Casade jaarverslag 2016

Stichting Casade Verantwoording

2016 Bestuurs- en volkshuis­vestingsverslag Verslag van de raad van commissarissen Jaarrekening

Inhoud BESTUURS- EN VOLKSHUISVESTINGSVERSLAG 2016 .............................................................................................. 3 Inleiding bestuurder ........................................................................................................................................... 3 1.

Volkshuisvesting......................................................................................................................................... 4

2.

Betaalbaarheid en beschikbaarheid........................................................................................................... 5

3.

Leefbaarheid en dienstverlening ............................................................................................................. 12

4.

Duurzaamheid .......................................................................................................................................... 15

5.

Organisatie ............................................................................................................................................... 17

6.

Externe legitimatie en samenwerking ..................................................................................................... 18

7.

Verbindingen ............................................................................................................................................ 21

8.

Governance .............................................................................................................................................. 22

9.

Financiën en financiële continuïteit ......................................................................................................... 22

Verslag van de ondernemingsraad ................................................................................................................... 23 Verslag van de raad van commissarissen ......................................................................................................... 26 Financieel verslag.............................................................................................................................................. 39 1.

Financieel beleid ...................................................................................................................................... 39

2.

Interne risicobeheersings- en controlesystemen ..................................................................................... 48

3.

Treasury ................................................................................................................................................... 49

4.

Risicomanagement................................................................................................................................... 50

5.

Bestuursverklaring ................................................................................................................................... 53

JAARREKENING 2016 ............................................................................................................................................. 54 1.

Geconsolideerde balans na resultaatbestemming .................................................................................. 54

2.

Geconsolideerde winst- en verliesrekening ............................................................................................. 56

3.

Geconsolideerd kasstroomoverzicht ....................................................................................................... 57

4.

Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening ..................................................................................... 59

5.

Grondslagen voor waardering van activa en passiva ............................................................................... 63

6.

Grondslagen voor bepaling van het resultaat .......................................................................................... 74

7.

Grondslagen voor de opstelling van het geconsolideerd kasstroomoverzicht ........................................ 77

8.

Toelichting op de geconsolideerde balans ............................................................................................... 78

9.

Financiële instrumenten en risicobeheersing .......................................................................................... 94

10.

Niet in de balans opgenomen regelingen ............................................................................................ 97

11.

Toelichting geconsolideerde winst- en verliesrekening ...................................................................... 99

12.

Overige toelichtingen ........................................................................................................................ 105

13.

Enkelvoudige balans na resultaatbestemming .................................................................................. 108

14.

Enkelvoudige winst- en verliesrekening ............................................................................................ 110

15.

Toelichting op de enkelvoudige balans ............................................................................................. 111

16.

Toelichting op de enkelvoudige winst- en verliesrekening ............................................................... 115

17.

Overige gegevens .............................................................................................................................. 118

17.1.

Statutaire regeling winstbestemming ....................................................................................... 118

17.2.

Controleverklaring van de onafhankelijke accountant ............................................................. 118

18.

Kengetallen ........................................................................................................................................ 121

2

BESTUURS- EN VOLKSHUISVESTINGSVERSLAG 2016 Inleiding bestuurder Extra bestedingsruimte Jaren van verbeteren van de bedrijfsvoering, het besparen op bedrijfskosten en de lage rente maken dat Casade goed in balans is. We kunnen de komende jaren de huurstijging matigen en investeren in vernieuwing en aanpassing van onze woningvoorraad. Transformatie, verduurzaming en zelfstandig wonen voor ouderen en mensen met een beperking of een bijzondere woonvraag zijn daarbij de belangrijkste thema’s. Het is mogelijk om de komende jaren een extra impuls te geven van jaarlijks ca. ₏ 5 miljoen aan ons maatschappelijk presteren. De richting daarvan is in overleg met onze huurdersvertegenwoordiging tot stand gekomen.

Prestatieafspraken Voor het eerst hebben we, volgens de regels van de gewijzigde Woningwet, een bod gedaan op het volkshuisvestingsbeleid van de gemeenten en zijn prestatieafspraken geformuleerd. We zien terug op een intensief doch vruchtbaar met gemeenten en huurdersorganisaties doorlopen proces.

Grote betrokkenheid SHC De Woningwet legt een grotere rol en verantwoordelijkheid bij de huurdersorganisaties.

Voor de meeste onderwerpen is de Stichting Samenwerkende Huurdersorganisaties Casade (SHC) de samenwerkingspartner van Casade. In het eerste jaar na invoering van de Woningwet hebben we een veelvuldig beroep gedaan op de SHC. Wij waarderen de betrokkenheid van de SHC, de samenwerking en de wijze waarop ze haar rol en verantwoordelijkheden oppakt.

Financieel Aan het eind van 2016 zien we een aanzienlijke stijging van het eigen vermogen en het jaarresultaat.

Dit heeft voor een groot deel te maken met een andere wijze van waardering van ons bezit waartoe de Woningwet de corporaties verplicht. Maar ook zonder deze cosmetische wijziging in waardering is Casade financieel gezond. Dat blijkt met name uit de kasstromen. De operationele kasstroom en de verkoopkasstroom zijn niet alleen toereikend om de investeringen te betalen maar bieden ook ruimte om langlopende leningen af te lossen. Er is zelfs ruimte voor extra bestedingen. En dat geeft vertrouwen voor de toekomst.

Vooruitblik Ook in 2017 stellen we het bouwen en beheren van betaalbare woningen voor mensen met een bescheiden inkomen voorop. Het waarmaken van onze prestatieafspraken en invulling geven aan de afspraken die we met de SHC hebben gemaakt over het benutten van de extra bestedingsruimte geven richting aan ons presteren. Die afspraken komen prima overeen met de prioriteiten die de minister heeft gesteld.

Maar 2017 staat voor een belangrijk deel ook in het teken van het verbeteren van de dienstverlening en de bedrijfsvoering. De vervanging van de bedrijfs- en klantapplicatie zal een grote wissel trekken op de organisatie. Daarnaast zetten we in op een nieuwe wijze van klantgestuurd binnenonderhoud en datamanagement. Dat vraagt een continu evenwicht tussen het interne en externe presteren van de organisatie en haar medewerkers.

3

1. Volkshuisvesting 1.1 Strategie Wij zien het als onze kerntaak om –geworteld in de lokale samenleving- te werken aan prettig wonen voor mensen met een bescheiden inkomen of kwetsbare positie in de gemeenten Dongen, Loon op Zand en Waalwijk. Dat is onze missie. Ons ondernemingsplan en visie op vastgoedsturing zijn daarop gebaseerd. Bij de ontwikkeling van de vastgoedvoorraad kijken we naar transformatie-snelheid, differentiatie, omvang, rendement en doelmatigheid. Dit komt terug in ons portfoliobeleid. Onze ambities zijn:  We willen een DAEB-corporatie zijn en beperken ons tot het wonen  We blijven een kleinstedelijke corporatie  We hebben voldoende passende woningen voor onze doelgroep  Onze nieuwbouwprojecten bestaan voor 100% uit huurwoningen  We hebben voldoende woningen voor mensen met een zorgvraag 1.2 Woningmarktregio De minister heeft woningmarktregio’s vastgesteld waarmee de regionale werkgebieden van woningcorporaties zijn vastgelegd. De gemeenten in het werkgebied van Casade maken deel uit van de woningmarktregio West Brabant/Hart van Brabant.

Het voorstel van de gemeenten om tot deze regio te komen is voor een zienswijze aan Casade voorgelegd. Wij hebben ons ingezet voor een ruimere regio, omdat er met deze indeling een knip wordt gelegd in de Langstraat, een sociaaleconomisch en geografisch samenhangend gebied waar gemeenten en ook corporaties veel samenwerken. Toen dit niet haalbaar bleek hebben we ons gevoegd naar de gemaakte regiokeuze als second-best.

1.3 DAEB en niet-DAEB We kiezen er voor om zo veel als mogelijk actief te zijn binnen de sociale volkshuisvesting, het DAEBsegment. Dat betekent dat we commercieel vastgoed afstoten, dat we een bescheiden voorraad ‘duurdere’ woningen aanhouden en dat we onze verbindingen tot een minimum beperken.

1.3.1 Scheidingsvoorstel DAEB en niet-DAEB De Woningwet verplicht DAEB en niet-DAEB-werkzaamheden te scheiden opdat er een zelfstandig levensvatbare en financierbare DAEB en niet-DAEB-tak ontstaat. Wij doen dat in de vorm van een administratieve scheiding.

Het voorlopige scheidingsvoorstel, dat de volkshuisvestelijke strategie beschrijft, behoeft de goedkeuring van de Autoriteit woningcorporaties (Aw). Na uitvoerig met de gemeenten en huurdersorganisaties te zijn besproken is het voorstel ingediend bij de Aw, voorzien van een zienswijze van gemeenten, huurdersorganisaties en Waarborgfonds Sociale Woningbouw.

1.4 Prestatieafspraken 1.4.1 Gemeente Dongen De prestatieafspraken tussen de gemeente Dongen en Casade (op het brede terrein van het wonen) liepen in 2015 af. Enkele afspraken zijn in 2016 gerealiseerd.

Dit jaar heeft de gemeente haar woonvisie, die aan die prestatieafspraken ten grondslag lag, herijkt.

Wij zijn betrokken bij dit proces.

1.4.2 Gemeente Loon op Zand Hetzelfde geldt de gemeente Loon op Zand. Ook zij heeft haar woonvisie in het verslagjaar herijkt, bij welk proces wij zijn betrokken.

De prestatieafspraken tussen de gemeente en Casade, gebaseerd op de ‘oude’ woonvisie, bestrijken de periode 2013-2016. Enkele afspraken zijn in 2016 nagekomen.

4

1.4.3 Gemeente Waalwijk De prestatieafspraken tussen de gemeente Waalwijk en Casade, gebaseerd op de gemeentelijke woonvisie, zijn in 2014 afgelopen. Een enkele afspraak is in 2016 alsnog gerealiseerd.

1.4.4 Nieuwe prestatieafspraken Wij hebben, conform de Woningwet, een bod gedaan voor onze bijdrage aan het volkshuisvestingsbeleid van de gemeenten Dongen, Loon op Zand en Waalwijk. Een bod met een financiële onderbouwing die zicht geeft op onze investeringscapaciteit. Vanuit dat bod worden prestatieafspraken gemaakt met de gemeenten en de huurdersorganisaties. In die afspraken komen thema’s aan de orde die betrekking hebben op de transformatie van de woningvoorraad en investeringsmogelijkheden als ook de wijze waarop we met gemeente en huurdersorganisatie samenwerken aan de ambities in het leefbaarheidsdomein.

Aan het einde van het verslagjaar zijn nieuwe prestatieafspraken in de gemeenten Loon op Zand en Waalwijk vastgesteld voor de periode 2017-2021. Die voor de gemeente Dongen volgen begin 2017.

Met de prestatieafspraken geven partijen een goede invulling aan het woonbeleid in de gemeenten.

1.5 Prestaties versus ambities en opgaven Aan de hand van de speerpunten van ons beleid leggen we in dit verslag verantwoording af over onze prestaties. Elk speerpunt begint met een kader met daarin onze ambities en opgaven volgens de doelstellingen van ons ondernemingsplan en de met de gemeenten en/of huurders gemaakte (prestatie)afspraken. Het gaat dan om lopende of eerder gemaakte afspraken die in het verslagjaar (alsnog) zijn gerealiseerd.

2. Betaalbaarheid en beschikbaarheid We sluiten de woningvoorraad aan bij de woonwensen en –behoeften van de huurders en de woningzoekenden. Dat vraagt differentiatie in woningtype en kwaliteit. We gaan daarbij bewust op zoek naar (vernieuwende) initiatieven voor woonconcepten.

Woningen onder de huurtoeslaggrens en het sturen op betaalbare woonlasten voor onze huurders zijn speerpunten in ons ondernemingsplan. Dat betekent meer evenwicht in huurprijs, bijkomende energielasten en kwaliteit van de woning.

Ambities en opgaven Doelstellingen Ondernemingsplan 2015-2019 Eind 2019 min. 8.800 woningen huurprijs onder € 628,76 waarvan min. 1.100 woningen huurprijs onder € 409,92 Eind 2019 max. 2.200 woningen huurprijs € 628,76 - € 710,68 Eind 2019 400 woningen voor zorg- en ondersteuningsvraag Verkoop woningen van gemiddeld 70 per jaar Min. 95% woningtoewijzingen conform passendheidscriteria Met huurders en/of gemeente(n) gemaakte afspraken Huurstijging 2016-2018 op niveau van inflatiepercentage Onderzoek naar nieuwe vorm van woonruimteverdeling Casade bouwt sociale koopwoningen voor secundaire doelgroep Casade verwerkt ontwikkelrechten in gemeentelijk nieuwbouwprogramma

5

Prestaties (eind) 2016 Loon op Zand Waalwijk Totaal 1.929 5.499 9.223 172 873 1.377 348 762 1.397 21 140 161 16 12 22 50 97,1% conform passendheidscriteria

Dongen 1.795 332 287

Huurstijging 2016: 0,6 (inflatiepercentage) In 2017 wordt onderzoek gedaan naar een nieuw systeem van woonruimteverdeling Gelet op Woningwet bouwt Casade geen sociale koopwoningen meer Gelet op Woningwet passen ontwikkelrechten niet meer in portefeuille. Casade stoot deze rechten af

2.1 DAEB Totaal DAEB-bezit per 31 december 2016: Dongen 2.087 50 109 4 2

Zelfstandige woningen Onzelfstandige woningen Parkeerplaatsen/bergingen Zakelijk vastgoed Ontmoetingsruimten Grondposities

Loon op Zand 2.296 23 90 7 6

Waalwijk 6.278 174 699 40 5 8

Heusden

Totaal 10.661 254 898 51 13 8

7

Mutaties zelfstandige DAEB-woningen in 2016: Dongen 2.099

Per 1 januari 2016 Mutaties 2016: Nieuwbouw Aankoop Verkoop Sloop Mutatie door andere categorie Per 31 december 2016

Loon op Zand 2.285

Waalwijk 6.218

Totaal 10.602

24

116 2 -50 -9 10.661

1 -16

-12

92 1 -22

3 2.087

-1 2.296

-11 6.278

2.1.1 Nieuwbouw In 2016 zijn 118 nieuwe woningen opgeleverd, waarvan 116 zelfstandige woningen. Het gros daarvan heeft een huurprijs onder € 628,76: Dongen < € 628,76

< € 710,68

Bernhardplein; eengezinswoningen Volkerstraat; zorgappartementen met lift Besoyen/de Poort; appartement. met lift Eikendonk; zorgappartementen met lift Schoutstraat; woonwagens Totaal

Loon op Zand < € 628,76 < € 710,68 9 15

15

9

Waalwijk < € 628,76

< € 710,68

32 44 2 78

16

16

In 2016 waren 96 woningen in uitvoering/voorbereiding (oplevering in 2017). Ook het grootste gedeelte van deze woningen zal onder een huurprijs van € 628,76 worden gehouden:

Beljaart fase 2a; eengezinswoningen Beljaart fase 3; eengezinswoningen Villa Dotterbloem; eengezinswoningen Totaal

Dongen < € 628,76 46 42

< € 710,68

Loon op Zand < € 628,76 < € 710,68

Waalwijk < € 628,76

< € 710,68

8 8

88

2.1.2 Aankoop In 2016 hebben we twee woningen, die destijds onder voorwaarden zijn verkocht, teruggekocht en opnieuw in de verhuur gebracht.

6

2.1.3 Verkoop Verkoopbeleid Wij zien verkoop als een belangrijk instrument dat bijdraagt aan een continue transformatie van de vastgoedvoorraad. In het verslagjaar is ons verkoopbeleid geactualiseerd. De kaders van het verkoopbeleid zijn gebaseerd op ons Ondernemingsplan 2015-2019, ons portfoliobeleid en het overheidsbeleid.

Bestaande bouw Door verkoop zijn in 2016 54 verhuureenheden uit exploitatie gegaan (51 woningen, 2 bedrijfsruimten en 1 parkeerplaats). Het betreft hier over het werkgebied verspreid liggend bezit.

Dit aantal ligt ruim onder onze doelstelling van 70 woningen per jaar. We tekenen hierbij echter aan dat er ook 66 woningen zijn (door)verkocht van de verplicht teruggekochte woningen die onder voorwaarden zijn verkocht. Zie ook hierna Verkoop onder voorwaarden.

Complexgewijze verkoop Om onze transformatiedoelstellingen op basis van het portfoliobeleid versneld te realiseren zetten we het instrument van complexgewijze verkoop in. Het betreft hier voornamelijk woningen uit het middeldure en dure segment.

Na een eerste selectie van te verkopen woningen is een makelaar geselecteerd die ons ondersteunt in dit proces. Vervolgens zijn doorrekeningen van marktwaarderingen en scenario’s gedaan. Met de financiële uitkomsten daarvan in de hand hebben we ons eind 2016 gewend tot het Waarborgfonds Sociale Woningbouw en de Aw en de gemeenten en SHC voor een goedkeuring respectievelijk een zienswijze.

Verkoop onder voorwaarden Om meer mensen in staat te stellen een woning te kopen verkopen we woningen met korting op de marktwaarde. We werken daarbij met de producten ‘Slimmer Kopen’, ‘Koopgarant’ en ‘Koopcomfort’. Tegenover de korting staat dat koper verplicht is om bij eventuele verkoop, de woning te koop aan te bieden aan Casade.

In 2016 zijn 66 teruggekochte woningen, die destijds met korting zijn verkocht, weer doorverkocht.

Eind 2016 telt onze portefeuille 663 woningen die onder voorwaarden zijn verkocht: Dongen Koopcomfort Koopgarant Slimmer Kopen Totaal

Loon op Zand 120

219 219

120

Waalwijk 16 287 21 324

Totaal 16 407 240 663

Omdat bij deze woningen een terugkoopplicht c.q. –recht bestaat, bestaat ook het risico dat we veel woningen tegelijk moeten terugkopen. We willen dat risico de komende jaren zo veel mogelijk beperken door de voorraad woningen ‘verkoop onder voorwaarden’ af te bouwen.

2.1.4 Sloop In 2016 zijn geen woningen gesloopt.

Casade beschikt over een sociaal statuut sloopwoningen, dat de instemming heeft van de huurdersorganisaties en waarin afspraken zijn opgenomen rond de sloop van woningen. Zo voorziet het statuut in een verhuiskostenvergoeding.

7

2.2 Niet-DAEB Totaal niet DAEB-bezit per 31 december 2016: Zelfstandige woningen Parkeerplaatsen/bergingen Zakelijk vastgoed

Dongen 20 15 12

Loon op Zand 38 18 10

Waalwijk 161 306 3

Totaal 219 339 25

Loon op Zand 38

Waalwijk 160

Totaal 221

Mutaties niet-DAEB-zelfstandige woningen in 2016: Per 1 januari 2016 Mutaties 2016: Nieuwbouw Aankoop Verkoop Sloop Mutatie door andere categorie Per 31 december 2016

Dongen 23

-1 -3 20

1 38

-1 1 161

-1 219

2.2.1 Zakelijk vastgoed Bedrijfsonroerend goed We kiezen er bewust voor om zo veel als mogelijk actief te zijn binnen de sociale volkshuisvesting, dus binnen het zogeheten DAEB-segment.

Naast het DAEB-segment kent onze vastgoedportefeuille ook een zakelijk vastgoed, dat bestaat uit maatschappelijk vastgoed en bedrijfsonroerend goed. Het zakelijk vastgoed dat niet past bij onze maatschappelijke opgave verkopen we. We hanteren daarbij een actieve verkoopstrategie en verkoopregels die recht doen aan een uniforme en transparante wijze van verkoop. Deze verkoopstrategie heeft in het verslagjaar geleid tot de verkoop van drie panden in de gemeente Dongen.

Maatschappelijk onroerend goed Ook in 2016 hebben wij met maatschappelijke partijen (m.n. kinderopvang- en zorgpartijen) gesproken over hun huisvestingsstrategie. Dit in de context van de gewijzigde financiering of (financiĂŤle) kaders waarmee partijen geconfronteerd worden. We denken mee met partijen en stimuleren onderlinge samenwerking om tot toekomstbestendige oplossingen te komen.

Naast deze gesprekken hebben we intern met name gewerkt aan het vastleggen van afspraken rondom intermediaire verhuur, het completeren van data en het beoordelen van marktconformiteit van onze zakelijke contracten.

8

2.3 Woonruimteverdeling 2.3.1 Verhuringen zelfstandige woningen In 2016 zijn 871 zelfstandige woningen verhuurd, waarvan 116 nieuwbouwwoningen.

Van deze verhuringen vonder er 149 plaats in Dongen, 175 in Loon op Zand en 547 in Waalwijk.

Van de verhuringen in 2016 is 97,1% passend toegewezen.

2.3.2 Bijzondere doelgroepen Casade heeft te maken met diverse doelgroepen. Voor sommige doelgroepen hebben we een bijzondere taakstelling.

Starters op de woningmarkt Bijna 40% van de verhuringen in 2016 betrof een woningzoekende jonger dan 30 jaar: Leeftijd Jonger dan 30 jaar 30 â&#x20AC;&#x201C; 54 jaar 55 â&#x20AC;&#x201C; 74 jaar 75 jaar en ouder Totaal

Dongen 55 60 25 9 149

Loon op Zand 67 71 28 9 175

Waalwijk 203 157 102 85 547

Totaal 325 (37%) 288 (33%) 155 (18%) 103 (12%) 871

Vergunninghouders Gemeenten krijgen van het ministerie een taakstelling om vergunninghouders te huisvesten en zetten deze taakstelling vaak een-op-een door naar de woningcorporaties. In 2016 was de taakstelling groter dan voorgaande jaren en omvatte ze, de drie gemeenten in ons werkgebied samengenomen, in totaal 244 personen: Taakstelling Realisatie Verschil

Dongen 65 44 -21

Loon op Zand 60 60 0

Waalwijk 119 120 1

Totaal 244 224 -20

We verwachten de resterende 20 personen in 2017 te kunnen huisvesten, naast de taakstelling over dat jaar.

De huisvesting van deze doelgroep legt een extra druk op onze sociale voorraad. Daarom willen we, naast de mogelijkheden binnen de reguliere woonruimteverdeling, extra capaciteit toevoegen door bijvoorbeeld woningen uit de verkoop te halen en woningen kamergewijs te verhuren. Daarnaast zoeken we ook naar oplossingen in voormalige kantoorgebouwen en zorgcentra. We werken hierin intensief samen met de gemeenten met als uitgangspunt dat Casade zorgt voor de huisvesting en de gemeente voor de begeleiding van vergunninghouders. Gezien de kenmerken van onze woningvoorraad richten we ons met name op de uitruil van gezinnen en alleenstaanden en worden de verschillende typen huishoudens zo gelijkmatig mogelijk verdeeld.

Ouderen Nederland vergrijst: in 2025 is ruim de helft van onze huurders ouder dan 65 jaar. Daarnaast blijven door wijziging in regelgeving mensen zo lang mogelijk zelfstandig in de eigen woonomgeving wonen, ook met een zorgvraag. In ons portfoliobeleid zijn deze ontwikkelingen doorgerekend: tot 2025 voegen we jaarlijks 100 voor zorg geschikte woningen toe.

Daarnaast zijn we het gesprek aangegaan met huurders, gemeenten en zorg- en welzijnspartners om tot afstemming te komen en is een beleidskader Wonen en Zorg opgesteld dat een plaats krijgt in de prestatieafspraken. Dit beleidskader stelt de huurder centraal. We gaan in gesprek met de oudere huurder om beeld te krijgen van zijn zorgvraag. Dat gesprek dient twee doelen. Enerzijds geeft dit ons informatie voor het formuleren van beleid over passend wonen en, anderzijds, krijgen we zicht 9

op de woonsituatie en wat Casade daarin kan betekenen, bijvoorbeeld door het aanbrengen van (kleinere) voorzieningen opdat de huurder zo lang mogelijk in zijn woning kan blijven wonen.

In 2017 willen we, overeenkomstig de gemaakte prestatieafspraken, met de gemeenten een convenant Wet maatschappelijke ondersteuning opstellen met heldere afspraken over wie welke verantwoordelijkheid heeft in het aanpassen van woningen en de woonomgeving.

Soms biedt het aanpassen van de woning geen oplossing en is verhuizing naar een andere, meer geschikte, woning het enige alternatief. In 2016 hebben we 23 huishoudens gehuisvest met een verhuisadvies van de gemeente op grond van de Wet maatschappelijke ondersteuning: Huishoudens gehuisvest met verhuisadvies

Dongen 3

Loon op Zand 10

Waalwijk 10

Totaal 23

Arbeidsmigranten In het verslagjaar is regionaal onderzoek gedaan naar de huisvesting van bijzondere doelgroepen.

Aan de hand van de resultaten van dit onderzoek gaan we met de gemeenten in overleg over een plan van aanpak voor de huisvesting van arbeidsmigranten.

Bijzondere (tijdelijke) begeleiding Wij stellen jaarlijks 15 woningen in Waalwijk beschikbaar voor mensen met een ondersteuningsvraag. Casade zorgt voor de huisvesting terwijl de gemeente zich garant stelt voor de invulling van de ondersteuningsvraag.

We bekijken of dergelijke opvang ook in de gemeenten Loon op Zand en Dongen tot de mogelijkheden behoort.

Stadsvernieuwingsurgenten In bijzondere omstandigheden kennen we een huurder de status van stadsvernieuwingsurgent toe, op basis waarvan hij met voorrang in aanmerking komt voor vervangende woonruimte. Een van die omstandigheden is wanneer huurder de woning moet verlaten vanwege sloop.

Met het oog op toekomstige sloop zijn in 2016 16 stadsvernieuwingsurgenten gehuisvest.

2.4 Huurbeleid Om voldoende woningen met een betaalbare huur te kunnen aanbieden maar ook het investeringsniveau te kunnen handhaven kent Casade sinds 2015 een huurbeleid dat uitgaat van een vijftal vaste streefhuurprijzen. Tegelijk met het nieuwe huurbeleid zijn nieuwe regels opgesteld rondom de woonruimteverdeling.

Vanaf 2016 moeten we aan ten minste 95% van de huishoudens met potentieel recht op huurtoeslag bij een nieuwe verhuring een woning verhuren met een huurprijs tot en met de zogeheten aftoppingsgrens.

De effecten van het nieuwe huurbeleid en de toepassing van de passendheidstoets zijn in 2016 intern geĂŤvalueerd. Op basis van deze evaluatie hebben wij enkele wijzigingen aangebracht in het huurbeleid en het beleid rond passend toewijzen waardoor nog meer evenwicht ontstaat tussen vraag en aanbod. Daarbij verschuift het accent van beschikbaarheid naar betaalbaarheid.

2.4.1 Huurverhoging Gezien onze gezonde financiĂŤle positie hebben we, na overleg met de huurdersorganisatie SHC, besloten om de huurverhoging in 2016, 2017 en 2018 te beperken tot (gemiddeld) het inflatiepercentage.

10

2.4.2 Huurachterstanden We hebben onszelf ten doel gesteld de huurachterstand van zittende en vertrokken huurders onder 1% te houden (en dat van alleen zittende huurders onder 0,8%).

Huurachterstand zittende en vertrokken huurders Huurachterstand zittende huurders

Dongen 1.15% 1,03%

Loon op Zand 1,56% 0,88%

Waalwijk 2,61% 1,56%

Totaal 2,26% 1,27%

De huurachterstand blijft helaas onverminderd hoog, ook in vergelijking met ons omringende corporaties. Eind 2016 zijn nieuwe maatregelen benoemd om de huurachterstand terug te dringen, zowel in het directe incassoproces als in het proces van schuldhulpverlening. De effecten daarvan worden zorgvuldig gemonitord.

2.4.3 Huisuitzettingen Wij gaan ervan uit dat de huurder zijn woning als een goed huisvader bewoont. Als een huurder in zijn verantwoordelijkheid ernstig tekortschiet moeten we soms tot huisuitzetting besluiten. In 2016 is dat in 12 situaties gebeurd: Vanwege overlast Vanwege hennepteelt/drugs Totaal

Dongen 1 1

Loon op Zand 2 2

Waalwijk 9 9

Totaal 3 9 12

Huisuitzetting bij hennepteelt/drugs Hennepteelt en drugs zijn op grond van de huurovereenkomst verboden en we voeren hierop een zerotolerancebeleid. Bij ontdekking van hennep of andere drugs starten we een gerechtelijke procedure om de huurovereenkomst te beëindigen. De huurder krijgt eerst de gelegenheid om zelf de huurovereenkomst te beëindigen. Als de huurder de huur niet vrijwillig opzegt dan volgt een procedure bij de kantonrechter met huisuitzetting als gevolg.

In 2016 is in 11 situaties de huurovereenkomst door de huurder zelf beëindigd na de ontdekking van hennepteelt of drugs.

2.5 Woningzoekenden Aan het einde van 2016 telt Casade 14.766 woningzoekenden: Actief Gemiddelde wachttijd Woningzoekenden woningzoekenden* (in maanden) Jonger dan 30 jaar 3.392 840 46,6 30-54 jaar 5.350 1.013 54,0 55 jaar en ouder 6.024 392 86,6 Totaal 14.766 2.245 61,6 * Woningzoekenden die in 2016 minimaal éénmaal hebben gereageerd.

11

Slaagkans 25% 23% 40% 28%

3. Leefbaarheid en dienstverlening Onze dienstverlening is op een niveau dat past bij de doelstellingen van een sociale verhuurder.

Huurders en relaties ervaren de dienstverlening als professioneel en persoonlijk. Hierbij gaan wij uit van de eigen kracht van de woningzoekenden en huurders. We zetten onze deskundigheid in om samen resultaat te behalen in wonen en wijken.

Ambities en opgaven Doelstellingen Ondernemingsplan 2015-2019 Op alle KWH-labelonderdelen een score boven de KWH-norm Eind 2019 vindt 90% huurders woonomgeving schoon, heel en veilig Eind 2019 vindt 80% huurders overlast verminderd Minimaal 10 fte werkgelegenheid bij ketenpartners via inkoop Met huurders en/of gemeente(n) gemaakte afspraken Gezamenlijke analyse van gemeente en Casade van West 1 Dongen Lokale verankering/werktoeleiding als onderdeel inkoopproces

Prestaties (eind) 2016 Dongen Loon op Zand Waalwijk Totaal Casade scoort op alle labelonderdelen boven de KWH-norm In 2018 vindt een meting plaats In 2018 vindt een meting plaats 3 fte werkgelegenheid via inkoop Casade heeft strategie woningbezit bepaald en, afgestemd met gemeente, ingebracht in wijkplan Lokale verankering en werktoeleiding zijn opgenomen in het inkoopproces van Casade

3.1 Leefbaarheid Met huurders, gemeenten en maatschappelijke organisaties werken we aan wijken die schoon, heel, veilig en prettig zijn. De veranderingen in het zorgstelsel doen een groter beroep op de eigen kracht van burgers en maken een goede sociale infrastructuur in de wijk noodzakelijk. Daar willen we een bijdrage aan leveren, met onze kerntaak als leidraad.

3.1.1 Leefbaarheidsactiviteiten Vaak nemen bewoners het voortouw om de directe omgeving te onderhouden. Daarbij ontstaat samenwerking tussen bewonerscommissies. Enkele voorbeelden van activiteiten die zijn opgepakt: Dongen - Naar het voorbeeld van Loon op Zand en Waalwijk is vormgegeven aan het project buurtbemiddeling.

- Om de servicekosten terug te dringen is met bewoners van de Mollerstraat en Goselinglaan een traject ingestoken rond vervanging van de verlichting door LED. - Opschoonactie met bewoners in de Van Linschoten/van Almondestraat.

- Samen met de gemeente en ContourdeTwern is een pilot gestart rond vroegsignalering bij schulden.

Loon op Zand - Afspraken met bewoners over herinrichting groenstroken en adoptiegroen rond Andromeda.

- Een zelfde initiatief in de Van Rijckevorselstraat waar met bewoners bomen zijn geplant en het plantsoen opnieuw is ingericht.

- Medewerkers van Contour de Twern en Casade zijn in gesprek gegaan met jongeren over het thema wonen.

- Op initiatief van bewoners van De Westwand heeft de brandweer tijdens een buurtactiviteit informatie verstrekt over brandveiligheid.

Waalwijk - Opschoonactie met bewoners Wilhelmina Druckerstraat.

- De gemeenschappelijke tuin in complex Hofstad is voorzien van een vaste tent waar bewoners samenkomen en activiteiten organiseren.

- Instellen van een bewonerscommissie in De Waard en De Poort.

- Opschoonacties in de wijk Bloemenoord, De Amstel en Basilica.

- Afspraken met bewonerscommissie van Boekeloven, Balade en het Prof. de Sav., Lohmanpark over het opschonen van woonomgeving.

3.1.2 Scores op leefbaarheid In het kader van schoon, heel en veilig houden we via de buurtmonitor zicht op de leefbaarheid in buurten en wijken. In de buurtmonitor 2016 waarderen bewoners de leefbaarheid in de drie gemeenten met een ruime voldoende.

Rond het creĂŤren van een veilige woonomgeving en het verminderen van overlast hebben we onszelf doelstellingen opgelegd. In 2017 ontwikkelen we instrumentarium om de realisatie van deze doelstellingen te meten en vindt een eerste meting plaats.

12

3.1.3 Wijkpunten Onze wijkpunten vervullen een centrale rol waar het gaat over de leefbaarheid in de wijk. Zij bieden accommodatie aan wijkbewoners om zo lang en zo zelfstandig mogelijk in de wijk te blijven wonen.

Wijkpunt Pannenhoef/De Rode Loper Kaatsheuvel De Rode Loper heeft als missie het ondersteunen van de wijkbewoners in Kaatsheuvel-West in hun zelfstandigheid om zo lang mogelijk in de wijk te kunnen blijven wonen en biedt daarmee alle ruimte om te werken aan het ontwikkelen van een participatiesamenleving. Door de transities binnen wonen en zorg hoopt de Rode Loper ook zichzelf beter te kunnen situeren in de wijk.

Om partijen inzicht te geven in de financiën en het bestaan van de Rode Loper te continueren is, in overleg met de gemeente, een businesscase opgesteld die in 2016 is geïmplementeerd.

Wijkpunt BaLaDe Waalwijk De exploitatie van het wijkpunt BaLaDe ligt in handen van stichting De Kansenfabriek; een stichting die met het wijkpunt Waalwijkers een kans wil bieden om een initiatief te realiseren. In haar eerste jaar is De Kansenfabriek zeer succesvol geweest, tot uitdrukking komend in een toename van het aantal activiteiten, vrijwilligers en bezoek. De borging van De Kansenfabriek van BaLaDe met de Waalwijkse samenleving zijn bepalend geweest voor het succes in 2016.

3.1.4 Bijdrage aan leefbaarheid In het verslagjaar hebben we € 404.063,- geïnvesteerd om wijken leefbaar te houden en actief burgerschap te stimuleren. Dit bedrag is exclusief de kosten van onderhoud aan de woningen en de loonkosten van de interne organisatie: Dongen € 126.460,-

Loon op Zand € 78.315,-

Waalwijk € 199.288,-

Totaal € 404.063,-

Bewoners die ondersteuning nodig hebben staan centraal. We komen achter de voordeur en gaan het gesprek aan over de leefbaarheid in de buurt. Een deel van het bedrag is bestemd voor initiatieven van plaatselijk en algemeen belang die het woon- en leefklimaat in een wijk verbeteren en de sociale samenhang tussen bewoners versterken.

Een grote groep mensen heeft al jaren een uitkering en staat laag op de participatieladder. Zij hebben geen tot nauwelijks sociale contacten. Samen met gemeenten en ketenpartners willen we mensen met een uitkering aan werk of een werkervaringsplaats helpen.

Via vrijwilligerswerk en leerwerktrajecten hebben we in 2016 22 personen aan een werkervaringsplaats geholpen, hetzij bij Casade hetzij bij een van haar ketenpartners. Daarmee beantwoorden we bijna aan onze jaarlijkse doelstelling van 25 werkervaringsplaatsen.

Daarnaast maken we afspraken met ketenpartners over het leveren van een maatschappelijke bijdrage als onderdeel van de opdracht bij de inkoop of aanbesteding van werken of diensten. Deze bijdrage bestaat uit het inzetten van personen uit potentieel kwetsbare doelgroepen bij het vervullen van de opdracht. Onze doelstelling om jaarlijks minimaal 10 personen bij ketenpartners te plaatsen is in 2016 niet bereikt. Dit heeft te maken met een beperkte inkoop en omdat het lastig is geschikte kandidaten te vinden.

13

3.2 KWH We meten de kwaliteit van onze dienstverlening via het Huurlabel van het Kwaliteitscentrum Woningcorporaties Huursector (KWH).

3.2.1 KWH-cijfers 2016: Labelonderdeel Contact Woning zoeken Nieuwe woning Huur opzeggen Reparatie uitvoeren Woning onderhouden Gemiddeld cijfer over alle labelonderdelen

KWH-norm 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0 7,0

2016 7,7 7,7 7,6 7,2 7,6 8,1 7,6

De cijfers hebben geresulteerd in een verlenging van het KWH-huurlabel ten teken dat we de kwaliteit van onze dienstverlening op het juiste peil hebben gehouden. Desondanks zijn er wat ons betreft nog wel enkele aandachtspunten. Door monitoren en continu verbeteren werken we hier structureel aan.

3.3 Online dienstverlening We bouwen onze online dienstverlening verder uit waarbij we steeds meer voldoen aan de behoefte van huurders en woningzoekenden die 24 uur per dag en 7 dagen per week dienstverlening via het internet verwachten. Daarvoor zetten we de website en een online klantenportaal in.

Omdat er altijd een doelgroep zal zijn die niet in de gelegenheid is om de dienstverlening online af te nemen, blijft de mogelijkheid om telefonisch of persoonlijk in een van de woonpunten de producten en diensten af te nemen.

3.4 Klachten Casade kent een heldere procedure die voorziet in de afhandeling van klachten. De kern van deze klachtenprocedure is dat uitingen van ontevredenheid vroegtijdig door de organisatie worden opgepikt. Niet alleen klachten maar ieder signaal noteren we om kennis op te doen.

In het verslagjaar zijn 542 klachten geregistreerd. Het grootste deel hiervan kon tot tevredenheid van de huurder of woningzoekende worden opgelost. Huurders en woningzoekenden die niet tevreden zijn over de afhandeling van de klacht kunnen zich wenden tot de Geschillencommissie.

De onafhankelijke Geschillencommissie, die uit vijf leden bestaat, bracht over twee geschillen advies uit aan Casade. In beide gevallen werd de klacht als ongegrond aangemerkt en namen we een beslissing overeenkomstig het advies van de Geschillencommissie.

Werkwijze en samenstelling van de commissie zijn in een reglement vastgelegd.

14

4. Duurzaamheid We willen voldoen aan de afspraken die gemaakt zijn in het Nationaal Energieakkoord en streven naar duurzaamheid. Waar dat kan dragen we bij aan een beter milieu en een betere toekomst en dus betrekken we duurzaam ondernemen bij onze kernactiviteiten, bijvoorbeeld via energiebesparende maatregelen bij onderhoud en woningverbetering, maar ook door energieopwekking via onze woningen en overig vastgoed. En lagere energiekosten resulteren in lagere woonlasten en dragen dus bij aan het betaalbaar wonen.

Ambities en opgaven Doelstellingen Ondernemingsplan 2015-2019 Eind 2019 gemiddelde energie-index van < 1,33 Eind 2019 650 woningen energetisch verbeterd Eind 2019 75% van de woningvoorraad energielabel A of B Jaarlijks gemiddeld 600 energie-adviezen aan huurders Eind 2019 minimaal 2.000 zonnepanelen Eind 2019 CO2-uitstoot auto’s Casade 40% lager dan in 2014 Nationaal Energieakkoord Huursector In 2021 kent de sociale huurvoorraad een energie-index van 1,25

Dongen 1,55 54 74% 284

Prestaties (eind) 2016 Loon op Zand Waalwijk 1,50 1,51 -11 77% 80% 138 energie-adviezen 690 1.000 54% lager dan in 2014

Totaal 1,51 65 78% 1.974

Energie-index van 1,51

4.1 Investeringen in duurzaamheid Met de huurdersorganisatie SHC spraken we af om bij onderhoud, woningverbetering en nieuwbouw extra te investeren in energiebesparende maatregelen.

4.1.1 Woningverbetering Bij gelegenheid van woningverbetering voeren we ingrijpende maatregelen uit die zich op de langere termijn richten en die tot een hogere energetische kwaliteit leiden. We streven daarbij naar een energielabel op A of A+-niveau.

Dongen Voor 47 woningen aan het Brabantpark worden de mogelijkheden van woningverbetering onderzocht. De bedoeling is de woningen op het niveau van energielabel A+ te brengen.

De start van de werkzaamheden is voorzien in het voorjaar van 2018.

Waalwijk Bij 11 woningen aan de Wieldrechtstraat in Waspik zijn dak, gevels en kozijnen vervangen, is een nieuwe HR-ketel geplaatst en zijn zonnepanelen aangebracht. Door de werkzaamheden gaan 4 woningen naar energielabel A en 7 woningen naar A+.

De voorbereidingen zijn gestart voor de verbetering van 132 woningen in de buurt Elzenerve. De bedoeling is 8 woningen als ‘Nul op de Meter’ op te leveren en bij de overige woningen het energielabel terug te brengen naar A. Uitvoering van de werkzaamheden is voorzien in 2017.

4.1.2 Nul op de Meter In het streven naar verdergaande energiebesparing realiseren we zogeheten Nul op de Meterwoningen. Bij een NOM-woning zijn de in- en uitgaande energiestromen voor gebouwgebonden energie en het gebruik van huishoudelijke apparatuur op jaarbasis per saldo ‘0’, onder standaard klimaatcondities zoals die gelden in Nederland en bij gemiddeld gebruik van de woning. Dat kan door een upgrade van de woningen door middel van bijvoorbeeld een gevelaanpak, slimme installatie of eigen energieopwekking. In 2016 zijn de voorbereidingen getroffen voor het realiseren van 22 NOMwoningen.

4.1.3 Energieopwekking Zonnepanelen Eind 2019 moeten er minimaal 2.000 zonnepanelen op onze gebouwen liggen.

De appartementencomplexen die daarvoor in aanmerking komen voorzien we van zonnepanelen. En bij gelegenheid van nieuwbouw en woningverbetering plaatsen we zonnepanelen waarvan de

15

opbrengst direct ten goede komt aan de betreffende woning. Als zodanig liggen eind 2016 bijna 2.000 zonnepanelen op onze gebouwen.

Daarnaast dragen we bij aan een project (‘Groen is goed (te) doen’) van en voor huurders die kunnen investeren in zonnepanelen, die op een dak van Casade worden geplaatst. We stellen het dakvlak daarvoor voor 15 jaar ter beschikking.

Gelijktijdig met het plaatsen van zonnepanelen op de appartementencomplexen is de verlichting vervangen door LED. Het totale elektriciteitsverbruik van Casade is hierdoor met 26% teruggebracht.

Grondwarmtepompen Bij de NOM-woningen die in voorbereiding zijn, gaan we uit van het toepassen van individuele warmtepompen met bodemwisselaars (zogenoemde gesloten systeem).

4.1.4 Voorlichting huurders Energie-adviezen Het aantal van 138 uitgebrachte energie-adviezen ligt ruimschoots onder de doelstelling van 600 per jaar. We hebben onszelf een te hoge norm opgelegd. Neemt niet weg dat we in 2016 hebben ingezet op nieuwe impulsen, bijvoorbeeld door de energie-adviezen onderdeel te laten zijn van de campagne ‘Groen is goed (te) doen’ die in samenwerking met huurdersorganisaties, lokale energiecoöperaties en Rabobank Langstraat is opgezet.

4.2 Onderhoud In 2016 hebben we ca. € 13,7 miljoen uitgegeven aan onderhoud exclusief toegerekende organisatiekosten. Hier zijn de kosten per gemeente uitgesplitst: Dongen

Loon op Zand

Waalwijk

Totaal

2.813

813

2.093

5.719

Kl ei n cycl i s ch onderhoud

327

300

847

1.474

Mutati eonderhoud

830

679

1.250

2.759

Reparati everzoeken

713

871

1.799

3.383

Overi g/dagel i jks onderhoud

143

46

210

399

4.826

2.709

6.199

13.734

Pl anmati g onderhoud

Totaal

16

5. Organisatie In alles wat we doen redeneren we vanuit het perspectief van de doelstellingen in ons ondernemingsplan. We kunnen onze doelstellingen alleen realiseren als we een uitdagende, effectieve en efficiĂŤnte organisatie zijn.

Ambities en opgaven Doelstellingen Ondernemingsplan 2015-2019 Op 1 januari 2017 een organisatie van maximaal 97,65 fte

Prestaties (eind) 2016 Organisatie omvat 99,47 fte

5.1 Organogram

Raad van commissarissen

Ondernemingsraad Huurdersorganisatie Maatschappelijke Adviesraad

Bestuur

Vestiging Waalwijk

Strategie en Bedrijfsvoering

FinanciĂŤn en Waardesturing

Vestiging Dongen/Loon op Zand

Wonen

Vastgoed

5.2 Formatie Bij de fusie in 2014 hebben we ons ten doel gesteld om de formatie met 10,82 fte terug te brengen naar 97,65 fte. De formatie komt eind 2016 uit op 99,47 fte, dus iets boven onze doelstellingen. De verwachting is dat we in de loop van 2017 of 2018 uitkomen op het streefcijfer van 97,65 fte.

De bezetting komt eind 2016 uit op 103,25 fte. De hogere bezetting ten opzichte van de formatie is het gevolg van tijdelijke contracten en de tijdelijke inzet van extra uren in de dienstverlening.

5.3 Ontwikkeling van medewerkers Life time employment bestaat niet meer en de wereld van het werken verandert snel. Wij nemen onze medewerkers zo goed mogelijk mee in deze ontwikkelingen. De verantwoordelijkheid voor de loopbaan ligt bij de medewerker zelf en Casade faciliteert.

Dit hebben we in 2016 gedaan door een bijdrage te leveren aan Expeditie Loopbaan, een nieuw samenwerkingsverband van 18 corporaties waar medewerkers terecht kunnen met allerlei loopbaanvragen. Expeditie Loopbaan biedt corporatiemedewerkers kansen om andere werkervaring op te doen in klussen en projecten en te bewegen op de arbeidsmarkt.

Ontwikkeling van medewerkers realiseren we ook door hen uitdagingen te bieden die niet direct binnen het functieprofiel passen. Daarom werken we ook met rollen, zoals projectleider, proceseigenaar en procesexpert zodat medewerkers hun ervaring kunnen verbreden.

17

5.4 Arbeidsomstandigheden In 2015 vond een risico-inventarisatie plaats naar de arbeidsomstandigheden binnen Casade. Deze inventarisatie heeft geresulteerd in actiepunten en aandachtspunten waar we jaarlijks, aan de hand van een plan van aanpak, uitvoering aan geven. Op basis van het plan van aanpak zijn medewerkers in 2016 getraind in het omgaan met agressie en hebben leidinggevenden en interventiemedewerkers deelgenomen aan een training ordegesprekken en interventies.

Daarnaast is bijzondere aandacht geschonken aan de uitvoering van het asbestbeleid. Zo is een start gemaakt met het inventariseren van asbesthoudende situaties in het bezit van Casade en de registratie daarvan in een landelijk volgsysteem.

5.4.1 Ziekteverzuim Het ziekteverzuim over 2016 komt uit op 3,3% (2015: 3,5%) en ligt daarmee onder de norm van 4% die we onszelf hebben opgelegd. Langdurig zieken (langer dan 42 dagen) niet meegerekend bedraagt het ziekteverzuim 1,5%.

5.5 Ondernemingsraad Zie het Verslag van de ondernemingsraad 2016.

6. Externe legitimatie en samenwerking We stellen onze maatschappelijke doelen vast in samenspraak met (vertegenwoordigers van) bewoners en gemeenten en leggen deze neer in prestatieafspraken. Daarbij hebben we oog voor andere belanghebbenden en staan we open voor feedback en discussie over de keuzes ten aanzien van de inzet van maatschappelijke middelen.

In het verslagjaar is het overzicht van belanghebbenden en de wijze waarop zij worden betrokken bij Casade geactualiseerd. Huurders en gemeenten zijn voor ons de belangrijkste belanghebbenden.

6.1 Huurders(organisaties) Bij het maken van plannen voor onderhoud, de inrichting van een wijk of beleidsmatige zaken hebben we intensief contact met de huurders. De samenwerking tussen huurders en Casade speelt zich op verschillende niveaus af.

6.1.1 Bij het beleid van Casade Op beleidsniveau werken we samen met de stichting Samenwerkende Huurdersorganisaties Casade (SHC), waarin de lokale huurdersorganisaties zich hebben verenigd. Op dit niveau vertegenwoordigen de bestuurder en enkele managers Casade.

We betrekken de SHC zo vroeg mogelijk bij onze plannen. Met de SHC maken we jaarlijks een overzicht van (beleids)onderwerpen vanuit de samenwerkingsovereenkomst SHC-Casade en het jaarplan van Casade, aangevuld met door de SHC aangedragen onderwerpen. In het verslagjaar is de SHC betrokken bij:

18

Onderwerp Prestatieafspraken Extra ruimte voor maatschappelijk presteren Huurverhoging 2016 Afschaffen servicekosten huismeester Administratiekosten servicekosten Verkoopbeleid Huurbeleid en woonruimteverdeelbeleid Beleid rond wonen en zorg Jaarplan 2016 Wijziging statuten Casade Complexgewijze verkoop woningen Proces huurincasso Proces reparatieverzoeken-dagelijks onderhoud Klantgestuurd binnenonderhoud Zonnepanelen Beleid mechanische ventilatiesystemen

Standpunt SHC/resultaat Prestatieafspraken gemeenten, SHC en Casade in Dongen, Loon op Zand en Waalwijk.

In overleg met SHC is bestemming extra bestedingsruimte bepaald.

Positief advies SHC Instemming SHC Instemming SHC Positief advies SHC Positief advies SHC Positief advies SHC Positief advies SHC Instemming c.q. positief advies SHC In bijeenkomst met SHC richting besproken In bijeenkomsten met SHC richting besproken In bijeenkomsten met SHC richting besproken In bijeenkomsten met SHC richting besproken Brede betrokkenheid SHC Positief advies SHC

6.1.2 Bij projecten en processen van Casade Het beheer in specifieke complexen wordt besproken tussen de bewonerscommissies en de wijkteams van Casade. Voor elk proces en elke fase afzonderlijk is de participatie van bewoners vastgesteld in het document ‘Wijkprocessen’. Op deze wijze zijn bewoners betrokken bij onder andere planmatig onderhoud en de woningverbeteringsprojecten Elzenerve en Wieldrechtstraat Waalwijk.

Daarnaast praten we regelmatig met de lokale huurdersorganisaties over algemene zaken die leven.

De gesprekken zijn met name gericht op het uitwisselen van informatie en het bespreken van de zorgpunten die er leven. In 2016 is onder andere gesproken over nieuwbouw- en woningverbeteringsplannen, de huisvesting Casade in Loon op Zand en Waspik, de dienstverlening door Casade en de communicatie tussen de huurdersorganisaties en hun achterban.

In ons ondernemingsplan hebben we als doelstelling opgenomen dat huurders hun zeggenschap bij onderhoud en woningverbetering waarderen met een ‘8’. De woningverbetering Wieldrechtstraat Waalwijk is door de bewoners als zodanig gewaardeerd.

6.2 Gemeenten Ook de samenwerking met de gemeenten Dongen, Loon op Zand en Waalwijk speelt zich op verschillende niveaus af.

6.2.1 Gemeenteraad en Casade Daartoe uitgenodigd hebben wij in een informatieavond de gemeenteraden van Loon op Zand en Dongen onze reactie gegeven op de woonvisie en hebben wij hen meegenomen in het proces van de prestatieafspraken. Tijdens de informatieavond met de gemeenteraad van Waalwijk zijn we ingegaan op de nieuwe relatie tussen gemeente en corporatie, volgens de Woningwet, de huisvesting van vergunninghouders en betaalbaarheid.

Daarnaast vindt met enige regelmaat overleg plaats tussen raadsfracties en individuele raadsleden en de bestuurder en/of manager(s) van Casade over specifieke onderwerpen zoals het wonen voor ouderen.

6.2.2 Burgemeester en wethouders en Casade Het -bestuurlijk- overleg tussen de gemeente, vertegenwoordigd door de wethouder(s), en Casade, vertegenwoordigd door de bestuurder en/of manager(s), vindt veelvuldig plaats, op gestructureerde wijze en incidenteel, afhankelijk van de onderwerpen. In 2017 is op dit niveau gesproken over onder 19

andere vastgoedprojecten, huisvesting van vergunninghouders, het scheidingsvoorstel DAEB/nietDAEB en prestatieafspraken.

Daarnaast vindt regelmatig overleg plaats tussen de burgemeester en de bestuurder van Casade over specifieke onderwerpen, bijvoorbeeld leefbaarheidsaspecten.

6.2.3 Ambtenaren en Casade Tussen de gemeenteambtenaren en de medewerkers van Casade vindt veelvuldig overleg plaats, bijvoorbeeld in het kader van de ontwikkeling van nieuwbouw- en verbeteringsprojecten, het vormen van beleid, bij leefbaarheidsonderwerpen, armoedebestrijding en bij het beheer in wijken en buurten. We betrekken elkaar en activiteiten die huurders raken proberen we zo veel als mogelijk op elkaar af te stemmen.

6.3 Overige belanghebbenden 6.3.1 Maatschappelijke Adviesraad Via de Maatschappelijke Adviesraad (MAr) zoeken we de verbinding met belanghouders. De leden van de MAr, maatschappelijk betrokken inwoners van ons werkgebied, zijn ambassadeurs en verbindingsschakels tussen Casade, inwoners, maatschappelijke organisaties en lokale netwerken.

De MAr geeft gevraagd en ongevraagd advies over de langetermijnontwikkelingen op het brede terrein van de volkshuisvesting in het werkgebied van Casade. In het verslagjaar heeft de MAr advies uitgebracht over complexgewijze verkoop en langer zelfstandig wonen.

6.4 Strategische allianties Samenwerken is kennis delen en levert voor iedereen voordelen op. Waar mogelijk werken we daarom samen met diverse collega-corporaties en maatschappelijke partners in Brabant.

6.4.1 Samenwerking in ‘Lente’ Met de Brabantse corporaties AlleeWonen, Zayaz, WonenBreburg, Stadlander, Woningstichting Etten-Leur, Tiwos, Area en BrabantWonen neemt Casade deel aan ‘Lente’. Naast samenwerking bij inkoop delen de corporaties binnen deze netwerkorganisatie kennis en inspiratie op de beleidsthema’s betaalbaarheid, participatie, legitimatie en slimmer organiseren. In 2016 heeft deze samenwerking onder meer opgeleverd:  Financiële voordelen bij de inkoop van bijv. schilderwerk, brandveiligheid en schoonmaak  Een gereedschapskist voor corporaties rond stakeholdermanagement  Kennisdeling rond ‘betaalbaarheid’ en ‘participatie’  Kennisdeling rond de implementatie van de Woningwet  Een ontwikkelingsprogramma voor bestuurders van de Lente-corporaties 6.4.2 Thesaurus Een groeiende groep mensen, onder wie oudere senioren, heeft extra aandacht nodig bij het zelfstandig wonen. We stellen hiervoor vastgoed beschikbaar en bieden gemaksdiensten aan. Omdat daarbij de hulp nodig is van andere partijen zoeken we via de Thesaurus-groep de samenwerking met Prisma, Thebe, Schakelring, RIBW Midden-Brabant, Juvans en ContourdeTwern. Vanuit de eigen expertise levert elke partij een bijdrage aan volwaardig burgerschap voor mensen die ondersteuning behoeven.

20

7. Verbindingen Onderstaande figuur laat de groepsstructuur zien van Stichting Casade per 31 december 2016. Per verbinding is aangegeven hoe groot (in %) het kapitaalsbelang van Casade is.

Stichting Casade

Casade Holding B.V. (100%)

Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V. (100%)

Casade Energie B.V. (100%)

Kordial B.V. (100%)

Waalborgh Bouwontwikkeling VOF (25%)

Casade Centrum Kaatsheuvel B.V. (100%)

VOF Centrum Kaatsheuvel (50%)

Aan het begin van 2015 telde Casade 13 verbindingen. Door middel van juridische fusies van verbindingen met dezelfde activiteiten en door liquidatie van ĂŠĂŠn vennootschap waarin geen activiteiten meer plaatsvonden is de nevenstructuur sterk vereenvoudigd. Hiermee is de groepsstructuur in lijn gebracht met ons verbindingenstatuut en met de Woningwet.

21

7.1 Verbindingen per 31 januari 2016 In onderstaande tabel worden alle verbindingen vermeld inclusief de aard, de omvang en de reden waarvoor de verbinding werd opgericht/aangegaan: (Bedragen x € 1.000)

Naam, vestigingsplaats Casade Holding B.V., Waalwijk

Sinds 10-072007

(Kapitaal) belang 100%

Eigen vermogen 31 dec 2016 9.904

Jaarresultaat 2016 - 174

Verstrekte financiering -

Casade Energie B.V., Waalwijk Casade Centrum Kaatsheuvel B.V., Waalwijk VOF Centrum Kaatsheuvel, Rosmalen

20-022008 31-082012

100%

- 952

- 464

-

100%

993

270

-

27-092012

50%

98

114

-

Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V., Waalwijk

10-072007

100%

- 137

-

15

-

Waalborgh Bouwontwikkeling VOF, Waalwijk Kordial B.V., Dongen

01-012007

25%

1.008

-

48

-

25-042007

100%

- 564

2

-

Reden van deze verbinding Bij de inrichting van de groepsstructuur van Casade wordt gebruik gemaakt van een tussenholding Beheer van energie-installaties en levering van energie Opgericht om deel te nemen in de herontwikkeling van het centrum van Kaatsheuvel Samenwerking voor het ontwikkelen en realiseren van plannen in het centrum van Kaatsheuvel Projectontwikkeling in samenwerking met marktpartijen, waarbij Casade deelneemt voor het sociale deel Samenwerking met drie marktpartijen voor het realiseren van projecten Verwerving en exploitatie van commercieel vastgoed in het centrum van Dongen. De beoogde centrumontwikkeling gaat niet door, de vastgoedportefeuille is in 2015 verkocht.

Door Stichting Casade is per 31 december 2016 geen financiering verstrekt aan de verbindingen. De financiering van de activiteiten van de dochtermaatschappijen vindt plaats door Casade Holding B.V. Casade Holding B.V. heeft (tijdelijk) overtollige middelen via een rekening-courant uitgezet bij Stichting Casade. Deze middelen zijn direct opeisbaar, over de tegoeden wordt een rente berekend gebaseerd op het 12-maands Euribor met een opslag van 0,5 procentpunt. Er zijn geen zekerheden gesteld.

8. Governance Zie het Verslag van de raad van commissarissen 2016.

9. Financiën en financiële continuïteit Zie het Financieel verslag 2016 en de Jaarrekening 2016.

22

Verslag van de ondernemingsraad Inleiding In dit jaarverslag blikken wij terug op het afgelopen kalenderjaar. Onder andere het bereiken van de krimpdoelstelling als gevolg van het succesvol verlopen fusietraject, de evaluatie van de hoofdstructuur en de evaluatie van het sociaal plan waren het afgelopen jaar belangrijke thema’s. in dit jaarverslag de overige zaken die aan de orde zijn geweest.

Samenstelling Ondernemingsraad (OR) De volgende personen zijn per 1 januari 2016 gekozen om de nieuwe OR te vormen: Michiel van Amelsfort Linda Verheijen Dave Castelijns Alex Heeren Jos Krols

: voorzitter : secretaris : lid : lid : lid

Aantal vergaderingen De OR heeft in 2016 vier reguliere overlegvergaderingen met de directeur-bestuurder gehad. Ter voorbereiding van deze overlegvergaderingen heeft de OR zeven overleggen gehad.

Met een afvaardiging van de raad van commissarissen was er eenmaal overleg.

Onderwerpen van gesprek en overleg Advies- en instemmingszaken De OR heeft in 2016 drie formele adviesaanvragen vanuit de directeur-bestuurder ontvangen.

Advies c.q. instemming is uitgebracht over: Evaluatie hoofdstructuur De hoofdstructuur van Casade is geëvalueerd, waarbij de conclusie is dat er geen aanleiding is om de hoofdstructuur in de basis aan te passen. Qua omvang van het managementteam (MT) is ervoor gekozen om per 1 januari 2017 de manager waardesturing en één vestigingsmanager niet meer standaard te laten deelnemen aan het MT, waarmee de omvang van het MT met twee personen afneemt, terwijl elke afdeling nog steeds vertegenwoordigd is.

Daarnaast wordt er naar gestreefd om per 1 januari 2019 de vestigingen samen te voegen onder leiding van één manager.

De OR kan zich vinden in de conclusies die getrokken zijn uit evaluatie maar heeft in zijn advies aandacht gevraagd voor de volgende punten: 





Tijdens de evaluatie is geconcludeerd dat de organisatie steeds meer kenmerken vertoont van een matrixorganisatie. Alhoewel de organisatiestructuur hierop niet wordt aangepast vindt de OR het belangrijk dat het voor medewerkers duidelijk is wie verantwoordelijk is voor welk onderdeel binnen het bedrijf, wie aansturing geeft en wie beoordeelt. Werken in projectgroepen geschiedt vaak niet binnen het gezichtsveld van de aansturende manager.

‘Stip op de horizon’ in 2019 is dat de vestigingen onder leiding komen te staan van één manager. Hiervoor wordt een ontwikkelagenda geformuleerd. De OR vindt het belangrijk dat de medewerkers van de vestigingen invloed hebben op én zorgvuldig worden meegenomen in deze ontwikkelagenda.

Omdat de periode vrij lang is ziet de OR graag twee evaluatiemomenten terug waarbij de stand van zaken en de vooruitgang t.o.v. de periode ervoor worden besproken.

23

Benoeming van de heer Borgers als lid van de raad van commissarissen Op 24 maart 2016 heeft een afvaardiging van de OR een kennismakingsgesprek gehad met de heer Borgers. Op basis van dit gesprek heeft de OR een positief advies uitgebracht.

Scheiding control-functie en financiële functie Volgens de nieuwe Woningwet is het noodzakelijk om een scheiding aan te brengen in de controlfunctie en de financiële functie. Dit wordt vormgegeven door de control-functie (controller) rechtstreeks onder de bestuurder te laten vallen. De OR heeft hier een positief advies over uitgebracht.

Diverse besproken zaken Casade Overige onderwerpen die in de overlegvergaderingen aan de orde zijn geweest:  Formatiemonitor (wordt elke overlegvergadering besproken)  Evaluatie sociaal plan  Aanpak van en evaluatie mobiliteitsplan  Stand van zaken werkkostenregeling  Plan van aanpak Medewerkers opiniemeting (MOM)  Voortgang risico-inventarisatie en -evaluatie (RIE)  Huisvestingplan/sluiting kantoren Kaatsheuvel en Waspik  Collectieve verlofdagen 2017 Naast deze onderwerpen is de OR ook op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen op de afdelingen Wonen en Vastgoed.

Raadplegen en informeren achterban In 2016 heeft er geen achterban bijeenkomst plaatsgevonden. Wel heeft er met een afvaardiging van de OR een gesprek plaatsgevonden met de vakbonden FNV en CNV inzake de evaluatie van het sociaal plan. Ter voorbereiding op deze evaluatie hebben de vakbonden een enquête uitgezet onder hun leden. Het aantal reacties op de enquête was gering. De geënquêteerden die hebben gereageerd waren positief over de wijze waarop uitvoering aan het sociaal plan gegeven is.

Vertrouwenspersoon In 2016 heeft er geen overleg plaatsgevonden met de vertrouwenspersoon.

Training en advies In 2016 heeft de OR geen trainingen gevolgd.

Lente-platform ondernemingsraden Het Lente-platform heeft als doel kennisuitwisseling en scholing. Casade is door Alex Heeren en Dave Castelijns in dit platform vertegenwoordigd. In 2016 zijn er vier bijeenkomsten geweest. De volgende onderwerpen zijn onder meer aan de orde geweest:  Flexwerken  Cao en belonings- en beoordelingssystematiek  Mobiliteit  Mom / Happiness@work  Participatiewet  Communicatie met achterban Daarnaast wordt tijdens elke bijeenkomst uitgewisseld wat er speelt bij elke organisatie.

24

Sluiting Casade is een organisatie die volop in beweging blijft. De OR blijft alert op alle ontwikkelingen binnen de organisatie en voelt zich uitgedaagd zijn rol hierin op een adequate wijze te blijven vervullen.

Namens de Ondernemingsraad Casade Michiel van Amelsfort

Linda Verheijen

Voorzitter

Secretaris

25

Verslag van de raad van commissarissen 1. Inleiding Goed wonen in een buurt en in een huis waarin je je thuis voelt. We hebben gezien zien dat dit uitgangspunt voor bestuur en medewerkers van Casade ook het afgelopen jaar opnieuw geen holle frase is geweest. Casade weet waarvoor zij staat en brengt dat voornemen ook in de praktijk. De raad van commissarissen speelt daarbij steeds nadrukkelijker een rol. We voelen ons zeer betrokken bij het wel en wee van Casade en geven die betrokkenheid vorm door een klankbord te zijn voor de bestuurder. Maar ook door kritisch te kijken naar de wijze waarop Casade haar doelstellingen vorm geeft. Door gesprekken met de bestuurder en, niet in de laatste plaats, door ons te laten informeren door het managementteam, de huurdersvertegenwoordiging, de maatschappelijke adviesraad en andere belanghouders.

Het afgelopen jaar heeft Casade, geheel in lijn met de Woningwet, opnieuw een aantal niet-DAEBbezittingen afgestoten die te ver afstaan van de doelstellingen. Zo kan alle aandacht uitgaan naar de zorg voor voldoende goede en betaalbare huurwoningen. Het doet ons groot genoegen te zien dat Casade de financiële huishouding op orde heeft. Zodanig zelfs dat we in staat zijn geweest extra middelen ter beschikking te stellen voor een beperking van de huurverhoging, de huisvesting van vergunninghouders, het langer thuis wonen met zorg en energiebesparende maatregelen.

Andermaal blijkt daaruit waar Casade in beginsel voor staat.

In 2016 namen we afscheid van twee commissarissen die zich vele jaren hebben ingezet voor de volkshuisvesting in onze regio: voorzitter Piet Huisman en vicevoorzitter Jan Dijkstra. We danken hen voor het vele werk dat zij, ook in het kader van de afgelopen fusie, hebben verzet. Tegelijkertijd mochten we twee nieuwe leden verwelkomen: Esther Wijnberg en Chris Borgers waarmee de raad weer volledig op sterkte is.

In dit verslag verantwoorden we ons over de wijze waarop we het interne toezicht hebben verzorgd.

Graag wil ik namens de gehele raad van commissarissen alle medewerkers van Casade bedanken voor het vele goede werk dat het afgelopen jaar is verzet.

Michel van der Linden Voorzitter 2. Wettelijk kader en governance 2.1 Voldoen aan Woningwet Volgens de Woningwet richten corporaties zich op hun kerntaak, het huisvesten van de doelgroep met daarbij een sterkere legitimatie vanuit huurders en gemeenten en een sterke lokale verankering.

Ook worden de risico’s in de sociale huursector beperkt door verscherping van intern en extern toezicht. De Woningwet 2015 biedt hiervoor de kaders die verder zijn uitgewerkt in het BTIV (Besluit toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015) en de ministeriële regeling.

Via de viermaandelijkse rapportage houdt de raad van commissarissen toezicht op de implementatie van de Woningwet en de onderwerpen die met name de raad van commissarissen aangaan.

2.1.1 Scheidingsvoorstel DAEB/niet-DAEB De Woningwet verplicht DAEB en niet-DAEB-werkzaamheden te scheiden opdat er een zelfstandig levensvatbare en financierbare DAEB en niet-DAEB-tak ontstaat. Casade doet dat in de vorm van een administratieve scheiding.

Het voorlopige scheidingsvoorstel, dat de goedkeuring behoeft van de Aw, is op 11 mei 2016 in de raad besproken. Na uitvoerig met de gemeenten en huurdersorganisaties te zijn besproken is het voorstel ingediend bij de Aw, voorzien van een zienswijze van gemeenten, huurdersorganisaties en Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW).

26

2.2 Governancecode Woningcorporaties 2015 2.2.1 Verantwoording toepassing De in 2015 vernieuwde Governancecode Woningcorporaties is niet vrijblijvend; het is verplicht de code te volgen voor leden van Aedes en VTW en dus ook voor Casade en raad van commissarissen.

De code kent twee typen bepalingen: ‘pas toe’ en ‘pas toe of leg uit’. Op een aantal bepalingen is afwijking niet mogelijk, hiervoor geldt uitsluitend ‘pas toe’. Voor de overige bepalingen geldt dat corporaties daarvan af kunnen wijken als dit tot een beter resultaat leidt. Hierbij dient echter nog steeds in de geest van het principe gehandeld te worden en moet de corporatie op inzichtelijke wijze onderbouwen en actief verantwoorden (‘leg uit’) waarom zij hiervan afwijkt. Casade wijkt af bij de volgende bepalingen: a. Zittingsduur/wijze van werving commissaris Volgens de governancecode worden commissarissen voor een periode van maximaal vier jaar benoemd en kunnen ze één maal voor een periode van maximaal vier jaar worden herbenoemd.

Casade is in 2014 ontstaan uit een fusie van Slagenland Wonen, Vieya en Casade. Op 1 januari 2015 zou P. Huijsman, voorheen voorzitter van de raad van commissarissen van Slagenland Wonen, als commissaris aftreden vanwege het bereiken van de maximale zittingsduur. We hebben er voor gekozen om af te wijken van de code om de continuïteit in het toezichthoudend gremium en kennis uit het verleden binnen de intern toezichthouder zeker te stellen en ook om de juiste start te kunnen maken met de fusieorganisatie. De raad heeft P. Huijsman benoemd tot voorzitter van de raad van commissarissen tot en met de goedkeuring van de jaarstukken over 2015, doch tot uiterlijk 1 juni 2016. De heer Huijsman is per die datum afgetreden als commissaris.

In de vacature die hierdoor is ontstaan is voorzien door benoeming van E. Wijnberg, tot aan de fusie commissaris bij Slagenland Wonen, zodat de vertegenwoordiging vanuit deze fusiepartner in de raad ook voor langere tijd gewaarborgd is. Als zodanig is afgeweken van de governancecode die zegt dat vacatures in de raad van commissarissen op de website van de corporatie worden gepubliceerd en openbaar worden gesteld via bijvoorbeeld een advertentie. b. Dialoog met belanghebbenden Volgens de governancecode spreekt de raad van commissarissen minimaal één maal per jaar met het bestuur over de omgang met, en de participatie en invloed van belanghebbenden.

Het bestuur heeft in de tweede helft van 2016 het overzicht van en de wijze van participatie van belanghebbenden geactualiseerd. De bespreking van dit overzicht met de raad van commissarissen staat op de agenda van de raad begin 2017.

2.2.2 Implementatie governance in verslagjaar a. Statutenwijziging en wijziging reglementen Volgens de Woningwet moeten corporaties hun statuten en reglementen voor 1 januari 2017 in overeenstemming brengen met de Woningwet.

Na goedkeuring door de Autoriteit woningcorporaties (Aw) hebben we goedkeuring gegeven aan de wijziging van de statuten van Casade, waarna deze eind 2016 notarieel zijn gepasseerd.

Ook de reglementen van de raad van commissarissen, het bestuur, de auditcommissie en de remuneratiecommissie zijn in het verslagjaar aan de bepalingen van de Woningwet aangepast. b. Reglement financieel beleid en beheer Volgens de Woningwet stellen corporaties voor 1 januari 2017 een reglement financieel beleid en beheer op om inzichtelijk te maken hoe zij borgen dat de financiële continuïteit niet in gevaar komt.

Na goedkeuring door de raad is van de Aw goedkeuring ontvangen voor het reglement financieel beleid en beheer van Casade. c. Governance inspectie In het kader van haar jaarlijkse integrale beoordeling onderzoekt de Aw de governance bij corporaties, met name gericht op het toezicht van de raad van commissarissen.

In haar governance inspectie bij Casade heeft de Aw gesproken met bestuur en raad afzonderlijk en heeft zich aan de hand daarvan een globaal beeld gevormd van de governance bij Casade. We hebben het gesprek als waardevol ervaren.

27

In haar integrale oordeelsbrief 2016 merkt de Aw op dat ze het beeld heeft dat de governance van Casade voldoende waarborgen biedt voor de bescherming van het maatschappelijk vermogen en voor een rechtmatige en integere uitvoering van haar werkzaamheden.

3. Toezichthoudende rol 3.1 Toezicht op financiële prestaties Via de viermaandelijkse rapportage houdt de raad toezicht op de financiële en operationele prestaties.

3.1.1 Jaarstukken 2015 In de vergadering van de raad op 11 mei 2016 zijn de jaarstukken over 2015 met de accountant besproken. De accountant is positief gestemd over onze financiële positie en ziet met genoegen dat het jaar 2015 ruimte bood voor het aflossen van geldleningen. De accountant maakt een enkele opmerking over het fraude-risicomanagement bij Casade.

Nadat is kennisgenomen van de controleverklaring van de accountant hebben we de jaarrekening en het jaarverslag/volkshuisvestingsverslag 2015 vastgesteld.

3.1.2 Managementletter 2015 In de vergadering van de raad op 11 mei 2016 is de managementletter 2015 van de accountant besproken. In de managementletter meldt de accountant enkele procesbevindingen. Naar aanleiding daarvan zijn (proces)maatregelen getroffen.

3.1.3 Begroting 2017 In de vergadering op 8 november 2016 hebben we de Begroting 2017 goedgekeurd, inclusief meerjarenbegroting 2018-2021. Ook na het inrekenen van de extra bestedingsmaatregelen (zie 3.2.5 Extra bestedingsruimte) blijft Casade ruim voldoen aan haar kengetallen en die van de externe toezichthouders (ministerie en WSW). Voor de komende jaren wordt zelfs nog wat ruimte binnen de begroting voorzien.

3.1.4 Auditcommissie De raad laat zich over financiële onderwerpen adviseren door de auditcommissie.

De auditcommissie, bestaande uit de commissarissen A. Jooren en C. Borgers kwam in het verslagjaar vijf keer bijeen met het bestuur en de manager financiën/controller: Datum 10 februari (reguliere vergadering) 18 april (reguliere vergadering, in bijzijn accountant) 13 juni (reguliere vergadering) 10 oktober (themabijeenkomst) 1 november (reguliere vergadering)

Onderwerp Extra ruimte voor maatschappelijk presteren Verantwoordingsrapportage

Advies aan raad Vaststelling bestedingsdoelen Kennisneming

Jaarverslag en jaarrekening 2015 Accountantsverslag 2015 Managementletter 2015 Reglement financieel beleid en beheer Verantwoordingsrapportage Vennootschapsbelasting, Waardering, Treasury, Nieuwe accountant Jaarplan en Begroting 2017 Benoeming controller Verantwoordingsrapportage Controleplan 2016 accountant

Vaststelling Kennisneming Kennisneming Goedkeuring Kennisneming Kennisneming Kennismaking Goedkeuring Goedkeuring Kennisneming Instemming

3.2 Toezicht op volkshuisvestelijke en maatschappelijke prestaties Via de viermaandelijkse rapportage houdt de raad toezicht op de volkshuisvestelijke en maatschappelijke prestaties.

28

3.2.1 Realisatie ondernemingsplan De ambities en doelstellingen van Casade zijn verwoord in het Ondernemingsplan 2015-2019. In het ondernemingsplan zijn de doelen beschreven. Deze doelen zijn in een Balanced Scorecard vertaald in concrete, meetbare parameters.

Via de viermaandelijkse rapportage aan de raad van commissarissen houdt de raad toezicht op de realisatie van de doelstellingen.

3.2.2 Volkshuisvestelijke verantwoording Het volkshuisvestingsverslag dient de volkshuisvestelijke verantwoording over de geleverde prestaties te bevatten. Het volkshuisvestingsverslag dient ook inzicht te geven in de wijze waarop invulling is gegeven aan de met de gemeenten en de huurdersorganisaties gemaakte prestatieafspraken en dat de uitvoering van de prestatieafspraken in relatie staat tot de van rijkswege benoemde prioriteiten.

We zijn van mening dat het Volkshuisvestingsverslag 2016 daaraan voldoet en de verantwoording op het gebied van de volkshuisvesting voldoende beschrijft.

3.2.3 Klachtenbehandeling Het bestuur heeft aan de raad verslag gedaan van de werkzaamheden van de geschillencommissie over 2016 aan de hand van het jaarverslag van de commissie over dat jaar. Belangrijke informatie daaruit is in het volkshuisvestingsverslag opgenomen.

Het reglement van de geschillencommissie vindt u op www.casade.nl.

3.2.4 Visitatie Volgens de Woningwet laten corporaties ten minste een maal per vier jaar een onderzoek doen naar de resultaten van hun werkzaamheden en de wijze waarop belanghebbenden in de gelegenheid zijn gesteld invloed uit te oefenen op het beleid en op de kwaliteit van de governance. Dit onderzoek, visitatie, staat op de planning voor 2017.

In het verslagjaar zijn de voorbereidingen getroffen voor de Visitatie 2017. De betrokkenheid vanuit de raad in dit traject is geborgd.

3.2.5 Extra bestedingsruimte Jaren van verbeteren van de bedrijfsvoering (ook door de fusie), besparen op bedrijfskosten en lage rente maken het mogelijk om een extra impuls te geven aan ons maatschappelijk presteren.

Eind 2015 zijn intern ideeĂŤn opgehaald hoe aan deze extra impuls invulling te geven en is de bandbreedte bepaald. Vervolgens zijn scenarioberekeningen gepresenteerd aan de raad. Begin 2016 zijn aan de commissarissen en de huurdersorganisatie SHC mogelijkheden voorgelegd waarvoor de extra ruimte kan worden benut. Mogelijkheden die vanzelfsprekend passen bij onze doelstellingen.

Op basis daarvan hebben we op 15 februari 2016 besloten om de extra bestedingsruimte in te zetten voor het beperken van de huurverhoging, de huisvesting van vergunninghouders, het langer thuis wonen met zorg en in duurzaamheid.

3.2.6 Verkoop ontwikkelrechten Casade beschikt over ontwikkelrechten in de gemeente Dongen voor het bouwen van grondgebonden vrije sector woningen in de categorie midden en duur (niet-DAEB). Omdat Casade zich richt op de bouw en ontwikkeling van DAEB-woningen voor haar eigen portefeuille, hebben we op 23 juni 2016 ingestemd met de verkoop van de ontwikkelrechten aan een externe partij.

3.3 Toezicht op stakeholderdialoog Het bestuur heeft in 2016 het overzicht van en de wijze van participatie van belanghebbenden geactualiseerd. Dit overzicht staat op de agenda van de raad begin 2017.

De relatie van het bestuur met belanghebbende partijen is in december 2016 besproken in het overleg van de remuneratiecommissie.

29

De bijdrage van een corporatie aan het volkshuisvestelijk beleid van de gemeente komt in samenwerking tussen gemeenten, huurdersorganisatie en corporatie tot stand. Daartoe doet de corporatie jaarlijks een voorstel (een bod) van haar bijdrage aan de gemeente, welk bod uiteindelijk leidt tot prestatieafspraken.

Op 23 juni 2016 is aan de raad het bod van Casade aan de gemeenten Waalwijk, Dongen en Loon op Zand en de huurdersorganisaties voorgelegd. We hebben ons daarbij een beeld gevormd van het totstandkomingsproces en de vereisten waaraan het bod moet voldoen. Op 8 november 2016 is de raad geïnformeerd over de stand van zaken in het proces over de prestatieafspraken.

Wij zijn van mening dat het bod en de prestatieafspraken op zorgvuldige wijze tot stand zijn gekomen in een gezamenlijk proces met gemeenten en huurdersorganisaties, als ook dat de belangen van de verschillende belanghebbenden voldoende zijn gewogen en dat er een goede balans is tussen het nu presteren en het borgen van de lange termijn continuïteit van Casade.

De viering van bijzondere momenten in nieuwbouw- en verbeteringsprojecten, bijvoorbeeld de start bouw of het bereiken van het hoogste punt, geschiedt vaak in aanwezigheid van vertegenwoordigers van huurders, gemeenten en samenwerkingspartijen. We oriënteren ons bij die gelegenheden wat er onder de belanghebbenden leeft.

Via dit verslag van de raad van commissarissen leggen we aan belanghebbenden verantwoording af over ons toezicht. Het verslag vindt u op www.casade.nl.

3.4 Toezicht op risicobeheersing Via de viermaandelijkse rapportage houdt de raad toezicht op de beheersing van risico’s. Zo worden in de rapportage de meest risicovolle nieuwbouw- en verbeteringsprojecten toegelicht en wordt de raad geïnformeerd over de strategische risico’s en beheersingsmaatregelen.

Wij zijn van mening dat het risicobesef in de organisatie groot is, dat de risico’s verantwoord zijn gezien het maatschappelijk doel van de organisatie en dat de bestuurder transparant is over de risico’s en het risicomanagement.

De Woningwet bevat voorschriften en vereisten voor de inrichting en uitvoering van de controlfunctie binnen de organisatie van corporaties. Gelet op de wettelijke bepalingen heeft de bestuurder per 1 januari 2017 de control-functie in een aparte functie, van controller, verankerd. Het risicomanagement en de interne controle zijn activiteitengebieden van de controller. Minimaal een maal per jaar bespreekt de raad de belangrijkste financiële risico’s met de controller zonder dat de bestuurder daarbij aanwezig is. Daarnaast heeft de controller de bevoegdheid om bij concrete aanwijzingen van onverantwoorde risico’s rechtstreeks, dus zonder tussenkomst van de bestuurder, te rapporteren aan de raad. Wij zijn van mening dat de aparte positionering van de functie van controller in de organisatie een verdere stap is in risicobeheersing.

3.5 Toezicht op verbindingen Casade verricht haar activiteiten niet uitsluitend vanuit de toegelaten instelling maar ook in dochtermaatschappijen en samenwerkingsverbanden, gezamenlijk te definiëren als de verbindingenstructuur. Risicospreiding en overzichtelijkheid van de organisatie liggen daaraan ten grondslag. Mede met het oog op de Woningwet, die corporaties zo veel mogelijk terugbrengt tot de kerntaak, wil Casade de verbindingenstructuur vereenvoudigen.

De statuten van de bestaande verbindingen dienen voor 1 januari 2018 in overeenstemming te zijn gebracht met de Woningwet. Op 23 juni 2016 hebben we goedkeuring gegeven aan het wijzigen van de statuten van Casade Holding B.V. Vervolgens is van de Aw goedkeuring verkregen voor deze statutenwijziging. Omdat de verwachting is dat deze verbinding op korte termijn wordt opgeheven is een pas op de plaats gemaakt met het notarieel wijzigen van de statuten van Casade Holding B.V. 30

3.6 Opdrachtgeverschap externe auditor In 2015 heeft de raad na een zorgvuldig selectieproces Ernst & Young Accountants met ingang van het boekjaar 2016 tot nieuwe accountant benoemd. De controle van de jaarstukken 2015 lag dus nog in handen van Deloitte.

Wat de relatie met de nieuwe accountant betreft stond het jaar 2016 in het teken van wederzijdse kennismaking en het uitwisselen van informatie ten behoeve van de controle over 2016.

Dat betekent ook dat we het functioneren van de accountant nog niet expliciet hebben beoordeeld omdat 2016 het eerste controlejaar is.

3.7 Conclusies toezichthoudende rol De Aw beoordeelt jaarlijks integraal de corporatie. Het integrale toezicht is gericht op de governance, integriteit, rechtmatigheid en de bescherming van het maatschappelijk vermogen. Daarbij wordt het functioneren van de corporatie in samenhang bezien en afgezet tegen normen vanuit wetgeving en beleidsregels en het risicoprofiel van de corporatie.

In haar oordeelsbrief 2016 merkt de Aw op dat de toezichthoudende rol van de raad nog kan worden versterkt door meer aandacht te besteden aan het (mede) bepalen van de agenda en onderwerpen voor de vergadering en door het toezichtskader meer als leidraad voor het toezicht te gebruiken. Ook geeft de Aw in overweging dat de raad apart van het bestuur vergadert.

Deze aandachtspunten zijn meegenomen in onze zelfevaluatie over 2016. Zie 6.2.6 Zelfevaluatie.

4. Klankbordfunctie Naast zijn rol als toezichthouder en werkgever dient de raad het bestuur (op basis van expertise en het eigen netwerk) gevraagd en ongevraagd van advies.

Bij gelegenheid van de zelfevaluatie over 2015 hebben we uitgesproken het accent meer te leggen op onze rol als adviseur. Daarvoor organiseren we themabijeenkomsten die enerzijds zijn bedoeld voor een meer inhoudelijke verdieping van onderwerpen en anderzijds een extra mogelijkheid bieden voor kennismaking met medewerkers van de organisatie. Zo zijn in 2016 de onderwerpen ‘Vastgoed’ en ‘Wonen’ in themabijeenkomsten besproken. En met de auditcommissie is in een themabijeenkomst ingezoomd op specifieke onderwerpen zoals marktwaarde, treasury en vennootschapsbelasting.

In haar oordeelsbrief 2016 merkt de Aw op dat haar uit de governance inspectie is gebleken dat vooral de adviserende rol en de werkgeversrol van de raad goed zijn ingevuld.

5. Werkgeversrol 5.1 Invulling werkgeversrol bestuur 5.1.1 Bestuurder De bestuursfunctie werd bekleed door R. van Gurp.

R. van Gurp is op 1 maart 2011 in dienst getreden van Casade en per die datum voor vier jaren benoemd in de functie van bestuurder. In verband met de fusie van Slagenland Wonen, Vieya en Casade tot Stichting Casade is R. van Gurp op 1 juli 2014 herbenoemd voor een periode van vier jaar als bestuurder.

5.1.2 Nevenwerkzaamheden bestuurder De bestuurder is toezichthouder bij William Schrikker Groep, een landelijk werkende instelling voor jeugdbescherming en jeugdreclassering voor kinderen met een verstandelijke beperking, en toezichthouder bij Combinatie Jeugdzorg, een instelling voor jeugdhulpverlening in Zuidoost Brabant.

5.1.3 Beoordeling bestuurder De raad besluit over benoemingen, beoordelingen en beloningen, schorsing en ontslag van de bestuurder en beoordeelt op grond daarvan periodiek het functioneren van de bestuurder.

31

De remuneratiecommissie voert de gesprekken met de bestuurder over diens functioneren. Op basis van haar bevindingen spreekt de raad een oordeel uit over het functioneren van de bestuurder.

5.1.4 Beloningskader en beloning bestuurder De Wet Normering Topinkomens (WNT) is leidend voor de bezoldiging van bestuurders. Casade wordt, op basis van het aantal eenheden en de omvang van de gemeente, volgens deze wet ingedeeld in bezoldigingsklasse G. De beloning van de bestuurder valt binnen deze normering. De in totaal over 2016 aan de bestuurder uitgekeerde beloning is opgenomen in de jaarrekening.

5.1.5 Remuneratiecommissie De raad laat zich over onderwerpen op het gebied van beoordeling en beloning van de bestuurder en van de raad adviseren door de remuneratiecommissie. Deze commissie, bestaande uit de commissarissen E. Wijnberg en M. van der Linden, kwam in het verslagjaar twee keer bijeen met de bestuurder. Het eerste halfjaar 2016 heeft P. Huijsman deel uitgemaakt van deze commissie.

5.1.6 Permanente educatie bestuurder In de Governancecode Woningcorporaties is opgenomen dat bestuurders van woningcorporaties in drie jaar 108 PE-punten dienen te behalen. Dit is gebaseerd op 108 studiebelastingsuren zoals vastgesteld door de geaccrediteerde opleidingsaanbieder. Door de bestuurder behaalde PE-punten: Bestuurder R. van Gurp

Aantal behaalde PE-punten in 2015 50

Aantal behaalde PE-punten in 2016 58

Minimaal te behalen PE-punten in 2017 -

5.1.7 Aandelen, leningen, garanties Er zijn in 2016 aan de bestuurder geen aandelen, leningen of financiĂŤle voordelen verstrekt die niet onder het beloningsbeleid vallen.

5.2 Organisatiecultuur en integriteit 5.2.1 Cultuur Uit de gesprekken met de bestuurder, met het managementteam en met de ondernemingsraad maken we op dat er binnen Casade sprake is van een integere en open cultuur waarbinnen ruimte is voor reflectie en tegenspraak. De bestuurder is zich daarbij bewust van zijn voorbeeldfunctie en zijn feitelijk gedrag draagt bij aan de gewenste organisatiecultuur.

Bestuur en raad voorkomen tegenstrijdige belangen en onterechte gehechtheid aan eerdere besluitvorming en zorgen voor voldoende ruimte en vrijheid om beslissingen uit het verleden â&#x20AC;&#x201C; in de context van toen genomen â&#x20AC;&#x201C; ter discussie te stellen.

5.2.2 Integriteit Casade beschikt over een klokkenluidersregeling en een integriteitscode die beschrijft welke waarden en normen medewerkers in acht moeten nemen. De integriteitscode geldt onverkort voor de commissarissen.

Integriteitscode en klokkenluidersregeling vindt u op www.casade.nl.

32

6. Samenstelling en functioneren 6.1 Samenstelling 6.1.1 Profielschets De raad heeft een profielschets voor zijn samenstelling met algemene functie-eisen en specifieke deskundigheden om het brede spectrum van de corporatie te kunnen overzien. In 6.1.3 is weergegeven aan welk profiel de commissarissen voldoen.

Het functioneren van de raad is gediend bij een goede teamsamenstelling en diversiteit en ook op dit gebied zijn in de profielschets criteria opgenomen. De leden dienen elkaar qua competenties aan te vullen en in goede harmonie met elkaar te kunnen samenwerken, maar moeten elkaar ook kritisch kunnen aanspreken.

De raad telt zeven leden, waarvan drie zijn benoemd op voordracht van de huurdersorganisatie.

De profielschets van de raad van commissarissen vindt u op www.casade.nl.

6.1.2 (Her)Benoeming Als gevolg van het bereiken van de maximale zittingsduur heeft J. Dijkstra op 3 maart 2016 zijn functie als vicevoorzitter beĂŤindigd. Een selectiecommissie, bestaande uit drie commissarissen en de bestuurder als adviserend commissielid, is eind 2015 gestart met de wervingsprocedure. Na bespreking van het functieprofiel (met financiĂŤn en ervaring met risicomanagement als deskundigheden) is de vacature op de website van Casade geplaatst en openbaar opengesteld via een advertentie in de Volkskrant en het Brabants Dagblad.

Vijf kandidaten zijn uitgenodigd voor een gesprek met de selectiecommissie. Op basis daarvan heeft de commissie een voorstel gedaan aan de raad van commissarissen. Overeenkomstig het voorstel hebben we, na een positieve zienswijze van de Aw en een positief advies van de Ondernemingsraad van Casade, C. Borgers per 3 maart 2016 benoemd als commissaris.

Op 1 juni 2016 heeft P. Huijsman zijn functie als voorzitter beĂŤindigd.

Bij de fusie van Casade, Slagenland Wonen en Vieya in 2014 tot Stichting Casade is afgesproken dat P. Huijsman bij zijn aftreden als commissaris van Casade wordt opgevolgd door E. Wijnberg, tot aan de fusiedatum commissaris bij Slagenland Wonen, zodat de vertegenwoordiging vanuit deze fusiepartner in de raad van commissarissen van Casade voor langere tijd gewaarborgd is.

E. Wijnberg is door de huurdersorganisatie SHC voorgedragen om tot commissaris te worden benoemd. Overeenkomstig de voordracht hebben we, na een positieve zienswijze van de Aw, E. Wijnberg per 1 juni 2016 benoemd als commissaris. Volgens de Aw is in deze sprake van een benoeming en geen herbenoeming worden de jaren als commissaris van Slagenland Wonen niet meegerekend.

Met de benoeming van beide commissarissen zijn uitstekende opvolgers gevonden, die niet alleen bijdragen aan de ervaring en deskundigheid van de raad maar ook aan zijn diversiteit.

Op 12 juni 2016 was M. van der Linden volgens rooster aftredend als commissaris. We hebben, na een positieve zienswijze van de Aw en een positief advies van de huurdersorganisatie SHC, M. van der Linden per 12 juni 2016 voor een tweede termijn van vier jaar benoemd als commissaris.

De raad heeft M. van der Linden per 1 juni 2016 tot voorzitter benoemd.

33

6.1.3 Samenstelling en rooster van aftreden Volgens de statuten bestaat de raad uit ten minste vijf en ten hoogste zeven personen. We houden vooralsnog een aantal aan van zeven commissarissen.

Dhr. J. Dijkstra (1947), op 3 maart 2016 afgetreden Persoonlijke gegevens Gegevens m.b.t. raad van commissarissen e Functie: Directeur/eigenaar op het Aanvang 1 termijn: 3 maart 2008 Rol: Vicevoorzitter tot 3 maart 2016, e gebied van strategie en organisatie Aanvang 2 termijn: 3 maart 2012 voorzitter auditcommissie tot 3 maart 2016 Nevenfuncties: Diverse Aftredend: 3 maart 2016 Profiel: Financieel commissariaten, adviseur van het Herbenoembaar: Nee Ministerie van Economische Zaken Dhr. P.A. Huijsman (1950), op 1 juni 2016 afgetreden Persoonlijke gegevens Gegevens m.b.t. raad van commissarissen e Functie: Zelfstandig adviseur en Aanvang 1 termijn: 1 januari 2007 Rol: Voorzitter tot 1 juni 2016, lid e interim-manager Aanvang 2 termijn: 1 januari 2011 remuneratiecommissie tot 1 juni 2016 Nevenfuncties: Voorzitter RvT Aftredend: 1 juni 2016 Profiel: Maatschappelijk ondernemen, Prezzent, lid RvT Stichting Huis ter Herbenoembaar: Nee Personeel & Organisatie Leede Dhr. drs. A.J.J. Jooren (1962) Persoonlijke gegevens Gegevens m.b.t. raad van commissarissen e Functie: Controller/directielid sector Aanvang 1 termijn: 1 januari 2010 Rol: Voorzitter auditcommissie vanaf 3 e FIB, BZ en Griffie â&#x20AC;&#x2122;s-Hertogenbosch Aanvang 2 termijn: 1 januari 2014 maart 2016 Nevenfuncties: Voorzitter Aftredend: 1 januari 2018 Profiel: Financieel, Marketing & rekenkamer gemeente Oisterwijk, lid Herbenoembaar: Nee Communicatie rekenkamer Boxtel en St. Oedenrode Dhr. mr. M.M.A.M. Knoops MPM (1953) Persoonlijke gegevens Gegevens m.b.t. raad van commissarissen e Functie: Manager Vastgoed Aanvang 1 termijn: 1 januari 2015 Rol: --e Zorggroep Elde Aanvang 2 termijn: --Profiel: Juridisch, Zorg Nevenfuncties: --Aftredend: 1 januari 2019 Herbenoembaar: Ja Dhr. ing. M.F.F.M. van der Linden (1950) Persoonlijke gegevens Gegevens m.b.t. raad van commissarissen e Functie: --Aanvang 1 termijn: 12 juni 2012 Rol: Voorzitter per 1 juni 2016, voorzitter e Nevenfuncties: Voorzitter RvT Cello, Aanvang 2 termijn: 12 juni 2016 remuneratiecommissie tot 1 juni 2016, lid lid RvT Nationaal Monument Kamp Aftredend: 12 juni 2020 remuneratiecommissie vanaf 1 juni 2016 Vught, lid adviesraad Thomas Herbenoembaar: Nee Profiel: Volkshuisvesting, Vastgoedbeheer & Bouwstichting Benoemd op voordracht Projectontwikkeling, Marketing & huurdersorganisatie Communicatie Mevr. drs. G.M. Siegerink (1951) Persoonlijke gegevens Gegevens m.b.t. raad van commissarissen e Functie: Zelfstandig adviseur Aanvang 1 termijn: 30 maart 2009 Rol: --e Nevenfuncties: Voorzitter RvC zorgAanvang 2 termijn: 30 maart 2013 Profiel: Zorg, Maatschappelijk ondernemen organisatie, voorzitter bestuur Aftredend: 30 maart 2017 Stichting Voorzorg Utrecht, Herbenoembaar: Nee vicevoorzitter bestuur Vereniging het Benoemd op voordracht Zonnehuis huurdersorganisatie Dhr. dr. V.J.M. Smit (1953) Persoonlijke gegevens Gegevens m.b.t. raad van commissarissen e Functie: Lector grootstedelijke Aanvang 1 termijn: 30 maart 2009 Rol: --e ontwikkeling Projectleider Raad voor Aanvang 2 termijn: 30 maart 2013 Profiel: Volkshuisvesting Leefomgeving en Infrastructuur Aftredend: 30 maart 2017 Nevenfuncties; --Herbenoembaar: Nee Dhr. drs. C.H.M. Borgers RA (1966) Persoonlijke gegevens Gegevens m.b.t. raad van commissarissen e Functie: Directeur-eigenaar advies en Aanvang 1 termijn: 3 maart 2016 Rol: Lid auditcommissie vanaf e investeringsmaatschappij Aanvang 2 termijn: --3 maart 2016 Nevenfuncties: Lid RvT Elkerliek Aftredend: 3 maart 2020 Profiel: Financieel Ziekenhuis, lid RvC Woonpunt Herbenoembaar: Ja Maastricht, lid RvC Wonen Boven Winkels Maastricht NV

34

Mevr. drs. E.J.A. Wijnberg (1968) Persoonlijke gegevens Functie: Manager dienstencentra en thuisdiensten zorgbedrijf Nevenfuncties: ---

Gegevens m.b.t. raad van commissarissen e Aanvang 1 termijn: 1 juni 2016 Rol: Vicevoorzitter vanaf 8 november 2016, e Aanvang 2 termijn: --voorzitter remuneratiecommissie vanaf 8 Aftredend: 1 juni 2020 november 2016 Herbenoembaar: Ja Profiel: Zorg, Personeel en Organisatie Benoemd op voordracht huurdersorganisatie

6.1.4 Conclusie samenstelling Wij zijn van mening dat de profielschets en de hierin opgenomen competenties, deskundigheden en ervaringen goed zijn uitgebalanceerd.

Bij de zelfevaluatie over 2016 (zie 6.2.6) hebben we besloten om na het aftreden van de commissarissen G. Siegerink en V. Smit in 2017 met zes commissarissen verder te gaan.

6.2 Functioneren 6.2.1 Integriteit en onafhankelijkheid Wij zijn van mening dat elke commissaris zijn functie in 2016 onafhankelijk heeft uitgeoefend, onder meer blijkende uit het feit dat alle commissarissen voldoen aan de onafhankelijkheidscriteria zoals omschreven in de Governancecode Woningcorporaties.

Mogelijke strijdige belangen worden door leden van de raad gemeld in de plenaire vergaderingen. In het verslagjaar is in de raad één maal melding gemaakt van een mogelijk tegenstrijdig belang. De bestuurder meldt mogelijke tegenstrijdige belangen bij de voorzitter van de raad.

Er zijn geen transacties geweest waarbij sprake was van een tegenstrijdig belang.

6.2.2 Meldingsplicht volgens Woningwet Voor raden van commissarissen van corporaties geldt op basis van de Woningwet een brede meldingsplicht. Bij, bijvoorbeeld, financiële problemen, dreigende sanering, twijfel over de integriteit bij beleid of beheer bij de corporatie, rechtmatigheidskwesties of het niet halen van de toewijzingsnormen, dienen zij dit onverwijld te melden aan de Aw. In 2016 hebben zich bij Casade geen meldingsplichtige omstandigheden voorgedaan.

6.2.3 Informatievoorziening De raad ziet erop toe dat de ontvangen informatie de relevante aspecten laat zien op financieel, volkshuisvestelijk, maatschappelijk en organisatorisch gebied. De raad ontvangt daartoe elke vier maanden een rapportage.

Om de taken goed te kunnen vervullen hebben we ons in het verslagjaar regelmatig door de bestuurder laten informeren over specifieke onderwerpen, zoals in een tweetal themabijeenkomsten over de onderwerpen Vastgoed en Wonen.

De raad laat zich ook informeren door relevante stakeholders binnen en buiten de organisatie en zorgt er voor dat zelfstandig informatie wordt ingewonnen over de gang van zaken bij Casade. Zo zijn er gesprekken gevoerd met de ondernemingsraad, het managementteam, de huurdersorganisatie, de Maatschappelijke Adviesraad en de accountant. De raad krijgt daarmee vanuit verschillende perspectieven informatie over het functioneren van Casade.

Wij zijn van mening dat de planning- en controlcyclus van Casade goed functioneert en toereikende informatie genereert voor onze toezichthoudende taak. De specifieke doelen die de organisatie zich stelt, zijn vertaald in goed meetbare prestatie-indicatoren en er wordt bijgestuurd als daar aanleiding toe is. Verandering van omgeving – zoals wijziging van wetgeving – wordt systematisch bijgehouden en de implementatie van veranderingen wordt beheerst.

35

6.2.4 Introductieprogramma Nieuwe commissarissen volgen een introductieprogramma waarin de relevante aspecten van de functie aan bod komen zoals de verantwoordelijkheden van de commissaris, de financiële verslaglegging, governance en educatie. Kennismaking met het managementteam, de ondernemingsraad en de huurdersorganisatie maakt onderdeel uit van het introductieprogramma.

De in 2016 benoemde commissarissen C. Borgers en E. Wijnberg hebben dit introductieprogramma gevolgd.

6.2.5 Lidmaatschappen De leden van de raad zijn lid van de Vereniging van Toezichthouders in Woningcorporaties (VTW). Ze ontvangen diverse vaktijdschriften en brochures. De leden worden daarnaast in de gelegenheid gesteld om opleidingen te volgen.

6.2.6 Zelfevaluatie De raad bespreekt ten minste één keer per jaar het eigen functioneren (in termen van effectiviteit) en dat van individuele leden van de raad. Eens per twee jaar doet de raad dat onder onafhankelijke, externe begeleiding.

De zelfevaluatie over 2016 vond plaats onder externe begeleiding en bestond uit een digitale vragenlijst onder de commissarissen die, samen met input vanuit de bestuurder, de manager financiën en de bestuurssecretaris, werd besproken in bijeenkomst van de raad op 10 januari 2017.

In de bijeenkomst is geconstateerd dat de actiepunten uit de vorige zelfevaluatie zijn uitgevoerd en is gesproken over de rolopvatting van de raad, de samenstelling en omvang van de raad, het waardengericht toezichthouden en het functioneren van de raad als team en de teamdynamiek. Ook zijn de aanbevelingen van de Aw in haar oordeelsbrief 2016 besproken. Naar aanleiding daarvan is afgesproken:  de toezichthoudende rol van de raad te versterken door een proactieve rol te vervullen  het toezichtkader te actualiseren en daarvan intensiever gebruik te maken  voorafgaand aan de RvC-vergadering kort bijeen te komen zonder de bestuurder  na het aftreden van commissarissen Siegerink en Smit met zes commissarissen verder te gaan Tevens is afgesproken de aanspreekbaarheid van de commissarissen te vergroten en meer aandacht te organiseren voor volkshuisvestelijke thema’s.

6.2.7 Permanente educatie Toezichthouders van corporaties die lid zijn van de VTW dienen in 2015 en 2016 samen 10 PE-punten te behalen. Dit is gebaseerd op 10 studiebelastingsuren zoals vastgesteld door de geaccrediteerde opleidingsaanbieder.

Commissaris A. Jooren M. Knoops M. van der Linden G. Siegerink V. Smit C. Borgers E. Wijnberg

Aantal behaalde PE-punten in 2015 28 4 4 10 4

Aantal behaalde PE-punten in 2016 3,5 19,5 25 3,5 10,5 6 2

Opmerking

Benoemd per 3 maart 2016 Benoemd per 1 juni 2016

6.3 Bezoldiging De bezoldiging van commissarissen vindt plaats volgens de beroepsregel Bezoldiging commissarissen 2015 en 2016 van de VTW. De bezoldigingsmaxima in de beroepsregel zijn gekoppeld aan de zwaarte van de functie van de raad van commissarissen, die verband houdt met de zwaarte van de

36

corporatie. De bezoldiging is onafhankelijk van de prestaties van de corporatie teneinde het onafhankelijk functioneren van de raad te waarborgen.

Wij onderschrijven de uitgangspunten van deze beroepsregel, waaronder de gepaste terughoudendheid die een raad van commissarissen betracht bij het vaststellen van de hoogte van zijn eigen bezoldiging. De bezoldiging die Casade hanteert ligt daarom beduidend onder de maximale bezoldiging op basis van de wettelijke bepalingen van de WNT. Bij Casade bedraagt de bezoldiging over 2016 voor een lid van de raad van commissarissen € 11.760,- (waar wettelijk € 16.700,- is toegestaan) en voor de voorzitter van de raad € 15.960,- (waar wettelijk € 25.050,- is toegestaan).

De btw die een commissaris in rekening brengt, komt voor rekening van Casade. Dat geldt ook voor de premie aansprakelijkheidsverzekering die we hebben afgesloten voor de commissarissen in verband met het uitoefenen van de functie. Daarnaast stellen we middelen ter beschikking voor activiteiten op het gebied van professionalisering, permanente educatie en evaluatie.

De in totaal over 2016 aan commissarissen uitgekeerde bezoldiging is opgenomen in de jaarrekening.

6.4 Vergaderingen, overig 6.4.1 Vergader- en besluitenschema De raad van commissarissen kwam in het verslagjaar zes keer bijeen met het bestuur: Datum 15 februari (reguliere vergadering)

11 mei (reguliere vergadering)

20 juni (themabijeenkomst) 23 juni (reguliere vergadering)

28 september (themabijeenkomst) 8 november (reguliere vergadering)

Onderwerp Benoeming C. Borgers tot commissaris Extra ruimte voor maatschappelijk presteren Verantwoordingsrapportage Managementletter 2015 Compliance-statuut en -jaarplan Jaarverslag en jaarrekening 2015 Accountantsverslag 2015 Herbenoeming M. van der Linden tot commissaris Benoeming E. Wijnberg tot commissaris Scheidingsvoorstel DAEB/niet-DAEB Jaarverslag 2015 Geschillencommissie Vastgoed (doelstellingen, organisatie, risico’s, toekomst) Afkoop MFC Dongen Verkoop ontwikkelrechten Dongen Bod op volkshuisvestelijk beleid gemeenten Statutenwijziging Reglement financieel beleid en beheer Verantwoordingsrapportage Wonen (visie, opgave, processen, dienstverlening, organisatie) Jaarplan en Begroting 2017 Benoeming controller Statutenwijziging Wijziging reglementen Verantwoordingsrapportage Controleplan 2016 accountant

Uitkomst Benoeming Vaststelling bestedingsdoelen Kennisneming Kennisneming Kennisneming Vaststelling Kennisneming Herbenoeming Benoeming Instemming met voorlopig scheidingsvoorstel Kennisneming Verdieping Instemming met bereikte akkoord Instemming met verkoop Goedkeuring voorgenomen werkzaamheden Voorlopige goedkeuring Goedkeuring Kennisneming Verdieping Goedkeuring Goedkeuring Goedkeuring Goedkeuring Kennisneming Instemming

6.4.2 Overleg met belanghebbenden Teneinde de toezichthoudende taak in brede zin te kunnen uitoefenen heeft de raad jaarlijks overleg, buiten aanwezigheid van het bestuur, met andere gremia over de ontwikkelingen in de sector, regionale en lokale ontwikkelingen en de gevolgen daarvan voor de corporatie. a. Overleg met de huurdersorganisatie Het overleg met de huurdersorganisatie SHC verloopt via de commissarissen die op voordracht van de SHC zijn benoemd.

37

In 2016 was er tweemaal overleg tussen de SHC en de huurderscommissarissen. De gespreksonderwerpen waren onder andere scheiding DAEB/niet-DAEB en complexgewijze verkoop.

Afgesproken is dat de SHC haar adviezen aan Casade ter kennisneming aan de raad doet toekomen.

Overleg met de ondernemingsraad In 2016 was er een maal overleg tussen de ondernemingsraad en (een afvaardiging van) de raad. In dat overleg is onder andere gesproken over de adviezen van de ondernemingsraad aan het bestuur en over de implementatie van de Woningwet. b. Overleg met het managementteam In 2016 was er een maal overleg tussen het managementteam en de raad. In dat overleg is onder andere gesproken over het toekomstbeeld en de ontwikkelingen van de organisatie en de daarmee samenhangende taken en verantwoordelijkheden. c. Overleg met de Maatschappelijke Adviesraad In 2016 was er een maal overleg tussen de Maatschappelijke Adviesraad (MAr) en de raad. In dat overleg is onder andere gesproken over de werkwijze van de MAr, de samenwerking met de bestuurder en de betaalbaarheid en beschikbaarheid van huurwoningen.

7. Slotwoord 7.1 Slotverklaring Het bestuur heeft het jaarverslag over 2016 opgesteld, met daarin opgenomen de jaarrekening. Ernst & Young Accountants LLP heeft de jaarrekening gecontroleerd en voorzien van een goedkeurende controleverklaring. De raad van commissarissen kan zich verenigen met het verslag van het bestuur.

De raad van commissarissen verleent het bestuur dĂŠcharge voor het gevoerde beleid, en stelt de jaarrekening vast.

De middelen van Casade zijn uitsluitend in het belang van de volkshuisvesting besteed. Activiteiten hebben uitsluitend plaatsgevonden ten behoeve van de volkshuisvesting en de leefbaarheid, in overeenstemming met de statuten van de stichting. Op het gebied van beleggen en verbintenissen zijn geen risicovolle posities ingenomen.

7.2 Ondertekening Dit verslag is vastgesteld door de raad van commissarissen van Casade.

Ing. M.F.F.M. van der Linden, voorzitter

Drs. E. Wijnberg, vicevoorzitter

Drs. A.J.J. Jooren

Mr. M.M.A.M. Knoops MPM

Drs. C.H.M. Borgers RA

Waalwijk, 18 april 2017

38

Financieel verslag 1. Financieel beleid In 2016 is de regelgeving voor corporaties ingrijpend gewijzigd. Enerzijds zijn dit wijzigingen als gevolg van de gewijzigde woningwet. Anderzijds zijn dit wijzigingen vanuit de verslaggevingsvoorschriften. De waardering van het vastgoed moet verplicht plaatsvinden op basis van ‘marktwaarde in verhuurde staat’. Deze stelselwijziging is in het jaarverslag 2016 verantwoord.

Het eigen vermogen wordt op een andere grondslag gepresenteerd. Dit eigen vermogen zal vanuit het beleid van Casade niet gerealiseerd worden. Hier toont zich een discrepantie tussen het eigen vermogen dat vanuit volkshuisvestelijk beleid gerealiseerd kan worden en het eigen vermogen dat vanuit een commerciële- marktoptiek gerealiseerd kan worden. Het beleid van Casade gaat immers niet uit van volledige verkoop van het gehele bezit en het laten stijgen van de huren naar hetgeen maximaal mogelijk is.

In 2016 heeft Casade het ontwerpvoorstel scheiding DAEB/niet DAEB ingediend. Casade heeft gekozen voor een administratieve scheiding. Geheel in de lijn met de nieuwe Woningwet kiest Casade er voor om zoveel als mogelijk actief te zijn binnen de sociale volkshuisvesting, binnen het DAEB-segment. De cijfers uit het voorstel voldoen aan alle kengetallen uit het beoordelingskader van de Autoriteit woningcorporaties.

Ons financieel beleid is gericht op behoud van ons maatschappelijk vermogen. Daarbij willen we behoedzaam te werk gaan, zonder forse groei van het vreemd vermogen.

In 2016 hebben wij een reglement financieel beleid en beheer opgesteld. De Autoriteit woningcorporaties heeft vastgesteld dat dit reglement voldoet aan de wettelijke eisen.

Om financieel gezond te blijven sturen we actief op zes financiële kengetallen en normen die zijn vastgelegd in ons financiële beleid. Daarnaast vindt ook toetsing plaats aan de kengetallen zoals opgenomen het risicobeoordelingsmodel van het WSW. De sturing in ons financieel beleid is primair gericht op kasstromen. Naast de sturing op onze operationele kasstromen, sturen we nadrukkelijk op investerings- en desinvesteringskasstromen. We kunnen pas investeren als er uit de operatie en uit desinvesteringen (verkopen) voldoende middelen worden gegenereerd. Hierbij hanteren we het principe ‘eerst verdienen, dan uitgeven’. We rekenen ons niet rijk en blijven behoedzaam.

Een van onze de doelstellingen voor de financiële sturing is een versterking van het Asset Management, als onderdeel van het financieel beleid. Asset Management behelst de tactische vastgoedsturing en rendementssturing, waardoor we vastgoedbeslissingen verder kunnen professionaliseren en optimaliseren.

Een jaarrekening is complexe stof om te doorgronden en zeker voor een leek bijna niet te doorgronden. Als we deze lastige materie vereenvoudigen, komen we snel uit bij het huishoudboekje. Wat zijn de echte kasstromen in 2016 geweest.

39

Hierbij splitsen we de kasstromen voor het jaar 2016 in 1) exploitatiekasstromen, 2) financieringskasstromen en 3) investeringskasstromen. In de exploitatiekasstroom komt een bedrag van € 74 miljoen binnen uit de huur- en overige opbrengsten. Na aftrek van alle exploitatiekosten en rente is er een positief exploitatieoverschot van € 21 miljoen. Voor de financiering van onze activiteiten was € 55 miljoen beschikbaar bestaande uit het exploitatie-overschot, verkoopopbrengsten, aangetrokken lening en aanwezige liquiditeiten. Hiervan is € 19 miljoen gebruikt voor het aflossen van leningen en is € 26 miljoen geïnvesteerd in nieuwbouw en woningverbetering.

Van deze kasstromen valt het onderstaande overzicht te geven, uitgedrukt in een gemiddeld bedrag per verhuureenheid / per maand. In dit overzicht is te zien waaraan de binnenkomende huur wordt uitgegeven en op welke wijze de investeringen zijn gefinancierd.

Stelselwijziging In het jaarverslag 2016 is een stelselwijziging doorgevoerd. Het effect op vermogen en resultaat is onderstaand weergegeven (alle bedragen * € 1.000) Eigen vermogen: Eigen vermogen 31 december 2015 volgens jaarrekening 2015 (vóór stelselwijziging) Hogere waardering vastgoed in exploitatie Hogere waardering vastgoed in ontwikkeling, bestemd voor eigen exploitatie Hogere waardering Niet-DAEB vastgoed in exploitatie Hogere waardering onderhanden projecten Lagere voorziening onrendabele investeringen Eigen vermogen 31 december 2015 volgens jaarrekening 2016 (na stelselwijziging)

40

270.004 + 463.895 + 510 + 8.380 + 600 + 887 744.276

Resultaat 2015: Resultaat 2015 volgens jaarrekening 2015 (vóór stelselwijziging) In 2015 rechtstreeks toegevoegd aan het eigen vermogen (volgens jaarrekening 2015; voór stelselwijziging) Subtotaal: in 2015 toegevoegd aan eigen vermogen (volgens jaarrekening 2015; voór stelselwijziging) Lager verkoopresultaat vastgoedportefeuille Hogere niet gerealiseerde waardeveranderingen onroerende zaken in exploitatie (incl. rechtstreekse mutaties in het eigen vermogen) Lagere afschrijving (im)materiële vaste activa Lagere Overige waardeveranderingen (onrendabele investeringen) Resultaat 2015 volgens jaarrekening 2016 (na stelselwijziging)

14.000 - 18.522 - 4.522

-4.285 -30.758 14.378 343 36.672

Resultaat 2016 Vanaf het jaar 2016 is voorgeschreven dat de winst- en verliesrekening gebaseerd moet zijn op de functionele indeling. Voorheen werd de categoriale indeling toegepast.

Het resultaat 2016 is € 85,7 miljoen positief (2015: positief € 36,7 miljoen). De toename van het resultaat met € 49,0 miljoen is als volgt nader te specificeren (x € 1.000):

Resultaat exploitatie vastgoedportefeuille Resultaat verkocht vastgoed in ontwikkeling Resultaat verkoop vastgoedportefeuille Waardeveranderingen vastgoedportefeuille Leefbaarheid Financiële baten en lasten Belastingen Resultaat deelnemingen Resultaat na belastingen

2016 39.482 116 3.849 42.439 - 1.115 - 16.900 17.796 45

2015 42.411 611 1.697 10.487 - 1.082 - 17.484 60 - 28

Toe-/afname - 2.929 - 495 2.152 31.952 - 33 584 17.736 73

85.712

36.672

49.040

De afname van het resultaat exploitatie vastgoedportefeuille met € 2,9 miljoen wordt met name veroorzaakt doordat de lasten onderhoudsactiviteiten met € 4,4 miljoen zijn gestegen. Daar tegenover staat een stijging van de huuropbrengsten met € 1,6 miljoen.

Het resultaat verkoop vastgoedportefeuille is toegenomen met € 2,1 miljoen. Het aantal verkochte huurwoningen is gedaald van 62 naar 51. In 2015 is commercieel vastgoed verkocht. Het verkoopresultaat in 2016 is gestegen. Dit wordt veroorzaakt doordat in 2015 vastgoed is verkocht (onder andere commercieel vastgoed) met een relatief hogere marktwaarde in verhuurde staat.

In 2016 is de waardeverandering vastgoedportefeuille (stijging van de marktwaarde in verhuurde staat) uitgekomen op € 42,4 miljoen. Dit is ongeveer 3,7% van de marktwaarde in verhuurde staat per eind 2015 en is circa € 32,0 miljoen hoger ten opzichte van het jaar 2015.

In 2016 is een strategiewijzing op fiscaal gebied doorgevoerd. In 2016 is besloten om in te stemmen met het standpunt van de belastinginspecteur om delen van het bezit af te waarderen naar lagere WOZ waarde. Dit heeft geleid tot een fiscaal compensabel verlies.

Als gevolg van de strategiewijziging is er in 2016 een actieve belastinglatentie gevormd voor verrekenbare tijdelijke verschillen tussen de commerciële en fiscale waardering en voor het fiscaal compensabel verlies. Het vormen van deze belastinglatentie is ten gunste gebracht van de winst- en verliesrekening. Dit leidt tot een bate van € 17,8 miljoen.

41

Waardering van het bezit Vanaf het verslagjaar 2016 wordt het vastgoed in exploitatie gewaardeerd op basis van de marktwaarde in verhuurde staat. De marktwaarde geeft inzicht in de waarde waartegen vastgoed in verhuurde staat tussen een bereidwillige koper, niet zijnde de huurder, en een bereidwillige verkoper na behoorlijke marketing in een zakelijke transactie zou worden overgedragen op de waardepeildatum, waarbij de partijen met kennis van zaken, prudent en niet onder dwang zouden hebben gehandeld.

De waardering van het vastgoed in exploitatie is als volgt (x € 1.000): Marktwaarde in verhuurde staat DAEB vastgoed in exploitatie Niet-DAEB vastgoed in exploitatie

31-12-2016 1.143.247 62.347

31-12-2015 1.086.968 61.576

1.205.594

1.148.544

Het beleid van Casade is niet gericht op verkoop van de gehele vastgoedportefeuille. Voor inzicht in de verdiencapaciteit op basis van het beleid van Casade kan eerder de bedrijfswaarde worden gehanteerd.

De bedrijfswaarde van het vastgoed in exploitatie bedraagt eind 2016 € 664 miljoen (2015: € 675 miljoen). Daarmee is de marktwaarde in verhuurde staat € 542 miljoen hoger dan de bedrijfswaarde.

42

In onderstaand overzicht is bij verschillende waarderingen het eigen vermogen gepresenteerd.

Hierbij zijn de volgende waarderingen gepresenteerd: - Marktwaarde in verhuurde staat zoals opgenomen in de balans eind 2016 € 1.206 miljoen - Marktwaarde in verhuurde staat, waarbij uitgegaan wordt van doorexploiteren (en dus niet verkopen) en waarbij uitgegaan wordt van (groei naar) streefhuren Casade in plaats van groei naar markthuren € 766 miljoen - Bedrijfswaarde; zijnde de netto contante waarde van kasstromen gebaseerd op beleid Casade € 664 miljoen Dit leidt tot het volgende overzicht:

Het eigen vermogen is dus sterk afhankelijk van de grondslag voor het waarderen. Het eigen vermogen op basis van marktwaarde in verhuurde staat bedraagt € 830 miljoen. Als het huidig beleid van Casade uitgevoerd wordt, wordt dit eigen vermogen niet gerealiseerd. Hier is de bedrijfswaarde een betere waarde. Bij hanteren van de bedrijfswaarde is het eigen vermogen € 289 miljoen.

De waarde van het vastgoed in exploitatie, gebaseerd op de meest recente WOZ-beschikking, bedraagt € 1.685 miljoen (waarde peildatum 1-1-2016).

43

Investeringen Casade heeft de komende jaren een forse investeringsopgave, zowel in nieuwbouw als in verbetering van het woningbezit. Financiering vindt voor een belangrijk deel plaats uit de operationele kasstromen en opbrengsten uit woningverkopen. We hanteren het principe ‘eerst verdienen en dan uitgeven’.

Door voorzichtige uitgangspunten, een strak toetsingskader (investeringsstatuut) en stringente bewaking van projecten (zowel bij start als tussentijds) worden de risico’s voor investeringen gemanaged. Daarnaast zien we de laatste jaren een verbetering van de financiële positie.

Normen financieel beleid In ons financieel beleid en in ons ondernemingsplan zijn de kaders vastgelegd waaraan we moeten voldoen voor een gezonde financiële positie. De financiële sturing vindt plaats op basis van kasstromen.

Voor de bewaking van de financiële continuïteit hebben we zes kengetallen en normen vastgesteld. We sturen nadrukkelijk op deze kengetallen en er vindt periodieke rapportage plaats aan managementteam en raad van commissarissen. Uit deze rapportages blijkt dat Casade haar beleid en ambities kan realiseren binnen de gestelde financiële grenzen.

Daarnaast worden de begroting en meerjarenraming ook getoetst aan de kengetallen zoals opgenomen in het risicobeoordelingsmodel van het WSW. Daarbij hanteren we minimaal de WSW norm of een strengere eigen norm.

De gehanteerde financiële kengetallen: 1. Interestdekkingsratio (ICR): Hoe vaak kan uit de operationele kasstroom (som van de winst voor belastingen en rentelasten) de verschuldigde rente betaald worden aan de verschaffers van het vreemd vermogen.

De WSW norm: > 1,4. Casade hanteert als norm: > 1,7 op basis van het branche gemiddelde; 2. Debt service coverage ratio (DSCR): Kan bij doorexploitatie tot einde levensduur met de operationele kasstroom de leningenportefeuille worden afgelost. WSW norm: > 1.

3. Financieringsratio (loan to value): De verhouding tussen de leningen en de waarde van het vastgoed, ofwel de mate waarin het vastgoed extern is gefinancierd (rentabiliteitswaarde van de leningen versus de waardering van het vastgoed op bedrijfswaarde. WSW-norm: < 75%. Casade hanteert als norm: < 70%.

4. Solvabiliteit: De verhouding van het eigen vermogen in relatie tot het totale vermogen bij waardering van het vastgoed op bedrijfswaarde. WSW norm: > 20%.

5. Dekkingsratio: De verhouding tussen het schuldrestant van de leningen en de WOZ-waarde van het onderpand. WSW-norm: < 50%.

6. Duration leningen portefeuille: De gewogen gemiddelde looptijd van de betaling van rente en aflossingen van langlopende leningen o/g. De WSW-norm is: > 7 jaar.

44

Naast de bovengenoemde kengetallen hanteert Casade in haar financieel beleid nog enkele aanvullende kengetallen: ď&#x201A;ˇ Direct rendement: operationele kasstroom uitgedrukt in percentage van de bedrijfswaarde.

Norm: 4%; ď&#x201A;ˇ Financieringsratio netto investeringen: het deel van de netto investeringen dat gefinancierd wordt uit de vrije kasstroom. Norm: minimaal 25%, gemiddeld over 5 jaar; ď&#x201A;ˇ Het gemiddelde lening bedrag per woning. Uitgangspunt is dat dit bedrag de komende jaren niet toeneemt.

De Begroting 2017 en Meerjarenraming 2018-2021 voldoen aan de gestelde normen uit het financieel beleid.

In de onderstaande tabellen is van de vier belangrijkste kengetallen de geprognosticeerde ontwikkeling op basis van de begroting 2017 en meerjarenraming 2018-2021 weergegeven, afgezet tegen de norm.

Interestdekkingsratio (ICR)

45

Debt service coverage ratio (DSCR)

Financieringsratio (loan to value, o.b.v. eigen bedrijfswaarde)

46

Solvabiliteit

Normen WSW en AW Casade is voor haar activiteiten in belangrijke mate afhankelijk van de beschikbaarheid van externe financiering. Het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW) speelt hierin een belangrijke rol. Het WSW verstrekt garanties aan de financiers, zodat corporaties de financiering af kunnen sluiten tegen relatief gunstige condities.

De zekerheid die het WSW verstrekt is dus van enorm belang voor de beschikbaarheid en de prijs (rente) van externe financiering. Dit is niet ongelimiteerd. Het WSW beoordeelt jaarlijks alle corporaties op kredietwaardigheid. De uitkomst van het jaarlijkse onderzoek leidt tot een borgbaarheidsverklaring en de vaststelling van een borgingsplafond.

Het WSW hanteert een beoordelingssystematiek waarbij in belangrijke mate wordt gesteund op risicomanagement. Er vindt een risicoclassificatie plaats aan de hand van de beoordeling van business en financial risks. De business risks worden in kaart gebracht door middel van 24 vragen op diverse deelgebieden. De financial risks worden beoordeeld aan de hand van vijf eerder genoemde financiële beoordelingsratio’s welke Casade ook toepast voor haar eigen financieel beleid.

In juni 2016 heeft het WSW zijn beoordeling 2016 afgerond. Deze beoordeling is gebaseerd op het jaarverslag 2014 en de dPi 2015. Het WSW heeft een borgbaarheidsverklaring afgegeven. Het vrijgegeven borgingsplafond 2016 bedraagt € 455 miljoen. Dit is in overeenstemming met onze financieringsbehoefte over 2016.

Het vastgestelde borgingsplafond daalt gedurende de prognose jaren 2017 en 2018 naar respectievelijk € 449 miljoen en € 431 miljoen. Deze daling is geheel conform onze eigen opgave in de dPi2015. Op basis van onze prognoses genereren we hogere inkomende operationele kasstromen en verkoopopbrengsten dan benodigd zijn voor de financiering van de DAEB-activiteiten.

De Autoriteit woningcorporaties (Aw) oefent toezicht uit op individuele corporaties. Het integrale toezicht is gericht op de governance, integriteit, rechtmatigheid en de bescherming van het 47

maatschappelijk vermogen. Hierbij wordt het functioneren van de corporatie in samenhang bezien en afgezet tegen normen (vanuit wetgeving en beleidsregels) en het risicoprofiel van de corporatie.

In oktober 2016 heeft Aw een governance inspectie bij Casade uitgevoerd. De Aw heeft (mede op basis van dit onderzoek) de oordeelsbrief in november 2016 gepubliceerd. Op basis van de governance inspectie heeft Aw het beeld dat de governance van Casade voldoende waarborgen biedt voor de bescherming van het maatschappelijk vermogen en voor een rechtmatige en integere uitvoering van de werkzaamheden van Casade. Aw geeft aan dat Casade de stukken en reglementen op orde heeft. Aanvullend geeft Aw enkele opmerkingen en aanbevelingen. De oordeelsbrief is openbaar en te lezen via https://www.ilent.nl/documenten/L0944_Oordeelsbrief_2016.pdf EfficiĂŤnte werkorganisatie Casade zet al enkele jaren in op het efficiĂŤnter uitvoeren van werkzaamheden, met behoud van de kwaliteit van dienstverlening aan klanten. Bezuinigingen mogen vooral niet ten koste gaan van het niveau van de dienstverlening of van de wijkactiviteiten.

Door de opgelegde verhuurderheffing en bijdrage in de saneringssteun is de noodzaak tot verdere efficiency van de bedrijfsvoering nog verder toegenomen.

Er zijn efficiencydoelstellingen geformuleerd. Deze zijn in de begroting 2017 en de meerjarenramingen opgenomen. We zullen blijven bewaken dat deze doelstellingen ook worden gerealiseerd.

2. Interne risicobeheersings- en controlesystemen Het intern risicobeheersings- en controlesysteem is een gestructureerd systeem dat gehanteerd wordt om Casade te laten functioneren in overeenstemming met de uitgezette strategie en om de naleving van wet- en regelgeving te waarborgen. Dit systeem maakt onderdeel uit van het planningen controlproces. De opzet hiervan is besproken in zowel auditcommissie als raad van commissarissen.

De interne risicobeheersings- en controlesystemen gelden voor Stichting Casade en alle verbindingen. In begroting, jaarverslag en tussentijdse rapportages aan de raad van commissarissen wordt expliciet en apart gerapporteerd over de afzonderlijke verbindingen. Deze activiteiten onttrekken zich dus niet aan het toezicht van de raad. Majeure besluiten worden vooraf ter goedkeuring voorgelegd aan de raad van commissarissen van Stichting Casade.

48

3. Treasury Treasury, en in het bijzonder onze derivatenportefeuille, heeft ook in 2016 bijzondere aandacht gekregen.

Derivaten De marktwaarde van de derivatenportefeuille bedraagt per ultimo 2016 € 40,0 miljoen negatief (2015: € 39,8 miljoen negatief). Voor een deel van de derivatencontracten geldt de contractuele verplichting tot bijstorting zodra de negatieve marktwaarde een bepaalde limiet overschrijdt (het thresholdbedrag). Het thresholdbedrag bedraagt € 14,8 miljoen. In 2015 is het risico op bijstorting tot en met 5 februari 2019 afgekocht met een gestort bedrag van € 16,5 miljoen. Dit bedrag is gestort op een geblokkeerde rekening van de betreffende bank. Over deze rekening wordt een rente vergoed op basis van Eonia. Als de Eonia negatief is bedraagt de rente nihil.

Liquiditeitsbuffer In de beleidsregels voor het gebruik van financiële derivaten is bepaald dat corporaties een liquiditeitsbuffer moeten aanhouden, die voldoende is om bijstortingsverplichtingen te kunnen opvangen in het geval dat de vaste rente in de markt met 2% zou dalen.

Door het afkopen van het bijstortingsrisico is de verplichting om een liquiditeitsbuffer aan te houden tot ultimo 2017 komen te vervallen.

Financiering en renterisico De totale schuldrest van de leningen o/g bedraagt per eind 2016 € 423,6 miljoen (eind 2015 € 434,4 miljoen). De gemiddelde rentevoet is eind 2016 3,76 % (eind 2015: 3,84 %).

De resterende gemiddelde looptijd van de leningen in portefeuille bedraagt eind 2016 14,4 jaar (2015: 15,0 jaar).

Het renterisico als gevolg van eindaflossingen en renteconversies blijft ruimschoots onder de renterisiconorm van maximaal 15% per jaar.

Interne organisatie treasury In het treasurystatuut zijn de kaders vastgelegd rondom de totstandkoming van de besluitvorming.

Alle derivaten van Casade zijn aflopend en er zijn geen open posities. In 2012 is door het bestuur en de raad van commissarissen het besluit genomen geen nieuwe derivaten af te sluiten. Dit uitgangspunt is ook vastgelegd in het nieuwe treasurystatuut.

De marktwaarde van de derivatenportefeuille wordt periodiek berekend evenals de benodigde liquiditeitsbuffer bij een rentedaling van 2%. Deze berekening wordt ook gebruikt om verantwoording af te leggen aan het WSW en de Aw. De eigen berekeningen worden afgestemd met periodieke opgaven van de verstrekkers van de derivaten.

Nadere informatie over financiële instrumenten is opgenomen in de jaarrekening.

49

4. Risicomanagement Net als elke organisatie wordt Casade geconfronteerd met risico’s als gevolg van externe bedreigingen, maar ook intern. We hebben een sterk risicomijdende houding en beperken ons tot risico’s die passend zijn bij onze doelstellingen.

De belangrijkste risico’s zijn risico’s die onze doelstellingen in gevaar brengen (de strategische risico’s). We denken actief na over deze risico’s en trachten deze zoveel als mogelijk te mitigeren. Zo werken we al jaren met een strategische risico top 10. Deze risico top 10 brengen we jaarlijks in beeld met externe referenten om te voorkomen dat we risico’s missen. Tijdens de mid-term review van ons ondernemingsplan 2015-2019 in 2017, zullen de strategische risico’s wederom in beeld gebracht worden.

De risico’s bespreken we met de raad van commissarissen.

In het verslagjaar omvat de strategische risico top 10 het (theoretische) risico dat: a. Casade er (in de ogen van huurders) onvoldoende in slaagt om huren betaalbaar te houden.

Dit risico wordt beperkt door het nauwlettend volgen en verantwoorden van het aantal betaalbare huurwoningen en passend toewijzen. Hiervoor is een monitor ingesteld. Op dit moment voldoet Casade ruim aan de gemaakte afspraken rondom het aantal betaalbare huurwoningen. b. Casade onvoldoende kennis in huis heeft om technologische ontwikkelingen bij te houden.

Dit risico wordt beperkt door continue professionalisering van de afdeling IV&A (ontwikkelingen op automatisering) en Vastgoed (ontwikkelingen op bouwtechnieken/ duurzaamheid). Indien wenselijk of noodzakelijk wordt gebruik gemaakt van externe ondersteuning voor aanvullende expertise en laatste ontwikkelingen. c. De inrichting van het nieuwe (efficiënter) klantproces niet voldoet aan minimaal dezelfde klanttevredenheid en lagere kosten.

Dit risico wordt beperkt doordat voorafgaand aan de herinrichting van de klantprocessen een businesscase is beschreven. Hierin is opgenomen wat de doelstelling is en tot welke voordelen en besparingen dit zal leiden. De realisatie wordt vergeleken met de businesscase. Voorafgaand aan de inrichting gaan wij in gesprek met de klant, zodat wij bij de daadwerkelijke inrichting, zo veel als mogelijk, rekening kunnen houden met de wensen van de klant.

De klanttevredenheid wordt onder andere gemeten volgens het Huurlabel van het Kwaliteitscentrum Woningcorporaties Huursector (KW). Hier scoren wij eind 2016 op alle gebieden boven de KWH-norm. d. De financieel en/of maatschappelijk kwetsbaardere positie van een behoorlijk grote groep huurders (druk op buurten, druk op betalingsgedrag) toeneemt.

Dit risico wordt beperkt door het naleven van het in 2015 nieuw vastgesteld portfolio-, huur- en toewijzingsbeleid. Daarnaast wordt vanuit de medewerkers een actieve houding aangehouden ten behoeve van de signalering van kwetsbare doelgroepen.

De afgelopen jaren is een druk op het betalingsgedrag goed merkbaar. De totale huurachterstand is dan ook opgelopen. Wij proberen hier samen met de betrokkenen goede afspraken over te maken.

50

e. Het aanbod van huurwoningen niet overeenkomt met de vraag.

Dit risico wordt beperkt door het nastreven van het portfoliobeleid. In het portfoliobeleid is op basis van externe onderzoeksgegevens een lange termijn visie van 20 jaar gegeven. Daarnaast vindt er een periodieke afstemming plaatst in welke mate de streefvoorraad van Casade voldoet aan de veranderende (markt)omstandigheden.

Om blijvend te voldoen wordt maximaal ingezet op de transformatie en verbetering van ons bezit door nieuwbouw en verkoop, verbeteringen en duurzaamheidsmaatregelen. f.

(Onzekerheden in) bouwprojecten niet voldoende beheerst worden.

Om de risico’s van bouwprojecten te beheersen is een heel palet van maatregelen aanwezig. De kaders hiervan zijn in een overkoepeld document opgenomen, het investeringsstatuut. Jaarlijks wordt intern en extern getoetst op de naleving van dit statuut.

Op dit moment heeft Casade geen (meer dan) risicovolle projecten lopen.

g. Casade veel leegstand, onverkoopbaar en moeilijk verhuurbaar zakelijk vastgoed (zorg gerelateerd vastgoed en kantoren/winkels) kent.

Casade heeft maar een beperkte omvang aan bedrijfsonroerend goed en grondposities. Verdere beperking vindt plaats door het actief verkopen van vastgoed dat niet tot de kerntaak van Casade hoort. h. De kasstromen van Casade niet beheerst worden.

Casade heeft een gezonde financiële positie. Om dit te behouden stuurt Casade op meerdere financiële normen. Hierover wordt met regelmaat verantwoording afgelegd via o.a. de rapportages aan de raad van commissarissen en jaarrekening. Jaarlijks worden de toekomstplannen ingerekend in de begroting. De effecten hiervan op de financiële normen worden hierbij inzichtelijk gemaakt. De begroting dient goedgekeurd te worden door de raad van commissarissen. i.

Er onvoldoende financiële middelen intern aanwezig zijn voor een ongestoorde doorgang van de bedrijfsuitoefening.

Dit risico wordt beperkt door jaarlijks de financieringsbehoefte voor Casade te bepalen. Dit doen we bij begroting voor een periode van 5 jaar. Hierdoor kunnen tijdig acties genomen worden.

Op dit moment beschikt Casade over voldoende financiële middelen.

j.

Er onvoldoende checks and balances aanwezig zijn.

Dit risico wordt beperkt door een juiste tone at the top en het organiseren van natuurlijke tegengestelde belangen binnen het managementteam. Daarnaast worden binnen de processen waar mogelijk tegengestelde belangen ingebouwd. Vanaf de fusie is veel aandacht geweest voor de vastlegging van de taken en verantwoordelijkheden binnen de organisatie.

Bovengenoemde risico’s zijn de bruto-risico’s; risico’s zonder rekening te houden met enige beheersingsmaatregelen. Bij elk risico zijn op hoofdlijnen de beheersingsmaatregelen beschreven. Na beheersingsmaatregelen resteert het netto-risico.

De bruto-risico’s en netto-risico’s (na beheersingsmaatregelen) zijn geplaatst in een kans/impactgrafiek. De grootste resultaten zijn te behalen in het beperken van de kans dat zich een strategisch risico voordoet. De impact is vaak meer een gegeven en is niet altijd even goed te beïnvloeden.

51

Naast bovengenoemde risico’s wordt specifiek rekening gehouden met de risico’s rondom de implementatie van het nieuw primair systeem (bedrijfs- en klantapplicaties). Voor de uitvoering van de implementatie is een afzonderlijke projectgroep ingesteld. Aansturing vindt primair plaats door de ingestelde stuurgroep.

We bespreken de risico’s en beheersingsmaatregelen actief binnen het managementteam en leggen daarover verantwoording af aan de raad van commissarissen.

Naast risicomanagement op strategisch niveau maken we op projectniveau voor nieuwbouw en verbeteringen een afzonderlijke risico-inschatting (o.b.v. RISMAN-methode). In de viermaandelijkse rapportage aan de raad van commissarissen besteden we daar aandacht aan.

Daarnaast worden belangrijke treasury-besluiten voorzien van een risicoparagraaf en van een advies van een externe treasury-adviseur.

Waar het zaken betreft met materiële organisatorische impact verloopt de besluitvorming door de bestuurder in het managementteam langs de lijn van een afzonderlijk projectteam en wordt in de afweging een risicoparagraaf betrokken.

In het verslagjaar hebben zich geen risico’s voorgedaan met materiële impact op de organisatie.

Om het proces van risicomanagement te versterken hebben wij eind 2015 op strategisch niveau de opzet van ons interne risicobeheersing- en controlesysteem opnieuw geformuleerd. En is op tactisch niveau een auditplan opgesteld. Hierin staat beschreven welke interne controles er jaarlijks op welke processen en financiële transactiestromen plaatsvinden. In 2016 zijn conform het auditplan op operationeel niveau per proces/thema audits uitgevoerd. Uitkomsten hiervan zijn besproken met de proceseigenaar om de beheersing waar nodig te verbeteren.

Daarnaast hebben we het instrument van de procesaudit ingevoerd, waarbij jaarlijks een (primair) proces van Casade wordt geaudit op opzet en bestaan.

Ook wordt vanaf 2016 op een gestructureerde wijze invulling gegeven aan compliance: het geheel van maatregelen dat zich richt op de implementatie, handhaving en naleving van externe wet- en regelgeving, sectorregelingen en (prestatie)afspraken met belanghebbenden evenals op de naleving 52

van interne regels en besluiten om te voorkomen dat de reputatie, integriteit en betrouwbaarheid van Casade wordt aangetast. Het risico dat we niet voldoen aan wet- en regelgeving, met impact op het realiseren van onze doelstellingen, wordt niet dermate hoog ingeschat.

Begin 2016 heeft de raad goedkeuring gegeven aan het compliance-statuut; een statuut dat de missie, doelstellingen, definitie en reikwijdte van compliance beschrijft en duidelijk maakt waar de taken en verantwoordelijkheden liggen op het gebied van compliance.

Het compliance-statuut krijgt zijn uitwerking in een jaarplan, dat de compliance-activiteiten beschrijft voor het betreffende jaar. In 2016 lag het accent op het vergroten van de bewustwording onder medewerkers, het uitbouwen van een compliance-risicoanalyse en het analyseren van wet- en regelgeving. Bij dit laatste proberen we zo veel mogelijk aan te sluiten bij activiteiten die we ons al hadden voorgenomen.

Als zodanig heeft in 2016 een risicoanalyse plaatsgevonden van de Asbestwetgeving, de wet- en regelgeving rond de levering van warmte en is een begin gemaakt met een risicoanalyse van de informatiebeveiliging, in het kader van de bescherming van persoonsgegevens. De risico’s zijn in kaart gebracht en, waar nodig, zijn maatregelen benoemd om deze risico’s te beheersen dan wel te beperken. De uitvoering van deze maatregelen wordt gemonitord.

5. Bestuursverklaring Het bestuur van Casade verklaart voorts dat:  Casade haar middelen uitsluitend voor werkzaamheden op het gebied van de volkshuisvesting bestemt;  De raad van commissarissen op 18 april 2017 het jaarverslag 2016 heeft vastgesteld;  De accountant met betrekking tot de jaarrekening een goedkeurende verklaring heeft afgegeven en dat hij in zijn onderzoek heeft getoetst dat het bestuursverslag verenigbaar is met de jaarrekening.

Drs. R.J. van Gurp, directeur-bestuurder

53

JAARREKENING 2016 1. Geconsolideerde balans na resultaatbestemming (bedragen * 1.000 euro) Ref.

31-12-2016

31-12-2015

1.143.247

1.086.968

Niet-DAEB vastgoed in exploitatie

62.347

61.576

Onroerende zaken verkocht onder voorwaarden

94.470

95.663

Vastgoed in ontwikkeling bestemd voor eigen exploitatie

7.120

3.431

Onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie

2.996

3.245

1.310.180

1.250.883

317

272

Latente belastingvordering(en)

17.770

-

Overige vorderingen

16.968

16.818

35.055

17.090

ACTIVA Vaste activa MateriĂŤle vaste activa

8.1

DAEB vastgoed in exploitatie

FinanciĂŤle vaste activa

8.2

Overige deelnemingen

Vlottende activa Voorraad Vastgoed bestemd voor verkoop

8.3.1

5.802

3.943

Overige voorraden

8.3.2

4.252

5.611

8.4

-

920

Huurdebiteuren

8.5.1

945

873

Vorderingen op maatschappijen waarin wordt deelgenomen

8.5.2

305

178

Overige vorderingen

8.5.3

429

720

Overlopende activa

8.5.4

882

666

2.561

2.437

10.530

16.422

1.368.380

1.297.306

Onderhanden projecten Vorderingen

Liquide middelen

8.6

TOTAAL ACTIVA

54

Ref.

31-12-2016

31-12-2015

829.988

744.276

829.988

744.276

2.599

2.047

185

230

2.784

2.277

PASSIVA

Groepsvermogen

8.7

Groepsvermogen

Voorzieningen

8.8

Voorziening onrendabele investeringen Overige voorzieningen

Langlopende schulden

8.9

Leningen overheid

8.9.1

15.162

16.085

Leningen kredietinstellingen Verplichting uit hoofde van onroerende zaken verkocht onder voorwaarden

8.9.1

403.300

399.480

8.9.2

95.726

97.317

Derivaten

8.9.3

1.528

1.226

515.716

514.108

Schulden aan kredietinstellingen

5.103

18.841

Schulden aan leveranciers

2.891

2.358

Belastingen en premies sociale verzekeringen

2.195

3.977

98

108

Kortlopende schulden

8.10

Schulden ter zake van pensioenen Onderhanden projecten

8.10.1

653

-

Overige schulden Overlopende passiva

8.10.2

59 8.893

285 11.076

19.892

36.645

1.368.380

1.297.306

TOTAAL PASSIVA

55

2. Geconsolideerde winst- en verliesrekening (bedragen * 1.000 euro)

Ref.

2016

2015

Huuropbrengsten Opbrengsten servicecontracten Lasten servicecontracten Lasten verhuur en beheeractiviteiten Lasten onderhoudsactiviteiten Overige directe operationele lasten exploitatie bezit Netto resultaat exploitatie vastgoedportefeuille

11.1 11.2 11.3 11.4 11.7

72.771 1.758 1.633 16.671 16.743 39.482

71.179 1.986 1.818 16.553 12.383 42.411

Omzet verkocht vastgoed in ontwikkeling Uitgaven verkocht vastgoed in ontwikkeling Toegerekende organisatiekosten Toegerekende financieringskosten Netto resultaat verkocht vastgoed in ontwikkeling

11.8 11.9 11.10

706 590 116

9.523 8.912 611

Verkoopopbrengst vastgoedportefeuille Toegerekende organisatiekosten Boekwaarde verkochte vastgoedportefeuille Netto gerealiseerd resultaat verkoop vastgoedportefeuille

11.11

18.634 549 14.236 3.849

20.951 881 18.373 1.697

Overige waardeveranderingen vastgoedportefeuille Niet gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille Niet gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille verkocht onder voorwaarden Niet gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille bestemd voor verkoop Waardeveranderingen vastgoedportefeuille

11.12 11.13

2.336 39.705

-3.593 14.249

11.14

398

-169

42.439

10.487

-

-

1.115 84.771

1.082 54.124

Opbrengst overige activiteiten Kosten overige activiteiten Netto resultaat overige activiteiten Overige organisatiekosten Leefbaarheid Bedrijfsresultaat

11.15

Waardeveranderingen van financiĂŤle vaste activa en effecten Opbrengst van vorderingen die tot de vaste activa behoren en van effecten Andere rentebaten en soortgelijke opbrengsten Rentelasten en soortgelijke kosten Saldo financiĂŤle baten en lasten 11.16

-302

8

159 5 16.762 16.900

-550 10 16.952 17.484

Resultaat voor belastingen Belastingen Resultaat na belastingen Aandeel in resultaat van deelnemingen Groepsresultaat na belastingen

67.871 17.796 85.667 45 85.712

36.640 60 36.700 -28 36.672

11.17 11.18

56

3. Geconsolideerd kasstroomoverzicht (bedragen * 1.000 euro)

2016

2015

Operationele activiteiten Ontvangsten: Huren Vergoedingen Overige bedrijfsontvangsten Renteontvangsten Saldo ingaande kasstromen

72.700 1.912 541 66 75.219

71.444 1.986 662 66 74.158

Uitgaven: Personeelsuitgaven Onderhoudsuitgaven Overige bedrijfsuitgaven Rente uitgaven Sectorspecifieke heffing Verhuurderheffing Leefbaarheid Vennootschapsbelasting Saldo uitgaande kasstromen

7.566 13.273 8.377 17.062 7.584 404 -26 54.240

7.942 9.131 9.061 17.172 6.869 285 -60 50.400

Kasstroom uit operationele activiteiten

20.979

23.758

10.834

15.147

(Des)investeringsactiviteiten MVA ingaande kasstroom Verkoopontvangsten bestaande huur, woon- en niet woongelegenheden Verkoopontvangsten woongelegenheden (VOV) na inkoop in dPi periode Verkoopontvangsten nieuwbouw, woon- en niet woongelegenheden Verkoopontvangsten grond (Des)investeringsontvangsten overig Tussentelling ingaande kasstroom MVA

8.315

6.229

1.289 20.438

4.093 25.469

MVA uitgaande kasstroom Nieuwbouw huur, woon- en niet woongelegenheden Woningverbetering, woon- en niet woongelegenheden Aankoop, woon- en niet woongelegenheden Nieuwbouw verkoop, woon- en niet woongelegenheden Aankoop woongelegenheden (VOV) voor doorverkoop Aankoop grond Desinvesteringen in overige financiĂŤle activa Investeringen overig Externe kosten bij verkoop Tussentelling MVA uitgaande kasstroom

22.921 1.233 275 587 10.130 780 391 36.317

19.390 3.058 3.749 3.263 7.685 97 651 37.893

-15.879

-12.424

Saldo in- en uitgaande kasstroom MVA

57

FVA Ontvangsten verbindingen Ontvangsten overig Uitgaven verbindingen Uitgaven overig Saldo in- en uitgaande kasstroom FVA Kasstroom uit (des)investeringen

60 211 -151

75 574 3.398 -2.749

-16.030

-15.173

Financieringsactiviteiten Ingaand: Nieuwe door WSW geborgde leningen Uitgaand: Aflossing door WSW geborgde leningen

8.000

24.971

18.841

33.321

Kasstroom uit financieringsactiviteiten

-10.841

-8.350

-5.892 16.422 10.530

235 16.187 16.422

Mutatie liquide middelen Liquide middelen per 1 januari Liquide middelen per 31 december

58

4. Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening 4.1

Algemeen

Stichting Casade is een stichting met de status van ‘toegelaten instelling volkshuisvesting’. De statutaire vestigingsplaats is Waalwijk. Het feitelijk actieve werkgebied bestaat uit de gemeenten Dongen, Loon op Zand en Waalwijk. Daarnaast bezit Casade 7 woningen in Heusden. De activiteiten bestaan voornamelijk uit de exploitatie en ontwikkeling van woningen voor de sociale huursector.

Deze jaarrekening heeft betrekking op de periode 1 januari 2016 tot en met 31 december 2016.

Alle bedragen luiden in duizenden euro’s, tenzij anders vermeld.

4.2

Regelgeving

Stichting Casade heeft de enkelvoudige jaarrekening en de geconsolideerde jaarrekening opgesteld met inachtneming van artikel 35 van de Woningwet. Het eerste lid van dit artikel schrijft de toepassing van BW2 Titel 9 voor, behoudens enkele specifieke uitzonderingen. Behalve de Woningwet zijn tevens het Besluit Toegelaten Instellingen Volkshuisvesting en de Regeling Toegelaten Instellingen Volkshuisvesting van toepassing.

Verder zijn de Beleidsregels toepassing Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (“WNT”) en de door de Raad voor de Jaarverslaggeving uitgegeven richtlijnen toegepast, waaronder Richtlijn 645 Toegelaten Instellingen Volkshuisvesting (herzien 2016) in het bijzonder.

4.3

Groepsverhoudingen

Stichting Casade staat aan het hoofd van de Casade-groep. Indien hierna in de geconsolideerde jaarrekening wordt gesproken over Casade wordt hiermee bedoeld Stichting Casade en haar in de consolidatie betrokken groepsmaatschappijen.

4.4

Grondslagen voor consolidatie

In de geconsolideerde jaarrekening zijn opgenomen de financiële gegevens van Casade en haar groepsmaatschappijen. Dit betreft alle maatschappijen waarmee Casade een organisatorische en economische eenheid vormt. Integraal in de consolidatie worden opgenomen deelnemingen waarin beslissende zeggenschap op het beleid kan worden uitgeoefend. In het algemeen betreft het deelnemingen waarin het belang meer dan 50% bedraagt. Het aandeel van derden in het groepsvermogen en in het groepsresultaat wordt afzonderlijk vermeld.

Resultaten uit transacties met en tussen groepsmaatschappijen zijn in de geconsolideerde jaarrekening volledig geëlimineerd. Resultaten uit transacties met en tussen deelnemingen die tegen nettovermogenswaarde gewaardeerd worden, worden proportioneel verantwoord. Resultaten uit transacties met en tussen deelnemingen die tegen kostprijs worden gewaardeerd, worden volledig verantwoord, tenzij zij in wezen niet zijn gerealiseerd.

De groepsmaatschappijen worden integraal geconsolideerd vanaf de datum waarop beslissende zeggenschap op de groepsmaatschappij is verkregen. Bij belangen minder dan 100% wordt het aandeel van derden in het eigen vermogen en het resultaat afzonderlijk in de geconsolideerde jaarrekening vermeld.

De groepsmaatschappijen worden niet meer in de consolidatie opgenomen vanaf de datum waarop geen sprake meer is van beslissende zeggenschap. De posten in de geconsolideerde jaarrekening worden volgens uniforme grondslagen voor waardering en resultaatbepaling vastgesteld.

De in de consolidatie begrepen rechtspersonen en vennootschappen zijn: Volledig geconsolideerd Casade Holding B.V., Waalwijk (100%) Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V., Waalwijk (100%) Casade Energie B.V., Waalwijk (100%) Casade Centrum Kaatsheuvel B.V., Waalwijk (100%) Kordial B.V., Dongen (100%)

59

Casade Holding B.V. is een intermediaire vennootschap tussen de toegelaten instelling Stichting Casade en de vier hiervoor genoemde 100% dochtervennootschappen.

Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V. is opgericht om samen met een aantal derden projecten te ontwikkelen, waarbij Casade deelneemt voor het sociale deel.

Casade Energie B.V. beheert energie-installaties en levert energie ten behoeve van huurders van de toegelaten instelling Casade. Daarnaast exploiteert vennootschap een aantal warmtepompen.

Casade Centrum Kaatsheuvel B.V. is opgericht om deel te nemen in de herontwikkeling van Centrum Kaatsheuvel.

Kordial B.V. heeft als doel het exploiteren, beheren en (doen) realiseren van bouwwerken.

Overige deelnemingen, gewaardeerd op nettovermogenswaarde Waalborgh Bouwontwikkeling V.O.F., Waalwijk (25%) V.O.F. Centrum Kaatsheuvel (50%) Overige kapitaalbelangen (minder dan 20%) Smart Finance B.A. Casade is lid van Coöperatie Smart Finance B.A. te Eindhoven. De coöperatie heeft ten doel het verlenen van ondersteuning in de financieringslasten van particuliere kopers van woningen (o.a. de Starters Rente Regeling).

4.5

Oordelen en schattingen

Bij toepassing van de grondslagen en regels voor het opstellen van de jaarrekening vormt de directie van Casade zich diverse oordelen en maakt schattingen die essentieel kunnen zijn voor de in de jaarrekening opgenomen bedragen. De belangrijkste oordelen en schattingen hebben betrekking op de activa in exploitatie (zowel het sociaal als het commercieel vastgoed), de voorzieningen, de waardeverminderingen en de acute en latente belastingen. Indien het voor het geven van het in artikel 2:362 lid 1 BW vereiste inzicht noodzakelijk is, is de aard van deze oordelen en schattingen inclusief de bijbehorende veronderstellingen opgenomen bij de toelichting op de betreffende jaarrekeningposten.

4.6

Stelselwijziging

Met ingang van boekjaar 2016 is de herziene Richtlijn 645 Toegelaten Instellingen Volkshuisvesting van toepassing.

Casade waardeerde haar sociaal vastgoed in exploitatie tot en met 2015 tegen de bedrijfswaarde en het commercieel vastgoed tegen de marktwaarde op basis van het actuele waarde model van Richtlijn 213 “Vastgoedbeleggingen”. Als gevolg van de nieuwe Woningwet en daarin voorgeschreven waardering tegen marktwaarde volgens het waarderingshandboek dient een stelselwijziging te worden doorgevoerd.

De herziene Richtlijn 645 heeft ertoe geleid dat Casade haar stelsel van waardering en resultaatbepaling vanaf 2016 heeft gewijzigd op de volgende onderdelen: a Classificatie van onroerende zaken in exploitatie naar DAEB vastgoed en niet-DAEB vastgoed, op basis van onderverdeling naar het al dan niet overschrijden van de huurliberalisatiegrens door de woninghuur per contractdatum in plaats van per balansdatum; b Waardering van sociaal vastgoed vond tot en met 2015 plaats op basis van bedrijfswaarde. Vanaf 2016 vindt waardering plaats tegen marktwaarde in verhuurde staat, bepaald overeenkomstig het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde voor onroerende zaken in exploitatie. c De tot en met 2015 voor commercieel vastgoed gevolgde waardering tegen marktwaarde volgens Richtlijn 213 is vanaf 2016 gewijzigd in waardering tegen marktwaarde in verhuurde staat, bepaald overeenkomstig het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde voor onroerende zaken in exploitatie.

Als gevolg van de waardering tegen marktwaarde van onroerende zaken in exploitatie is een eventuele afwaardering van vastgoedontwikkelingsprojecten herrekend op basis van de marktwaarde in verhuurde staat als toets ter bepaling van eventuele duurzame waardeverminderingen. Tot en met 2015 vond deze toets plaats op basis van bedrijfswaarde.

60

Aanpassing vergelijkende cijfers van vermogen en resultaat De wijzigingen in de waarderingsgrondslagen zoals hiervoor genoemd zijn als stelselwijziging verwerkt in het vermogen en resultaat, waarbij de vergelijkende cijfers 2015 in de jaarrekening 2016 zijn aangepast.

De aanpassing van de vergelijkende cijfers houdt in dat deze zijn herrekend alsof de nieuwe waarderingsgrondslag reeds van toepassing was in voorgaande boekjaren. De invloed van de stelselwijziging (cumulatieve effect) is voor het deel dat betrekking heeft op de jaren tot en met 2014 verwerkt in het eigen vermogen per 1 januari 2015 en bedraagt € 433.078.000 positief. Het deel dat betrekking heeft op het resultaat 2015 is in de individuele posten van de winst-en-verliesrekening verwerkt middels aanpassing van de vergelijkende resultaatcijfers 2015 en bedraagt in totaal € 22.672.000 positief. In totaal bedraagt het cumulatief effect op het eigen vermogen per 1 januari 2016 € 474.272.000. Dit effect alsmede het resultaateffect 2015, uitgesplitst naar de individuele posten is als volgt: Cumulatief effect 1 januari 2016 (bedragen * € 1.000)

DAEB vastgoed in exploitatie DAEB vastgoed in ontwikkeling, bestemd voor eigen exploitatie Niet-DAEB vastgoed in exploitatie Onderhanden projecten

Stand 1 januari 2016 vóór stelselwijziging 623.073

Stand 1 januari 2016 ná stelselwijziging 1.086.968

Cumulatief effect 1 januari 2016 463.895

2.921 53.196 320

3.431 61.576 920

510 8.380 600 473.385

Eigen vermogen: Overige reserves Eigen vermogen: Herwaarderingsreserve Cumulatief effect op eigen vermogen Voorziening onrendabele investeringen

270.004

258.228 486.048

2.934

2.047

- 11.776 486.048 474.272 887 473.385

Resultaateffect 2015 (bedragen * € 1.000)

Verkoopresultaat vastgoedportefeuille Niet gerealiseerde waardeveranderingen onroerende zaken in exploitatie Afschrijvingen (im)materiële vaste activa Overige waardeveranderingen (onrendabele investeringen)

Baten/lasten 2015 volgens WVR 2015 6.770

Baten/lasten 2015 voor vergelijkingsdoeleinden aangepast 2.485

Aanpassing. resultaat 2015 voor vergelijkingsdoeleinden - 4.285

- 1.846 - 14.917 3.234

- 14.080 - 539 2.893

12.234 14.378 345 22.672

Het cumulatief effect op het eigen vermogen per 1 januari 2015 bedraagt € 433.078.000.

De aansluiting met het cumulatief effect per 1 januari 2016 is als volg weer te geven: Cumulatief effect 1 januari 2016 Af: resultaat effect 2015 directe vermogensmutatie in 2015 Cumulatief effect 1 januari 2015

474.272 - 22.672 - 18.522 433.078

61

Het cumulatief effect op het eigen vermogen per 1 januari 2015, uitgesplitst naar de individuele posten, is als volgt: Cumulatief effect 1 januari 2015 (bedragen * € 1.000)

DAEB vastgoed in exploitatie DAEB vastgoed in ontwikkeling, bestemd voor eigen exploitatie Niet-DAEB vastgoed in exploitatie Onderhanden projecten

Stand 1 januari 2015 vóór stelselwijziging 634.893

Stand 1 januari 2015 ná stelselwijziging 1.056.369

Cumulatief effect 1 januari 2015 421.476

9.609 58.289 -

9.299 68.238 -

-310 9.949 431.115

Eigen vermogen: Overige reserves Eigen vermogen: Herwaarderingsreserve Cumulatief effect op eigen vermogen Voorziening onrendabele investeringen

274.526

230.923 476.681

8.273

6.310

- 43.603 476.681 433.078 -1.963 431.115

4.7

Salderen

Een actief en een post van het vreemd vermogen worden gesaldeerd in de jaarrekening opgenomen uitsluitend indien en voor zover:  een deugdelijk juridisch instrument beschikbaar is om het actief en de post van het vreemd vermogen gesaldeerd en simultaan af te wikkelen; en  het stellige voornemen bestaat om het saldo als zodanig of beide posten simultaan af te wikkelen.

4.8

Financiële instrumenten

Onder financiële instrumenten worden zowel primaire financiële instrumenten zoals vorderingen, effecten en schulden, als afgeleide instrumenten verstaan.

Alle aan- en verkopen volgens standaard markconventies van financiële activa worden opgenomen per transactiedatum, dat wil zeggen de datum waarop Casade de bindende overeenkomst aangaat.

Voor de grondslagen van de primaire financiële instrumenten wordt verwezen naar de behandeling per balanspost. Door de waardering en verwerking van afgeleide instrumenten wordt verwezen naar de afzonderlijke paragraaf Derivaten en hedge accounting.

62

5. Grondslagen voor waardering van activa en passiva 5.1 Materiële vaste activa 5.1.1

Vastgoed in exploitatie

Classificatie en kwalificatie Het vastgoed in exploitatie wordt op objectniveau geclassificeerd naar DAEB (sociaal) en niet-DAEB (commercieel) vastgoed, rekening houdend met de criteria van de Beschikking van de Europese Commissie d.d.

15 december 2009 aangaande de staatssteun voor toegelaten instellingen.

Op grond van deze criteria omvat het sociaal vastgoed de woningen met een huurprijs tot aan de huurliberalisatiegrens (huurtoeslaggrens) op contractdatum, het maatschappelijk vastgoed en het overige sociale vastgoed.

Maatschappelijk vastgoed is bedrijfsonroerend goed dat wordt verhuurd aan maatschappelijke organisaties, waaronder zorg-, welzijn-, onderwijs- en culturele instellingen en dienstverleners en tevens is vermeld op de bijlage zoals deze is opgenomen in de EC-beschikking d.d. 15 december 2009.

Het commercieel vastgoed omvat volgens de eerder genoemde criteria de woningen met een huurprijs boven de huurliberalisatiegrens (huurtoeslaggrens) op contractdatum, het bedrijfsmatig vastgoed (niet zijnde maatschappelijk vastgoed) en het overige commercieel vastgoed.

Complexindeling Het sociaal vastgoed en het commercieel vastgoed is opgedeeld naar waarderingscomplexen. Een waarderingscomplex is een samenstel van verhuureenheden, dat in principe bestaat uit vergelijkbare verhuureenheden voor wat betreft type vastgoed, bouwperiode en locatie, en dat als één geheel aan een derde partij in verhuurde staat kan worden verkocht. Een waarderingscomplex kan daarom worden gedefinieerd als een aaneengesloten blok verhuureenheden van dezelfde bouwperiode. Alle verhuureenheden van de toegelaten instelling maken deel uit van een waarderingscomplex of zijn een afzonderlijk waarderingscomplex.

Het kan voorkomen dat een waarderingscomplex bestaat uit sociaal en commercieel vastgoed. In dat geval wordt, nadat de waarde van het waarderingscomplex is bepaald, de waarde opgesplitst in een deel dat aan het sociaal vastgoed, respectievelijk aan het commerciële deel kan worden toegerekend.

Waardering bij eerste verwerking sociaal en commercieel vastgoed Bij de eerste verwerking wordt het sociaal vastgoed in exploitatie en het commercieel vastgoed in exploitatie gewaardeerd tegen de kostprijs. De kostprijs omvat de verkrijgings- of vervaardigingsprijs, inclusief transactiekosten minus eventuele investeringssubsidies.

De verkrijgings- of vervaardigingsprijs wordt bepaald als de som van de bestede externe kosten en de hieraan direct toerekenbare kosten.

De in de toekomst te maken kosten van sloop worden ten laste van het resultaat verantwoord in het jaar dat de exploitatie door sloop wordt beëindigd .

Waardering na eerste verwerking Onroerende zaken in exploitatie worden op grond van artikel 35 lid 2 van de Woningwet na de eerste verwerking gewaardeerd tegen actuele waarde. Op grond van artikel 31 van het Besluit toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015 vindt de waardering plaats tegen de marktwaarde.

Het Besluit actuele waarde is niet van toepassing. Op grond van artikel 14 van de Regeling toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015 vindt de waardering tegen marktwaarde plaats overeenkomstig de methodiek die is opgenomen in bijlage 2 van de Regeling toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015 (“Handboek modelmatig waarderen marktwaarde”).

Op basis van artikel 31 van het BTIV wordt bij de waardering onderscheid gemaakt naar de volgende categorieën:

63

   

Woongelegenheden Bedrijfsmatig en maatschappelijk onroerend goed (BOG en MOG) Parkeergelegenheden Intramuraal zorgvastgoed

Casade hanteert de full versie van het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde.

Bij de waardering van het vastgoed worden een doorexploiteer- en een uitpondscenario onderscheiden.

De marktwaarde is de hoogste van beide waarderingen. Het handboek volgt de netto contante waarde methode, de DCF-methode. Via de DCF-methode worden de toekomstige inkomende en uitgaande kasstromen contant gemaakt naar het heden aan de hand van een disconteringsvoet, inclusief de eindwaarde die de geschatte opbrengstwaarde is van het vastgoed aan het einde van de DCF-periode. Hierbij wordt verondersteld dat de jaarbedragen medio het jaar ontvangen, respectievelijk betaald worden. De berekening van de netto contante marktwaarde wordt bij alle typen vastgoed uitgevoerd voor een exploitatieperiode van 15 jaar.

De bepaling van de toekomstige inkomende en uitgaande kasstromen vindt bij woongelegenheden en parkeergelegenheden plaats aan de hand van twee scenario’s: enerzijds op basis van het doorexploiteerscenario en anderzijds op basis van het uitpondscenario. Bij BOG, MOG en intramuraal vastgoed is alleen het doorexploiteerscenario van toepassing.

Na eerste verwerking wordt een waardevermindering of – vermeerdering van de marktwaarde van onroerende zaken in exploitatie verantwoord in de winst-en-verliesrekening van de periode waarin de wijziging zich voordoet. De waardevermindering of – vermeerdering wordt separaat tot uitdrukking gebracht en in het resultaat verantwoord als “Niet-gerealiseerde waardeveranderingen”.

Uitgaven na eerste verwerking Uitgaven na eerste verwerking ten behoeve van het complex aangaande het sociaal en commercieel vastgoed, die voldoen aan de algemene activeringscriteria worden geactiveerd tegen kostprijs en vervolgens getoetst aan het verschil in marktwaarde van het complex vóór en na deze uitgaven. Het marktwaardeverschil wordt in het actief verwerkt als een waardevermindering of – vermeerdering en in het resultaat verantwoord als “Nietgerealiseerde waardeveranderingen Herwaarderingsreserve Jaarlijks wordt op balansdatum de marktwaarde van onroerende zaken in exploitatie opnieuw bepaald. Winsten of verliezen ontstaan door een wijziging in de marktwaarde worden verantwoord in de winst-enverliesrekening. Voor het positieve verschil tussen de marktwaarde van het waarderingscomplex en de initiële verkrijgings- of vervaardigingsprijs, zonder rekening te houden met enige afschrijving of waardevermindering, wordt een herwaarderingsreserve gevormd.

Het expliciet opnemen van een herwaarderingsreserve in de balans als onderdeel van het eigen vermogen benadrukt voor de gebruiker van de jaarrekening dat een deel van het eigen vermogen op het waarderingsmoment nog niet gerealiseerd is. Bij de bepaling van de herwaarderingsreserve wordt rekening gehouden met het effect van de belastingdruk op de ongerealiseerde herwaardering.

Afschrijvingen Op de onroerende zaken in exploitatie gewaardeerd op marktwaarde wordt niet afgeschreven.

Buitengebruikstelling als gevolg van sloop Indien op het waarderingscomplex of een deel daarvan, op de waardepeildatum 31 december 2016 een ook voor een derde, onherroepelijke verplichting tot sloop van toepassing is, wordt hier bij de waardering rekening mee gehouden. De sloopkosten worden in het jaar van uitgave ten laste van het resultaat gebracht.

64

5.1.2

Onroerende zaken verkocht onder voorwaarden

Voor onroerende zaken in exploitatie die in het kader van een regeling Verkoop onder Voorwaarden (VOV) door Casade wordt overgedragen aan derden waarbij de regeling kwalificeert als financieringstransactie, eindigt het eigen gebruik en wordt het vastgoed geherrubriceerd als vastgoed verkocht onder voorwaarden. De onroerende zaken verkocht onder voorwaarden worden gewaardeerd op de getaxeerde leegwaarde onder aftrek van de contractuele korting. Een eventuele waardevermeerdering of – vermindering van de boekwaarde van de onroerende zaken op het moment van de herclassificatie wordt verantwoord in de winst-enverliesrekening onder de post Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille verkocht onder voorwaarden.

Na eerste verwerking vindt waardering plaats tegen de getaxeerde leegwaarde na aftrek van de in het VOVcontract overeengekomen korting. De leegwaarde wordt jaarlijks opnieuw geschat. Waardeveranderingen worden in het resultaat verantwoord onder de post Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille verkocht onder voorwaarden.

De regeling kwalificeert als een financieringstransactie indien niet alle belangrijke economische voor- en nadelen zijn overgedragen. Dit is in het kader van een regeling VOV doorgaans het geval indien sprake is van een terugkoopplicht dan wel een terugkooprecht tegen een significant lagere terugkoopprijs dan de verwachte reële waarde op terugkoopmoment.

Voor de in de regeling overeengekomen overdrachtswaarde heeft Casade een terugkoopverplichting, die jaarlijks wordt gewaardeerd op de bij overdracht ontstane terugkoopverplichting, rekening houdend met de contractvoorwaarden inzake terugkoop waaronder de deling van de jaarlijkse waardeontwikkeling van de woning in het economisch verkeer. De terugkoopverplichting wordt als verplichting op de balans opgenomen zonder rekening te houden met de tijdswaarde van geld aangezien inschatting van het tijdstip waarop terugkoop in de toekomst zal plaatsvinden, mede gelet op de onbeperkte terugkooptermijn, niet goed mogelijk is. Indien de verwachting bestaat dat de terugkoop binnen één jaar zal plaatsvinden wordt de verplichting onder de kortlopende schulden verantwoord.

De waardeveranderingen ter zake van de woningen verkocht onder voorwaarden (na herclassificatie) en die ter zake de terugkoopverplichtingen worden in het resultaat verantwoord onder de post Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille verkocht onder voorwaarden.

Ultimo boekjaar wordt het verschil (indien positief) tussen de dan opnieuw vastgestelde leegwaarde na aftrek van contractuele korting en de – gefixeerde – boekwaarde op moment van herclassificatie op basis van de oude grondslag verwerkt in een herwaarderingsreserve.

5.1.3

Vastgoed in ontwikkeling bestemd voor eigen exploitatie

Vastgoed Dit betreft lopende investeringen in nieuwe complexen (nieuwbouw) en bestaande complexen (woningverbetering, herstructurering, zie hiervoor tevens de grondslag onder uitgaven na eerste verwerking hiervoor). De waardering bij eerste verwerking is tegen de kostprijs. De kostprijs omvat de verkrijgings- of vervaardigingsprijs), rekening houdend met eigen ontwikkelingskosten en overige hieraan direct toerekenbare kosten.

De waardering na eerste verwerking van het vastgoed in ontwikkeling is tegen de verkrijgings- of vervaardigingsprijs dan wel de lagere marktwaarde. De marktwaarde wordt bepaald met behulp van geprognosticeerde kasstromen op basis van aannames zoals hiervoor toegelicht onder vastgoed in exploitatie onder Waardering na eerste verwerking.

65

Indien gerede twijfel bestaat of de reeds bestede kosten terugverdiend kunnen worden, wordt het vastgoed tegen de lagere marktwaarde van het project in het bestaande ontwikkelingsstadium gewaardeerd en wordt het nadelig verschil in het resultaat verantwoord onder de post Overige waardeveranderingen.

In het geval per balansdatum sprake is van feitelijke dan wel juridische investeringsverplichtingen inzake sociaal en commercieel vastgoed in ontwikkeling, waarbij de geschatte kostprijs van het vastgoed hoger is dan de marktwaarde, wordt het verschil eerst in mindering gebracht op de reeds bestede kosten en wordt voor het resterend bedrag een voorziening gevormd voor onrendabele investeringen en herstructureringen. De afwaardering van de bestede kosten tot nihil wordt in het resultaat verantwoord onder de post Nietgerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille.

Grondposities Ingenomen grondposities (al dan niet met opstallen) worden aangeschaft met het oog op (her)ontwikkeling van huur- en koopprojecten. Aangezien nog geen inzicht bestaat in aard, omvang en samenstelling van deze projecten worden de grondposities beschouwd als vastgoedbeleggingen.

De grondposities worden bij eerste verwerking gewaardeerd tegen de kostprijs en bijkomende kosten. Na eerste verwerking worden de grondposities gewaardeerd tegen de kostprijs of lagere marktwaarde, welke de huidige marktverhoudingen omtrent de verwachte woningbouwwaarde van de grond weerspiegelt. De veranderingen in de marktwaarde worden in het resultaat verantwoord onder de post Overige waardeveranderingen.

5.1.4

Onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie

De onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie worden gewaardeerd tegen de kostprijs (verkrijgingsprijs of vervaardigingsprijs), minus eventuele investeringssubsidies, verminderd met cumulatieve afschrijvingen en cumulatieve bijzondere waardeverminderingsverliezen.

De afschrijving is lineair en gebaseerd op de verwachte gebruiksduur rekening houdend met de restwaarde.

Indien de verwachting omtrent de afschrijvingsmethode, gebruiksduur en/of restwaarde in de loop van de tijd wijzigingen ondergaat, worden deze wijzigingen als een schattingswijziging verantwoord.

Buiten gebruik gestelde onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie worden gewaardeerd tegen de kostprijs dan wel de lagere opbrengstwaarde. De onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie worden niet langer in de balans opgenomen na vervreemding of op nihil gewaardeerd wanneer geen toekomstige prestatie-eenheden van het gebruik of de vervreemding worden verwacht.

5.2 Financiële activa 5.2.1

Deelnemingen

Niet geconsolideerde deelnemingen waarin de groep invloed van betekenis uitoefent op het zakelijke en financiële beleid worden tegen de vermogensmutatiemethode gewaardeerd. Voor de bepaling of sprake is van invloed van betekenis worden mede in aanmerking genomen de financiële instrumenten die potentiële stemrechten bevatten.

Overeenkomstig de vermogensmutatiemethode worden de deelnemingen in de balans opgenomen tegen het aandeel van de groep in de netto-vermogenswaarde vermeerderd met haar aandeel in de resultaten van de deelnemingen en haar aandeel in de directe mutaties in het eigen vermogen van de deelnemingen vanaf het moment van verwerving, bepaald volgens de grondslagen zoals vermeld in deze jaarrekening, verminderd met haar aandeel in de dividenduitkeringen van de deelnemingen. In de winst-en-verliesrekening wordt het aandeel van de groep in het resultaat van de deelnemingen opgenomen. Indien en voor zover de vennootschap niet zonder beperking uitkering van de positieve resultaten aan haar kan bewerkstelligen, worden de resultaten in

66

een wettelijke reserve opgenomen. Haar aandeel in de rechtstreekse vermogensvermeerderingen en – verminderingen van de deelnemingen wordt ook in de wettelijke reserve opgenomen met uitzondering van herwaarderingen van activa die in de herwaarderingsreserve worden verwerkt.

Indien de waarde van de deelneming volgens de vermogensmutatiemethode nihil is geworden, wordt deze methode niet langer toegepast en blijft de deelneming bij ongewijzigde omstandigheden op nihil gewaardeerd.

Hierbij worden andere langlopende belangen in de deelneming die feitelijk worden aangemerkt als een onderdeel van de netto-investering, ook meegenomen. Indien en voor zover geheel of ten dele voor de schulden van de deelneming wordt ingestaan respectievelijk een feitelijke verplichting bestaat de deelneming tot betaling van haar schulden in staat te stellen, wordt een voorziening opgenomen.

Een vervolgens verkregen aandeel in de winst van de deelneming wordt pas weer verwerkt indien en voor zover het cumulatief niet-verwerkte aandeel in het verlies is ingelopen.

Na toepassing van de vermogensmutatiemethode bepaalt de groep of het noodzakelijk is om voor de deelneming een verlies wegens bijzondere waardevermindering op te nemen. De vennootschap bepaalt op elke verslagdatum of er objectieve aanwijzingen zijn dat de deelneming een bijzondere waardevermindering heeft ondergaan. Als dat het geval is, berekent de vennootschap het bedrag aan bijzondere waardevermindering als zijnde het verschil tussen de realiseerbare waarde van de deelneming en de boekwaarde en verantwoordt zij het bedrag in de winst-en-verliesrekening.

De andere deelnemingen waarop Casade geen invloed van betekenis uitoefent op het zakelijke en financiële beleid, worden tegen de verkrijgingsprijs gewaardeerd. Indien sprake is van een duurzame waardevermindering vindt waardering plaats tegen deze lagere waarde; afwaardering vindt plaats ten laste van de winst-enverliesrekening.

5.2.2

Overige financiële vaste activa

Latente belastingvorderingen Voor de waardering en verwerking van latente belastingvorderingen wordt verwezen naar de afzonderlijke paragraaf Belastingen.

Vorderingen De verstrekte vorderingen op en leningen aan deelnemingen alsmede de overige verstrekte vorderingen worden bij eerste verwerking opgenomen tegen de reële waarde vermeerderd met de direct daaraan toe te rekenen transactiekosten en vervolgens gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs volgens de effectieverentemethode. Baten en lasten worden in de winst-en-verliesrekening verwerkt zodra de vorderingen aan een derde worden overgedragen of een bijzondere waardevermindering ondergaan, alsmede via het amortisatieproces .

5.3 Voorraden 5.3.1

Vastgoed bestemd voor verkoop

Dit betreft opgeleverde nieuwbouwwoningen en (NB: indien van toepassing) teruggekochte woningen uit hoofde van een terugkoopplicht, bestemd voor verkoop.

De waardering van de opgeleverde nieuwbouwwoningen is tegen vervaardigingsprijs en daaraan toegerekende directe kosten dan wel lagere opbrengstwaarde. De waardering van de teruggekochte woningen met een terugkoopplicht is op moment van verkrijging tegen de marktwaarde na aftrek van de contractuele korting, hetgeen tevens de verkrijgingsprijs is voor de waardering als voorraad, en na eerste verwerking rekening houdend met de lagere opbrengstwaarde.

67

De lagere opbrengstwaarde is de verwachte verkoopprijs en wordt bepaald op basis van taxaties dan wel recente verkooptransacties van referentiewoningen onder aftrek van kosten voor verkoop.

5.3.2

Overige voorraden

Onder de post overige voorraden zijn grondposities zonder concrete bouwbestemming opgenomen, waarvan besloten is tot afstoting. De waardering is tegen verkrijgingsprijs en daaraan toegerekende directe kosten dan wel lagere opbrengstwaarde.

5.3.3

Onderhanden projecten

Een onderhanden project in opdracht van derden (hierna: onderhanden project) is een project dat is overeengekomen met een derde, voor de constructie van een actief of combinatie van activa waarbij de uitvoering zich gewoonlijk uitstrekt over meer dan één verslagperiode.

De onderhanden projecten worden gewaardeerd tegen de gerealiseerde projectkosten vermeerderd met de toegerekende winst ‒ indien deze betrouwbaar is te bepalen ‒ en verminderd met voorziening voor verwachte verliezen en gedeclareerde termijnen.

De projectopbrengsten en projectkosten uit hoofde van het onderhanden project worden als opbrengsten en kosten in de winst-en-verliesrekening naar rato van de verrichte prestatie per balansdatum verwerkt, indien het resultaat van een onderhanden project op betrouwbare wijze kan worden ingeschat (percentage of completionmethode). Voor het bepalen van het percentage gereedheid wordt uitgegaan van de gemaakte projectkosten in verhouding tot de geschatte totale projectkosten.

Als het resultaat van een onderhanden project niet op betrouwbare wijze kan worden ingeschat, worden de opbrengsten alleen verwerkt in de winst-en-verliesrekening tot het bedrag van de gemaakte projectkosten dat waarschijnlijk kan worden verhaald en worden de projectkosten in de winst-en-verliesrekening verwerkt in de periode waarin ze zijn gemaakt (percentage of completion with zero profit-methode).

Als het waarschijnlijk is dat de totale projectkosten de totale projectopbrengsten zullen overschrijden, worden de verwachte verliezen onmiddellijk in de winst-en-verliesrekening verwerkt.

De projectkosten bestaan uit de directe projectkosten, de opslag voor kosten die toerekenbaar zijn aan projectactiviteiten in het algemeen en toewijsbaar zijn aan het project gebaseerd op het normale niveau van projectactiviteiten en andere kosten die contractueel aan de opdrachtgever kunnen worden toegerekend, exclusief de rente op het vreemd vermogen.

Uitgaven die verband houden met projectkosten die na de balansdatum tot te verrichten prestaties leiden, zijn als voorraden (onderhanden werk of vooruitbetalingen op voorraden) of als overlopende activa verwerkt, indien het waarschijnlijk is dat ze in een volgende periode zullen leiden tot opbrengsten.

Het nettobedrag per onderhanden project wordt verwerkt als vlottend actief of als kortlopende schuld, indien het saldo van het onderhanden project een debet- respectievelijk creditstand vertoont.

Zolang het project nog niet is voltooid worden de in het boekjaar gerealiseerde projectopbrengsten gepresenteerd als “Omzet verkocht vastgoed in ontwikkeling”. In het jaar van voltooiing van het project worden dan de resterende projectopbrengsten gepresenteerd als “Omzet verkocht vastgoed in ontwikkeling”. De projectkosten worden gepresenteerd als “Uitgaven verkocht vastgoed in ontwikkeling”.

68

5.4 Vlottende vorderingen De verstrekte leningen en overige vorderingen die geen onderdeel zijn van de handelsportefeuille, worden bij eerste verwerking opgenomen tegen de reële waarde vermeerderd met transactiekosten en vervolgens gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs minus benodigde voorziening voor oninbaarheid.

5.5 Liquide middelen Onder liquide middelen worden verstaan kasmiddelen, de tegoeden op bankrekeningen en wissels en cheques.

Liquide middelen worden gewaardeerd op basis van nominale waarde. Deposito’s worden onder liquide middelen opgenomen indien zij in feite – zij het eventueel met opoffering van rentebaten- ter onmiddellijke beschikking staan. Liquide middelen die (naar verwachting) langer dan twaalf maanden niet ter beschikking staan van Casade, worden als financiële vaste activa gerubriceerd.

5.6 Classificatie eigen vermogen en vreemd vermogen Een financieel instrument of de afzonderlijke componenten van het instrument worden in de geconsolideerde jaarrekening als vreemd vermogen of als eigen vermogen geclassificeerd overeenkomstig de economische realiteit van de contractuele overeenkomst waaruit het financieel instrument voortvloeit. Rente, dividenden, baten en lasten met betrekking tot een (deel van een) financieel instrument worden in de jaarrekening opgenomen afhankelijk van de classificatie van het financieel instrument als financiële verplichting respectievelijk als eigen-vermogensinstrument.

5.7 Voorzieningen Een voorziening wordt gevormd indien Casade op balansdatum een in rechte afdwingbare of feitelijke verplichting heeft waarvan het waarschijnlijk is dat voor de afwikkeling een uitstroom van middelen noodzakelijk is en waarvan de omvang betrouwbaar is te schatten. De omvang van de voorziening wordt bepaald door de beste schatting van de bedragen die noodzakelijk zijn om de desbetreffende verplichtingen en verliezen per balansdatum af te wikkelen. Tenzij anders vermeld, worden voorzieningen gewaardeerd tegen nominale waarde.

Indien het waarschijnlijk is dat voor uitgaven die noodzakelijk zijn om een voorziening af te wikkelen een vergoeding van een derde zal worden ontvangen, wordt deze vergoeding gepresenteerd als een afzonderlijk actief.

5.7.1

Voorziening onrendabele investeringen en herstructureringen

In het geval per balansdatum sprake is van feitelijke dan wel juridische investeringsverplichtingen inzake sociaal en commercieel vastgoed in ontwikkeling, waarbij de geschatte kostprijs van het vastgoed hoger is dan de aan deze investeringsverplichtingen toe te rekenen marktwaarde per balansdatum op basis van het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde, wordt het verschil eerst in mindering gebracht op de reeds bestede kosten en wordt voor het resterend bedrag een voorziening gevormd voor onrendabele investeringen en herstructureringen. De afwaardering van de bestede kosten tot nihil en de vorming van de voorziening wordt in het resultaat verantwoord onder de post Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille.

Daarnaast wordt deze voorziening gevormd voor bijzondere waardeveranderingen inzake nieuwbouwwoningen in ontwikkeling die bij oplevering aan derden worden overgedragen onder een “verkoop onder voorwaarden” regeling.

5.7.2

Overige voorzieningen

De overige voorzieningen is gevormd ter dekking van de verplichtingen voortvloeiend uit een garantstelling voor een tweetal leningen ten behoeve van de Dutch International Guarantees for Housing (DIGH).

De voorziening is opgenomen voor de beste schatting van het bedrag dat noodzakelijk is om de verplichtingen af te wikkelen

69

5.8 Belastingen 5.8.1

Acute belastingen

De belastingen worden berekend op basis van het verantwoorde resultaat uitgaande van het geldende belastingtarief, rekening houdend met fiscaal vrijgestelde posten, de vaststellingsovereenkomst (VSO) en geheel of gedeeltelijk niet-aftrekbare kosten.

De belastingvorderingen en -verplichtingen worden gesaldeerd indien is voldaan aan de algemene voorwaarden voor saldering.

5.8.2

Latente belastingen

Voor alle belastbare tijdelijke verschillen tussen de commerciële en fiscale balanswaardering, wordt een latente belastingverplichting opgenomen. Voor alle verrekenbare tijdelijke verschillen tussen de commerciële en fiscale balanswaardering en voor beschikbare voorwaartse verliescompensatie wordt een latente belastingvordering opgenomen voor zover er latente verplichtingen tegenover staan, of het waarschijnlijk is dat er fiscale winst beschikbaar zal zijn voor verrekening. De latente belastingvorderingen en -verplichtingen worden opgenomen onder de financiële vaste activa respectievelijk voorzieningen.

De waardering van latente belastingverplichtingen en -vorderingen wordt gebaseerd op de fiscale gevolgen van de door de groep, per balansdatum, voorgenomen wijze van realisatie of afwikkeling van activa, voorzieningen, schulden of overlopende passiva. Latente vorderingen worden opgenomen voor zover het waarschijnlijk is dat er in de toekomst belastbare winsten zullen zijn die voor realisatie van het tijdelijk verschil dan wel compensabele verliezen kunnen worden aangewend. Hierbij wordt uitgegaan van het geldende belastingtarief.

De latente belastingverplichtingen en -vorderingen worden gewaardeerd tegen contante waarde.

De latente belastingvorderingen en -verplichtingen worden gesaldeerd indien de groep een in rechte afdwingbaar recht heeft om actuele belastingvorderingen te salderen met actuele belastingverplichtingen en de uitgestelde belastingvorderingen en de uitgestelde belastingverplichtingen verband houden met winstbelastingen die betrekking hebben op dezelfde fiscale eenheid en door dezelfde belastingautoriteit worden geheven.

5.9 Langlopende schulden Bij de eerste opname van langlopende schulden worden deze opgenomen tegen reële waarde verminderd met de direct daaraan toe te rekenen transactiekosten.

De langlopende schulden worden na de eerste waardering gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs volgens de effectieve-rentemethode. Winst of verlies worden in de winst-en-verliesrekening opgenomen zodra de verplichtingen niet langer op de balans worden opgenomen, alsmede via het amortisatieproces.

Voor de waarderingsgrondslag inzake terugkoopverplichtingen uit hoofde van onroerende zaken in exploitatie die in het kader van een regeling Verkoop onder Voorwaarden (VOV) door Casade zijn overgedragen aan derden, wordt verwezen naar paragraaf Vastgoed verkocht onder voorwaarden van dit hoofdstuk.

5.10

Kortlopende schulden

Bij de eerste opname van kortlopende schulden worden deze opgenomen tegen reële waarde verminderd met de direct daaraan toe te rekenen transactiekosten.

De kortlopende schulden worden na de eerste waardering gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs volgens de effectieve-rentemethode. Winst of verlies worden in de winst-en-verliesrekening opgenomen zodra de verplichtingen niet langer op de balans worden opgenomen, alsmede via het amortisatieproces.

70

5.11

Reële waarde van financiële instrumenten

De reële waarde van de financiële instrumenten die op actieve markten worden verhandeld per de verslagdatum, wordt bepaald op basis van genoteerde beurskoersen, zonder aftrek van transactiekosten.

Voor financiële instrumenten die niet op een actieve markt worden verhandeld, wordt de reële waarde bepaald met passende waarderingsmethoden. Dergelijke methoden zijn onder meer: – het gebruikmaken van recente markttransacties tussen onafhankelijke partijen; – het gebruikmaken van de actuele reële waarde van een ander instrument dat nagenoeg hetzelfde is; – analyse op basis van contant gemaakte kasstromen of andere waarderingsmodellen.

Een overzicht van de reële waarden van de financiële instrumenten wordt verschaft in de toelichting op de financiële instrumenten.

5.12

Derivaten en hedge accounting

5.12.1

In een contract besloten (‘embedded’) derivaten

Indien in enig contract zodanige bepalingen en afspraken zijn opgenomen die voldoen aan de kenmerken van een derivaat (‘embedded derivaat’) stelt Casade vast of deze bepalingen en afspraken van het contract afgescheiden dienen te worden; afscheiding vindt plaats als: – er geen nauw verband bestaat tussen de economische kenmerken en risico’s van het in het contract besloten derivaat en de economische kenmerken en risico’s van het basiscontract; en – een afzonderlijk instrument met dezelfde voorwaarden als het in het contract besloten derivaat zou voldoen aan de definitie van een derivaat; en – het samengestelde instrument niet tegen reële waarde wordt gewaardeerd met verwerking van de reële waardeveranderingen in het resultaat.

Voor zover het afgescheiden derivaat niet kan worden aangewezen als onderdeel van een hedgerelatie en hedge-accounting kan worden toegepast (zie hierna onder “Derivaten aangehouden voor hedging doeleinden”) wordt het afgescheiden derivaat geclassificeerd als “Overige derivaten”.

In bepaalde huurcontracten is een huurprijsindexatieformule met referentie aan prijsindexcijfers opgenomen; geconcludeerd is dat geen sprake is van een af te scheiden derivaat.

In enkele leningsovereenkomsten zijn bepalingen opgenomen waarbij de leningverstrekker het recht heeft om op een tijdstip in de toekomst de rentevoet vast te stellen op een vast rentepercentage of de op dat moment geldende marktrente. Geconcludeerd is dat dit recht kwalificeert als een embedded derivaat (geschreven optie) met eigen kenmerken die niet voldoende aansluiten op de kenmerken van de leningovereenkomst en afgescheiden moet worden. Dit betekent tevens dat het derivaat niet kwalificeert voor een hedge relatie respectievelijk hedge-accounting; het derivaat wordt verwerkt als “Overige derivaten”.

5.12.2

Overige derivaten

Overige derivaten zijn derivaten welke niet kwalificeren voor een hedgerelatie respectievelijk –accounting.

Omdat de onderliggende waarde geen beursgenoteerd aandeel is wordt het derivaat gewaardeerd op kostprijs of lagere marktwaarde.

Van opgenomen leningen afgescheiden embedded derivaten worden op moment van eerste verwerking van de lening de reële waarde van het embedded derivaat bepaald; de initieel bepaalde reële waarde is de kostprijs voor de door Casade toegepaste waardering van embedded derivaten tegen kostprijs of lagere marktwaarde.

De initiële waardering van de lening (zonder het embedded derivaat) wordt bepaald als het verschil tussen de reële waarde van het gehele contract en de initiële reële waarde van het embedded derivaat; het verschil tussen het nominaal af te lossen leningbedrag en de reële waarde van de lening wordt door middel van de effectieve rente geamortiseerd over de looptijd van de lening;

71

Op elke balansdatum wordt de reële waarde van het embedded derivaat opnieuw bepaald. Is sprake van een waardedaling (in de zin van een toegenomen negatieve waarde) dan wordt het waardeverschil ten laste van het resultaat verwerkt; een afname van de waardedaling op een later tijdstip wordt in dat betreffende boekjaar teruggenomen tot het bedrag van de kostprijs van het embedded derivaat. De initieel negatieve waarde van het derivaat wordt lineair geamortiseerd over de looptijd van het derivaat.

5.12.3

Derivaten aangehouden voor hedging doeleinden

De rentevoet van lopende en in de toekomst te verwachten zeer waarschijnlijke financieringen is variabel van aard en gebaseerd op Euribor rente tarieven.. In de analyse van de financiële risico’s heeft Casade het risico van renteschommelingen onderkend en geconcludeerd dit risico niet zelf te willen dragen doch af te dekken door middel van derivaten.

Voor deze derivaten past Casade kostprijshedge accounting toe op basis van generieke documentatie met vastlegging van: – de algemene hedgestrategie, hoe de hedgerelaties passen in de doelstellingen van risicobeheer en de verwachting aangaande de effectiviteit van deze hedgerelaties; – de in het soort hedgerelatie betrokken hedge-instrumenten en afgedekte posities.

Op het moment van de eerste verantwoording worden deze derivaten gerubriceerd als “Derivaten met toepassing van kostprijshedge-accounting”.

De waardering en resultaatbepaling is als volgt: – Op moment van eerste waardering wordt de reële waarde van het derivaat bepaald; over het algemeen is de uitkomst daarvan een nihil-waarde en wordt geen actief- of passiefpost op de balans opgenomen.

– De vervolgwaardering geschiedt tegen kostprijs of lagere marktwaarde waarbij een lagere waarde in geval van een effectieve hedge relatie voor de waardering en resultaatbepaling niet in aanmerking wordt genomen.

– Op moment van eerste waardering alsmede tussentijds bij aanpassing van de contractuele afspraken met betrekking tot het derivaat en/of het afgedekte renterisico van de betreffende lening wordt bepaald of sprake is van ineffectiviteit. Daartoe wordt beoordeeld of het referentiebedrag van het derivaat niet groter is dan de omvang van de lening alsmede dat de kritische kenmerken zoals omvang, looptijd, renteherzieningsdata, momenten van betaling van rente en aflossing, basis voor de rentevoet en dergelijke van het derivaat en het afgedekte renterisico aan elkaar gelijk zijn.

– Indien de kritische kenmerken niet aan elkaar gelijk zijn of zijn geweest, is dit een indicatie dat de hedge relatie een ineffectief deel bevat die door middel van de dollar offset methode wordt berekend.

– Indien en voor zover de ineffectiviteit per balansdatum op cumulatieve basis in een verlies resulteert, wordt de ineffectiviteit verwerkt in de winst-en-verliesrekening van het betreffende boekjaar. Blijkt op een later moment dat het cumulatieve verlies wegens ineffectiviteit is afgenomen dan wordt deze afname ten gunste van de winst-en-verliesrekening gebracht.

Kostprijshedge-accounting wordt beëindigd indien: – Het hedge-instrument afloopt, wordt verkocht, beëindigd of uitgeoefend. Het cumulatieve gerealiseerde resultaat op het hedge-instrument dat nog niet in de winst-en-verliesrekening is verwerkt toen er sprake was van een effectieve hedge, wordt afzonderlijk in de overlopende posten in de balans verwerkt tot de afgedekte transactie plaatsvindt.

– De hedge-relatie niet meer voldoet aan de criteria voor hedge accounting. Indien de afgedekte positie een in de toekomst verwachte transactie betreft, vindt de verwerking van de hedgeresultaten als volgt plaats: – Indien de verwachte transactie naar verwachting nog plaatsvindt, wordt hedge accounting vanaf dat moment stopgezet. Het hiermee samenhangende cumulatieve resultaat op het hedge-instrument dat in de periode waarin de hedge effectief was buiten de winst-en-verliesrekening of off-balance was gehouden, blijft afhankelijk van de situatie off balance of op de balans.

72

Indien de verwachte transactie naar verwachting niet meer plaatsvindt wordt het hiermee samenhangende cumulatieve resultaat op het hedge-instrument dat in de periode waarin de hedge effectief buiten de winst-en-verliesrekening of off-balance was gehouden, naar de winst-en-verliesrekening overgebracht.

5.12.4

Niet langer in de balans opnemen van financiële activa en passiva

Een financieel instrument wordt niet langer in de balans opgenomen indien een transactie ertoe leidt dat alle of nagenoeg alle rechten op economische voordelen en alle of nagenoeg alle risico’s met betrekking tot de positie aan een derde zijn overgedragen.

5.13

Leasing

De beoordeling of een overeenkomst een lease bevat, vindt plaats op grond van de economische realiteit op het tijdstip van het aangaan van het contract. Het contract wordt aangemerkt als een leaseovereenkomst als de nakoming van de overeenkomst afhankelijk is van het gebruik van een specifiek actief of de overeenkomst het recht van het gebruik van een specifiek actief omvat.

In geval van financiële leasing (waarbij de voor- en nadelen verbonden aan de eigendom van het lease-object geheel of nagenoeg geheel door de lessee worden gedragen) worden het lease-object en de daarmee samenhangende schuld bij het aangaan van de overeenkomst in de balans verwerkt tegen de reële waarde van het lease-object op het moment van het aangaan van de leaseovereenkomst of, indien dit lager is, tegen de contante waarde van de minimale leasebetalingen. De initiële directe kosten van de lessee worden opgenomen in de eerste verwerking van het actief. De leasebetalingen worden gesplitst in rentelasten en aflossing van de uitstaande verplichting, waarmee een constante rentevoet wordt bereikt over de resterende netto-verplichting.

Het geactiveerde lease-object wordt afgeschreven over de kortste termijn van de leaseperiode of de gebruiksduur van het object, in geval er geen redelijke zekerheid is dat de lessee aan het einde van de leaseperiode eigenaar wordt.

In geval van operationele leasing worden de leasebetalingen lineair over de leaseperiode ten laste van de winst-en-verliesrekening gebracht.

73

6. Grondslagen voor bepaling van het resultaat 6.1 Algemeen Baten worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben voor zover deze gerealiseerd zijn. De kosten worden bepaald met inachtneming van de hiervoor vermelde grondslagen voor waardering en toegerekend aan het verslagjaar waarop zij betrekking hebben. (Voorzienbare) verplichtingen en mogelijke verliezen die hun oorsprong vinden voor het einde van het boekjaar worden in acht genomen indien zij voor het opmaken van de jaarrekening bekend zijn geworden en overigens wordt voldaan aan de voorwaarden voor het opnemen van voorzieningen.

Bijzondere baten of lasten die behoren tot de gewone bedrijfsuitoefening, worden op grond van aard, omvang of het incidentele karakter afzonderlijk toegelicht teneinde een goed inzicht te geven in het resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening van Casade en met de ontwikkeling daarin. Bijzondere posten worden met het oog op de analyse en de vergelijkbaarheid van de resultaten zoveel mogelijk naar aard en omvang afzonderlijk toegelicht.

6.2 Huuropbrengsten Opbrengsten uit de levering van (huur)diensten worden verantwoord naar rato van de geleverde prestaties.

De huuropbrengsten zijn het resultaat van het gevoerde huurprijsbeleid van Casade, rekening houdend met de door het Rijk bepaalde kaders (zoals maximale huurverhoging, maximaal redelijke huur en maximale huursomstijging) en onder aftrek van huurderving wegens leegstand en oninbaarheid.

6.3 Opbrengsten servicecontracten De opbrengsten servicecontracten betreffen vergoedingen van huurders boven de netto huurprijs voor leveringen en diensten (zoals energie, water, huismeesters, schoonmaakkosten, glasverzekering). De opbrengsten worden verminderd met derving wegens oninbaarheid. De kosten van de leveringen en diensten worden verantwoord onder de lasten servicecontracten.

6.4 Lasten verhuur en beheeractiviteiten Hier worden zowel de directe lasten voor de verhuur en beheeractiviteiten als de indirecte lasten via de kostenverdeelstaat verantwoord.

6.5 Lasten onderhoudsactiviteiten De werkelijke onderhoudskosten voor dagelijks- en mutatieonderhoud en planmatig onderhoud worden ten laste van de exploitatie gebracht. Het dagelijks- en mutatieonderhoud wordt onderscheiden in de kosten van derden en de kosten van eigen dienst. De lasten van onderhoud onderscheiden zich van activeerbare uitgaven wanneer geen sprake is van waardevermeerdering van het actief.

Onder deze post worden alle direct aan het verslagjaar toe te rekenen kosten van onderhoud verantwoord.

Van toerekenbaarheid is sprake als de daadwerkelijke werkzaamheden in het verslagjaar hebben plaatsgevonden.

Reeds aangegane verplichtingen waarvan de werkzaamheden nog niet zijn uitgevoerd op balansdatum worden verwerkt onder de niet in de balans opgenomen verplichtingen.

6.6 Overheidsheffingen Casade verwerkt de overheidsheffingen zoals onroerendezaakbelasting in de periode waarop de overheidsheffing betrekking heeft.

6.7 Overige directe operationele lasten exploitatie bezit Hieronder worden verantwoord de verhuurderheffing, de kosten gerelateerd aan het niet kunnen incasseren van vorderingen op huurders anders dan huur en andere exploitatiekosten die niet tot een meer specifieke kostensoort behoren.

74

6.8 Omzet verkocht vastgoed in ontwikkeling De opbrengsten van de verkopen van het vastgoed in ontwikkeling en onderhanden projecten.

6.9 Uitgaven verkocht vastgoed in ontwikkeling en toegerekende organisatie- en financieringskosten De uitgaven van het verkochte vastgoed in ontwikkeling inclusief de toegerekende organisatiekosten vanuit de kostenverdeelstaat en rente in het kader van financiering worden hieronder verantwoord.

6.10

Netto gerealiseerd resultaat verkoop vastgoedportefeuille

De post Netto gerealiseerd resultaat verkoop vastgoedportefeuille betreft het saldo van de behaalde verkoopopbrengst minus de toerekenbare verkoop- en organisatiekosten en de geactiveerde waarde met betrekking tot het vastgoed.

Opbrengst uit verkoop van vastgoed wordt in de winst-en-verliesrekening verwerkt als alle belangrijke rechten op economische voordelen alsmede alle belangrijke risicoâ&#x20AC;&#x2122;s met betrekking tot de activa zijn overgedragen aan de koper, het bedrag van de opbrengst op betrouwbare wijze kan worden bepaald en ontvangst van de opbrengst waarschijnlijk is.

Op basis van deze criteria wordt onder deze post de verkoopopbrengst van vastgoed in exploitatie onder aftrek van verkoopkosten en de boekwaarde verantwoord. De boekwaarde is op basis van de marktwaarde. Daarnaast wordt onder deze post verantwoord de opbrengstwaarde van verkocht vastgoed bestemd voor de verkoop (koopwoningen voor derden) onder aftrek van de gemaakte direct toerekenbare verkoopkosten en de vervaardigingsprijs en daaraan toegerekende directe kosten, dan wel de lagere opbrengstwaarde. Verder wordt hieronder verantwoord de verkoopopbrengst van onder VOV teruggekochte en vervolgens zonder voorwaarden doorverkochte woningen onder aftrek van de boekwaarde. De boekwaarde is de marktwaarde op terugkoopmoment onder aftrek van de contractuele korting.

Gerealiseerde verkoopresultaten worden verantwoord op het moment van levering (passeren transportakte).

Eventuele verliezen op koopprojecten worden verantwoord zodra deze voorzienbaar zijn.

Woningen verkocht onder voorwaarden worden niet in het resultaat verantwoord in het geval de belangrijkste economische voor- en nadelen niet zijn overgedragen aan de koper. Dergelijke transacties worden verantwoord als financieringstransactie. Verwezen wordt naar de post Vastgoed verkocht onder voorwaarden in de grondslagen van balanswaardering.

6.11

Waardeveranderingen vastgoedportefeuille

Hieronder zijn begrepen de overige waardeveranderingen en de waardeveranderingen met betrekking tot de vastgoedportefeuille bestaande uit vastgoed in exploitatie, vastgoed in ontwikkeling, vastgoed verkocht onder voorwaarden en vastgoed bestemd voor verkoop. Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille betreffen winsten of mogelijke verliezen, die ontstaan door een wijziging in de waarde van het vastgoed bestemd voor verkoop in het verslagjaar.

6.12

Netto resultaat overige activiteiten

Hieraan zijn de opbrengsten en kosten van een Warmte- en Koudopslaginstallatie (WKO), beheer voor derden en VvE-beheer als ook opbrengsten zendmasten en erfpachtopbrengsten toegerekend.

6.13

Leefbaarheid

Onder deze post zijn leefbaarheidsuitgaven inzake sociale activiteiten en fysieke activiteiten opgenomen.

De uitgaven inzake sociale activiteiten omvatten wijkgebonden uitgaven voor ondersteuning van bewonersinitiatieven, gebiedsgericht personeel (zoals leefbaarheidscoĂśrdinator, wijkbeheerder, huismeester), leefbaarheidsonderzoeken en uitgaven voor activiteiten zoals welkomstbijeenkomsten nieuwe bewoners, bestrijding woonoverlast, buurtbemiddeling, opvang van dak- en thuislozen, schuldsaneringen, tweede kansbeleid et cetera.

75

De uitgaven inzake fysieke activiteiten omvatten wijkgebonden uitgaven voor buurtcentra, bijzondere gebouwen (zoals wijksteunpunten, buurtposten, HOED), onderhoud groenvoorziening, speeltoestellen, beveiliging openbare ruimte, cameratoezicht, schoonmaakacties et cetera en uitgaven voor activiteiten zoals inbraakbeveiliging, brandpreventie, verlichting achterpad, afsluiting portieken et cetera.

6.14

Rentebaten en rentelasten

Rentebaten worden tijdsevenredig in de winst-en-verliesrekening verwerkt rekening houdend met de effectieve rentevoet van de desbetreffende actiefpost, indien hun bedrag bepaalbaar is en hun ontvangst waarschijnlijk.

Rentelasten worden toegerekend aan de opeenvolgende verslagperioden naar rato van de resterende hoofdsom. (Dis)agio en aflossingspremies worden als rentelast aan de opeenvolgende verslagperioden toegerekend zodanig dat tezamen met de over de lening verschuldigde rentevergoeding de effectieve rente in de winst-en-verliesrekening wordt verwerkt en in de balans de amortisatiewaarde van de schuld. Periodieke rentelasten en soortgelijke lasten komen ten laste van het jaar waarover zij verschuldigd worden.

6.15

Belastingen

De belasting over het resultaat wordt berekend op basis van het in de winst-en-verliesrekening verantwoorde resultaat, rekening houdend met fiscaal vrijgestelde posten en geheel of gedeeltelijk niet-aftrekbare kosten.

Tevens wordt rekening gehouden met de wijzigingen in de latente belastingvorderingen en â&#x20AC;&#x201C;schulden uit hoofde van respectievelijk wijzigingen in het belastingtarief, herbeoordeling van de mogelijkheid tot realisatie van latente belastingvorderingen of een wijziging van de verwachte realisatie van een actief- of passiefpost.

De aldus bepaalde belastingpost wordt in de winst-en-verliesrekening opgenomen, behoudens voor zover deze betrekking heeft op posten die rechtstreeks in het eigen vermogen worden opgenomen, in welk geval de belasting in het eigen vermogen wordt verwerkt.

6.16

Aandeel in resultaat van deelnemingen

Het aandeel in resultaat van deelnemingen gewaardeerd op nettovermogenswaarde is het resultaat van de deelnemingen bepaald op de waarderingsgrondslagen van Casade. Het resultaat op deelnemingen gewaardeerd tegen de kostprijs is bepaald op basis van de ontvangen dividenden.

76

7. Grondslagen voor de opstelling van het geconsolideerd kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de directe methode.

De geldmiddelen in het kasstroomoverzicht bestaan uit de liquide middelen.

Ontvangsten en uitgaven uit hoofde van interest, ontvangen dividenden en winstbelastingen zijn opgenomen onder de kasstroom uit operationele activiteiten.

De verkrijgingsprijs van de verworven groepsmaatschappij en de verkoopprijs van de verkochte groepsmaatschappij zijn opgenomen onder de kasstroom uit investeringsactiviteiten, voor zover betaling in geld heeft plaatsgevonden. De in deze groepsmaatschappijen aanwezige geldmiddelen zijn op de aankoopprijs respectievelijk de verkoopprijs in aftrek gebracht.

Transacties waarbij geen ruil van kasmiddelen plaatsvindt, waaronder financiĂŤle leasing, zijn niet in het kasstroomoverzicht opgenomen. De betaling van de leasetermijnen uit hoofde van het financiĂŤle leasecontract zijn voor het gedeelte dat betrekking heeft op de aflossing als een uitgave uit financieringsactiviteiten aangemerkt en voor het gedeelte dat betrekking heeft op de interest als een uitgave uit operationele activiteiten. De ontvangst uit hoofde van een sale and financial leaseback-transactie wordt gepresenteerd als een ontvangst uit hoofde van financieringsactiviteiten.

77

8. Toelichting op de geconsolideerde balans 8.1. MateriĂŤle vaste activa De mutaties in de onroerende en roerende zaken in exploitatie zijn in het navolgende schema samengevat: DAEB vastgoed in exploitatie 2016 Boekwaarde 1 januari Invloed stelselwijziging (cumulatief effect) Herrekende boekwaarde Mutaties 2016: Opleveringen Investeringen Desinvesteringen Herclassificatie Aanpassingen marktwaarde Totaal mutaties Boekwaarde 31 december Inbegrepen ongerealiseerde herwaardering

DAEB vastgoed in exploitatie 2015

Niet-DAEB vastgoed in exploitatie 2016

Niet-DAEB vastgoed in exploitatie 2015

623.073 463.895 1.086.968

634.893 421.476 1.056.369

53.196 8.380 61.576

58.289 9.947 68.236

19.636 2.191 -3.818 -187 38.457 56.279

17.916 4.419 -5.301 231 13.334 30.599

-664 187 1.248 771

141 -7.485 -231 915 -6.660

1.143.247 558.303

1.086.968 520.001

62.347 14.138

61.576 13.967

Bij het bepalen van de marktwaarde in verhuurde staat is gebruik gemaakt van meerdere macro economische parameters en schattingen (full variant). Het handboek modelmatig waarderen marktwaarde bepaalt de marktwaarde van de onroerende zaken in exploitatie op basis van de contante waarde van de geschatte toekomstige kasstromen (Discounted Cash Flow methode).

De toekomstige kasstromen worden bepaald aan de hand van een doorexploitatie- en een uitpondscenario.

Bij het doorexploitatiescenario is de veronderstelling dat het volledige complex in exploitatie blijft gedurende de DCF-periode. Bij het uitpondscenario is de veronderstelling dat na mutatie tot verkoop van individuele woningen tegen leegwaarde wordt overgegaan.

De berekening wordt uitgevoerd over een DCF-periode van 15 jaar. In het doorexploiteerscenario wordt de huur bij mutatie aangepast naar de markthuur of de maximale huur, afhankelijk of de woongelegenheid bij mutatie is te liberaliseren.

Indien de maximale huur lager dan of gelijk is aan de huurliberalisatiegrens, dan is de nieuwe huur het minimum van de markthuur en de maximale huur volgens het woningwaarderingsstelstel.

Indien de maximale huur hoger is dan liberalisatiegrens, dan is de nieuwe huur de markthuur.

78

Om de te verwachten kasstromen in de DCF-berekening te bepalen, wordt gebruik gemaakt van de macroeconomische parameters: Parameters woongelegenheden Prijsinflatie Looninflatie Bouwkostenstijging Leegwaardestijging

Mutatieonderhoud per vhe - EGW Mutatieonderhoud per vhe - MGW Mutatieonderhoud per vhe – Studenteneenheid Mutatieonderhoud per vhe – Zorgeenheid (extramuraal) Beheerkosten per vhe - EGW Beheerkosten per vhe - MGW Beheerkosten per vhe – Studenteneenheid Beheerkosten per vhe – Zorgeenheid (extramuraal) Belastingen, verzekeringen en overige zakelijke lasten (% van de WOZ) Verhuurderheffing (% van de WOZ) Huurstijging boven prijsinflatie voorgaand jaar – zelfstandige eenheden Huurstijging boven prijsinflatie voorgaand jaar – onzelfstandige eenheden Huurderving (% van de huursom) Verkoopkosten bij uitponden (% van de leegwaarde)

2016 0,20% 1,60% 1,60% 3,30%

2017 0,60% 1,70% 1,70% 2,60%

2018 1,07% 1,57% 1,57% 2,30%

2019 1,53% 2,00% 2,03% 2,00%

2020 e.v.

2,00% 2,50% 2,50% 2,00%

2016 € 823 € 618 € 185

2017 2018 2019 Indexeren met bouwkostenstijging Indexeren met bouwkostenstijging Indexeren met bouwkostenstijging

€ 618

Indexeren met bouwkostenstijging

€ 420 € 413 € 389 € 381

Indexeren met prijsinflatie Indexeren met prijsinflatie Indexeren met prijsinflatie Indexeren met prijsinflatie

0,13% 0,543%

0,13% 0,543%

0,13% 0,543%

0,13% 0,543%

0,13% 0,543%

0,5%

1,2%

0,8%

0,4%

0%

0% 1%

0% 1%

0% 1%

0% 1%

0% 1%

1,7%

1,7%

1,7%

1,7%

1,7%

2020 e.v.

Het instandhoudingsonderhoud is gebaseerd op de normbedragen per woningtype volgens de Vastgoed Taxatiewijzer (VTW) 2016 van Koeter.

De gemeentelijke OZB is ingerekend op basis van de vier gemeentelijke tarieven (% van de WOZ-waarde) waarbinnen ons woningbezit gelegen is.

De mutatiekans is per complex bepaald op basis van een 5-jaars gemiddelde met een ondergrens van 5% en een bovengrens van 10%.

De basis voor de disconteringsvoet wordt gevormd door een risicovrije rentevoet van 0,46%, een sectoropslag van 5,74% en per woningcomplex bepaalde objectopslagen. De gemiddelde disconteringsvoet voor de gehele woningportefeuille bedroeg in 2016: 7,63%.

Voor splitsingskosten is een norm gehanteerd van € 500,- per te splitsen eenheid. De overdrachtskosten, bestaande uit overdrachtsbelasting alsmede notaris- en registratiekosten, bedragen 3% van de berekende waarde van een verhuureenheid.

79

Parameters bedrijfsmatig en maatschappelijk onroerend goed Instandhoudingsonderhoud per m2 bvo Mutatieonderhoud per m2 bvo Beheerkosten % van de markthuur - BOG

2016

2017

€ 5,€ 10,-

Indexeren met bouwkostenstijging Indexeren met bouwkostenstijging

3% 2%

3% 2%

3% 2%

3% 2%

0,13%

0,13%

0,13%

0,13%

Parameters parkeerplaatsen Instandhoudingsonderhoud – parkeerplaats Instandhoudingsonderhoud – garagebox Beheerkosten – parkeerplaats Beheerkosten – garagebox Belastingen, verzekeringen en overige zakelijke lasten (% van de WOZ)

2016 € 46,€ 154,€ 25,€ 35,-

2017 2018 2019 e.v.

Indexeren met bouwkostenstijging Indexeren met bouwkostenstijging Indexeren met prijsinflatie Indexeren met prijsinflatie

0,25%

0,25%

Parameters intramuraal zorgvastgoed Instandhoudingsonderhoud – € per m2 bvo Mutatieonderhoud – € per m2 bvo Beheerkosten % van de markthuur Belastingen, verzekeringen en overige zakelijke lasten (% van de WOZ)

2016 € 8,€ 10,2%

2017 2018 2019 e.v.

Indexeren met bouwkostenstijging Indexeren met bouwkostenstijging 2% 2% 2%

0,37%

0,37%

Beheerkosten % van de markthuur - MOG Belastingen, verzekeringen en overige zakelijke lasten (% van de WOZ)

2018

0,25%

0,37%

2019 e.v.

0,25%

0,37%

Inschakeling taxateur Jaarlijks wordt 1/3 deel van de onroerende zaken in exploitatie getaxeerd door een onafhankelijke en ter zake deskundige externe taxateur, ingeschreven bij het Nederlands Register Vastgoed Taxateurs. Dit betekent dat elk derde deel van de onroerende zaken in exploitatie minimaal eens per drie jaar opnieuw wordt getaxeerd.

Het taxatierapport en het taxatiedossier waarin de waardering en de daarbij gehanteerde aanpassingen ten opzichte van de basisvariant zijn onderbouwd en vastgelegd zijn in het bezit van Casade en op aanvraag beschikbaar voor de Autoriteit woningcorporaties.

Toepassing vrijheidsgraden Omdat Casade de marktwaardering toepast volgens de fullversie van het waarderingshandboek, kan er worden afgeweken van een aantal parameters en normen. Hieronder is een beschrijving opgenomen van de toegepaste vrijheidsgraden waarbij wordt ingegaan op de reikwijdte, de aard en de omvang.

1. Markthuur: De markthuur is rekenkundig vastgesteld op basis van een tabel, waarin percentages van de leegwaarden zijn opgenomen. Deze tabel is opgesteld door de externe taxateur op basis van marktgegevens, waarbij onderscheid wordt gemaakt in woningtype (eengezins- en meergezinswoningen), de grootte van de woning in m² GBO en de leegwaardeklasse van de woning.

2. Markthuurstijging: De markthuurstijging is in principe gekoppeld aan de prijsinflatie. Bij de marktwaardering waren er geen gegronde redenen hiervan af te wijken.

3. Exit yield: Voor het berekenen van de eindwaarde in jaar 15 gaat Casade uit van het wederom doorexploiteren van (de overgebleven) woningen met een voortdurende looptijd (in de praktijk is dat een voortgezette exploitatie van nog eens 50 jaar). Alle afzonderlijke kasstromen ontwikkelen zich dan met de eigen groeivoet. De eindwaarde in jaar 15 is gelijk aan deze kasstromen, contant gemaakt met de gehanteerde disconteringsvoet.

4. Leegwaarde: Bij het bepalen van de leegwaarde gaat Casade uit van de geïndexeerde WOZ waarde per eenheid.

Daarnaast wordt gebruik gemaakt van de database van Calcasa, indien er geen WOZ waarde beschikbaar is. Ook wordt de database van Calcasa gebruikt als referentie voor de WOZ waarden. De leegwaarde wordt door de taxateur getoetst aan de hand van recente verkooptransacties.

80

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Leegwaardestijging: De leegwaardestijging wordt voor de eerste drie jaren door de taxateur voorgesteld op basis van NVM cijfers. Vanaf het vierde jaar wordt een vaste stijging per jaar ingerekend.

Bijzondere uitgangspunten: Voor 2016 heeft Casade geen bijzondere uitgangspunten gehanteerd.

Disconteringsvoet: De disconteringsvoet betreft de rendementseis waartegen de verwachte inkomsten en uitgaven contant worden gemaakt. De disconteringsvoet is als volgt opgebouwd: a) Risicovrije rentevoet b) Vastgoedsector specifieke opslag (extra opslag ter compensatie voor het extra risico dat wordt gelopen voor investeren in vastgoed) c) Opslagen voor het markt- en objectrisico. Deze opslagen zijn opgebouwd uit: Kasstroom: actieve mutatie eerste jaren (uitponden) Kasstroom: passieve mutatie (leegstand) Locatie: binnen de gemeente en voorzieningen Locatie: landelijk Object: beperking in eigendom Object: energielabel Object: leeftijd/onderhoudsintensiteit Object: mutatiegraad Object: soort woning en grootte Ieder kenmerk wordt beoordeeld op een vijf-puntschaal waarvoor een op- of afslag geldt ten opzichte van de basis-disconteringsvoet.

De optelsom van de percentages bij a) t/m c) vormt de disconteringsvoet per complex.

Mutatie- verkoopkans: De mutatiegraad wordt per complex bepaald op basis van het gemiddelde historische mutatiecijfer van de afgelopen 6 jaar. In overleg met de taxateur is een ondergrens van 4% en een bovengrens van 10% gehanteerd. In het uitpondscenario wordt de mutatiegraad vanaf jaar 6 verlaagd met 30%.

Erfpacht: Erfpacht is bij Casade niet van toepassing.

Technische splitsingskosten: Casade heeft geen technische splitsingskosten opgenomen in de marktwaardering.

Bijzondere omstandigheden: Bij Casade zijn er geen bijzondere omstandigheden van toepassing.

Onderhoud: Casade hanteert voor het onderhoud de normen volgens de Vastgoed Taxatiewijzer (VTW) van Koeter.

Er wordt onderscheid gemaakt op basis van type woning, bouwjaar, type kozijn en aanwezige installaties voor verwarming, lift en hydrofoor. De indeling van de complexen heeft plaatsgevonden op basis van bouwstroom, typering, bouwjaar en ligging in wijk en buurt. Dit betekent dat er vaak per complex maar ĂŠĂŠn typering (VEX-type) volgens de VTW van toepassing is.

In enkele gevallen is in overleg met de externe taxateur het normatieve bedrag volgens de VTW aangepast. Hierbij moet worden gedacht aan (studenten-)kamers of veel grotere of kleinere woningen dan bedoeld in de VTW. De aanpassing van het normbedrag vindt plaats door middel van een percentage op- of afslag. Dit is apart zichtbaar in het taxatie overzicht van de externe taxateur.

81

Schattingen Gelet op de huidige marktomstandigheden kunnen toekomstige marktontwikkelingen waarop zowel door interne als door externe taxateurs gehanteerde aannames en schattingen ter bepaling van de reële waarde van het commercieel vastgoed zijn gebaseerd, ten opzichte van de werkelijk te verwachten marktontwikkelingen van significante invloed zijn op de uitkomsten van de huidige waardering in de jaarrekening.

Om inzicht te geven in de effecten van redelijkerwijs mogelijke wijzigingen in belangrijke parameters op de reële waarde, is ten aanzien van woningen gewaardeerd volgens de DCF-methode, de volgende gevoeligheidsanalyse opgenomen: Parameters

Gehanteerd in reële waarde

Stel mogelijke afwijking

Effect op reële waarde x € 1000

Leegwaardestijging

Zie tabel blz. 80

Disconteringsvoet

7,63 % gemiddeld

-/- 10 % in jr. 1; daarna 0% -/- 0,5 %

1

-/- 208.597

In % van de reële waarde -/- 17,3 %

-/- 5.245

-/- 0,4 %

Bedrijfswaarde-informatie De bedrijfswaarde bedraagt: 31-12-2016 610.217 53.965 664.182

Sociaal vastgoed Commercieel vastgoed

31-12-2015 615.663 59.803 675.466

Uitgangspunten bedrijfswaarde In de Woningwet is opgenomen dat toegelaten instellingen volkshuisvesting hun bezit op marktwaarde moeten waarderen. Door de waardering van de onroerende zaken in exploitatie tegen marktwaarde wordt inzicht gegeven in de mogelijke verdiencapaciteit van de vastgoedportefeuille van Casade. De marktwaarde geeft, rekening houdend met de uitgangspunten van het Handboek modelmatig waarderen marktwaarde, het bedrag op balansdatum weer waartegen het vastgoedbezit op de vrije markt kan worden vervreemd tussen ter zake goed geïnformeerde partijen die tot een transactie bereid zijn. Omdat de doelstelling van Casade is om te voorzien in passende huisvesting voor hen die daar niet zelf in kunnen voorzien en op relatief beperkt aantal woningen zal verkopen, betekent dit dat slechts een deel van de in de jaarrekening verantwoorde marktwaarde in de toekomst zal worden gerealiseerd.

De bedrijfswaarde sluit aan op het beleid van Casade en beoogt inzicht te geven in de verdiencapaciteit van haar vastgoed uitgaande van dit beleid. De bedrijfswaarde van de onroerende zaken in exploitatie wordt gevormd door de contante waarde van de kasstromen uit hoofde van toekomstige exploitatieopbrengsten en toekomstige exploitatielasten over de geschatte resterende exploitatieperiode van de complexen. De bedrijfswaarde is bepaald overeenkomstig de voorgeschreven parameters en richtlijnen van het Waarborgfonds Sociale Woningbouw (WSW).

De bedrijfswaarde is gebaseerd op doorexploitatie van de onroerende zaken totdat het vastgoed door sloop teniet gaat. Hierbij wordt een restwaarde voor de grond ingerekend afgeleid van de huidige bestemming van het vastgoed (i.c. lange termijnverhuur).

De kasstroomprognoses zijn gebaseerd op redelijke en onderbouwde veronderstellingen die de beste schatting van het bestuur weergeven van zijn beleid en de economische omstandigheden die van toepassing zullen zijn gedurende de resterende economische levensduur van het complex. Deze veronderstellingen zijn nader geconcretiseerd in de onderstaande uiteenzetting van de gehanteerde uitgangspunten.

1

Het effect op de reële waarde is berekend per afzonderlijke afwijking (overige parameters blijven gelijk)

82

De kasstroomprognoses zijn voor de eerste vijf jaar gebaseerd op de intern geformaliseerde meerjarenbegroting. De kosten van planmatig onderhoud worden gebaseerd op de in de meerjarenonderhoudsbegroting onderkende cycli per component. Voor latere jaren worden de kasstroomprognoses geschat door extrapolatie van de meerjarenbegroting gebruikmakend van een vast groeipercentage voor inflatie en huurstijging.

Bij de bedrijfswaardeberekening zijn door Casade de volgende uitgangspunten gehanteerd: -

-

-

-

-

-

-

Jaarlijkse prijsinflatie (tussen haakjes is percentage van voorgaand jaar vermeld): - 2017: 0,60% (1,44%); - 2018: 1,07% (1,61%); - 2019: 1,53% (1,73%); - 2020: 2,00% (2,00%); - 2021: 2,00% (2,00%); - 2022 en verder: 2,50% (2,00%); Jaarlijkse looninflatie, bouw en onderhoudsindex (tussen haakjes is percentage van voorgaand jaar vermeld): - 2017: 1,60% (1,73%); - 2018: 1,90% (1,96%); - 2019: 2,20% (2,12%); - 2020 en verder: 2,50% (2,50%); Jaarlijkse huurverhogingen (tussen haakjes is percentage voorgaand jaar vermeld): - 2017: 0,30% (1,20%); - 2018: 0,60% (1,44%); - 2019: 1,07% (1,61%); - 2020: 1,53% (1,73%); - 2021 en verder: 2,00% (2,00%) Verhuurderheffing (tussen haakjes is percentage voorgaand jaar vermeld): - 2017: 0,543‰ (0,536‰); - 2018: 0,591‰ (0,600‰); - 2019: 0,591‰ (0,750‰); - 2020: 0,592‰ (0,750‰); - 2021: 0,592‰ (0,750‰) - 2022: 0,593‰ (0,750‰); - 2023 en verder: 0,567‰ (0,750‰) e Er is geen additionele huurverhoging ingerekend boven inflatie (voorgaand jaar: de 1 3 jaar 0,5%); De huurverhogingen zijn begrensd op streefhuren, gebaseerd op de betaalbaarheidsniveaus Jaarlijkse huurderving van 1,2% (1,2%); De opgenomen inflatiepercentages zijn conform voorgaand jaar gelijk aan de huurverhogingen; Inrekenen woningverkopen: tegen de contante waarde van de verwachte opbrengstwaarde minus verkoopkosten voor maximaal de eerstkomende vijf jaar op basis van een geformaliseerd verkoopplan en indien verkoop juridisch mogelijk is; Mutatiegraad woningen 6,6% (voorgaand jaar 6,6%); Mutatiegraad niet-woning/ parkeervoorzieningen 6% (voorgaand jaar 6%); Huuraanpassing bij mutatie tot de vastgestelde streefhuur; Jaarlijkse stijgingen van de variabele lasten conform de jaarlijkse inflatie, met uitzondering van de personeelslasten tegen looninflatie; Genormeerde variabele lasten (personeelskosten, beheerkosten, heffingen en overige bedrijfslasten); Genormeerde kosten reparatieonderhoud, klein cyclisch onderhoud en kosten mutatieonderhoud (bedrijfseconomische interne norm) volgens begroting 2017 – 2021 goedgekeurd door Raad van Commissarissen de datum 8 november 2016; Kosten van planmatig onderhoud, conform meerjarenonderhoudsbegroting. De laatste vijf jaar van de exploitatieperiode is het planmatig onderhoud op nihil gesteld; Ingerekende restwaarde gesaldeerd € 10.000, jaarlijks geïndexeerd met inflatie% en contant gemaakt tegen de rekenrente (is conform voorgaand jaar);

83

-

Een rekenrente van 5,00% (voorgaand jaar: 5,00%) voor woningen en overige onroerende zaken; Moment van verdiscontering is medio numerando; De rentabiliteitswaardecorrectie wordt niet in de bedrijfswaarde meegenomen; De periode waarover contant gemaakt wordt loopt parallel met de geschatte resterende levensduur van de complexen/investering met een minimum van 15 jaar (variërend van 15 tot 50 jaar); De bijdrage voor saneringssteun en de te betalen vennootschapsbelasting maken geen onderdeel uit van de bedrijfswaarde; Inrekenen woningverkopen: tegen de contante waarde van de verwachte opbrengstwaarde minus verkoopkosten voor maximaal de eerstkomende vijf jaar op basis van een geformaliseerd verkoopplan en indien verkoop juridisch mogelijk is.

Sociaal en commercieel vastgoed in exploitatie bestemd voor verkoop Casade heeft voor de eerstkomende vijf jaar een verkoopplan opgesteld waarin 300 woningen bestemd zijn voor verkoop. Hiervan zullen naar verwachting 60 woningen in het komend boekjaar worden verkocht. De verwachte opbrengstwaarde van deze woningen bedraagt in totaal € 9,7 miljoen.

Schattingselementen bepaling bedrijfswaarde De schattingen met betrekking tot de bedrijfswaardebepaling welke inherent zijn aan deze waarderingsgrondslag, zijn van bijzonder belang door hun invloed op de jaarrekening en de waarschijnlijkheid dat toekomstige gebeurtenissen significant kunnen afwijken van de verwachtingen van het management zoals verwerkt in de bedrijfswaarde. Om inzicht te geven in de effecten van redelijkerwijs mogelijke wijzigingen in belangrijke parameters op de bedrijfswaarde, is de volgende gevoeligheidsanalyse opgenomen Parameters

Huurverhoging Disconteringsvoet Woningverkopen

Gehanteerd in bedrijfswaarde

2,0 % (vanaf jr. 5) 5,0 % (vanaf jr. 5) 60 per jaar (e.k. 5 jr.)

Stel mogelijke afwijking

-/- 0,5% + 0,25% 50 per jaar / tegen 90%

1

Effect op bedrijfswaarde )

(x € 1.000,-) -42.245 -18.657 -8.914

In % van de bedrijfswaarde 6,4 % 2,8 % 1,3 %

1) het effect op de bedrijfswaarde is berekend per afzonderlijke afwijking (overige parameters blijven gelijk) Verstrekte zekerheden Zonder toestemming van het WSW is het Casade niet toegestaan om de woningen die met door het WSW geborgde leningen zijn gefinancierd te bezwaren met een beperkt recht (recht van pand/hypotheek, recht van opstal, recht van erfpacht, recht van vruchtgebruik) of de verplichting aan te gaan om deze woningen met een zekerheidsrecht te bezwaren (positieve hypotheekverklaring). Als gevolg hiervan zijn de woningen die met geborgde leningen zijn gefinancierd, niet met hypothecaire zekerheden bezwaard. Daarnaast heeft het WSW recht van eerste hypotheek op de woningen van Casade betreffende de door het WSW geborgde financiering.

Voor de door het WSW verstrekte borgstelling heeft Casade een obligoverplichting gebaseerd op de omvang van de door het WSW geborgde leningen. Deze obligoverplichting is in de toelichting op de geconsolideerde balans vermeld onder de Niet in de balans opgenomen verplichtingen en activa.

84

Onroerende zaken verkocht onder voorwaarden

Vastgoed in ontwikkeling bestemd voor eigen exploitatie

Boekwaarde 1 januari 2016: Invloed stelselwijziging (cumulatief effect) Herrekende boekwaarde

95.663 95.663

2.921 510 3.431

Mutaties: Investeringen Opleveringen Desinvesteringen Herclassificatie Aanpassingen marktwaarde Overige waardeveranderingen Overige mutaties Totaal mutaties

5.559 -6.496 -1.625 1.134 235 -1.193

21.085 -20.940 -621 4.165 3.689

Boekwaarde 31 december Inbegrepen ongerealiseerde herwaardering

94.470 21.937

7.120 1.498

In de post Onroerende zaken verkocht onder voorwaarden zijn in totaal 663 verhuureenheden opgenomen.

Gebruik wordt gemaakt van contractvormen die de goedkeuring van de Minister hebben.

Het grootste deel van de contracten (407) is gebaseerd op het “Koopgarant” principe waarbij sprake is van verleende kortingen op de marktwaarde tussen 10% en 30%. Hiervoor geldt een terugkoopplicht.

Voorts zijn een aantal contracten (240) afgesloten vanuit het “Slimmer Kopen” principe. Hiervan geldt voor 19 contracten een terugkoopplicht en voor 221 contracten een terugkooprecht. Er zijn kortingen verleend tussen 10% en 30%. Aangezien deze transacties zijn te classificeren als financieringstransactie dient verwerking onbalance plaats te vinden.

Daarnaast zijn een beperkt aantal contracten (16) afgesloten vanuit het “Koopcomfort” principe met terugkoopplicht, er zijn geen kortingen verleend en is er bij een reguliere verkoop een terugkoopplicht overeengekomen.

Verzekeringen en zekerheden Voor de materiële vaste activa en de vastgoedbeleggingen is een opstalverzekering afgesloten. De verzekering is gebaseerd op aantal eenheden, er vindt geen taxatie van de herbouwwaarde plaats.

Er zijn per ultimo 2016 geen hypothecaire zekerheden afgegeven.

Casade heeft het WSW gevolmachtigd om in voorkomende gevallen een hypotheek te vestigen op het gehele bezit. Van deze volmacht heeft het WSW gedurende het verslagjaar geen gebruik gemaakt.

Casade onderscheidt in het vastgoed in exploitatie de volgende componenten en afschrijvingstermijnen: – Grond geen afschrijvingen – Opstal lineair 50 jaar – Installaties lineair 15 jaar – Overig lineair 15 jaar Over vastgoed in ontwikkeling bestemd voor eigen exploitatie wordt niet afgeschreven.

85

(On)roerende zaken ten dienste van de exploitatie 2016 Stand per 1 januari Verkrijgingsprijzen Herwaarderingen Cumulatieve waardeverminderingen en afschrijvingen Boekwaarde

12.672 -9.427 3.245

Mutaties boekjaar Investeringen Desinvesteringen Afwaarderingen Terugname afwaarderingen Afschrijvingen Totaal mutaties

168

-417 -249

Stand per 31 december Verkrijgingsprijzen Herwaarderingen Cumulatieve waardeverminderingen en afschrijvingen Boekwaarde

12.840

-9.844 2.996

Afschrijvingen De afschrijvingen op de onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie zijn bepaald volgens de lineaire methode rekening houdend met een eventuele restwaarde en gebaseerd op de volgende verwachte gebruiksduur: Grond geen afschrijving Bedrijfsgebouwen lineair 25-50 jaar Installaties lineair 10-15 jaar Inventaris lineair 5-10 jaar Automatisering lineair 3-5 jaar

86

8.2

Financiële vaste activa

De mutaties in de financiële vaste activa zijn in het navolgende schema samengevat: Overige Latente deelnemingen belastingvordering 1 januari 2016 Boekwaarden Mutaties Investeringen / desinvesteringen Dotatie Resultaat deelnemingen Aflossingen Totaal mutaties 31 december 2016 Boekwaarden 

272

-

Overige vorderingen

Totaal

16.818

17.090

150

150 17.770 45

17.770 45 45

17.770

150

17.965

317

17.770

16.968

35.055

De deelnemingen betreffen:

Aandeel Waalborgh Bouwontwikkeling VOF VOF Centrum Kaatsheuvel Smart Finance B.A. (overige verbindingen)

Resultaat boekjaar

Nettovermogenswaarde per 31-12-2016

25% 50%

253 49 15 317

 Latente belastingvordering(en): Voor verrekenbare tijdelijke verschillen tussen de commerciële en fiscale boekwaarde wordt een latente belastingvordering of –schuld opgenomen. Een latente belastingvordering wordt gevormd tot het bedrag waarvan het waarschijnlijk is dat er fiscale winst beschikbaar zal zijn voor de verrekening.

Op basis van de prognose van de toekomstige fiscale resultaten werden er door Casade in de jaarrekeningen tot en met 2015 geen latente belastingen opgenomen.

De fiscale strategie en planning die daarbij door Casade werd gevolgd was gebaseerd op gangbare en pleitbare standpunten binnen de sector, die echter voor een deel nog niet door de door de fiscus werden bekrachtigd.

Een belangrijk discussiepunt daarbij betrof de afwaardering naar lagere WOZ-waarde. In de fiscale regels is vastgelegd dat afwaardering moet plaatsvinden indien deze aanzienlijk en duurzaam is. Standpunten lopen landelijk uiteen wanneer daarvan sprake is. Om die reden is in de fiscale positie voor de jaarrekening in 2015 nog geen rekening gehouden met afwaardering naar lagere WOZ-waarde en is ook geen actieve belastinglatentie gevormd voor fiscale verliezen gerelateerd aan deze afwaardering. Dit is een voorzichtig standpunt.

In de tweede helft van 2016 is het besluit genomen om het standpunt van de belastingdienst, in casu de belastinginspecteur die onze aangifte behandelt, met betrekking tot fiscale afwaardering naar de lagere WOZwaarde te volgen. Dit betekent dat met terugwerkende kracht een fiscale afwaardering heeft plaatsgevonden in belastingaangifte over de jaren 2013, 2014 en 2015 voor woningen waarvan de WOZ-waarde met meer dan 30% is gedaald ten opzichte van de fiscale openingsbalans in 2008.

De keuze voor deze fiscale strategie heeft belangrijke gevolgen voor de prognose van de toekomstige fiscale resultaten, maar geeft daarover ook meer duidelijkheid. Daarnaast is door de afwaarderingen een fiscaal compensabel verlies ontstaan ten bedrage van ruim € 81 miljoen ultimo 2015.

Een en ander heeft tot gevolg dat in de jaarrekening 2016 wel latente belastingen worden opgenomen.

De waarderingsverschillen en de daaruit voortvloeiende belastingvorderingen zijn als volgt toe te lichten:

87

a Sociaal en commercieel vastgoed in exploitatie De lagere commerciële waardering dan fiscaal leidt in aanleg tot een actieve belastinglatentie, waarbij rekening wordt gehouden met de toekomstige afwikkeling van deze verschillen.

Binnen een beleidshorizon van 10 jaren is alleen sprake van de realisatie van tijdelijke verschillen door de verkoop van woningen. Na deze periode bestaat er onvoldoende zekerheid over de beschikbaarheid van toekomstige winsten voor verrekening.

Om die reden is alleen voor de te verwachten verkopen in de komende jaren een actieve latentie gevormd.

In het huidige ondernemingsplan, dat loopt tot en met 2019, is opgenomen dat circa 60 woningen per jaar worden verkocht. Na afloop van de ondernemingsplan periode zal het verkoopbeleid opnieuw worden bepaald. Bij de vorming van de belastinglatentie is uitgegaan van de verwachte verkopen in de komende 5 jaren op basis van het huidige verkoopbeleid. De latente belastingvordering is berekend tegen de contante waarde met een disconteringsvoet van 2,85%. b Projecten in ontwikkeling Bij projectontwikkeling kan de fiscale waardering afwijken van de commerciële waardering. Aangezien het voornamelijk vastgoed in ontwikkeling voor eigen exploitatie betreft, worden de verschillen bij oplevering niet gerealiseerd maar doorgeschoven naar vastgoed in exploitatie. Om die reden is deze latentie op nihil gewaardeerd. Vanaf de oplevering wordt het verschil bij het sociaal vastgoed in exploitatie tot waardering gebracht. c Verkoop woningen onder voorwaarden Hierbij is sprake van een waarderingsverschil tussen de commerciële en fiscale boekwaarde. Een gedeelte van de fiscale boekwaarde wordt afgewikkeld en een gedeelte van de boekwaarde in de vorm van een winstrecht wikkelt pas na terugkoop af. Voor dit tijdelijk verschil is sprake van een actieve belastinglatentie.

Het moment van terugkoop en daarmee het moment van afwikkeling van de latentie staat op voorhand niet vast. Daarnaast wordt een deel van de woningen na terugkoop opnieuw onder voorwaarden verkocht waardoor er opnieuw een verschil ontstaat. Om die reden is deze latentie gewaardeerd op nihil. d Leningen o/g en u/g In de jaarrekening is voor de leningenportefeuille een latente belastingvordering tegen de contante waarde verantwoord voor het verschil tussen de waardering die de fiscus toepast (i.c. reële waarde) en de waardering als toegepast in de jaarrekening (geamortiseerde kostprijs). De latentie loopt af over de resterende looptijd van de leningen. e Derivaten In de jaarrekening is voor de gewaardeerde derivaten (afgescheiden embedded derivaten of derivaten waarbij geen kostprijs hedge-accounting is toegepast) een verschil tussen de waardering die de fiscus toepast en de waardering als toegepast in de jaarrekening. De latentie loopt af over de resterende looptijd van de derivaten en is tegen contante waarde verantwoord, op basis van een disconteringsvoet van 2,85%. f

Fiscaal verrekenbare verliezen Er wordt een latente belastingvordering uit hoofde van fiscaal compensabele verliezen gevormd voor zover er voldoende sterke aanwijzingen zijn dat er in de toekomst voldoende fiscale winst beschikbaar zal zijn ter realisatie van de latente vordering. In de jaarrekening is hiervoor een latente belastingvordering tegen de contante waarde verantwoord, op basis van een disconteringsvoet van 2,85%.

De specificatie van de in de jaarrekening tot waardering gebrachte latente belastingvorderingen per 31-12-2016 en de waarderingsverschillen waarop deze zijn gebaseerd is als volgt:

88

(bedragen x € 1.000))

Waarde van vastgoed in exploitatie Waarde van onderhanden projecten Waarde van vastgoed t.d.v. exploitatie Waarde van VOV-woningen Waarde van leningen o/g en u/g Waarde van derivaten

Waardering latente vordering

Jaarrekening

Fiscaal

Verschil

25%

1.205.594 4.521 2.996 -1.256 -418.462 -1.528

1.489.471 15.447 3.573 7.004 -413.716 1.101.779

70.969 2.732 144 2.065 1.187 382 77.479

1.898 129 990 238

791.865

283.877 10.926 577 8.260 4.746 1.528 309.914 63.120

15.780

14.515

Fiscaal verrekenbaar verlies per 31-12-2016

3.255

17.770

Zoals toegelicht werd er in voorgaande jaren geen belastinglatentie tot waardering gebracht. De vorming van de latente belastingvordering in 2016 komt dan ook geheel ten gunste van het resultaat over 2016.

De gehanteerde netto-disconteringsvoet bedraagt 2,85 % (2015: n.v.t.). De gemiddelde looptijd van de tot waardering gebrachte latente belastingverplichtingen is 8 jaar. Van de latente belastingvordering wordt een bedrag van € 4,0 miljoen naar verwachting binnen 1 jaar gerealiseerd. 

Overige: Waarde 31-12-2016 16.500 468 16.968

Bijstorting derivaten* Startersleningen

*Casade heeft in 2016 de bijstortverplichting vanwege de negatieve marktwaarde op derivatencontracten tot en met 5 februari 2019 afgekocht, met een storting van € 16,5 miljoen (ultimo 2015 € 13,2 miljoen gestort).

Dit betreft gelden op een afzonderlijk bankrekening die niet vrij ter beschikking staan. Als de negatieve marktwaarde daalt onder € 16,5 miljoen zal het verschil worden teruggestort.

Over het saldo wordt rente vergoed op basis van EONIA.

8.3.1. Vastgoed bestemd voor verkoop Voorraad bestemd voor verkoop Totaal

31-12-2016 5.802 5.802

31-12-2015 3.943 3.943

31-12-2016 4.252 4.252

31-12-2015 5.611 5.611

31-12-2016 -

31-12-2015 1.630 2.550 920

Er zijn geen voorzieningen voor verwachte verliezen opgenomen.

8.3.2. Overige voorraden Voorraad grond Totaal

8.4. Onderhanden projecten Gerealiseerde projectopbrengsten Gedeclareerde termijnen Totaal

89

De onderhanden projecten 2016 zijn gepresenteerd onder de kortlopende schulden. Er is in 2016 één project met een creditsaldo ten bedrage van € 653.000,-.

8.5.1. Huurdebiteuren Huurdebiteuren Af: voorziening dubieuze debiteuren Totaal huurdebiteuren Verloop voorziening dubieuze debiteuren Voorziening dubieuze debiteuren 1/1 Dotaties Onttrekkingen Voorziening dubieuze debiteuren 31/12

31-12-2016 1.729 784 945

31-12-2015 1.661 788 873

2016 788 397 -401 784

2015 756 360 -328 788

31-12-2016 305 305

31-12-2015 178 178

31-12-2016 224 205 429

31-12-2015 260 460 720

8.5.2. Vorderingen op maatschappijen waarin wordt deelgenomen Vordering Waalborgh Bouwontwikkeling VOF Totaal

8.5.3. Overige vorderingen Debiteuren Overige vorderingen Totaal

Onder de overige vorderingen zijn twee leningen begrepen die in 2002 resp. 2004 zijn verstrekt aan particulieren, in totaal € 85.000. Dit is een niet toegestane activiteit. De Aw heeft aangegeven voor deze overtreding van de woningwet een bestuurlijke boete op te gaan leggen. Daarmee kunnen de betreffende leningen worden gehandhaafd.

8.5.4. Overlopende activa Overige Totaal

31-12-2016 882 882

31-12-2015 666 666

31-12-2016 5.445 5.085 10.530

31-12-2015 11.337 5.085 16.422

8.6. Liquide middelen Kas/bank/giro Niet direct opeisbare tegoeden Totaal

In januari 2016 is de kredietfaciliteit van Casade bij de BNG van € 0,5 miljoen verlaagd naar € 0,0 miljoen.

8.7. Groepsvermogen Het groepsvermogen bedraagt per balansdatum € 829.988.000 (2015: € 744.276.000).

Voor een toelichting op het groepsvermogen en de resultaatbestemming wordt verwezen naar de toelichting op de enkelvoudige balans.

90

8.8. Voorzieningen De mutaties van de voorzieningen kunnen als volgt worden toegelicht: Voorziening onrendabele investeringen nieuwbouw 2016 2.047

Stand per 1 januari Invloed stelselwijziging Herrekende voorziening 1 januari Toevoegingen Onttrekking Vrijval Stand per 31 december

2.405 -1.853 2.599

2015 8.273 -2.358 5.915 7.026 -10.894 2.047

Hiervan heeft € 350.000 een looptijd korter dan 1 jaar en €2.249.000 een looptijd korter dan 5 jaar.

Overige voorziening 2016 230 45 185

Stand per 1 januari Toevoegingen Onttrekkingen Stand per 31 december

2015 230 230

De overige voorziening heeft een looptijd korter dan 1 jaar en betreft een voorziening in verband met een garantstelling voor een tweetal leningen ten behoeve van het Dutch International Guarantees for Housing (DIGH). De garantstelling bedraagt per 31 december 2016 € 342.905 (2015: € 379.209).

8.9. Langlopende schulden

Leningen overheid Leningen kredietinstellingen Verplichtingen uit hoofde van onroerende zaken verkocht onder voorwaarden Derivaten Totaal

Stand 31 AflossingsResterende Resterende Stand 31 december verplichting looptijd 1 tot looptijd > 5 december 2016 2016 5 jaar jaar 2015 15.162 923 9.313 5.849 16.085 399.480 403.300 4.180 91.420 311.880

95.726 1.528 515.716

5.103

100.733

95.726 1.528 414.983

Aflossingsverplichtingen binnen 12 maanden na afloop van het boekjaar zoals hierboven toegelicht zijn opgenomen onder de schulden op korte termijn.

91

97.317 1.226 514.108

8.9.1. Leningen overheid en kredietinstellingen De mutaties in 2016 van de langlopende schulden kunnen als volgt worden toegelicht: leningen overheid Stand per 31 december 2015 Kortlopend deel 2016 Stand per 31 december 2015, jaarrekening

16.987 -902 16.085

Bij: nieuwe leningen Stand per 31 december 2016 Kortlopend deel 2017 Stand per 31 december 2016, jaarrekening

leningen totaal Gemiddelde kredietrentevoet instellingen 417.419 434.406 -17.939 -18.841 399.480 415.565 3,84%

-

8.000

8.000

16.085 923 15.162

407.480 4.180 403.300

423.565 5.103 418.462

3,76%

Alle leningen zijn aangetrokken met borgstelling van de stichting Waarborgfonds Sociale Woningbouw, met gemeenten als achtervang.

De renterisicoâ&#x20AC;&#x2122;s in de leningenportefeuille ultimo 2016, als gevolg van contractueel overeengekomen aflossingen en renteaanpassingen voor de komende 10 jaren zijn als volgt:

De resterende gemiddelde looptijd van de leningen in portefeuille bedraagt 14,4 jaar (2015: 15,0 jaar).

92

8.9.2. Verplichtingen uit hoofde van onroerende zaken verkocht onder voorwaarden 1 januari Terugkoopverplichting ontstaan bij overdracht Verminderingen/vermeerderingen Mutaties Verkochte woningen Teruggekochte woningen Afwaarderingen 31 december Terugkoopverplichting ontstaan bij overdracht Verminderingen/vermeerderingen

2016

2015

110.176 -12.859 97.317

101.260 -6.498 94.762

6.174 -8.501 736 -1.591

8.167 -6.101 489 2.555

107.849 -12.123 95.726

110.176 -12.859 97.317

8.9.3. Embedded derivaten Stand per 1 januari Waardeveranderingen Stand per 31 december

2016 1.226 302 1.528

2015 1.234 -8 1.226

31-12-2016

31-12-2015

5.103 2.891 2.195 98 653 59 8.893 19.892

18.841 2.358 3.977 108 285 11.076 36.645

Dit betreft een embedded derivaat dat is afgescheiden van het basiscontract.

8.10. Kortlopende schulden

Schulden aan kredietinstellingen betreft kortlopend deel Langlopende schulden Schulden aan leveranciers Belasting en sociale premies Schulden ter zake van pensioenen Onderhanden projecten Overige schulden Overlopende passiva Totaal

8.10.1. Onderhanden projecten 31-12-2016 1.533 880 653

Gerealiseerde projectopbrengsten Gedeclareerde termijnen Totaal

31-12-2015 -

8.10.2. Overlopende passiva

Transitorische rente leningen Transitorische rente derivaten Overige overlopende passiva Totaal

93

31-12-2016

31-12-2015

4.209 1.689 2.995 8.893

4.550 1.636 4.890 11.076

9.

Financiële instrumenten en risicobeheersing

Doelstellingen en beleid inzake beheer financiële risico’s In het treasurystatuut van Casade staan de kaders benoemd omtrent het beheersen van risico’s. De financiële instrumenten voldoen aan deze kaders.

De primaire financiële instrumenten van Casade, anders dan derivaten, dienen ter financiering van haar operationele activiteiten of vloeien direct uit deze activiteiten voort. Een belangrijke doelstelling van het financieringsbeleid van de groep is het voorkomen dan wel spreiden van ongewenste financiële risico’s zoals rente- en liquiditeitsrisico’s.

Voor derivaten geldt dat Casade zich onverkort houdt aan de Beleidsregels gebruik financiële derivaten door toegelaten instellingen volkshuisvesting sinds deze in werking zijn getreden. In het nieuwe treasurystatuut is als uitgangspunt vastgelegd dat er geen nieuwe derivatencontracten worden afgesloten.

Voorheen was het gebruik van de afschermende rente-instrumenten toegestaan ter beheersing van het renterisico op kasstromen, afgesloten met kredietwaardige partijen (rating minimaal ‘AA’).

De gebruikte financiële instrumenten voldoen aan de toen geldende richtlijnen van het WSW. De belangrijkste risico’s uit hoofde van de financiële instrumenten van Casade zijn het kredietrisico, liquiditeitsrisico, valutarisico, renterisico (prijs- en kasstroomrisico) en marktrisico.

Het beleid van de groep om deze risico’s te beperken is als volgt.

Kredietrisico Dit betreft het risico dat financiële instellingen niet aan hun contractuele verplichtingen kunnen voldoen. Door het spreiden van transacties over verschillende financiële instellingen wordt getracht dit risico te beperken.

Casade heeft haar leningen en derivaten verspreid over diverse instellingen. Verder dienen de financiële instellingen te voldoen aan de kredietwaardigheidseisen (rating) zoals opgenomen in het treasurystatuut.

Liquiditeitsrisico Het gaat hierbij om het risico dat over onvoldoende middelen wordt beschikt om aan de directe verplichtingen te kunnen voldoen. Dit geldt voor alle verplichtingen van Casade en haar tegenpartijen, ongeacht of dit nu crediteuren of financiële instellingen zijn. Casade heeft op verschillende manieren gewaarborgd dat zij altijd aan haar verplichtingen kan voldoen. Naast het aantrekken van langlopende leningen, wordt er gebruik gemaakt van twee leningen met een variabele hoofdsom, waardoor meer flexibiliteit ontstaat voor de invulling van de financieringsbehoefte. Casade heeft het bijstortrisico op derivatencontracten tot en met 5 februari 2019 afgekocht, met een storting van € 16,5 miljoen.

De derivatencontracten bevatten twee breakclauses op basis van een mutual break. Deze vallen beide in 2019.

In de liquiditeitsprognoses wordt rekening gehouden met een mogelijk afkoop in 2019 van de negatieve marktwaarde.

Valutarisico Casade verricht enkel transacties in euro’s en loopt derhalve geen valuta risico.

Renterisico (prijs- en kasstroomrisico) Casade loopt renteprijs- en rentekasstroomrisico’s over de rentedragende vorderingen (met name begrepen onder financiële vaste activa), liquide middelen en rentedragende langlopende en kortlopende schulden (waaronder schulden aan kredietinstellingen).

Voor de vastrentende langlopende leningen loopt Casade het risico dat de reële waarde van leningen zal dalen respectievelijk stijgen als gevolg van veranderingen in de marktrente (i.c. prijsrisico). Voor deze schulden worden geen financiële derivaten uit hoofde van veranderingen in de marktrente afgesloten. Casade heeft geen vastrentende vorderingen.

Voor vorderingen en schulden met variabele renteafspraken loopt Casade risico ten aanzien van toekomstige kasstromen als gevolg van veranderingen in de marktrente (i.c. kasstroomrisico).

94

De belangrijkste kasstroomrisico’s hebben betrekking op:  Het saldo van de liquide middelen. Hierover wordt geen rentevergoeding ontvangen.  De storting op een afzonderlijke bankrekening, als afkoop van de bijstortverplichting vanwege de negatieve marktwaarde op derivatencontracten. Over deze vordering wordt rente vergoed op basis van EONIA.  Een WSW gegarandeerde roll-over lening met variabel hoofdsom, maximaal € 20 miljoen, looptijd tot 2 juli 2019. Over deze lening is een rente verschuldigd op basis van de 1-weeks Euribor. Van deze lening is op 31-12-2016 € 12 miljoen opgenomen.

Voor de overige schulden met variabele renteafspraken is het kasstroomrisico afgedekt door het afgesloten renteswapcontracten, waarbij de variabele rente wordt geruild voor een vaste rente. Verwezen wordt verder naar paragraaf Hedges van dit hoofdstuk.

Ter beoordeling van het prijsrisico dat Casade loopt voor de vastrentende leningen is in onderstaand overzicht een indeling weergegeven naar rentepercentages en looptijden: Renteklasse (vastrentende leningen) bedragen x € 1.000 Restant looptijd

tot 3%

3%-4%

4%-5%

5%-6%

> 6%

Totaal

tot 5 jaar

11.135

11.950

11.398

-

-

34.483

5-10 jaar

1.315

-

3.000

8.000

2.326

14.641

11-15 jaar

-

11.071

9.060

5.000

-

25.131

16-20 jaar

25.456

15.150

6.704

-

-

47.310

21-25 jaar

10.000

50.000

27.000

-

-

87.000

> 25 jaar

22.000

18.000

23.000

Totaal

69.906

106.171

80.162

63.000 13.000

2.326

271.565

De effectieve rentevoet van de vastrentende leningen bedraagt gemiddeld 3,57 %

Hedges Hedge strategie Het huidige treasurystatuut staat het afsluiten van nieuwe rentederivaten niet toe. Daarvoor werd gebruik gemaakt van renteswaps om het risico van wijzigingen in de rentevoet af te dekken. Als voorwaarde moest daarbij sprake zijn van een volledige effectieve hedge.

Hedge accounting Op basis van de hiervoor genoemde hedgestrategie past de groep in de jaarverslaggeving hedge-accounting toe waarbij de waarderingsresultaten van de afgedekte posities (leningen) en het dekkingsinstrument(renteswaps, rentecaps) gelijktijdig in de winst-en-verliesrekening worden verwerkt teneinde aldus de toegepaste risicoafdekking in de verslaggeving tot uitdrukking te brengen.

Effectiviteit hedge-relatie Hedge accounting wordt toegepast aangezien sprake is van een effectieve hedge-relatie. De kritische kenmerken (onder andere omvang en looptijd) van de hedge-instrumenten komen overeen met die van de afgedekte en nog af te dekken posities. Voor elke verslaggevingsperiode wordt de effectiviteit van de hedge relaties getest middels het vergelijken van de kritische kenmerken, die de waarde van de instrumenten het meest beïnvloeden. Indien ineffectiviteit wordt vastgesteld, wordt deze in de winst-en-verliesrekening verwerkt.

95

Op de volgende derivaten wordt kostprijshedge-accounting toegepast.

Renteswaps Casade heeft een aantal payerswapcontracten afgesloten om renterisico’s voortvloeiend uit leningcontracten met een variabele rente af te dekken. De betalingscondities van de renteswap stemmen overeen met die van de onderhandse leningen. Zoals onder de waarderingsgrondslagen toegelicht, past de groep daarbij kostprijshedge-accounting toe, waardoor de renteswaps tegen kostprijs worden gewaardeerd (nagenoeg nihil) en waardemutaties niet in het resultaat worden verantwoord.

De opbouw van de afgesloten renteswapportefeuille naar looptijd en waarde is als volgt:

De renteswaps met ABN-Amro betreft overgenomen contracten, oorspronkelijk afgesloten met Fortis Bank.

Voor deze swaps is een bijstortverplichting overeengekomen als en voor zover de negatieve marktwaarde meer is dan € 14,82 miljoen. In 2015 is deze bijstortverplichting afgekocht tot 5-2-2019 met een storting van € 16,5 miljoen. Dit betekent dat we in 2016 en 2017 ook geen liquiditeitsbuffer hoeven aan te houden en niet onderworpen zijn aan de stresstest. Vanaf 2018 moet bij de beoordeling van de benodigde buffer ook rekening worden gehouden met de twee breakclauses in februari 2019. Voor de aan te houden liquiditeitsbuffer is een WSW gegarandeerde roll-over lening met variabele hoofdsom afgesloten, max € 20 miljoen, één weeksfaciliteit. Van deze lening is op 31-12-2016 € 12 miljoen opgenomen.

De swaps met de Deutsche Bank zijn overgenomen contracten, oorspronkelijk afgesloten met ABN-Amro. Voor deze swaps is geen bijstortverplichting overeengekomen.

De aan vorengenoemde derivaten gekoppelde variabel rentende leningen betreffen:

96

10. Niet in de balans opgenomen regelingen 10.1. Fiscale eenheid Casade vormt een fiscale eenheid voor de vennootschapsbelasting en omzetbelasting met Casade Holding B.V. en haar 100% dochterondernemingen (voor de omzetbelasting behoort Casade Centrum Kaatsheuvel B.V. niet tot de fiscale eenheid).

Op grond van de standaardvoorwaarden zijn Casade en de met haar gevoegde dochterondernemingen ieder hoofdelijk aansprakelijk voor de ter zake door de combinatie verschuldigde belastingen.

10.2.

Borgstelling

Aan Waalborgh Bouwontwikkeling VOF is een borgstelling verstrekt met een maximum van € 1.250.000.

Tevens verbindt Casade zich jegens de bank als borg voor Waalborgh Bouwontwikkeling VOF tot zekerheid voor de betaling van al hetgeen de bank blijkens haar administratie van Waalborgh Bouwontwikkeling VOF te vorderen heeft. De hoofdelijke aansprakelijkheid betreft het nakomen van de renteverplichtingen voor de bankkredietfaciliteit van de VOF, per 31 december 2016 groot € 4,65 miljoen.

Woningen die Waalborgh VOF zal realiseren voor Casade in het Hoefsvengebied te Waalwijk zijn opgenomen in de investeringsbegroting van Casade.

Voor de ontwikkeling van het plan Hoefsvengebied dienen nog planologische procedures te worden doorlopen.

Het bestuur van de Waalborgh Bouwontwikkeling VOF is positief over de uitkomst van deze procedures. Indien blijkt dat de ontwikkeling niet door kan gaan zal een herbezinning op de ontwikkelingsmogelijkheden dienen plaats te vinden met mogelijk een waardedaling van de grondpositie.

10.3.

Bruisend Dorpshart

Om de activiteiten en risico’s rond het project Centrum Kaatsheuvel (Bruisend Dorpshart) af te scheiden van Stichting Casade is Casade Centrum Kaatsheuvel BV (CCK B.V.) opgericht, die deelneemt in de VOF Centrum Kaatsheuvel.

Het project dat VOF Centrum Kaatsheuvel realiseert voor Casade (Bruisend Dorpshart) is in 2016 opgeleverd en geheel afgerond. De VOF kan in 2017 worden ontbonden.

10.4.

Obligo WSW

Per 31 december 2016 heeft Casade een obligo uitstaan ten bedrage van € 16.278.000 uit hoofde van door het WSW verstrekte borgstellingen (31/12/2015: € 17.004.000).

10.5.

Investeringsverplichtingen

Per 31 december 2016 is Casade verplichtingen aangegaan ten behoeve van materiële vaste activa in exploitatie ter grootte van € 3,6 miljoen.

Voor uit te voeren werkzaamheden met betrekking tot planmatig onderhoud is Casade per 31 december 2016 voor € 0,6 miljoen verplichtingen aangegaan, waarvan de werkzaamheden nog niet zijn uitgevoerd en de openstaande termijnen nog niet op de balans zijn opgenomen.

Bij vier grondverwervingen is overeengekomen dat onder bepaalde voorwaarden een bijbetaling op de grondprijs moet plaatsvinden. Voor één locatie vindt een afrekening plaats op basis van nacalculatie van de residuele grondwaarde. Voor één locatie is een nabetaling op de koopprijs verschuldigd indien en voorzover door een bestemmingswijziging voor 1 januari 2020 woningbouw kan worden gerealiseerd, of ingeval de gronden na 1 januari 2020 in eigendom worden houden. Voor twee locaties is een nabetaling op de koopprijs overeengekomen indien en voorzover door een bestemmingswijziging, voor 1 juni 2021 respectievelijk voor 1 mei 2036, woningbouw kan worden gerealiseerd. Het bedrag van de nabetalingen voor alle vier de locaties tezamen wordt geraamd op maximaal € 4 miljoen.

10.6.

Terugkooprecht op woningen verkocht onder voorwaarden

Casade heeft het terugkooprecht op 111 woningen (2015: 115) die zijn verkocht onder voorwaarden en zijn gekwalificeerd als een verkooptransactie. Het betreft woningen die zijn verkocht onder het label Slimmer Kopen. Bij de verkoop is een lage korting verleend (0% tot 10%) waardoor deze transacties niet als financieringstransactie kwalificeren, maar als verkooptransactie.

97

Bij het voornemen tot verkoop moet de eigenaar de woning eerst aanbieden aan Casade.

10.7.

Financiering

Casade heeft in 2016 geen nieuwe leningen aangetrokken voor 2017.

10.8.

Verplichtingen persoonsgebonden loopbaanbudget

In de CAO Woondiensten is een persoonsgebonden loopbaanbudget per medewerker afgesproken. Elke medewerker heeft recht, afhankelijk van indiensttreding, op een budget ten behoeve van zijn loopbaanontwikkeling. Ultimo 2016 bedraagt het budget € 302.962 (31/12/2015: € 269.562).

10.9.

Verenigingen van eigenaren

Casade neemt deel in een aantal verenigingen van eigenaren. Gezien het beperkte belang van deelname zijn de vve’s niet meegeconsolideerd.

10.10. Rechtszaken Al enkele jaren loopt er een rechtszaak tegen een aannemer en vanuit deze aannemer tegen Casade.

Eind 2016 is er een tweede vaststellingsovereenkomst gesloten waarmee het resterend deel van de geschilpunten is afgewikkeld. Wat nog resteert is de discussie over de rente: is de wettelijke rente of de wettelijke handelsrente van toepassing. De rechter zal hier uitspraak doen. Wij zijn van mening dat de wettelijke rente van toepassing is. Om die reden is in het jaarverslag 2016 als uitgangspunt de toepassing van de wettelijke rente gehanteerd.

10.11. Operationele leases Ultimo 2016 zijn de verplichtingen uit hoofde van operationele leases als volgt te specificeren: Te betalen binnen één jaar Te betalen tussen één en vijf jaar

€ 54.000 € 133.000

Dit betreft operationele lease van bedrijfswagens. In 2016 is € 52.400 aan leasebetalingen in de winst- en verliesrekening verwerkt.

98

11. Toelichting geconsolideerde winst- en verliesrekening Netto resultaat exploitatie vastgoedportefeuille 11.1.

Huren

Woningen en woongebouwen DAEB Woningen en woongebouwen niet-DAEB Onroerende zaken niet zijnde woningen DAEB Onroerende zaken niet zijnde woningen niet-DAEB Af: dotatie voorziening dubieuze debiteuren Af: huurderving wegens leegstand Totaal

2016 68.221 1.730 2.735 1.366 74.052 396 885 72.771

2015 66.738 1.692 2.676 1.336 72.442 360 903 71.179

2016

2015

1.758 1.758

1.986 1.986

2016

2015

1.633

1.818

-

-

1.633

1.818

De gemiddelde huurverhoging per 1 juli 2016 bedroeg 0,6% (1 juli 2015: 2,5%).

11.2.

Opbrengsten servicecontracten

Vergoedingen van huurders voor leveringen en diensten Derving wegens oninbaarheid Totaal

11.3.

Lasten servicecontracten

Servicecontracten Toegerekende organisatiekosten Totaal

De bedragen die in rekening worden gebracht voor levering en diensten, en overige onroerende en roerende zaken zijn gebaseerd op de geraamde c.q. werkelijke kosten. Zij worden jaarlijks, indien noodzakelijk, aangepast.

Jaarlijks vindt afrekening plaats met de huurders met betrekking tot de leveringen en diensten over het voorgaande jaar.

11.4.

Lasten verhuur en beheeractiviteiten 2016 3.179 254 7.584 5.654 16.671

Belastingen exploitatie Verzekeringen Verhuurderheffing Toegerekende organisatiekosten Overig Totaal

2015 3.236 253 6.869 6.195 16.553

De toegerekende organisatiekosten aan verhuur en beheeractiviteiten volgen uit de kostenverdeelstaat.

Daarin worden de organisatiekosten, welke onder andere bestaan uit lonen en salarissen en overige bedrijfskosten, op basis van een interne inschatting van de urenbesteding naar activiteiten verdeeld. Hierbij wordt in hoofdlijnen onderscheid gemaakt naar exploitatie, projectontwikkeling, verkoop en leefbaarheid.

99

11.5.

Lonen en salarissen

De lasten betreffende lonen en salarissen voor de gehele groep betreffen: 2016 5.427 919 826 391 7.563

Salarissen Sociale lasten Pensioenen Overige personeelskosten Totaal

2015 5.730 943 1.013 543 8.229

Het aantal werkzame werknemers, berekend op fulltime basis bedraagt gemiddeld 101,7 fte (2015: 112,0).

Deze werknemers waren in 2016 allen in Nederland werkzaam (2015: idem). Ultimo boekjaar en uitgesplitst naar activiteiten, bedroeg het aantal fte: 2016 1,0 13,0 16,3 15,9 33,2 23,3 102,7

Afdeling Directie Afdeling Financiën en waardesturing Afdeling Strategie en bedrijfsvoering Afdeling Vastgoed Afdeling Wonen Vestigingen Totaal

11.6.

2015 1,0 12,8 18,2 17,7 34,4 26,0 110,1

Pensioenlasten

De gehanteerde pensioenregeling van Casade is ondergebracht bij het bedrijfstakpensioenfonds Stichting Pensioenfonds voor de Woningcorporaties (SPW). De belangrijkste kenmerken van deze pensioenregeling zijn ‒ Er is sprake van een ouderdoms- en nabestaandenpensioen. ‒ Er is sprake van een middelloonregeling. ‒ De pensioenleeftijd is afhankelijk van de AOW pensioenleeftijd. ‒ De regeling kent zowel een levenslang als een tijdelijk partner- en wezenpensioen, waarbij het partner- en wezenpensioen is verzekerd op risicobasis. ‒ Als de middelen van het pensioenfonds het toelaten, zal het bestuur van het pensioenfonds de ingegane pensioenen en de premievrije aanspraken van gewezen deelnemers aanpassen overeenkomstig de consumentenprijsindex voor alle huishoudens. De toeslagverlening is voorwaardelijk. Er is geen recht op toeslagverlening en het is voor de langere termijn niet zeker of en in hoeverre toeslagverlening zal plaatsvinden. Het bestuur van het pensioenfonds beslist evenwel jaarlijks in hoeverre pensioenuitkeringen en pensioenaanspraken worden aangepast.

De belangrijkste kenmerken van de uitvoeringsovereenkomst zijn: ‒ Deelneming in het bedrijfstakpensioenfonds is verplicht gesteld voor de werknemers en bestuurder van de toegelaten instelling ‒ De toegelaten instelling is uitsluitend verplicht tot betaling van de vastgestelde premies. In geen geval bestaat een verplichting tot bijstorting. ‒ Er is geen sprake van recht op teruggave/premiekorting.

Per 31 december 2016 bedroeg de beleidsdekkingsgraad (gemiddelde dekkingsgraad over de laatste 12 maanden) van SPW 104 % (2015; 109 %).

De vereiste dekkingsgraad ligt eind 2015 op 125,4%. Het fonds heeft dus een reservetekort. SPW heeft voor 1 april 2016 een herstelplan bij de toezichthouder ingediend waarmee wordt aangetoond dat SPW binnen de geldende termijn uit reservetekort kan komen. Naar verwachting zal dit herstelplan niet lijden tot een aanvullende premieheffing.

100

11.7.

Lasten onderhoudsactiviteiten

Planmatig onderhoud Mutatieonderhoud Reparatieonderhoud Overig dagelijks onderhoud Toegerekende organisatiekosten Totaal

2016 7.193 2.759 3.383 399 3.009 16.743

2015 3.364 1.674 3.706 413 3.226 12.383

2016 706 706

2015 9.523 9.523

2016 590 590

2015 8.912 8.912

Netto resultaat exploitatie vastgoedportefeuille 11.8.

Omzet verkocht vastgoed in ontwikkeling

Omzet verkocht vastgoed in ontwikkeling Totaal

11.9.

Uitgaven verkocht vastgoed in ontwikkeling

Uitgaven verkocht vastgoed in ontwikkeling Totaal

11.10. Toegerekende organisatiekosten De toegerekende organisatiekosten aan verhuur en beheeractiviteiten volgen uit de kostenverdeelstaat. Daarin worden de organisatiekosten, welke onder andere bestaan uit lonen en salarissen en overige bedrijfskosten, op basis van een interne inschatting van de urenbesteding naar activiteiten verdeeld. Hierbij wordt in hoofdlijnen onderscheid gemaakt naar exploitatie, projectontwikkeling, verkoop en leefbaarheid.

101

Netto gerealiseerd resultaat verkoop vastgoedportefeuille 11.11. Verkoopopbrengst vastgoedportefeuille Voor het verkochte sociaal en commercieel vastgoed in exploitatie is de boekwaarde de marktwaarde in verhuurde staat. Voor het teruggekochte vastgoed onder VOV dat is doorverkocht zonder voorwaarden, is de boekwaarde de marktwaarde op terugkoopmoment onder aftrek van de contractuele korting.

Het in de winst-en-verliesrekening verantwoorde resultaat bij verkoop van vorengenoemd vastgoed is derhalve beperkt, gezien het geringe verschil tussen de opbrengstwaarde en de boekwaarde.

De specificatie van de verkoopresultaten is als volgt : 2016 18.634

Verkoopopbrengst vastgoedportefeuille Toegerekende organisatiekosten Marktwaarde verkochte vastgoedportefeuille Netto gerealiseerd resultaat verkoop vastgoedportefeuille Netto verkoopresultaat bestaand bezit

2015 20.951

549

881

14.236

18.373

3.849

1.697

2016

2015

10.319

14.721

357

516

af: boekwaarde

6.128

12.927

Netto verkoopresultaat bestaand bezit

3.834

1.278

Verkoopopbrengst verkopen onder voorwaarde af: toegerekende organisatiekosten

8.315

6.230

193

365

Verkoopopbrengst per saldo

8.122

5.865

Aankopen verkoop onder voorwaarden

8.484

7.684

Opboeking vanuit voorraad

2.248

466

-2.625

-2.704

8.107

5.446

15

419

Opbrengst verkopen bestaand bezit af: toegerekende organisatiekosten

Netto verkoopresultaat verkoop onder voorwaarden

af: boeking naar voorraad/verhuur Boekwaarde verkopen Resultaat verkoop onder voorwaarden

De verkoopopbrengst betreft 54 verkochte woningen (2015: 62 woningen). De door verkoop in 2016 gerealiseerde waardestijging ten opzichte van de boekwaarde begrepen in de herwaarderingsreserve in het eigen vermogen, bedraagt â&#x201A;Ź 1,9 miljoen De verkoopopbrengst verkoop onder voorwaarden betreft het resultaat van de verkoop van 66 woningen, 60 na terugkoop verkochte VOV-woningen.

102

Waardeveranderingen vastgoedportefeuille 11.12. Overige waardeveranderingen vastgoedportefeuille Afwaardering en terugnemingen vastgoed in ontwikkeling Af: Voorbereidingskosten projecten Af: Toegerekende organisatiekosten Totaal

2016 3.612 610 666 2.336

2015 -2.644 247 702 -3.593

2016 38.457 1.248 39.705

2015 13.334 915 14.249

11.13. Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille Waardeveranderingen DAEB vastgoed in exploitatie Waardeveranderingen niet DAEB vastgoed in exploitatie Totaal

11.14. Niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille verkocht onder voorwaarden Waardeveranderingen vastgoed verkocht onder voorwaarden Waardeveranderingen terugkoopverplichtingen vastgoed verkocht onder voorwaarden Totaal

2016 1.134

2015 320

-736 398

-489 -169

2016 404 711 1.115

2015 285 797 1.082

2016 -302

2015 8

159 5

-550 10

408 16.256 98 16.900

429 16.423 100 17.483

11.15. Leefbaarheid De leefbaarheidskosten laten zich uitsplitsen als zijnde: Leefbaarheidskosten Toegerekende organisatiekosten Totaal

11.16. Saldo financiĂŤle baten en lasten

Waardeveranderingen van financiĂŤle vaste activa en effecten Opbrengst van vorderingen die tot de vaste activa behoren en van effecten Andere rentebaten en soortgelijke opbrengsten Rentelasten en soortgelijke kosten: Rente op leningen overheid Rente op leningen kredietinstellingen Borgstellingsvergoeding

103

11.17. Belastingen Schattingen De acute en latente belastingen in de jaarrekening zijn bepaald met inachtneming van de fiscale regels volgens de door de sector met de belastingdienst gemaakte afspraken (Vaststellingsovereenkomst I en II). De toepassing van deze regels is op een aantal onderwerpen niet zonder meer duidelijk en voor discussie vatbaar.

Deze onderwerpen zijn onder andere het onderscheid tussen onderhoudskosten en verbeteringen, de toerekenbare kosten inzake projectontwikkeling en de inschatting van het op basis van een fiscale winstplanning naar verwachting te verrekenen deel van beschikbare fiscale verliezen. Eerst bij de aangifte zal blijken of en in hoeverre de fiscus de door de groep gevolgde standpunten zal overnemen en accorderen. Om die reden kan de in de jaarrekening bepaalde acute en latente belasting achteraf nog aan veranderingen onderhevig zijn.

Belastingdruk winst-en-verliesrekening Het toepasselijk wettelijke belastingtarief bedraagt 25%. Het effectieve belastingtarief, zijnde de belastinglast in de winst-en-verliesrekening uitgedrukt als % van het jaarresultaat voor belastingen, bedraagt negatief 22,7% (2015: negatief 0,2 %). De effectieve belastingdruk in 2016 wordt veroorzaakt door het opnemen van een latente belastinvordering in 2016. Voor een nadere toelichting wordt verwezen naar de toelichting op de financiĂŤle vaste activa onder punt 8.2.

De belastinglast/-bate over het resultaat in de geconsolideerde winst-en-verliesrekening bestaat uit de volgende componenten: 2016 Acute belastingen boekjaar Aanpassingen acute belastingen vorige boekjaren -26 Mutatie latente belastingen -17.770 Totaal belastinglast/-bate -17.796

2015 -60 -60

De acute belasting over het boekjaar is als volgt bepaald: Geconsolideerd resultaat voor belastingen Resultaat deelnemingen Waardeveranderingen vastgoedportefeuille Opwaarderingen fiscale boekwaarde Waardeveranderingen derivaten Verkoopresultaten fiscaal lager Lagere fiscale afschrijvingen Onderhoud Overige verschillen

67.871 45 - 43.104 6.200 302 -8.124 -4.200 -500 24 -49.402 18.514 - 18.514 -

Fiscaal resultaat 2016 Af: verrekening compensabele verliezen Belastbaar bedrag 2016 Acute belastingen boekjaar

-

11.18. Aandeel in resultaat van deelnemingen 2016 -12 57 45

Aandeel in Waalborgh Bouwontwikkeling VOF Aandeel in VOF Centrum Kaatsheuvel Totaal

104

2015 -7 -21 -28

12. Overige toelichtingen 12.1.

Verantwoording uit hoofde van de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen

Voor de bezoldiging van de bestuurder kwam in 2016 een bedrag van € 158.911 ten laste van de Casade (2015: € 162.038).

Hierbij wordt opgemerkt dat in de vastgestelde jaarrekening over 2015 een bedrag is genoemd van € 153.963 als bezoldiging voor de bestuurder in 2015. Het verschil van € 8.175 heeft voor € 7.981 betrekking op de werkgeversbijdrage aan de VPL/OVP. In 2015 is deze bijdragen niet meegenomen als beloning betaalbaar op termijn aangezien zij nooit tot een aanspraak of uitkering zal leiden. De bestuurder is namelijk geboren na 1 januari 1950 , in dienst getreden na 1 januari 2006 en zal dus als gevolg hiervan nooit aanspraak kunnen maken op een uitkering voortvloeiend uit de OVP of VPL. Op grond van de wettelijke bepalingen dient deze bijdrage echter wel meegenomen te worden. Het resterende verschil over 2015 van € 194 betreft een correctie van de berekening van de werkgeversbijdrage pensioenen. Omwille van dezelfde reden (niet verantwoorden werkgeversbijdrage aan de VPL/OVP ad € 5.102) werd als bezoldiging 2014 voor de heer van Gurp in de jaarrekening € 153.814 verantwoord in plaats van € 159.015. Hertoetsing van de gecorrigeerde bezoldigingsgegevens over 2015 en 2014 aan de destijds toepasselijke normen leidt niet tot onverschuldigde betalingen.

De lasten van de bezoldiging van commissarissen bedroegen in 2016 € 86.008 (2015: € 86.005).

De lasten van de bezoldiging van bestuurders en commissarissen bestaan uit de volgende onderdelen:  beloning (bruto jaarsalaris inclusief loon in natura zoals bijtelling lease auto, vakantiegeld en overige bruto loonbestanddelen);  belaste vaste en variabele kostenvergoedingen (met uitzondering van vergoedingen/verstrekkingen die als eindheffingsbestanddeel zijn aangemerkt onder de werkkostenregeling);  beloningen betaalbaar op termijn (zoals werkgeversbijdrage pensioen e.d.).

De bezoldigingsbedragen zijn exclusief omzetbelasting Vanaf 1 januari 2013 is de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT) van kracht. De WNT kent een openbaarmakingsregime en een maximale bezoldigingsnorm. Onder de WNT geldt een publicatieverplichting in de jaarrekening evenals een opgave daarvan bij vakminister.

De bezoldigingsmaxima voor topfunctionarissen van woningcorporaties in 2016 zijn vastgelegd in een sectorspecifieke regeling: Regeling bezoldigingsmaxima toegelaten instellingen volkshuisvesting 2015.

Op grond van deze regeling gelden er voor woningcorporaties bezoldigingsnormen op basis van een bezoldigingsklasse. De bezoldigingsklasse wordt per woningcorporatie bepaald aan de hand van het aantal verhuureenheden en het aantal inwoners van de grootste gemeente waarin Casade werkzaam is.

Voor bestaande bezoldigingsafspraken, die vóór inwerkingtreding van de WNT of de sectorspecifieke regeling zijn gemaakt, zijn overgangsbepalingen opgenomen. Bij Casade zijn deze bepalingen niet van toepassing, de bezoldigingsmaxima worden niet overschreden.

Het bezoldigingsmaximum in 2016 voor Casade is het WNT-maximum voor woningcorporaties klasse G en bedraagt € 168.000 (bij een fulltime dienstverband).

Het individuele WNT-maximum voor leden van de Raad van Commissarissen bedraagt voor de voorzitter 15% en voor de overige leden 10% van het bezoldigingsmaximum, berekend naar rato van de duur van het dienstverband. Voor de bezoldiging van de leden van de raad van Commissarissen hanteert Casade de bezoldigingsmaxima van de VTW-beroepsregel Bezoldiging commissarissen 2015 en 2016. Deze liggen beduidend onder de wettelijke maxima.

105

De volgende functionarissen zijn, op basis van de bepalingen in de WNT, aan te merken als topfunctionaris: Naam

Functie

De heer R.J. van Gurp

Directeur-bestuurder 1-1-2016/31-12-2016

Aard / omvang dienstverband full-time dienstverband

De heer J. Dijkstra

Lid RvC

1-1-2016/1-3-2016

via management BV

Mevr. G.M. Siegerink

Lid RvC

1-1-2016/31-12-2016

via management BV

De heer V.J.M. Smit

Lid RvC

1-1-2016/31-12-2016

fictief dienstverband

De heer P.A. Huijsman

Voorzitter RvC

1-1-2016/1-6-2016

via management BV

De heer M.F.M. van der Linden

Lid/Voorzitter RvC

1-1-2016/31-12-2016

fictief dienstverband

De heer A.J.J. Jooren

Lid RvC

1-1-2016/31-12-2016

via management BV

De heer M.M.A.M. Knoops

Lid RvC

1-1-2016/31-12-2016

fictief dienstverband

Mevr, E.J.A. Wijnberg- van der Wiel

Lid RvC

1-6-2016/31-12-2016

via management BV

De heer C.H.M. Borgers

Lid RvC

1-3-2016/31-12-2016

via management BV

Duur dienstverband

Naast bestuurders en de leden van de RvC is er geen sprake van topfunctionarissen, zoals bedoeld in de WNT. De bezoldigingsgegevens van de topfunctionarissen kunnen als volgt worden gespecificeerd: Naam

Functie

Beloning

De heer R.J. van Gurp

Directeur-bestuurder

De heer J. Dijkstra

Belastbare kostenvergoedingen

Bijtelling privé gebruik auto

Voorzieningen betaalbaar op termijn

137.125

1.373

-

20.413

Lid RvC

1.949

-

-

-

Mevr. G.M. Siegerink

Lid RvC

11.690

-

-

-

De heer V.J.M. Smit

Lid RvC

11.690

-

-

-

De heer P.A. Huijsman

Voorzitter RvC

6.610

-

-

-

De heer M.F.M. van der Linden

Lid / Voorzitter RvC

14.127

-

-

-

De heer A.J.J. Jooren

Lid RvC

11.690

-

-

-

De heer M.M.A.M. Knoops

Lid RvC

11.690

-

-

-

Mevr. E.J.A. Wijnberg – v.d. Wiel

Lid RvC

6.820

De heer C.H.M. Borgers

Lid RvC

9.742

Er zijn geen functionarissen bij Casade met een beloning die uitstijgt boven het maximum volgens de WNT en er is geen sprake geweest van ontslagvergoedingen die meer bedragen dan € 75.000.

Bij Casade is een voormalige topfunctionaris werkzaam in een nieuwe functie, waarin hij geen werkzaamheden als topfunctionaris meer verricht. Op basis van de WNT wordt hij aangemerkt als gewezen topfunctionaris. De bezoldigingsgegevens over 2016 kunnen als volgt worden gespecificeerd: Naam

Functie

De heer A.J.P.M. Kock

Portefeuillemanager waardesturing

12.2.

Beloning 97.326

Belastbare kostenvergoedingen -

Bijtelling privé gebruik auto 6.324

Voorzieningen betaalbaar op termijn 17.671

Werkgeversheffingen hoge lonen en excessieve vertrekvergoedingen

Voor het boekjaar 2016 is er binnen Casade geen sprake van de eenmalige werkgeversheffing hoge lonen en excessieve vertrekvergoedingen.

106

12.3.

Accountantskosten

De ten laste van het boekjaar 2016 gebrachte kosten van de externe accountant Ernst & Young en het gehele netwerk waartoe deze accountantsorganisatie behoort, zijn als volgt: 2016 87 12 99

Onderzoek van jaarrekening Andere controleopdrachten Adviesdiensten op fiscaal terrein Andere niet-controle diensten Totaal

2015 -

Bovenstaande honoraria voor onderzoek van de jaarrekening is gebaseerd op de totale honoraria voor het onderzoek van de jaarrekening 2016 ongeacht of de werkzaamheden reeds gedurende 2016 zijn verricht.

Vanaf jaarrekening 2016 worden de accountantswerkzaamheden verricht door Ernst & Young (2015 Deloitte).

De ten laste van het boekjaar 2015 gebrachte kosten van de externe accountant Deloitte en het gehele netwerk waartoe deze accountantsorganisatie behoort, zijn als volgt: 2016 -

Onderzoek van jaarrekening Andere controleopdrachten Adviesdiensten op fiscaal terrein Andere niet-controle diensten Totaal

2015 74 23 14 111

Bovenstaande honoraria voor onderzoek van de jaarrekening is gebaseerd op de totale honoraria voor het onderzoek van de jaarrekening 2015 ongeacht of de werkzaamheden reeds gedurende 2015 zijn verricht.

12.4.

Gebeurtenissen na balansdatum

Ten tijde van het opmaken en vaststellen van de jaarrekening hebben er geen gebeurtenissen na balansdatum plaatsgevonden die invloed hebben op de waardering en resultaatbepaling over het gepresenteerde boekjaar.

107

13. Enkelvoudige balans na resultaatbestemming (bedragen * 1.000 euro) Ref.

31-12-2016

31-12-2015

1.141.539

1.084.843

Niet-DAEB vastgoed in exploitatie

62.113

61.290

Onroerende zaken verkocht onder voorwaarden

94.470

95.663

Vastgoed in ontwikkeling bestemd voor eigen exploitatie

7.120

3.431

Onroerende en roerende zaken ten dienste van de exploitatie

2.996

3.245

1.308.238

1.248.472

9.904

10.079

15

15

Latente belastingvordering(en)

17.770

-

Overige vorderingen

16.968

16.817

44.657

26.911

Vastgoed bestemd voor verkoop

5.802

3.943

Overige voorraden

4.252

5.611

-

920

Huurdebiteuren

943

868

Overige vorderingen

363

227

ACTIVA Vaste activa MateriĂŤle vaste activa

15.2

DAEB vastgoed in exploitatie

FinanciĂŤle vaste activa

15.3

Deelnemingen in groepsmaatschappijen Overige deelnemingen

Vlottende activa Voorraad

Onderhanden projecten Vorderingen

15.4

Overlopende activa

Liquide middelen TOTAAL ACTIVA

108

882

666

2.188

1.761

7.780

10.493

1.372.917

1.298.111

(bedragen * 1.000 euro) Ref.

31-12-2016

31-12-2015

829.988 829.988

744.276 744.276

2.599 185 2.784

2.047 230 2.277

15.162 403.300

16.085 399.480

95.726 1.528 515.716

97.317 1.226 514.108

5.103 2.877 4.565 2.187 98 653 53 8.893 24.429

18.841 2.217 1.229 3.915 108 64 11.076 37.450

1.372.917

1.298.111

PASSIVA Eigen vermogen Eigen vermogen

15.5

Voorzieningen Voorziening onrendabele investeringen Overige voorzieningen

Langlopende schulden Leningen overheid Leningen kredietinstellingen Verplichting uit hoofde van onroerende zaken verkocht onder voorwaarden Derivaten

Kortlopende schulden Schulden aan kredietinstellingen Schulden aan leveranciers Schulden aan groepsmaatschappijen Belastingen en premies sociale verzekeringen Schulden inzake pensioen Onderhanden projecten Overige schulden Overlopende passiva

15.6

TOTAAL PASSIVA

109

14. Enkelvoudige winst- en verliesrekening (bedragen * 1.000 euro)

Ref.

2016

2015

Huuropbrengsten Opbrengsten servicecontracten Lasten servicecontracten Lasten verhuur en beheeractiviteiten Lasten onderhoudsactiviteiten Overige directe operationele lasten exploitatie bezit Netto resultaat exploitatie vastgoedportefeuille

16.1

72.736 1.758 1.633 16.818 16.757 39.286

70.914 1.986 1.818 16.613 12.314 42.155

706 590 116

7 163 -156

18.634 553 14.236 3.845

16.410 812 13.678 1.920

2.310 40.174

-3.593 14.044

398

-169

42.882

10.282

-

-

1.126

1.085

85.003

53.116

16.2 16.3

Omzet verkocht vastgoed in ontwikkeling Uitgaven verkocht vastgoed in ontwikkeling Toegerekende organisatiekosten Toegerekende financieringskosten Netto resultaat verkocht vastgoed in ontwikkeling Verkoopopbrengst vastgoedportefeuille Toegerekende organisatiekosten Boekwaarde verkochte vastgoedportefeuille Netto gerealiseerd resultaat verkoop vastgoedportefeuille Overige waardeveranderingen vastgoedportefeuille Niet gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille Niet gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille verkocht onder voorwaarden Niet gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille bestemd voor verkoop Waardeveranderingen vastgoedportefeuille

16.4

Opbrengst overige activiteiten Kosten overige activiteiten Netto resultaat overige activiteiten Overige organisatiekosten Leefbaarheid

16.5

Bedrijfsresultaat Waardeveranderingen van financiĂŤle vaste activa en effecten Opbrengst van vorderingen die tot de vaste activa behoren en van effecten Andere rentebaten en soortgelijke opbrengsten Rentelasten en soortgelijke kosten Saldo financiĂŤle baten en lasten 16.6

-302

8

159 -34 16.736 16.913

-550 15 16.894 17.421

Resultaat voor belastingen Belastingen Resultaat na belastingen Aandeel in resultaat van deelnemingen Groepsresultaat na belastingen

68.090 17.796 85.886 -174 85.712

35.695 60 35.755 917 36.672

16.7

110

15. Toelichting op de enkelvoudige balans 15.1.

Algemeen

De grondslagen van waardering en van resultaatbepaling voor de enkelvoudige jaarrekening en de geconsolideerde jaarrekening zijn gelijk. Deelnemingen in groepsmaatschappijen worden gewaardeerd op de nettovermogenswaarde in overeenstemming met paragraaf 5.4 in de geconsolideerde jaarrekening. Voor de grondslagen van de waardering van activa en passiva en voor de bepaling van het resultaat wordt verwezen naar de toelichting op de geconsolideerde balans en winst-en-verliesrekening.

De toelichting op de enkelvoudige balans is beperkt tot die posten die afwijken van de corresponderende posten in de geconsolideerde balans.

15.2.

MateriĂŤle vaste activa

De mutaties in de onroerende en roerende zaken in exploitatie zijn in het navolgende schema samengevat: DAEB vastgoed in exploitatie 2016 Boekwaarde 1 januari Invloed stelselwijziging (cumulatief effect) Herrekende boekwaarde Mutaties 2016: Opleveringen Investeringen Verwervingen via fusie Desinvesteringen Herclassificatie Aanpassingen marktwaarde Overige mutaties Totaal mutaties Boekwaarde 31 december Inbegrepen ongerealiseerde herwaardering

DAEB vastgoed in exploitatie 2015

Niet-DAEB vastgoed in exploitatie 2016

Niet-DAEB vastgoed in exploitatie 2015

620.948 463.895 1.084.843

632.570 421.476 1.054.046

52.910 8.380 61.290

53.695 9.947 63.642

19.636 2.191 -3.818 -187 38.874 56.696

17.912 4.419 -5.301 231 13.536 30.797

-664 187 1.300 823

145 -2.784 -231 518 -2.352

1.141.539 558.303

1.084.843 520.001

62.113 14.138

61.290 13.967

Voor een nadere toelichting wordt verwezen naar paragraaf 8.1 in de geconsolideerde jaarrekening.

111

15.3.

FinanciĂŤle vaste activa

De mutaties in de financiĂŤle vaste activa zijn in het navolgende schema samengevat: Deelneming groepsmaatschappijen 1 januari 2016 Boekwaarde Mutaties Investeringen / desinvesteringen Dotatie Resultaat deelnemingen Aflossingen Totaal mutaties 31 december 2016 Boekwaarde

Latente Andere belastingvor- deelnemindering gen

Overige vorderingen

Totaal

10.079

-

15

16.817

26.911

-174 -174

17.770 17.770

-

150 150

150 17.770 -174 17.746

9.904

17.770

15

16.968

44.657

De deelneming in groepsmaatschappijen betreft de nettovermogenswaarde per 31-12-2016 van Casade Holding B.V. en haar dochtermaatschappijen.

Aandeel Volledig geconsolideerd Casade Holding B.V. Casade Waalborgh Bouwontwikkeling B.V. Casade Energie B.V. Casade Centrum Kaatsheuvel B.V. Kordial B.V.

100% 100% 100% 100% 100%

Voor een nadere toelichting wordt verwezen naar paragraaf 8.2 in de geconsolideerde jaarrekening.

15.4.

Vorderingen en overlopende activa

Alle vorderingen zijn direct opvraagbaar en hebben een looptijd korter dan een jaar.

112

15.5.

Eigen vermogen

Het verloop van het eigen vermogen is als volgt:

Stand 1 januari

2016

2015

744.276

274.526

Effect stelselwijziging (cumulatief)

433.078 707.604

Resultaat 2015 volgens jaarrekening 2015

14.000

Aanpassing resultaat 2015 voor vergelijkingsdoeleinden

22.672 36.672

Resultaat 2016

85.712

Stand 31 december

829.988

744.276

Het enkelvoudig eigen vermogen is gelijk aan het geconsolideerd groepsvermogen.

De samenstelling en het verloop van eigen vermogen zijn als volgt nader te specificeren: Overige HerwaarderingsReserves reserve

Totaal

Stand 1 januari 2016

258.228

486.048

744.276

Resultaatbestemming

50.815 2.056

34.897 -2.056

85.712 -

311.099

518.889

829.988

Gerealiseerde herwaardering uit hoofde van verkoop Stand 31 december 2016

15.5.1. Herwaarderingsreserve Het verloop van de herwaarderingsreserve is als volgt:

Stand 1 januari 2016

DAEB vastgoed in exploitatie

niet-DAEB vastgoed in exploitatie

Woningen verkocht onder voorwaarden

Totaal

18.949

486.048

455.677

11.422

Resultaatbestemming 2016

33.489

1.083

325

34.897

Realisatie uit hoofde van verkoop

-1.770

-163

-123

-2.056

487.396

12.342

19.151

518.889

Boekwaarde per 31 december 2016

De herwaarderingsreserve betreft het positief verschil tussen de boekwaarde op basis van de marktwaarde en de initiĂŤle verkrijgings- of vervaardigingsprijs. Bij de bepaling van de herwaarderingsreserve is rekening gehouden met het effect van de (latente) belastingdruk over de waarderingsverschillen. Dit effect is bepaald tegen de contante waarde op basis van de restant levensduur van de betreffende activa en een disconteringsvoet van 2,85%

113

Bestemming van het resultaat 2016 Het bestuur stelt aan de Raad van Commissarissen voor het resultaat over het boekjaar 2016 ad € 85.712.000 als volgt te bestemmen: - Het gerealiseerde resultaat over het boekjaar 2016 ad € 50.815.000 aan de overige reserves toe te voegen.

- Het niet-gerealiseerde resultaat ad € 34.897.000 (bestaande uit € 34.572.000 niet-gerealiseerde waardeveranderingen vastgoed in exploitatie en € 325.000 niet-gerealiseerde waardeveranderingen onroerende zaken verkocht onder voorwaarden) ten gunste van de herwaarderingsreserve te brengen.

De resultaatbestemming is in de jaarrekening verwerkt.

15.6.

Kortlopende schulden

Schulden aan kredietinstellingen betreft kortlopend deel Langlopende schulden Schulden aan leveranciers Schulden aan groepsmaatschappijen Belasting en sociale premies Schulden ter zake van pensioenen Onderhanden projecten Overige schulden Overlopende passiva

31-12-2016

31-12-2015

5.103 2.877 4.565 2.187 98 653 53 8.893 24.429

18.841 2.217 1.229 3.915 108 64 11.076 37.450

De schulden aan groepsmaatschappijen betreft een rekeningverhouding met Casade Holding B.V. Over het gemiddeld saldo van deze rekening‑courantverhouding wordt per jaareinde een rente berekend op basis van 12-maands Euribor plus 0,5%. Omtrent aflossing en zekerheden is niets overeengekomen

114

16. Toelichting op de enkelvoudige winst- en verliesrekening 16.1.

Huren

Woningen en woongebouwen DAEB Woningen en woongebouwen niet-DAEB Onroerende zaken niet zijnde woningen DAEB Onroerende zaken niet zijnde woningen niet-DAEB Af: dotatie voorziening dubieuze debiteuren Af: huurderving wegens leegstand Totaal

16.2.

2015 3.230 250 6.869 6.264 16.613

2016 7.255 2.759 3.383 399 2.961 16.757

2015 3.295 1.674 3.706 413 3.226 12.314

2016 38.874 1.300 40.174

2015 13.536 508 14.044

2016 404 722 1.126

2015 285 800 1.085

Niet gerealiseerde waardeveranderingen vastgoedportefeuille

Waardeveranderingen DAEB vastgoed in exploitatie Waardeveranderingen niet DAEB vastgoed in exploitatie Totaal

16.5.

2016 3.179 254 7.584 5.801 16.818

Lasten onderhoudsactiviteiten

Planmatig onderhoud Mutatieonderhoud Reparatieonderhoud Overig dagelijks onderhoud Toegerekende organisatiekosten Totaal

16.4.

2015 66.524 1.687 2.655 1.310 72.176 360 902 70.914

Lasten verhuur en beheeractiviteiten

Belastingen exploitatie Verzekeringen Verhuurderheffing Toegerekende organisatiekosten Overig Totaal

16.3.

2016 68.221 1.730 2.723 1.343 74.017 396 885 72.736

Leefbaarheid

Leefbaarheidskosten Toegerekende organisatiekosten Totaal

115

16.6.

Saldo financiĂŤle baten en lasten

Waardeveranderingen van financiĂŤle vaste activa en effecten Opbrengst van vorderingen die tot de vaste activa behoren en van effecten Andere rentebaten en soortgelijke opbrengsten Rentelasten en soortgelijke kosten: Rente op leningen overheid Rente op leningen kredietinstellingen Borgstellingsvergoeding

16.7.

2016 -302

2015 8

159 -34

-550 15

408 16.230 98 16.913

429 16.365 100 17.421

2016 -174 -174

2015 917 917

Aandeel in resultaat van deelnemingen

Resultaat Casade Holding B.V.

116

Ondertekening van de jaarrekening Waalwijk, 18 april 2017

Directeur bestuurder: Drs. R.J. van Gurp

Raad van Commissarissen: Ing. M.F.F.M. van der Linden

Drs. A.J.J. Jooren

Mr. M.M.A.M. Knoops

Drs. E.J.A. Wijnberg

Drs. C.H.M Borgers RA

117

17. Overige gegevens 17.1.

Statutaire regeling winstbestemming

In de statuten zijn geen bepalingen opgenomen met betrekking tot de resultaatbestemming.

17.2.

Controleverklaring van de onafhankelijke accountant

Hiervoor wordt verwezen naar de hierna opgenomen verklaring.

118

119

120

18. Kengetallen

Realisatie Realisatie 2016 2015 Woningvoorraad (enkelvoudig) Aantal verhuureenheden ultimo jaar totaal

12.468

12.437

11.134 1.184 75 75 12.468

11.073 1.190 95 79 12.437

Zelfstandige huurwoningen Onzelfstandige huurwoningen Totaal woningen in exploitatie

10.880 254 11.134

10.823 250 11.073

Betaalbaarheid zelfstandige huurwoningen Woningen (<403,06 ) Woningen (< 618,24 ) Subtotaal betaalbare woningen Woningen tot Ht (< 710,68 )* Woningen boven Ht (> 710,68 )* Totaal % betaalbare woningen van totaal

1.119 7.636 8.755 1.865 260 10.880 80%

1.305 7.576 8.881 1.665 277 10.823 82%

Mutaties Aantal sloop Aantal verkopen Aantal aankopen Aantal nieuwbouw huur Aantal verbouwingen/ splitsing Totaal mutaties verhuureenheden

0 -54 2 118 -35 31

0 -62 81 247 62 328

Verkoop onder voorwaarden (VOV) Aantal VOV ultimo jaar totaal

663

683

Bestaande uit: Woningen in exploitatie Garages en parkeerplaatsen Maatschappelijk vastgoed Commercieel vastgoed

* Huurtoeslag grens â&#x201A;Ź 710,68 is t/m 2017 bevroren

121

Indeling naar energielabel * A+/A++ A B C D E F G Totaal

319 2.155 2.648 3.496 1.161 1.092 193 71 11.134

66 886 2.979 3.322 2.037 1.052 532 199 11.073

Percentage A t/m C Percentage A t/m B Gemiddelde Energie Index Label behorende bij deze EI

77% 46% 1,51 C

66% 36% 1,56 C

70.956 3.096 4,39% 881

68.712 3.730 4,40% 853

102,7

110,1

Huren (geconsolideerd) Huursom DAEB (x € 1.000) Huursom niet DAEB (x € 1.000) Huur / WOZ-waarde - percentage Aantal verhuringen Personeel (geconsolideerd) Formatie ultimo jaar Waardering (geconsolideerd)

x € 1.000 x € 1.000 1.143.247 1.086.968 62.347 61.576 610.217 615.663 53.965 59.803 1.685.270 1.651.000 418.462 434.407

Marktwaarde DAEB Marktwaarde niet DAEB Bedrijfswaarde DAEB Bedrijfswaarde niet DAEB WOZ-waarde (DAEB en niet DAEB) Schuldrestant geborgde leningen Financiële ratio’s WSW (geconsolideerd) ICR DSCR Loan to Value (bedrijfswaarde) Solvabiliteit Dekkingsratio (o.b.v. WOZ waarde) Financieel beleid (geconsolideerd) Financieringsratio netto-investeringen Duration leningen o/g Gemiddelde rentevoet leningen o/g Gemiddeld lening bedrag per woning (x € 1.000)

122

2,23 1,45 63,77% 35% 25%

2,42 1,41 64,30% 33% 26%

6,95 3,76% 37,6

196% 7,43 3,80% 39,2