flugesoppar har kvite hudlappar på hatten og ring rundt stilken.

30

Kvit flugesopp

Hudlappar Ring

Skiver Stilk

Soppkontroll Det aller tryggaste er å ta med soppen du har plukka til ein soppkontroll. Der får du vite om soppane dine kan etast.

Snakk saman

Nokon trur at vikingane åt flugesopp før dei skulle ut og slåst.

Kvifor trur dei at vikingane gjorde det?

31

Les

bær

Viss du går tur på fjellet eller i skogen, kan du finne bær. Bær er små frukter som inneheld frø, og som vi kan ete. Modne bær er søte og saftige. Både menneske og dyr et bær.

Når dyra bæsjar i skogen, følgjer frøa frå bæra med. Slik spreier bæra seg til nye stader.

32

Blåbær Blåbærplanta veks over heile Noreg. Ho mistar blada sine om vinteren.

Bæra kan vere blå eller nesten svarte. Det er lett å sjå at dyr har ete blåbær, for da blir bæsjen deira blå.

Fakta

Blåbær inneheld noko som heiter antistoff.

Dei hjelper kroppen til å halde seg frisk.

Snakk saman

Kva har bjørnen ete?

Bjørnebæsj

33

Les

Molter Molter veks på myrer over heile landet, men mest på fjellet.

Først får planta store, kvite blomar. Så kjem dei oransje bæra.

Blada er store og grøne med taggete kant.

Kvifor blir moltene kalla for «gull frå fjellet»?

Tyttebær Tyttebærplanta har grøne, blanke og tjukke blad. Blada fell ikkje av om vinteren.

Bæra er raude.

Tyttebær veks i skogen og på fjellet i heile Noreg.

Fakta

I gamle dagar bruka dei tytte­ bærsaft som medisin mot forkjøling og som styrkedrikk.

34

Prøv sjølv

Lag ditt eige syltetøy

Du treng 2 koppar bær 4 matskeier sukker 1 gaffel Slik gjer du 1. Knus bæra med gaffelen.

2. Ha i sukker.

3. Rør godt saman.

35

Les

Samandrag attedyr føder levende ungar og gir dei mjølk.

P Elgen er eit stort pattedyr som lever av ulike planter i skogen. Oksen har gevir.

Reinen var eit av de første pattedyra som kom til Noreg.

Han likar å ete lav.

Reven bur i eit hi under bakken saman med ungane sine.

Han er ein flink jeger.

Haren får kvit pels om vinteren.

Ekornet er eit lite pattedyr som et nøtter, frø, sopp og egg.

Bjørnen føder ungane sine mens han søv vintersøvn.

Piggsvinet jakter etter mat om natta. Det går i dvale om vinteren.

Hoggormen er ein giftslange som et andre små dyr.

Han treng varme for å lee seg.

I skogen finst det sopp som kan etast, og sopp som er giftig.

Du må aldri plukke sopp du er usikker på!

Kantarell kan etast, og raud flugesopp er giftig.

På fjellet og i skogen kan du plukke molter, tyttebær og blåbær.

Det er sunt å ete bær.

36

Kan du svara?

Kapitteloppgåver 1. Kva for to pattedyr har gevir?

2. Kvifor søkk ikkje reinen ned i snøen?

3. Kvifor har reven fleire utgangar i hiet sitt?

4. Kor mange sniglar kan eit piggsvin ete på ei natt?

5. Kvifor må somme dyr sove om vinteren?

6. Kvar likar bjørnen å grave ut hiet sitt?

7. Korleis styrer ekornet hoppa sine?

8. Kva for eit dyr bryr seg ikkje om ungane sine?

9. Nemn tre soppar som kan etast.

10. Nemn to soppar som er giftige.

1 1. Kva for eit bær blir kalla «gull frå fjellet»?

Elgen likar å gå på epleslang!

37

NATURFAG/Samfunnsfag Kapittel 5

EG og du Her skal : du lære

va ordet respekt betyr k korleis du set grenser og tek vare på deg sjølv kvifor det er viktig å snakke om vanskelege ting kva for rettar barn har

GJER MOT ANDRE DET DU VIL AT DEI SKAL GJERE MOT DEG.

80

Les

Å vise respekt

Å vise respekt betyr å ta omsyn til andre og å følgje dei reglane som gjeld. Å vise respekt for kvarandre er å godta at vi er ulike og har ulike meiningar. Å vise respekt betyr ikkje at vi treng å meine eller tru det same.

Snakk saman

Korleis kan vi vise respekt for kvarandre på skolen?

81

Les

Førstemann i køen Ola og Robin går i 2. klasse.

Kvar morgon må alle elevane stille opp utanfor klasserommet.

Både Ola og Robin vil stå først i køen.

Ola set ned sekken sin framfor døra til klasserommet.

Så hengjer han opp jakka si.

Robin hengjer først opp jakka si.

Så sparkar han vekk sekken til Ola.

82

Når Ola kjem tilbake, blir han sint og ropar til Robin.

Robin dyttar han vekk.

Så begynner dei å slåst!

Då kjem læraren og spør: Kven starta dette?

Kven si skuld er det?

Snakk saman

Kva synest du? Kven si skuld var det?

83

Les

Vaksne har ansvar for barn Det er dei vaksne som har ansvaret for barna si helse.

Men barn har òg rett til å bestemme over sin eigen kropp.

Du kan si frå om kva du likar eller ikkje likar av mat og aktivitetar.

Men du kan ikkje bestemme alt.

Du har lov til å seie nei viss nokon gjer noko mot deg som du ikkje likar.

Då må den andre personen godta det.

«Stopp-regel» gjeld for vaksne òg.

Snakk saman

Kva bør dei vaksne bestemme?

Kva bør barn bestemme?

84

Les

Å RØRE VED ANDRE Nokon likar godt å klemme på folk dei møter.

Nokon synest det er rart å gi ein klem til nokon dei ikkje kjenner.

Det er veldig ulikt frå person til person korleis vi likar å vere nær og røre ved andre.

Når du rører ved andre, er det viktig at du har respekt for grensene deira.

Stort sett er det slik at du kan røre ved andre slik som du vil at andre skal røre ved deg.

Men er det alltid slik?

Seier nokon «Stopp!», må du respektere det.

Snakk saman

Hjelp!

Kan kven som helst klemme kvarandre?

Kan klassekameratane dine kysse deg på kinnet?

Kan du ta på kven du vil?

Korleis kan læraren din ta på deg?

85

Les

Du er spesiell Akkurat du er eit heilt spesielt menneske.

Det finst ingen andre som er akkurat slik som deg.

Inne i hovudet ditt har du mange tankar.

Du kan velje om du vil dele tankane dine med andre, eller om du vil halde dei for deg sjølv.

Inne i deg veit du nok ofte kva som er rett og gale.

Viss du gjer noko du veit er gale, kan du få ei ekkel kjensle inni deg.

Når du gjer noko bra, får du ei god kjensle inni deg.

Kjenslene dine er det berre du som kjenner.

Snakk saman

Er det lov å tvinge nokon til å halde på ei hemmelegheit?

86

Les

NOKON Å SNAKKE MED Du bestemmer over kroppen din og tankane og kjenslene dine.

Når du seier nei, skal andre vise respekt for det og høyre på deg.

Viss du ikkje blir høyrt, bør du fortelje det til ein du stolar på. Å dele vanskelege ting med andre kan hjelpe deg til at det kjennest lettare inni deg.

Viss du treng å snakke med nokon andre enn dei vaksne heime, kan du snakke med helsesyster på skolen din.

Helsesyster er van til å snakke med barn om alt mogleg.

Snakk saman

Kva kan du gjere om nokon ikkje respekterer det når du seier nei?

Kven kan du snakke med om vanskelege ting?

Treng du nokon å snakke med, kan du ringje Kross på halsen.

Alle barn kan ringje hit, og det er heilt gratis.

Telefonnummeret er 800 333 21.

87

Les

BARN SINE RETTAR

FN står for Dei sameinte nasjonane.

FN jobbar for at mange land i verda skal finne gode løysingar saman.

Barnekonvensjonen FN har laga ei lov som skal gjelde for alle barn i verda.

Ho heiter barnekonvensjonen.

Her står det: Alle barn er fødde frie og er like mykje verde.

Alle barn har rett til eit namn og ein nasjonalitet.

Alle barn har rett til best mogleg helsehjelp og nok mat og drikke.

Barn frå Oslo markerer FN-dagen 24. oktober.

Alle barn har rett til å bli høyrde og bli tekne omsyn til.

Alle barn har rett til å gå på skole.

Alle barn har rett til leik, fritid og kvile.

Alle barn har rett til omsorg og vern.

Alle barn har dei same rettane.

Snakk saman

Får alle barn i verda nok mat?

Får alle barn i verda gå på skole?

88

Barneombodet Vi som bur i Noreg, er heldige.

Dei som bestemmer her, er opptekne av at barna sine rettar skal bli følgde.

Derfor er det ein som har som jobb å snakke alle norske barn si sak. Det er Barneombodet.

Barneombodet har ei eiga nettside.

Der kan alle barn spørje om ting dei lurar på, eller fortelje om ting dei opplever.

Anne Lindboe er barneombod 2012–2018.

Nettadressa til Barneombodet er barneombodet.no.

89

Les

TA VARE PÅ DEG SJØLV Eg går til ballbingen!

Dei fleste menneska rundt deg vil hjelpe deg så du har det bra og er trygg.

Men det er viktig at du kan passe på deg sjølv òg.

Ok!

Viktige hugsereglar for barn som vil passe på seg sjølv 1. Sei alltid frå heime kvar du går.

2. Kom heim til avtalt tid.

3. Ikkje snakk med vaksne du ikkje veit kven er.

4. Bli aldri med nokon du ikkje kjenner.

5. Ikkje ta imot ting eller godteri frå framande.

6. Viss ein framand bil stoppar ved sida av deg, ikkje stopp. Gå fort vidare den vegen du skal.

7. Viss nokon tek tak i deg for å dra deg med, skrik så høgt du kan!

8. Ikkje hald på vonde hemmelegheiter – fortel det til ein vaksen du stolar på.

Ok!

Kom heim før klokka sju!

Nei, takk!

Eg må fortelje deg noko …

90

Les

Samandrag vise respekt betyr å ta omsyn til andre og følgje dei Å reglane som gjeld.

Når du rører ved andre, er det viktig å ha respekt for grensene deira. Når andre rører ved deg, skal dei vise respekt for dine grenser.

Du har rett til å bestemme korleis andre kan røre ved kroppen din.

Ingen har lov til å tvinge andre til å halde på ei hemmelegheit.

Barnekonvensjonen er ei lov som gjeld alle barn i verda.

Ho handlar om barn sine rettar.

Barneombodet snakkar barna si sak. Alle barn kan ringje eller sende e-post til Barneombodet.

Kan du svara?

Kapitteloppgåver 1. Kva betyr det å vise respekt?

2. Kvifor må det vere dei vaksne som bestemmer mest?

3. Kva er barnekonvensjonen?

4. Skriv tre rettar barn har.

5. Kva heiter personen som snakkar barna si sak i Noreg?

6. Kva kan du gjere viss nokon gjer noko mot deg som du ikkje likar?

7. Kva bør du gjere viss nokon prøver å tvinge deg til å halde på ei hemmelegheit?

8. Kven kan du snakke med viss ting er vanskelege?

91

SamfunnsFAG

Kapittel 6

Vi VEL Her skal : du lære

92

om å ta gode val kvifor vi har reglar kva vi kan vere med på å bestemme kven som bestemmer på skolen, heime og i Noreg

Les

Å VELJE

Kvar dag må vi velje.

Ofte er det fleire ting å velje mellom.

Vi kan ikkje vere saman med alle.

Vi kan ikkje ete alt.

Vi kan ikkje ha på oss alt.

Vi kan ikkje gjere alt.

Snakk saman

ar du teke nokon val i H dag? Kva for nokre?

Når er det lett å velje?

Kvifor?

Når er det vanskeleg å velje? Kvifor?

Fortel om ein gong du var ein god venn.

Kva valde du å gjere då?

Usunt eller sunt? Somme gonger er det vanskeleg å velje!

93

Les

Å velje saman Når vi skal velje noko saman med andre, er vi ikkje alltid einige om kva vi skal velje. Å vere ueinig er ikkje det same som å vere uvenner. Å vere ueinig betyr at vi har ulike meiningar.

Det er bra at vi har ulike meiningar.

Snakk saman

år er det bra å velje saman med nokon? Kvifor?

N Korleis kan vi velje noko saman når vi ikkje er einige?

Er det mogleg å velje slik at alle får det bra?

Kvifor kan det vere bra at vi har ulike meiningar?

Fortel om ein ting du har valt saman med venner.

94

Les

Å velje noko anna Vi skal begynne på fotball.

Det går an å velje ulikt.

Vi likar ulike ting og vel ulike ting.

Det er fint.

Snakk saman

Eg òg!

va tenkjer du K når nokon vel noko anna enn deg?

Fortel om ein gong du valde noko anna enn dei andre.

Eg skal begynne på turning.

Korleis hadde det blitt viss alle valde det same?

Eg er keeper!

Eg òg!

Nei, eg!

Og eg ...

Nei, eg er!

95

Les

Kven BESTEMMER? Kvar dag gjer vi mange ting som andre har valt og bestemt for oss.

Nokon gonger synest vi det er bra.

Andre gonger likar vi det ikkje.

No må du stå opp!

På skolen har vi reglar som er bestemt for at alle skal ha det bra.

Eg vil fortelje!

Det var min tur!

Rekk opp handa først, det er regelen.

96

Les

Når andre bestemmer Heime og på skolen er det dei vaksne som bestemmer mest.

Sjølv om du gjerne skulle bestemt meir og du synest det dei vaksne bestemmer er dumt, kan du vere glad for at det er slik.

Det betyr at dei vaksne tek ansvar for deg.

Snakk saman

Sjå på biletet. Kva viser at dei vaksne tek ansvar for barna?

97

Les

REGLaR Du kan bestemme at du vil spele fotball, men på banen er det dommaren som bestemmer.

Dommaren bestemmer, men han må følgje reglane.

Spelereglar Tommy og Tigern plar spele eit ballspel dei har funne opp sjølve.

Spelet heiter Tommyball.

Den einaste faste regelen i Tommyball er at dei må lage nye reglar heile tida.

Og ein regel kan berre brukast éin gong.

Snakk saman

rur du det er lett eller vanskeleg T å spele Tommyball? Kvifor?

Fortel om to reglar i ein sport eller eit spel.

98

Snu og les

Tommyball

99

Les

Kven bestemmer heime?

Hugs regelen vår.

Først rydde av bordet og gjere lekser ...

... så kan du få spele.

Heime bestemmer dei vaksne mest.

Sjølv om dei vaksne bestemmer, må dei tenkje på kva som er best for heile familien.

Av og til får barna vere med på å bestemme.

Vel, du!

100

Sukk ...

Kva vil du ha på matpakka?

Kvar skal vi reise på ferie i år?

Eg vil på hytta.

Til mormor.

Jorda rundt!

Snakk saman

år synest du det er bra at nokon andre N har bestemt for deg? Kvifor?

Når synest du det er dumt at nokon andre har bestemt for deg? Kvifor?

Fortel om ein gong noko var urettferdig.

Var det nokon som valde noko då?

Oppgåve

ven bestemmer når du skal leggje deg?

K Kven bestemmer kva du skal ha på deg?

Kven bestemmer kva de skal ha til middag?

101

Les

Kven bestemmer i klasserommet?

Skolen er til for elevane.

Likevel er det læraren som bestemmer i klasserommet.

Nokre ting er det berre læraren som bestemmer.

Andre ting får elevane vere med på å bestemme.

Snakk saman

va bestemmer berre læraren?

K Kva kan elevane vere med på å bestemme?

Kvifor kan ikkje elevane bestemme alt?

Fortel om ein ting du har bestemt saman med klassen din.

102

Les

Kven bestemmer på skolen?

Det er rektor som er sjefen på skolen.

Rektor bestemmer, men ho må høyre på kva lærarane og elevane seier.

For å bli ein god rektor er det viktig å lytte til alle dei som høyrer til på skolen.

Kvifor får ikkje 2. klasse sykle til skolen?

Oppgåve

Kva heiter rektor på skolen din?

103

Les

Elevrådet Alle skoler skal ha eit elevråd.

Alle elevar kan seie meininga si til elevrådet.

Dei vaksne på skolen skal lytte til kva elevrådet seier.

Elevrådet er med på å bestemme ting som er viktige på skolen.

Snakk saman

ven kan vere med i K elevrådet på skolen din?

Korleis kan du bli med i elevrådet?

Korleis kan du vere med på å forandre ting på skolen din?

Oppgåve

va heiter leiaren for K elevrådet på skolen din?

Kor ofte har elevrådet møte?

Kor mange elevar er med i elevrådet?

104

Les

Kven bestemmer i Noreg?

Kvart 4. år blir det valt nye folkevalde til Stortinget.

Alle nordmenn som har fylt 18 år, kan vere med på å velje kven som skal bestemme i Noreg.

Dei som blir valde, blir kalla folkevalde.

Dei folkevalde prøver å bestemme det dei meiner er best for alle i landet.

Dei samarbeider, men dei er ofte ueinige.

Oppgåve

va heiter statsministeren i Noreg?

K Kor mange år er det til du kan stemme?

Dei som får flest stemmer i eit val, vinn.

105

Les

Kongen I Noreg har vi ein konge.

Vi vel ikkje kven som skal vere konge. Det er ein jobb som går i arv.

Kongen har mange plikter og arbeidsoppgåver.

I gamle dagar bestemte kongane veldig mykje.

I dag er det dei folkevalde som bestemmer mest.

Kongen i Noreg heiter Harald.

Oppgåve

Visste du at kong Harald sender bursdagskort til alle i Noreg som fyller 100 år?

106

va for arbeidsoppgåver K har kongen?

Kva betyr det at noko går i arv?

Kven bestemmer mest i Noreg?

Les

Samandrag var dag gjer vi mange ting som andre har bestemt K for oss.

Kvar dag må vi velje. Somme gonger er det vanskeleg å velje.

Reglane på skolen er bestemt for at alle som går der skal ha det bra. Å vere ueinig er ikkje det same som å vere uvenner.

Vi likar ulike ting, derfor vel vi ulike ting.

Dei vaksne bestemmer heime og på skolen, men barn kan vere med på å bestemme.

Det er dei folkevalde som bestemmer i Noreg.

Alle nordmenn over 18 år kan vere med og velje kven som skal bestemme i Noreg.

Kan du svara?

Kapitteloppgåver 1. Kven bestemmer i ein fotballkamp?

2. Kven bestemmer mest på skolen din?

3. Kven andre er med på å bestemme på skolen din?

4. Kven vel kven som skal bestemme i Noreg?

5. Kor gammal må du vere for å kunne stemme i Noreg?

6. Korleis har kongen fått jobben sin?

7. Korleis blir ein folkevald?

107