VLAM Karmel Leven

Karmel Leven kristien hemmerechts Drie dagen in de kluis an pierlé Thuis in mijn stilte Karmel V i lv o o r d e Kardinaal Arborelius Katholiek in Zweden francis va n b r o e k h u i z e n Habijt als tweede huid God in a m s t e r da m K a r i n va n o o r t We hebben meer Karmel nodig

Vlam > 2021 Deel 2 © Carmelitana Gent > www.carmelitana.be © Adveniat Baarn > www.adveniat.nl ISBN > 978 94 924 3426 5 Tekst & Concept > Jan-Willem Wits Fotografie > Peter Boer Grafische Vormgeving > Annelies De Smet Coördinator Uitgeverij > Annabelle Cock Drukker > Bestingraphics Wettelijk Depotnummer > D/2021/0770/08 Nur > 707

MYSTI E K vo o r m o r g e n

“De christen van de toekomst zal een mysticus zijn, of hij zal niet zijn”, schreef de Duitse theoloog en Jezuïet Karl Rahner vijftig jaar geleden. Mystiek is een weerbarstig woord met voor iedereen een andere betekenis. Sommigen denken aan extatische vervoeringen die alleen voor gevorderde kloosterlingen haalbaar zijn, zoals bijvoorbeeld verbeeld in het beroemde kunstwerk van Bernini van Teresia van Avila. Anderen beschouwen mystiek als iets zweverigs, ongrijpbaars, een geheimtaal voor ingewijde gelovigen, in letterlijke zin mysterieus.

Ma ar wat i s mysti e k n u e i g e n lij k?

Auth e nti e k

De Karmelieten hebben zich nooit als monopolisten

Rahner schetste een halve eeuw geleden al een beeld

maar worden er vanouds wel intens mee geassocieerd.

ning oproept. De Kerk kreunt op haar grondvesten en

van de mystiek in de katholieke Kerk opgeworpen

Daarom kunnen we misschien in de Karmelitaanse

traditie sleutels vinden om dat merkwaardige woord voor onze tijd, en voor de toekomst als we Rahner mogen volgen, te ontsluiten.

Bemind Teresa van Avila houdt het op je “bemind weten door een vriend” en de zalige Titus Brandsma, de

oogt vermoeid en verlaten. Steeds minder mensen vinden inspiratie in aloude instituties en patronen en snakken naar een meer persoonlijk en authentiek

geloof. De christenen van morgen zijn volgens Rahner

mensen die hun geloof bewust beleven, zelf verantwoordelijkheid nemen en ruimte maken voor de stilte om daarin God aan het woord te laten.

Nederlandse Karmeliet en kenner van de mystiek die

E n gag e m e nt

omkwam, heeft het over mensen die “hun hart slechts

de wereld gaan staan of hunkeren naar de betere tij-

in de Tweede Wereldoorlog in een concentratiekamp

Dat betekent niet dat deze christenen met de rug naar

voor Hem openstellen en zich ontvankelijk maken”.

den van het verleden (die nooit meer zullen terugke-

God schenkt die gave van het mystiek gebed, aldus Titus Brandsma, als de mens zijn diepste wezen (wat Titus ‘zijn hart’ noemt) voor hem opent. Bij de profeet Elia uit het Oude Testament, die de Karmelieten graag

als hun oervader beschouwen, zien we dat de mystieke weg naar God een manifestatie van de stilte is waarin God zich laat ontmoeten.

R e l ati e Mystiek heeft dus te maken met onze relatie met God,

niet als een dogmatisch concept of een uitgesleten

4

van de Kerk dat nog steeds en zelfs nog meer herken-

ren). De mystieke christen combineert contemplatie

met engagement en vervalt niet in cynisme over de tijd waarin wij leven. “Alle tijden zijn goed voor God

om Zich te geven”, schreef Teresa van Avila. Onze tijd is daarom wel een moeilijke tijd, maar ook een boeiende tijd. We keren terug naar de kern van ons geloven

in een tijd die andere antwoorden vraagt dan vroeger, lezen we in het recente boek van kardinaal Josef

De Kesel over ‘geloof en godsdienst in een seculiere samenleving’.

gewoonte, maar als een ontmoeting met de levende

H e rvo r m i n g

open hart nodig zijn zodat de heilige Geest in stilte zijn

vormingsbeweging ontstaan. Dat spoort de klooster-

Heer waarvoor ontvankelijkheid, overgave en een

De Teresiaanse Karmel is in de 16de eeuw als een her-

werk kan doen.

orde voortdurend aan om niet vast te klampen aan de verschijningsvorm van de Karmel van nu, maar met

het oog op de toekomst steeds weer terug te grijpen op

de oorspronkelijke bedoeling van de Karmel. Alleen

dan kunnen doel, middel en vorm goed op elkaar worden afgesteld.

B e e ld Kloosterlingen roepen bij veel mensen het beeld

op van bewoners in monumentale gebouwen die de

hele dag in traditionele gewaden rondlopen en oude,

soms onbegrijpelijke gewoonten koesteren. Zij bid-

den veel te veel, hebben nauwelijks maatschappelijk

nut en doen niet aan seks. Kloosterlingen zelf zullen dat beeld met een glimlach (en misschien ook wel een

zucht) beantwoorden. De keuze voor het klooster is niet ingegeven door nostalgie maar vanuit de diepste overtuiging dat de roepstem van de Heer ook in deze tijd klinkt.

Co n s e rvato r Ook Karmelieten koesteren een manier van leven met eeuwenoude papieren maar niet omdat zij conserva-

toren van het verleden willen zijn. Het ideaal van de

Karmel is een levende vlam, die steeds nieuwe zuurstof nodig heeft om vitaal te blijven. De bestaande

verschijningsvorm van de Karmel, ook in Vlaanderen

en Nederland, is daarom geen doel in zichzelf maar een middel om de lange traditie van Godszoekers waar

de Karmelieten van nu zich bij aansluiten, te verbinden met de mensen die morgen gestalte geven aan

het oorspronkelijke charisma van de Karmel. Ook als daarvoor nieuwe wegen verkend moeten worden.

U itve r ko o p Dit betekent niet dat de Karmelieten morgen alle

kloosters in de uitverkoop doen, het habijt vervangen door hippe jeans en retraites alleen nog via Instagram

en Facebook aanbieden. De lakmoesproef blijft of

vernieuwing geënt is op het duurzame ideaal van de Karmel van alle tijden: om mystieke christenen, en

daarmee dragers van het geheim van God, voor de wereld van vandaag en morgen te zijn.

CE I Een

mooi

voorbeeld

daarvan

is

de

nieuwe

Karmelitaanse gemeenschap op Schiermonnikoog, waarover u in het eerste nummer van Vlam kon

lezen. Maar ook het uit Spanje afkomstige initiatief van de Carmelo Ecumenico Interreligioso (CEI)

is zo’n kansrijk initiatief. De eerste CEI-groepen zijn in 1996 ontstaan vanuit Teresiaanse gebedsgroepen

en kozen voor een breder blikveld, onder meer van-

wege de Joodse ‘roots’ van Teresa van Avila en de Moorse afkomst van Jan van het Kruis. Vooral leken6

gelovigen voelen zich aangesproken door deze nieuwe

oecumenische en interreligieuze beweging, die de

lange traditie van de mystiek omarmt als een nieuwe manier om communicatie en dialoog tussen mensen

van verschillende religieuze en levensbeschouwelijke overtuigingen te bevorderen. De mystieke intuïtie is

immers geen exclusief christelijke aangelegenheid en heeft ook in andere religieuze tradities – zoals het

Jodendom (Kabbala), de Islam (Soefisme) en het pro-

testantisme (Quakers) – vorm gekregen. In het delen van elkaars bronnen en door samen de stilte te betreden, kunnen nieuwe en verrassende perspectieven

voor de ontmoeting met God ontstaan. Daarmee wordt de mystiek een weg die leidt tot meer begrip, vriendschap en verbondenheid in een tijd waarin eiland-

denken, polarisatie en vooroordelen de samenleving vergiftigen.

Gender De mystiek is altijd een kwetsbare, zachtmoedige, intuïtieve en persoonlijke spiritualiteit geweest. Je

kunt het, in misschien wat klassieke gender-ter-

men, daarom ook wel een meer vrouwelijke vorm van Godsbeleving noemen, waar Teresa van Avila niet voor niets een grote verdieping aan heeft gegeven. Met de keuze voor de stilte is het geen beweging die grote

schreeuwers of dragers van gele hesjes trekt maar

biedt het ruimte aan iedereen die zoekend, tastend

en aarzelend maar met een groot hart voor God en de medemens in het leven wil staan.

Ook in dit tweede nummer van ons magazine Vlam willen we u als lezer kennis laten maken met de men-

sen van de Karmel en anderen die zich verwonderen over het geheim dat God ten diepste is. (met dank aan pater Carlos Noyen ocd)

7

Gedicht Wie ben Je, zacht licht?

Ben Je de straal die licht als de bliksem vanaf de eeuwige verheven troon van de eeuwige Rechter, die de nacht van de ziel als een dief binnendringt die zichzelf niet kent? (Lc 12,39) Barmhartig, maar ook meedogenloos, dring Je tot in haar verborgen diepten door.

De ziel is bang voor wat ze van zichzelf ziet en bewaakt zo in haar heilige vrees voor het begin van alle wijsheid wat van boven komt en ons boven stevig ankert bij Jouw handeling die ons opnieuw schept, heilige Geest, straal die niemand kan tegenhouden!

(Edith Stein)

M IJN KLU IS kristien hemmerechts

Karmel, 11 augustus – 14 augustus 2021 Het is iets waar ik nog altijd aan moet wennen, dat ik sinds een aantal maanden op vrijwillige basis weer naar de mis ga en vaak ook nog eens op woensdagavond het gebed bijwoon. Ik schrijf dit in een van de gastenkamers van het Karmelietenklooster in hartje Gent, een plek met een erg lange en rijke geschiedenis. Aan de muur hangt een zeemzoeterige afbeelding van Maria met kind, boven de deur hangt een kruisbeeld – kruisbeelden hangen vaak boven een deur, ik vermoed dat ze boze geesten buiten moeten houden, een typisch voorbeeld van de mengeling van christelijke en heidense gebruiken.

Ik herinner me een retraite georganiseerd door de

Hij had nog zoveel jaren celibaat voor de boeg! Hoe zou

baar, verplicht aan moesten deelnemen. Voorjaar 1973,

voor het priesterschap aan het wankelen gebracht?

school waar wij, leerlingen van het laatste jaar middelbijna een halve eeuw geleden. Ieder van ons kreeg een kamer toegewezen die veel weghad van wat je je voor-

Alles ging fout tijdens die retraite, ook het gesprek

klein raam, weinig ruimte tussen bed en muren. Ik

tegen voorhuwelijkse betrekkingen. Natuurlijk had ik

stelt bij een kloostercel: smal bed, groot kruisbeeld, voelde me er gevangen, de adem afgesneden, beklemd.

Het kruisbeeld moest weg. Ik haalde het van de muur

en legde het onder het bed. Het hielp niet. Ik – net zoals een aantal van mijn klasgenoten – bleef me beklemd

voelen. We kenden slechts een verlangen: ontsnappen.

met een jong echtpaar dat een vurig pleidooi hield mijn mond moeten houden, maar dat kon ik niet, echt

niet. Waar bemoeiden die twee zich mee? Dat was de kern van mijn ergernis, mijn boosheid. Laat mensen toch zelf beslissen hoe ze leven!

Op een bepaald moment maakten we een jonge priester

Is de Kerk veranderd? Ben ik veranderd? Allebei,

stemming om in de kerk een choreografie in te oefenen

waarmee ik ervaring heb, de Sant’Egidio lekenge-

wijs dat we goed waren in choreografie. We kregen toevoor tijdens de mis. Voor ons was het een kans om te staan springen, roepen en dansen, om stoom af te bla-

zen, om te voelen dat we leefden. De stolp die over ons was gezet moest aan scherven worden geslagen.

Ik voel me nog altijd een beetje schuldig tegenover die

priester. Gealarmeerd door het kabaal kwam hij kij-

ken hoe de ‘choreografie’ vorderde. Ik droeg een relatief kort truitje, bij het dansen en springen werd een

streepje huid van mijn buik zichtbaar, wat de man – naar eigen zeggen – danig uit zijn lood sloeg ‘Zou jij zo voor je vader gaan staan?’ vroeg hij ontdaan.

Ik herinner me niet wat ik heb geantwoord, wel dat ik 10

hij dat klaarspelen? Hadden wij – had ik – zijn keuze

hem ongelooflijk zielig vond. En hij was nog zo jong!

veronderstel ik. De Kerk – althans het stukje Kerk

meenschap in Antwerpen en de Karmel in Gent – laat

mensen vrij. Gedaan met de betutteling, het opgestoken vingertje, de hoofdschuddende afwijzing, het discours over schuld en boete, zonde en straf. In de plaats

zijn gekomen – andermaal althans in het stukje Kerk

dat ik ken: ruimte om jezelf te zijn, om te bidden als je wilt bidden en omgekeerd, om tot rust te komen, en

vooral: om jezelf verbonden te voelen met je medemens en – wie weet – ook met God, om te weten dat je klein en nietig bent, maar toch niet bang hoeft te zijn,

want je bent niet alleen, je bent nooit alleen. Laat je maar gaan, hier ben je veilig, hier ben je thuis.

‘Ik heb dat met yoga,’ zegt een vriendin. Een ander

heeft het met mindfulness, een derde vindt het in het

handwerkclubje waarvan ze recent lid is geworden, een vierde heeft een aandeel gekocht in een klein-

schalig biologisch tuinbouwbedrijf. Heerlijk, zegt ze,

me dat ik gelijk heb, dat ik niet gek ben.

wat schoffelen en wieden en oogsten, niets zo ont-

Ik open mijn mond, maar er komt geen klank uit. Ik

vakje gestopt en op dezelfde lijn geplaatst.

moet. Er wordt te veel in verondersteld. Is het zo dat

spannend als dat. Het wordt allemaal in hetzelfde

Ik reageer daar nauwelijks op, maar ik denk er wel het

mijne van. Tegelijkertijd denk ik: misschien hebben

blijf haperen aan zo’n zin, weet niet wat ik ermee iedereen zoekt? Zoek ik? En wanneer mensen zeggen dat ze God zoeken, wat zoeken ze dan?

ze gelijk en wat maakt het ook uit? Zolang als mensen

O, de Karmelieten, dat zijn die die niet mogen spre-

zou ik erg droevig van worden.

Ja, zeg ik, dat zijn die.

maar niet zeggen: ik heb dat ook met shoppen. Daar

ken?

‘Iedereen zoekt toch God,’ zegt de mevrouw die de

Daarmee zijn de Karmelieten en Karmelietessen geca-

en kaarten, boeken en cd’s kopen. ‘Iedereen zoekt

bezig te houden.

winkel bij het klooster openhoudt. Je kunt er kaarsen toch.’

12

Ze kijkt me aan met ogen die lijken te zeggen: toe, zeg

talogiseerd en hoeven we ons verder niet met hen

Ik zie hen daar zitten met een pleister op hun mond

Later, toen ik zelf lesgaf, verdroeg ik het niet dat stu-

niet mogen spreken.

uit om wat ze te vertellen hadden met iedereen te

gekleefd, en daarop staat met stift geschreven: zij die

In de lagere school kregen wij soms een pleister op

onze mond gekleefd, iets wat ze vandaag niet meer zouden wagen, en als ze het toch waagden, zouden ze

voor een rechter worden gesleept op beschuldiging van kindermishandeling. Het gebeurde ook dat we

denten zaten te kletsen. Ik hield dan op, nodigde hen delen of om de conversatie elders – bijvoorbeeld in de

cafetaria – verder te zetten. ‘Een cafetaria is daarvoor

gemaakt,’ zei ik. De studenten bleven altijd zitten, hoewel ze vrij waren het lokaal te verlaten, het was immers hoger onderwijs.

met een stoel omgekeerd op ons hoofd in een hoek

Ik praat niet graag wanneer er niet wordt geluisterd.

matiseerd.

gesprek gaande te houden, al interesseert het ant-

moesten gaan staan. Dit alles heeft me niet getrau-

De pleister en de stoel waren een straf voor gebabbel in de klas. Ik babbelde veel in de klas. Maar ik lette ook

goed op. Ik vond dat ik mocht babbelen omdat ik ook goed oplette.

Nogal wat mensen vuren een vraag op je af om het woord hen nauwelijks. Er moet worden gepraat. Het mag luchtig zijn, het moet misschien zelfs luchtig zijn,

het is meestal niet de bedoeling om een diepzinnig of

diepgravend gesprek te voeren. Een van de dingen die ik heb geleerd – vooral door het geven van lezingen in

13

Nederland – is het grote belang van het sociale praatje.

toeschouwer is het zonneklaar dat Cordelia de meest

weet wat je zou kunnen zeggen, dan toch iets zeggen

oude Lear beseft dit niet. Cordelia blijft het vertikken

Als je eigenlijk niets te zeggen hebt, en zelfs niet goed waar niemand aanstoot aan kan nemen, dat is de hele

kunst. Hoe banaler, hoe beter. In New York zeggen ze dan: ‘I love your dress!’ Of: ‘I love your earrings.’

Ik heb moeten leren dat het allemaal niet zo nauw steekt. Het maakt niet uit of het al dan niet klopt wat

er wordt beweerd. Mensen kletsen zonder schroom uit

hun nek, maar dat maakt weinig uit als er maar klank

om een obligaat sociaal nummertje op te voeren, om toe te geven aan de grillen van een oude man.

Misschien had ze dat beter wel gedaan.

Spreken is zilver, zwijgen is goud, maar dat is dus lang niet altijd het geval.

wordt geproduceerd. Zo vraag ik me af of het wel waar

Het is een kwestie van timing en dosering, van te

vast niet zeven dagen op zeven, vierentwintig uur op

hoelang je dan spreekt of hoelang je dan het zwijgen

is dat de Karmelieten niet mogen spreken. Dat geldt vierentwintig, maar ach, als mensen graag zeggen ‘dat zijn toch die die niet mogen spreken’, laten ze dat dan

zeggen. Ik gruw van vaagheid en nonchalance, ik moet me vaak beheersen om niet de puntjes op de i te zet-

ten, om niet te zeggen: nee, het is niet zo, maar wel zo,

weten wanneer je spreekt en wanneer je zwijgt, en bewaart, en wat je zegt, wat je verzwijgt.

De vele valkuilen van het spreken en het zwijgen. To speak or not to speak, that’s the question.

maar ik heb geleerd dat die vaagheid een functie heeft.

Er wordt te veel gepraat, er wordt te weinig gepraat.

lijm tussen mensen, de sociale cohesie. Daarbij komt

gesproken, kan of mag veel niet worden gezegd. Het is

Het voedt het gebabbel en het gebabbel zorgt voor de

nog dat mensen het absoluut niet waarderen wanneer je hen terechtwijst. Je bent dan de schooljuffrouw die hen als een kind behandelt.

Lang hou ik het sociale praatje niet vol, maar ik kan het intussen wel, ik mag zelfs zeggen dat ik er redelijk

goed in ben, als het maar niet te lang hoeft te duren.

Op een bepaald moment weet ik: nu moet ik ermee ophouden, anders krijg ik barstende hoofdpijn.

Niets zeggen kan ongelooflijk bot en grof en zelfs agressief overkomen.

Ik heb ooit een boek gemaakt over een vrouw – en

Ondanks al het gebabbel en geklets blijft veel onuit-

een geheim, het is taboe, het is kwetsend, de ander wil het niet horen, het maakt de ander boos, het is ongepast… Er zijn zoveel redenen om niet te zeggen wat je

eigenlijk wel zou willen zeggen, omdat het je bedroeft, het je ergert of frustreert. Niets is heerlijker dan vrijuit en ongeremd te kunnen praten en de woorden te laten

stromen, maar de gelegenheden daartoe zijn zeldzaam. Mensen betalen therapeuten en psychiaters

om ‘het’ eens te kunnen zeggen, want ze moeten ‘het’ toch aan iemand kunnen zeggen.

Om te praten moet je minstens met twee zijn: degene die praat, degene die luistert.

in nauwe samenwerking met haar – die aan chroni-

Il faut vider son sac. Dat was een vaste uitspraak van

moeder babbelziek. Wanneer ze als kind ’s avonds in

naar die stelregel. Hij kon welbespraakte uiteenzet-

sche anorexia leed. Haar vader was zwijgzaam, haar

bed lag, kon ze haar moeder tegen haar vader horen tekeergaan: ‘Spreekt! Gaat ge nu spreken? Wanneer gaat ge nu spreken?’ Die vrouw werd gek van die man

waar geen tekst uitkwam. Ik denk niet dat hij gek werd van haar. Hij negeerde haar.

In King Lear ontrolt de tragedie zich na Cordelia’s weigering te spreken. King Lear heeft het plan opgevat

zijn koninkrijk te verdelen tussen zijn drie dochters, maar eerst wil hij uit hun mond horen hoeveel ze wel

van hem houden. De twee oudsten slaan met brio aan het huichelen, hun vader doorziet hen niet en voelt

zich gevleid. Tevreden wendt hij zich tot zijn jongste dochter, Cordelia, zijn lieveling, maar zij weigert hem 14

liefhebbende en de oprechtste dochter is, maar de

de woorden te geven die hij wenst te horen. Voor de

mijn vader, een heel terechte, al leefde hij zelf niet tingen houden over politiek, kunst, geschiedenis,

maar niet over het persoonlijke, het emotionele. Dat

hield hij dermate voor zich dat ik me soms afvroeg óf er wel iets in hem omging. Had hij eigenlijk wel een

emotioneel leven? Ik vermoed dat hij vooral niet in

zijn kaarten wilde laten kijken, dat hij op zijn hoede was voor de kwetsbaarheid die er een mogelijk gevolg

van kon zijn, maar zeker weten doe ik dat niet. Wel denk ik dat het voor hem beter was geweest als hij af

en toe ‘son sac’ had geledigd. Niet dat ik het zelf altijd

doe. Ik heb het gevoel dat ik vaak zwijg, al heb ik in mijn leven best al veel gezegd én geschreven. Mensen

zeggen me vaak dat ik zo openhartig ben. Dan denk ik: je zou eens moeten weten wat ik allemaal níet zeg.

Waarom niet? Omdat het in slechte aarde zou vallen;

“ M ensen zijn zoals woorden: je moet hen goed timen, goed doseren. Ook dat is een kunst.”

omdat het mensen zou kwetsen; omdat het sop de

een praatje of een wandeling mee te maken, om van

omdat het niet begrepen zou worden, omdat ik er de

schrijft Herman de Coninck ergens in een gedicht. Je

kolen niet waard is, omdat het allemaal geen zin heeft, woorden niet – nog niet – voor vind.

Al dat schrijven en spreken is een confrontatie met het onvermogen om precies in woorden te vatten wat

er speelt. Woorden schieten tekort – dat is een cliché,

ik weet het, maar clichés kunnen een grote waarheid uitdrukken. Woorden geven een interpretatie, een kleur. Ze vormen en vervormen. En dus kun je er mis-

moet inderdaad in een bunker opgesloten zitten om te beseffen hoe heftig de greep kan zijn waarmee hunker

je omklemt. Ik voelde me een paria, een banneling. Ik keek naar mensen, maar ik was niet langer een van hen. Dat gevoel heeft me nooit helemaal verlaten. Ik leef er nog altijd mee, dag na dag. Vaak voelt het alsof ik gestorven ben en toch nog leef.

schien beter het zwijgen toe doen. Laat de stilte spre-

Van de Kluis, de echte Kluis, die van de Karmel wist

hebben toch geen woorden nodig, wij verstaan elkaar

ongelukkig, ik heb mijn Kluis gehad, ik hoef er niet

ken, zoiets. Of: zeg het zonder woorden. Of nog: wij

zonder woorden. Neem nu Lear. Cordelia was zijn oog-

appel omdat een sterke liefde hen verbond. Waarom

wilde hij dat geëxpliciteerd hebben? Waar was dat voor nodig? ‘I cannot heave my heart into my mouth,’ zegt

Cordelia. Ze kan wat ze voelt niet vertalen in woorden.

En dus zwijgt ze.

Het overkomt me dat ik er niet in slaag woorden uit

ik meteen: dit is niets voor mij, hier word ik doodnaar terug. En dus vroeg – en kreeg – ik een kamer in

het klooster, waar ik stappen en stemmen hoor op de

gang, waar kleine en grote tekenen zijn van menselijke aanwezigheid, bedrijvigheid.

Mensen zijn zoals woorden: je moet hen goed timen, goed doseren. Ook dat is een kunst.

te brengen, het is me fysiek onmogelijk. Mijn mond

Het komt haast als een schok wanneer ik mijn kamer-

gesnoerd, de woorden zitten binnen in mij opgeslo-

er zus uit, de ander zo; de ene is vriendelijk, de ander

vult zich als het ware met zand, mijn keel wordt dicht-

ten. Mijn hart is dan te vol, zo vermoed ik, om in mijn mond te worden getild.

Iemand zegt: ‘Maar jij zou toch schrijven over wat

de stilte met je doet?’ En ze bedoelt: jij zou toch een paar dagen in de Kluis verblijven, de plek achter in de kloostertuin, met een eigen kapel?

tje verlaat, en daar zijn ze weer: de mensen. De ene ziet kortaf; de ene draagt sandalen en heeft haar teennagels

roodgelakt, de ander draagt stevig gesloten schoeisel.

Ze komen in alle vormen en maten, in alle karakters en

persoonlijkheden. Ik registreer het en stel me de vraag:

Hoe verhoud ik me tot hen? Wat is het gewenste gedrag?

Wat zijn de woorden die moeten worden gesproken?

Glimlach ik en zo ja hoelang, hoe breed?

De stilte is geen vreemde voor mij, zeg ik. Een schrij-

Je weet het nooit met een mens: Wat denkt hij/denkt

gedachten te laten komen, om te achterhalen wat de

dringbaar en onvoorspelbaar, vaak ook voor zichzelf.

ver heeft stilte nodig om zich te concentreren, om de personages precies zeggen of doen.

Trouwens, zo denk ik, maar ik zeg het niet, ik heb mijn Kluis gekend, mijn vader noemde het mijn monniken-

cel en nu pas dringt de draagwijdte van dat woord tot me door. Mijn vader ondernam niets om mij uit die cel te bevrijden, hij constateerde dat ik er mijn intrek

zij echt van mij? Elke mens is uiteindelijk ondoor-

En dus kan het een zegen zijn om je te kunnen afzonderen, om even al die mensen met hun blikken en

stemmen, hun oordelen en vooroordelen, hun meningen en eisen, hun tanden en handen, buiten te sluiten, om alleen met jezelf te zijn.

had genomen én hij keurde mijn beslissing af. Ik had

Ik wil het allemaal, ik heb het allemaal nodig, de afzon-

ken. Ik gunde mezelf niet meer, wilde geen grote hap

vind het zalig in het klooster omdat ik vrij naar buiten

immers het echtelijke dak verlaten om er onder te duiuit het gezinsbudget nemen, ook al bestond dat gezin

– door mijn toedoen – niet meer. Eén en al schuldgevoel was ik, maar toch zette ik door. Daar, in mijn cel,

leerde ik wanhoop en eenzaamheid kennen, verfoeien

dering en het gezelschap, de stilte en het gebabbel. Ik

kan, omdat ik met mensen kan afspreken, omdat ik kan bellen en mailen, omdat ik me kan terugtrekken in mijn kamertje wanneer ik dat wil.

én vrezen. En ook hunker leerde ik kennen, de hunker

‘Iedereen zoekt toch God. Iedereen zoekt toch.’

zaamheid zou verlossen. Welke mens maakte wei-

Ik heb God nooit gezocht. Zelfs in mijn zwartste, een-

naar een mens die me uit de kooi van die loden een-

16

gedachten mee te wisselen. Hunker rijmt op bunker,

nig uit, als het maar een mens was, een wezen om

zaamste en bitterste tijd in mijn monnikencel zocht ik

Hem niet. Ik dacht nooit aan God, het kwam zelfs niet bij mij op dat ik naar Hem op zoek kon gaan. God had geen enkele plaats in mijn leven.

Ik heb God niet gezocht, maar de ervaring van het

goddelijke – ik gebruik liever die term – heeft me de afgelopen jaren af en toe overrompeld, verward, maar

ook diep gelukkig gemaakt, en ja, zelfs bevrijd. Ik heb

“ Iedereen zoekt toch God, zegt de mevrouw die de winkel bij het klooster openhoudt. Je kunt er kaarsen en kaarten, boeken en cd’s kopen. Iedereen zoekt toch.”

de ervaring van me weggeduwd, ik heb gedacht: dit slaat nergens op, wat beeld ik me nou toch in? Ik heb het geloof uit mijn kindertijd toch allang afgezworen?

Ik heb het toch allemaal onzin genoemd?

Uiteindelijk heb ik me gewonnen gegeven. Ik heb mezelf toegestaan te voelen wat ik voel, én het te

benoemen. Hoe voelt het? Veilig, geborgen, intiem, gekoesterd. ‘Het’ is er niet altijd, ik kan ‘het’ niet oproepen of willen, ik kan er alleen op vertrouwen

dat ‘het’ terugkeert. Wat bedoel ik met ‘het’? Me ver-

bonden voelen met iets wat het menselijke overstijgt.

Meer en meer ben ik ervan overtuigd dat daar het ware geluk ligt, de innerlijke vrede.

‘Gelukkig zijn, daarvoor wil ik alles geven,’ zingt

Raymond. Het zou weleens waar kunnen zijn dat

iedereen het geluk zoekt, maar ik vrees dat de meeste mensen het geluk zoeken waar ze het niet zullen vinden of het maar heel tijdelijk zullen vinden. Moet

iedereen zich dan met enige regelmaat in een klooster terugtrekken? Wel nee, want niets garandeert dat je

het in een klooster eerder zult ervaren dan elders. Mij overvalt het meestal in mijn bed voor ik inslaap, maar

in mijn kamertje in het klooster werd ik door zoveel

muggen belaagd dat al mijn aandacht ging naar het gevecht met hen.

Het menselijke kan nooit bevredigen, het menselijke is per definitie onvolmaakt en geeft aanleiding tot

frustraties en ergernissen. Je moet het loslaten, zegt

men dan, je moet het aanvaarden. Dat is waar, maar het neemt de frustraties en ergernissen niet weg. Elke

mens, hoeveel je ook van hem houdt, is uiteindelijk maar een mens, met zijn of haar sterke en zwakke kanten, net zoals jijzelf een onvolmaakte, beperkte,

sukkelachtige mens bent. Heb dus mededogen met

elkaar. Wees niet te hard of te streng. Til er allemaal niet te zwaar aan. En vooral: heb vertrouwen. Alles

komt goed, ook al lijkt het niet goed. Geef je over aan

het leven. Je hebt er niet om gevraagd, maar je hebt het toch gekregen. Laat gebeuren wat gebeurt, je bent in goede handen, in Gods handen.

17

KARMEL v i lv o o r d e

“De slotzusters waren voor de zalige Johannes Soreth de kroon en glorie van de Karmelorde”, memoreert de provinciaal van de Vlaamse Karmel, pater Paul De Bois met een vriendelijke grijns tijdens zijn preek over de stichter van het Karmelietessenklooster in Vilvoorde. “Dat zijn jullie dus, lieve zusters!” De Brusselse voorstad in de Brabantse Kouters wordt al meer dan vijfhonderdvijftig jaar gedragen door het onafgebroken gebed van de zusters van de Karmel, zelfs nog voordat Teresa van Avila aan haar grote kloosterhervorming begon. Daarmee is de Karmel van Vilvoorde de oudste nog bestaande monialengemeenschap van de orde in de wereld, al staan zij onder de plaatselijke bevolking vooral bekend als ‘de zusters van Onze Lieve Vrouw van Troost’. “Aan de overkant van de straat weten ze na al die eeuwen nog steeds niet dat wij Karmelietessen zijn”, monkelt zuster Lutgart met pretogen.

E e n leve n van li e fd e dat z i ch i n d e ve r bo rg e n h e i d vo ltr e kt

Sti chti n g

“Het geheim van ons kloosterleven is dat het zich in

in binnen de Karmelitaanse familie. De Franse pater

de verborgenheid voltrekt. We willen een heel eenvoudig leven leiden dat door stilte en gebed steeds

meer op God gericht staat. Veel meer valt er eigenlijk niet over te zeggen”, aldus moeder-priorin zuster

Maria Luisa bij de eerste kennismaking. De vraag om voor deze reportage een dag ‘achter de schermen’ van het slotklooster te kunnen kijken, was daarom door

de communiteit met gemengde gevoelens bespro-

ken. “Het past niet bij ons om in de schijnwerpers te staan.” Toch stemden de zusters in om een tipje van

hun sluiers op te lichten. Ook, vooruit, als een uitno-

diging voor anderen om eens na te denken over een

leven dat zich niet snel laat vermoeden maar zo veel vreugde en dankbaarheid kan brengen.

De Karmel van Vilvoorde neemt een bijzondere plaats Karmeliet Johannes Soreth (1394-1471) was de laatste

twintig jaar van zijn leven de generale overste van de orde. In 1452 krijgt pater Soreth van paus Nikolaas V

toestemming om ook een tak voor zusters en een seculiere orde voor leken te beginnen. Vilvoorde is

een van de vijf Karmelietessenkloosters die onder zijn verantwoordelijkheid het licht zien, waarbij de zusters aanvankelijk een klooster deelden met een gemeen-

schap van Begijnen. Een jaar na de stichting van de Vilvoordse vestiging op 11 februari 1469 bezocht Soreth de communiteit ook zelf.

B e e ld e n sto r m De dertien zusters van het eerste uur waren aanvankelijk in een klooster nabij Luik ingetreden maar moesten

na het beleg van Luik door Karel de Stoute, en de daaropvolgende verwoesting van de stad, naar Maastricht uitwijken. Aan de rand van Vilvoorde vinden zij opnieuw bescherming. In 1586 – ruim een eeuw na hun

komst naar Vilvoorde - nemen de Karmelietessen hun intrek in het voormalige Sint Niklaashospitaal binnen

de stadsmuren, na de verwoesting van het Begijnhof tijdens de Beeldenstorm. De zusters moesten daarna 18

nog geregeld een veiliger heenkomen zoeken, onder

meer vanwege de komst van de Geuzen en de Franse revolutie, maar leiden vanaf 1830 een relatief stabiel bestaan aan de Trooststraat.

Mysti e k Met de stichting van Vilvoorde en de andere gemeenschappen voor monialen die wilden leven volgens

het ideaal van de Karmel, preludeerde pater Soreth als het ware op de latere hervormingen van de kloos-

terode in de 16de eeuw. Net als Teresa van Avila zag Soreth in het contemplatieve ideaal het hart van de

Karmelitaanse spiritualiteit. “Al te dikwijls had Soreth

in de paterskloosters gezien dat juist dit aspect bij de moeilijkheden en lasten van de zielzorg in de wereld misschien vergeten zou raken. De zusters waren bovendien geroepen om iets méér te doen. Het is, in

de opvatting van Johannes Soreth, de roeping van de

Karmelietessen om het mystieke karakter van de Orde

te versterken en te bevestigen, het te doen schitteren”, aldus pater provinciaal De Bois in zijn preek bij de herdenking van de 550ste sterfdag van de stichter van Vilvoorde.

B eweg i n g Tot in de jaren zestig van de vorige eeuw maakte de

Karmel van Vilvoorde deel uit van de oorspronkelijke Karmelorde, ook wel de ‘geschoeide Karmelieten’ of wat plechtiger de Antieke Observantie. Daarna stapten zij in 1966 over naar de Teresiaanse Karmel (de

‘ongeschoeiden’) in Vlaanderen. Eigenlijk werd daar-

mee onderstreept dat de Karmelietessen in het West-

Brabantse stadje al bijna een eeuw leefden volgens de idealen van Teresa van Avila, nog voordat zij in 1562

haar eerste klooster stichtte. De zusters van Vilvoorde kwamen thuis in de beweging die ze nooit hadden verlaten.

Tro ost Ondanks deze indrukwekkende historie staan de zusters in Vilvoorde en ver daarbuiten vooral bekend vanwege hun band met de bedevaartkerk van Onze-

Lieve-Vrouw van Troost. Iedere dag komen mensen

naar de in 2006 tot basiliek verheven monumentale kerk om hun zorgen en noden bij de Moeder Gods neer te leggen. Een processie met het Mariabeeld vormde

vanaf 1575 ook het startschot van de aan de Jaarmarkt gekoppelde Troostkermis. De processie is in de vorige eeuw afgeschaft maar het naar Onze-Lieve-Vrouw vernoemde feest vindt nog ieder jaar plaats. Alhoewel sommige feestgangers nu mogelijk meer troost vin-

den in hun pintje, blijft een schietgebedje bij het beeld van Maria voor veel Vilvoorders dierbaar.

20

21

“ Het geheim van ons kloosterleven is dat het zich in de verborgenheid voltrekt. We willen een heel eenvoudig leven leiden dat door stilte en gebed steeds meer op God gericht staat. Veel meer valt er eigenlijk niet over te zeggen.” moeder-priorin zuster Maria Luisa

Mar iale co utu r e “Ik was voor mijn intreden in deze gemeenschap al een grote fan van Maria maar de band met OnzeLieve-Vrouw van Troost heeft tijd nodig gehad om te

rijpen”, zegt zuster Lutgart die inmiddels als een soort coördinator optreedt rond deze Mariale devotie. Trots

laat zij de kasten vol indrukwekkende en kostbare

gewaden zien waarin Maria wordt gekleed, zonder uitzondering pareltjes van ambachtelijk vakmanschap

met een pronkstuk van diepblauw velours als pièce de

résistance. Sommige mantels zijn zelfs voorzien van juwelen, diamanten en sieraden, die door dankbare

minuten later had geklonken, de schade niet te over-

zien was geweest. De basiliek in lichterlaaie en misschien zelfs overgewaaid naar het kloostercomplex.

Net nadat de restauratie van de basiliek was voltooid,

kunnen architect en aannemers daarom opnieuw aan de slag. Een met roetvegen getekende Madonna met

het kindje Jezus, stevig ingekapseld door plexiglas, bij de ingang van de kerk vormt een stille herinnering aan

de brand. “Nood soekt troost”, verwelkomt de basiliek

al eeuwenlang haar bezoekers, maar daar was door een kwajongensstreek bijna een dikke streep doorgezet.

gelovigen aan OLV van Troost werden geschonken.

S lot

R e pli ca

historie van de Karmel in Vilvoorde stil te staan, zijn

Dan volgt een onthulling… Het Mariabeeld dat in de kerk staat, is een replica van het originele beeld uit 1228 dat door Sofia van Thuringen (de dochter van de

heilige Elisabeth van Hongarije en de vrouw van hertog Hendrik II) aan de Begijnen van Vilvoorde werd geschonken. Het beeld maakt deel uit van in totaal

vier houten kunstwerken met een enorme cultuur-

historische waarde. De Begijnen zijn aanvankelijk niet bepaald zuinig op het kostbare Mariabeeld dat

aan de buitenpoort van het Begijnhof in een nis naar wind hapt. Pas wanneer de Karmelietessen zich over

OLV van Troost ontfermen, en het beeld binnen in de kerk plaatsen, groeit de devotie rond het Mariabeeld

Alhoewel het onvermijdelijk is om bij de boeiende de zusters niet benoemd tot conservators van een cultureel erfgoed. Het is de levende God die hen naar het klooster heeft geroepen en niet een kleurrijk verleden. Het contemplatieve kloosterleven roept bij veel van mensen van nu al de nodige vragen op naar

nut en noodzaak, maar dat krijgt bij de zusters in de

Karmelitaanse traditie een extra dimensie door het slot dat in de bezoekkamer zichtbaar wordt met een traliewerk dat de zusters van hun gasten scheidt. Het went snel maar zal zeker bij een eerste bezoek confronteren. Waarom sluit je jezelf vrijwillig op in een gevangenis?!

gestaag in populariteit. Alhoewel de Karmelieten ook

B e leve n i scu ltu u r

de Karmel (deze is te zien boven het hoofdaltaar van de

alleen met de taal van het geloof laat beantwoorden.

een eigen devotie hebben rond Onze-Lieve-Vrouw van

Het is een serieuze vraag die te denken geeft en zich

basiliek) laten de zusters van Vilvoorde zich daarom

Niemand zal de zusters een strobreed in de weg leggen

graag kennen bij hun bijnaam als de ‘zusters van den Troost’. Voor de nieuwsgierigen: het oorspronkelijke

beeld is opgesteld in een speciale en extra beschermde vitrinekast in het ‘zusterskoor’, de kapel binnen het kloosterslot, waar de zusters meerdere keren per dag

bidden. Ook voor de intenties die de bezoekers aan de basiliek bij de Moeder van Troost achterlaten.

B ran dal ar m In het bedevaartsoord zijn nog de littekens zichtbaar

van een recente tragedie die veel grotere gevolgen had

kunnen hebben. Begin vorig jaar speelden twee jongens, 11 en 12 jaar oud, letterlijk met vuur waardoor de

kerststal in het voorportaal van de kerk vlamvatte. De brand sloeg over naar het bijgebouw waardoor het vuur

wanneer zij morgen besluiten om een smid te bellen

om hen van dit ogenschijnlijk zo akelige ijzeren raster te bevrijden. Maar precies in dat woord ‘vrijheid’ ligt misschien wel de sleutel om deze keuze te begrijpen.

Hoeveel ‘moderne’ mensen hunkeren niet naar een vrijheid die hen onmogelijk wordt gemaakt door dage-

lijkse verplichtingen of stille verslavingen aan meer geld, goed of andere zaken? Hoe groot is de vrijheid nu

echt in een tijd die wordt gezien als een ‘beleveniscul-

tuur’ waarin we voortdurend op jacht zijn naar nieuwe maar vaak vluchtige ervaringen en rusteloos over de

hele wereld trekken omdat het niet lukt om de weg

naar binnen te vinden? Wie weet echt ruimte te maken om de deur naar ons hart en onze ziel te ontsluiten?

zich razendsnel verspreidde en de inboedel vernielde.

Echte vr ij h e i d

plekke, zelfs nog voordat de zusters werden gewaar-

teken van tegenspraak in een wereld die zich als vrij

Dankzij een oplettende buur was de brandweer snel ter

Het slot van de Karmelietessen is een symbool, een

schuwd over het uitgebroken onheil. In de basiliek

beschouwt maar op tal van manieren aan dwingende

werd inmiddels alles aan het zicht onttrokken door de dikke mist van brand en stomend bluswater. De zusters zijn ervan overtuigd dat wanneer het brandalarm

banden is gelegd. De zusters kiezen niet tégen de vrijheid, maar vóór een andere vrijheid die uiteindelijk wordt bepaald door de relatie met God. Alleen bij Hem

25

kunnen zij, kunnen wij, die echte vrijheid vinden. Het

is díe vrijheid die doorklinkt in de woorden van Jezus,

wanneer Hij op Goede Vrijdag zegt: “Geen groter liefde kan iemand hebben dan deze, dat hij zijn leven geeft

voor zijn vrienden” (Joh. 15,13). Jezus had kunnen kie-

zen voor de vrijheid door Jeruzalem te mijden en de waarschuwingen over zijn nadere dood wat meer serieus te nemen. Maar Hij koos om te blijven en de ware

vrijheid te omarmen door een onvoorwaardelijk ja op de liefde van Zijn Vader.

Li e fd e Net als de geloften die iedere kloosterling aflegt van gehoorzaamheid, celibaat en armoede is het slot van de Karmelietessen een uiting van de keuze om volledig

vrij te leven door geen andere kant op te kunnen dan de weg naar God. Wat veel andere mensen zal benau-

wen, zien de zusters zelf als een bevrijding. Daarom is de keuze voor het klooster ten diepste ook een roe-

ping; beamen welke weg God voor jou heeft bedoeld.

En net als in iedere liefdesrelatie kan een kloosterling

– de een vol overtuiging en de andere misschien wat

hakkelend – een begin maken met de uitleg waarom dit leven met God voor haar of hem zo onweerstaanbaar is, maar zal het in zekere zin altijd aan de buiten-

kant blijven en stuiten op de grenzen van een geheim dat iedere liefde ten diepste is.

Bab b e l a ar De beste manier om alle aarzelingen bij het klooster-

leven – hoe begrijpelijk mogelijk ook - te weerleggen,

is het zien van gelukkige, vrolijke en gepassioneerde vrouwen en mannen die dit leven hebben omarmd.

Het kost weinig moeite om zulke mensen in de Karmel

van Vilvoorde te vinden. De gemeenschap van in

totaal tien Karmelietessen bestaat niet uit zoetsappige ‘nonnekes’ maar uit fiere, ferme en zelfbewuste vrouwen. Neem zuster Carmela, van oorsprong Filipijnse, die zichzelf als een babbelaar omschrijft en ons soms

bijna huppelend en met een straf marstempo door het kloosters gidst. Niet het type bleu en dociel. “Ach, ik ben al 32 jaar in de Karmel dus ik zal toch wel iets van roeping hebben.” Schaterlach.

Klo oste r klo kke n Wat doen die slotzusters nou de hele dag, vragen veel buitenstaanders zich af. Alhoewel ze nergens naar

toe hoeven, en dus ook de hele ochtend in bed zouden kunnen blijven liggen, slaat de wekker al rond een uur

of zes aan. Verspreid over de dag komen twee keer een uur meditatie voorbij, het koorgebed in vier bedrijven, de eucharistie, het bidden van de rozenkrans, gees-

telijke lezing, drie gemeenschappelijke maaltijden 26

en gewoon allerlei werkzaamheden om het huis op

28

orde te houden, de administratie te doen, het archief

heeft geleid. Wat huiselijk samengevat: bij de maal-

diend. Op deze plek waar je het niet meteen zou ver-

ten. Naast het apostolaat rond Onze-Lieve-Vrouw van

te verzorgen en werk waarmee geld kan worden verwachten, draagt iedere zuster een horloge en een bin-

nenhuistelefoon waarmee ze elkaar kunnen bellen

(“vroeger hoorde je dan een klokje luiden en moest

tijd kunnen de zusters nu kiezen tussen rijst of frieTroost heeft de Karmel van Vilvoorde zo ook een missionaire dimensie gekregen.

je de gang door rennen wanneer een medezuster een

G o d o p vak anti e

klokken die aan een nieuwe taak herinneren.

‘onmogelijke’ vragen naar de toekomst stil te staan.

vraag had”). En anders zijn er altijd nog de klooster-

K arao ke De Karmel kent ook eigen accenten. Het Karmelitaanse

kloosterrooster wordt niet alleen getypeerd door de stille tijd voor het inwendige gebed maar ook door

de dagelijks recreatie, een onmisbaar moment van ontspanning in het zo op God geconcentreerde pro-

gramma. Dat was een nadrukkelijke wens van Teresa van Avila, die het liefst zag dat haar zusters een

muziekinstrument tevoorschijn trokken en samen

zouden zingen, een soort ‘Karmel meets karaoke’ zo je

Het kloosterleven dwingt om niet al te lang bij de Ieder moment van de dag worden de zusters uitgeno-

digd om de eenzaamheid te koesteren waarin zij God kunnen ontmoeten, door momenten van gemeen-

schappelijke stilte en gebed maar ook door eigen tijd in de kloostercel of bij het werk. Elk jaar hebben de zusters bovendien de mogelijkheid om tien dagen ‘met God op vakantie te gaan’, zoals zuster Carmela

het quasi-schertsend omschrijft, in een van de twee kluizen in de grote tuin van het klooster (er is ook nog een binnenkluis, voor meer alledaags gebruik).

wilt. De boog kan niet altijd gespannen zijn.

D r e m pe ls In het vaste ritme van de dagorde bestaat er nauwelijks ruimte voor verveling. Dat betekent niet dat het leven

van de communiteit zorgeloos is. In het gesprek is het met name de toekomst die soms tot bezorgdheid aan-

zet. Natuurlijk haasten de zusters zich om te zeggen dat de toekomst uiteindelijk in Gods handen ligt en

het klooster in meer dan vijf eeuwen aan leef-tijd wel vaker voor een crisis is komen te staan. Maar ook met

het voorbehoud van Gods genade tekent de gemiddelde leeftijd van de zusters van de Karmel – net als in de meeste kloostergemeenschappen in Vlaanderen – de hoge drempels die vrouwen en mannen in deze tijd

ervaren om bij de deur van het klooster aan te kloppen. Iedere dag bidden de zusters dat iemand het toch eens zou wagen om op Gods roepstem in te gaan.

Fi li pij n e n Voor de versterking van de vitaliteit heeft de gemeen-

schap in Vilvoorde voor het eerst in 2003 een beroep gedaan op medezusters uit de Filipijnen, waar de Vlaamse Karmel in het verleden als missionaris actief is geweest. Inmiddels bestaat de Karmel in Vilvoorde voor de helft uit Belgische zusters en voor de helft uit

zusters uit het Oosten. De keuze van de communiteit

om de van oorsprong Filipijnse zuster Maria Luisa als priorin aan te wijzen, bevestigt deze nieuwe realiteit.

De zusters uit de Filipijnen zijn onmisbaar gewor-

den om het klooster draaiende te houden, al zijn de Vlaamse zusters allesbehalve achterover gaan leunen.

Het is ook een multicultureel experiment dat soms nieuwe vragen oproept maar tevens tot een verrijking

29

Oas es Dit zijn de oases van de Karmel waarin zelfs de drukte

die het kloosterleven met zich mee kan brengen voor eventjes verdwijnt. Het is in deze verborgenheid van

de verborgenheid waarin de roeping van de Karmel

het best tot zijn recht kan komen, wist pater Johannes Soreth bijna zes eeuwen geleden al. Iedere dag opnieuw treden de zusters van de Karmel van Vilvoorde aan om

in die gezegende traditie een nieuwe bladzijde om te

slaan. Niet voor zichzelf maar om God eer te brengen en de noden van de wereld te stutten met hun gebed.

Achter de beslotenheid van de buitenmuren gaat het kloppend hart van deze contemplatieve gemeenschap schuil in de kapel, kluis en kloostercel; daar vinden de zusters een onuitputtelijke bron van bevrijding die

telkens opnieuw gevoed wordt door de ontmoeting met de levende Heer.

30

“ I k was voor mijn intreden in deze gemeenschap al een grote fan van Maria maar de band met Onze-Lieve-Vrouw van Troost heeft tijd nodig gehad om te rijpen.” zuster Lutgart

31

AN PIERLÉ “Living life, day to day.

Cause it's better to burn out than to fade away.

It's better to burn than fade to grey”, zong An Pierlé in de als road movie opgenomen videoclip bij het nummer Sing song Sally (2002).

Beelden van een dromerige rockster, flirtend met de camera, woeste haren, snakkend naar een ongenadig leven zonder concessies. Whoehoewoehoe. Het lied dat haar wereldberoemd maakte in België en daarbuiten kan ze nu met goed fatsoen eigenlijk niet meer voor haar rekening nemen, vindt ze. An Miel Mia Pierlé (47) is zichzelf opnieuw aan het uitvinden. Het leven van een multitalent en podiumbeest - zangeres, muzikant, componist en actrice - die meer dan twintig jaar volle zalen trok, werd hardhandig op zijn kop gezet door borstkanker en corona. De vloek van het eerste moment veranderde in een verrassende zoektocht waarin de eindbestemming steeds meer perspectief krijgt maar nog niet is bereikt.

Niet dat ze zich nooit bewust was geweest van haar

Frontvrouw

Gentse café Het moment aan de Burgstraat waar ze als

gekregen binnen de nieuwe setting waarin ze musi-

vergankelijkheid als jonge popdiva, zegt An in het

De aanstormende generatie heeft wel een plaats

een vertrouwde gast wordt begroet. Kanker en corona

ceert, het naar haar genoemde An Pierlé Quartet waar

hebben een proces versneld dat al langer aan het sud-

deren was. De muziekindustrie raakt snel verveeld en hongert steeds naar een nieuwe stericoon, die mooi,

jong en veelbelovend is. Als wijze en oudere vrouw, zeker als je kwetsbaar en wiebelig/veranderlijk bent zoals zijzelf, komt er een moment dat iemand anders op je stoel gaat zitten. Dat moet ook zo want je kunt als je bijna vijftig bent, een man, een kind, een koop-

huis verder, toch ook niet blijven rond stuiteren op

een skippybal met wilde teksten over het woeste leven dat je al lang achter je hebt gelaten. Dan moet je een

nieuw geluid laten horen, meer doorvoeld en minder anekdotisch. Het leven waar ze eerder vooral heel véél

uit wilde halen, grenzeloos als het even kon, maakt

nu plaats voor meer kwaliteit. Als je tot stilstand word gedwongen, word je anders, zachter, ontvankelijker voor sporen van de stilte die voorbij de schreeuwende 32

onrust uit je jonge jaren reiken.

twee jonge musici met wortels in de jazz deel van uit-

maken. Het was het logische gevolg van de jonge muzikanten die An voortdurend over de vloer heeft, onder

de hoede genomen door haar echtgenoot en muziekproducent Koen Gisen, die ook deel uitmaakt van het kwartet en haar hele muzikale leven al naast An op het podium staat. Deze nieuwe rolverdeling heeft ook de verhoudingen binnen huize Pierlé veranderd. An was

jarenlang dé frontvrouw die volop in de schijnwerpers stond, het boegbeeld van een succesvol familiebedrijf.

Nu geniet ze van als een moederkloek achter de pannen te staan om eten te koken voor al dat jonge talent dat

bij Koen platen komt opnemen en waardoor het huis met een frisse en inspirerende muzikale vibe gevuld wordt. Iets meer leven in de coulissen is heerlijk, zegt ze, net als de optredens waarin ze veel minder stress

voelt om iedereen te pleasen. “Vroeger hunkerde ik naar de aandacht van het publiek, alsof ieder optre-

den draaide om de vraag: hou je wel van mij? Nu kan ik

gewoon gaan staan en ervaren wat er gebeurt. Het gaat

meer om het telkens weer in het moment heruitvin-

den van de muziek. Improvisatie is de lakmoesproef voor het vertrouwen dat ik op het spoor kan komen van wat er echt in mij zit, en draait om zuivere con-

nectie met de andere muzikanten, beter luisteren, reageren in plaats van ageren, spelen in de letterlijke

zin van het woord. Ik ben niet langer verslaafd aan de dopamine van een juichende zaal.”

Wereldhit Natuurlijk hoopt An Pierlé best dat er ooit weer een wereldhit komt, en ze zal echt ook nog wel met veel plezier nummers van haar oude platen zingen, maar

de noodstop van de afgelopen jaren heeft haar “een

pak gelukkiger, rustiger en blijer” gemaakt. Ze heeft altijd hard gewerkt, ook gedreven door haar katho-

lieke opvoeding waarin de schuld al snel naar boven

kroop zodra ze de pijn van het leven op haar tandvlees niet meer voelde. Nu heeft ze de angst van zich afgeschud om geen zekerheid te hebben. De vrijheid om

toe te geven aan lome luiheid en zelfzorg, bijvoorbeeld door een bezoek aan de sauna of de tijd te nemen om in een traag ritme boodschappen te doen.

Potje “Toen ik ziek werd, klonk er voor het eerst geen

muziek meer in mijn hoofd. Vanaf mijn jonge kinderjaren is het nooit stil in mij geweest. Iedere gedachte

en ieder gesprek ging in een potje. Het was een dictafoon die nooit uitstond. Daar vond ik de inspira-

tie voor nieuwe nummers. Nu werd ik voor het eerst gedwongen om naar de stilte te luisteren, de neurose

die het zingen soms was stopte. In de ruimte voor vertraging die ontstond bleek ik ook ineens gestopt

te zijn met nagelbijten. Natuurlijk kende ik de stilte wel als de ruimte tussen de noten, daar waar de klank zijn subtielere boventonen kan ontvouwen en diep

laten doorwerken. Stil is trouwens zelden echt stil, in

die ruimte wordt een kraakje of een vogelgeluid ook muziek. Vroeger wist ik dat misschien theoretisch wel maar nu kan ik dat wel beter laten ‘zijn’ en de magie ervan voelen.”

Mystica De ontdekking van de stilte maakte ook ruimte voor

een nieuw bewustzijn. An Pierlé laat even een aarze-

ling vallen, beducht voor misverstanden. Misschien

begon het wel met de voorstelling die ze maakte rond de Middeleeuwse mystica Hadewych, waardoor ze

een voor haar geheel vreemde taal ontdekte, met een extatische verliefdheid op Jezus, hemelse visioenen en 34

een lijden dat naast pijn ook diepte bracht. Het opende

“ I k hou het steeds beter vol in mijn eigen stilte.”

voor An een nog verborgen deur naar de wereld van zingeving en spiritualiteit.

Huid Tijdens de chemobehandelingen voor haar borst-

kanker maakte ze kennis met energetische healing,

een alternatieve therapie waarin door handoplegging

blokkades worden opgeheven en het lichaam weer kan doorstromen. “De hand die in stilte op mijn huid werd gelegd, brak iets open. Ik kon spontaan gaan huilen, lachen en allerlei beelden zien. Het heeft mij ook

geholpen om veel bewuster met mijn leven en lijf om te gaan, bijvoorbeeld door naar mijn eten te kijken.”

Klanken Met zweverigheid heeft het niets te maken, bezweert

An die inmiddels zelf een opleiding energiewerk volgt,

het is juist volledig ‘down to earth’ en met je voeten vast op de grond staan. “Het is doordat je in veilig-

heid door iemand geleid en “gehouden” wordt, dat

je met je bewustzijn door je lichaam kan reizen en echt observerend open kan staan voor alles wat zich

daarin en daarrond afspeelt, van geblokkeerde emoties en angsten tot verlangens en energieën, en zo je

zelfhelende vermogen kan activeren.” An ontdekte

dat ze juist als zangeres, gewend en getraind om haar lichaam als muziekinstrument in te zetten, iets toe

kon voegen. “Ook klanken kunnen helend zijn. Net als bij de improvisaties tijdens optredens laat ik het

gewoon ontstaan. Soms komen er geluiden op, soms een muzikaal fragment.” Wanneer zij haar intuïtie

maar volgt, ontstaat rust bij degene die ze behandelt.

Contact. Je biedt eigenlijk een veilige aanwezigheid in

het zelfhelend proces van iemand anders, doet daarom zelf niet veel, maar laat gebeuren.

Dna “Ik vind het niet makkelijk om over dit soort onderwerpen te spreken. In mijn dna zit een lange katho-

lieke geschiedenis waarin sterke vrouwen met bijzondere krachten of intelligentie gewantrouwd en

vervolgd werden. Wie weet ben ik zelf wel ooit als heks op een brandstapel geëindigd. Toch kan ik het niet loslaten omdat het de manier waarop ik in het leven sta

volledig heeft veranderd. Het maakt dat ik anders met

mijzelf, met andere mensen en zelfs met dieren omga.

Ik ben op een nieuwe manier gaan luisteren, met mijn lichaam en mijn ziel in elkaar verbonden. Door mijn hart te openen, zijn mijn oren anders gaan staan.”

35

Biografie An Pierlé werd in 1974 geboren in Deurne, vlakbij Antwerpen.

Het Vlaamse publiek maakte met haar kennis tijdens Humo’s Rock Rally, een tweejaarlijkse wedstrijd voor rockbands.

Drie jaar later kwam haar eigen album Mud Stories uit, dat bijna een half jaar in de Vlaamse hitlijsten stond, gevolgd door het album Helium Sunset.

In die periode kreeg ze ook steeds meer aanvragen voor concerten in het buitenland.

In 2006 verscheen een album zonder titel, vernoemd naar An Pierlé en haar begeleidingsband White Velvet. Dat jaar ontvangt ze ook de ZAMU‑award voor beste zangeres van het jaar. In totaal heeft ze elf albums op haar naam staan, waaronder de bekroonde soundtrack voor de film Le Tout Nouveau Testament, een surrealistische komedie waarin God in Brussel woont en een vervelende oude vent blijkt te zijn.

Na twee platen met kerkorgel te hebben gemaakt treedt ze vanaf 2018 op met het An Pierlé Quartet, die een experimentele mix van jazz, pop en improvisatie laat horen. Voor het MA-festival in Brugge componeert ze een muzikaal project rond de mystica Hadewych wat ze nu verder uitwerkt met de barokformatie B.O.X. In 2019 wordt borstkanker bij haar geconstateerd. Alhoewel de coronapandemie een streep zet door alle optredens, gebruikt An deze tijd om een nieuw album op te nemen, Wiga Waga dat lovende recensies krijgt.

An Pierlé woont samen met haar man en dochter in het centrum van Gent.

HEILIGE Kloosterhervormster. Kerklerares. Mystica. Auteur. Topmanager. Pionier. Strateeg. Lobbyist. Heilige.

Teresa van Avila (1515-1582) is zonder twijfel een van de grootste en meest kleurrijke vrouwen uit de geschiedenis van de katholieke Kerk. Een fascinerende persoonlijkheid, zegt Teresa-kenner pater Carlos Noyen, met een nog steeds actuele boodschap. Maar hij schetst ook een veeleisende ‘grande dame’ die nukkig en ongeduldig kon zijn. Met een grote glimlach: “Ik zou haar niet graag als overste hebben.”

Pater Carlos spreekt met vurige ogen en vlammende

opzochten. ‘Zonder wrijving geen glans.’ Johannes

aanhoudende jeugdliefde heeft die nog steeds voor

hun tegenstanders zelfs in het cachot geworpen. Ook

woorden over Teresa van Avila alsof hij het over een vlinders in zijn buik zorgt. Hij leerde meer dan vijftig

jaar de naamgeefster van de Teresiaanse Karmel kennen tijdens zijn studie in Rome en ontdekt iedere dag

nieuwe kanten. Telkens wanneer hij haar in de greep denkt te hebben, ontsnapt ze hem weer.

kr e d i et Ook binnen de Kerk en de Karmelorde is de beeldvor-

ming rond Teresa van Avila door de eeuwen heen aan

verandering onderhevig geweest. “Het is bijvoorbeeld pas vrij recent dat ze alle krediet krijgt voor haar door-

Teresa kreeg het regelmatig aan de stok met kerke-

lijke gezagsdragers die haar veel te radicaal vonden.

Zij wist heel goed dat de Inquisitie haar met argusogen

in de gaten hield; de zelfcensuur is voor de goede ver-

staander tussen de regels terug te lezen. Nu zou ze veel vrijmoediger zijn geweest maar voor de mores van

toen werd zij gezien als een hondsbrutale vrouw die

op grond van gelijkwaardigheid met mannen omging,

spontaan en natuurlijk. In de masculiene cultuur van toen, ook binnen de kerk, was dat onbestaanbaar.”

slaggevende rol in het terugbrengen van de orde naar

m e n s e lij k

gaf aan zo’n hervorming – ook van de mannelijke tak

tijd eveneens ontwikkeld. Natuurlijk heb je, zeker als

de oorsprong van onze regel. Dat een vrouw leiding

“Mijn eigen beeld van Teresa heeft zich in de loop der

– vond men toch wat ongemakkelijk. Daarom lees je

jonge kloosterling, in eerste instantie de neiging om

soms in oudere documenten over Teresa dat ze ‘als het ware’ een ordestichteres was. Terwijl ik gerust durf

te stellen dat we zonder het charisma van Teresa van

Avila vandaag geen Ongeschoeide Karmelieten zouden kennen.”

m o d e lg e lovi g e “Zeker bij iemand van het statuur als Teresa van Avila

zie je altijd de neiging om haar tot een soort modelgelovige te maken, die natuurlijk wezenloos vroom en deemoedig was en zonder enig mokken het gezag van paus en bisschoppen aanvaardde. De realiteit is

dat veel heiligen júist het lef hadden om bestaande 38

van het Kruis en Ignatius van Loyola werden door

conventies aan de kaak te stellen en de confrontatie

een soort ongenaakbaar standbeeld voor een super-

heilige als Teresa van Avila op te richten. Zoals een

hartstochtelijke fan van een muzikant of schrijver ook nauwelijks kritiek op zijn ideaal kan velen. Gaandeweg ontdek je dat iemand dat helemaal niet nodig heeft en

juist veel interessanter wordt door een meer realistische benadering. ‘Mijn’ Teresa is menselijker gewor-

den, zachter en met meer diepgang, ook door oog te krijgen voor haar schaduwkanten. Teresa vond het bijvoorbeeld moeilijk om begrip te tonen voor mede-

zusters die de strenge eisen van de kloostergemeenschap niet aankonden. Dat kon ze echt heel autoritair

en bazig zijn. Maar dan is ze opeens weer heel nuchter en pragmatisch.”

“ Hoe dichter je bij God komt, hoe meer je mens wordt, vormt de leidraad in haar denken.” pater Carlos Noyen

“ I k zou haar niet graag als overste hebben.” pater Carlos Noyen

g ez e lli g h e i d

d e ar m o e d e

“Neem het nachtgebed waarvoor kloosterlingen tot

“De armoede die Teresa bepleitte was dan ook geen

heeft zij afgeschaft omdat het gewoon te zwaar was –

houding zonder afhankelijkheid of controle van ande-

die tijd midden in de nacht op moesten staan. Dat een revolutie voor die tijd! Of de momenten van ont-

spanning die zij aan de dagorde toevoegde, waardoor er ruimte kwam voor onderlinge ontmoeting en gezelligheid. Ook op het gebied van de armoede heeft Teresa

water bij de wijn gedaan. Je ziet Teresa steeds zoeken

naar de balans tussen de strengheid van de regel die zij in alle radicaliteit na wilde leven en tegelijk een grote mildheid en erkenning van het menselijke tekort dat

wij allemaal met ons meedragen. Daarin schuilt voor mij het typisch Teresiaanse humanisme dat ik als de

doel in zichzelf maar een metafoor voor een innerlijke

ren. Zij zag bij de bestaande kloosters dat zij volledig

steunden op rijke sponsors en daarom gedwongen

werden om vrouwen op te nemen van goede komaf, die er op stonden om hun oude, gemakkelijke leven

binnen het klooster voort te zetten. Inclusief bedie-

nend personeel om ’s avonds hun bed op te maken…

Ook Teresa zelf begon in zo’n soort klooster en voelde zich daar niet helemaal gelukkig.”

i d ea al

kern van haar missie ben gaan ontdekken.”

“Het is Teresa nooit gelukt om volledig te realise-

vo cabu l ai r e

zijn de Karmelietessen toch in kleine gemeenschap-

“Haar leven ís spiritualiteit. Bij Teresa komen het menselijke en het religieuze samen en dat maakt haar

tot een grote humanist. Hoe dichter je bij God komt, hoe meer je mens wordt, vormt de leidraad in haar

denken. Die authentieke bewogenheid vanuit haar

intense relatie met God was voor die tijd heel onge-

bruikelijk. Natuurlijk is zij ook een kind van haar tijd

en gebruikt zij het religieuze vocabulaire van toen, met naar onze smaak misschien wat zoete tonen. Maar in

de kern breekt ze door de muur van vorm en taal heen om zich volledig te kunnen openen voor het mysterie van God.”

sch e ma “Ook haar hervormingsprogramma voor het klooster-

ren wat haar eigenlijk voor ogen stond. Uiteindelijk pen van maximaal 12 zusters gaan wonen. Dat er bij ieder Karmelklooster nog steeds een eigen kluis op het terrein staat, is een herinnering aan wat Teresa

eigenlijk wilde. Wat mij betreft is dat oorspronkelijke

ideaal ook voor deze tijd volop actueel en hebben we nog steeds last van de compromissen waartoe we in de Middeleeuwen gedwongen werden. Neem zoiets

als stadskloosters: niet mis, maar is er geen andere formule mogelijk?. Als iemand mij vraagt waar we als

Karmelieten in de 21ste eeuw naar toe moeten, dan zeg ik vol overtuiging: ‘Laten we gewoon afmaken waarmee Teresa van Avila in de 16de eeuw begonnen is.’ In

het verleden ligt de sleutel voor ons toekomst.’ Zij wou ook bij de broeders een meer contemplatief leven.”

leven is daarop gebaseerd. In haar tijd lag alles vast en werd iedere kloosterorde gedwongen om min of meer hetzelfde ‘schema’ te volgen. Neem de Karmelieten zelf, oorspronkelijk een gemeenschap van kluizenaars maar toe zij vanuit Israël naar Europe verhuisden, kwamen ze in het rijtje van de bedelorden te staan –

samen met onder meer de Franciscanen, Dominicanen en Augustijnen. Zo werden ze opeens stadsmonniken

die zich toelegden op pastoraat en apostolaat. Het oorspronkelijke charisma van de Karmel ging daarmee verloren en Teresa wilde terug naar die wortels.

In haar ideaal zouden ook de kloosters van zusters op deze leest geschoeid worden, met een eigen cel voor

iedere zuster, alle ruimte voor de stilte en zelfstandige inkomstenbronnen, bijvoorbeeld uit handenarbeid.

De eenvoud van het Evangelie – dat waren de kloosters in haar ogen kwijt geraakt.”

41

S E KS ?

B e r n i n i va n T e r e s a

Seks is niet het eerste waar je aan denkt bij een con-

B i echtvad e r

eeuw die niets liever leek te willen dan een leven van

voordeel mee konden doen om verder te komen in hun

templatieve Spaanse kloosterzuster uit de kuise 16de

Teresa’s biechtvader meende dat anderen hier hun

gebed en stilte. Toch heeft Teresa van Avila – moge-

gebedsleven en ook de bisschoppen van die tijd gaven

lijk tot haar eigen verbazing - rond dat thema tot op de dag van vandaag talloze kunstenaars, schrijvers, filosofen, psychiaters en psychologen geinspireerd en tot denken aangezet. Meestal vanwege een passage in

haar autobiografie (‘Mijn Leven’) waarin ze op verzoek

van haar biechtvader een van haar mystieke ervaringen beschrijft:

‘Ik zag in zijn handen een brede, gouden lans met aan het uiteinde een weinig vuur.

Hij scheen ze mij een paar maal doorheen het hart tot in de ingewanden te stoten. Bij het terugtrekken ervan was het net of deze mee werden uitgerukt, terwijl ik zelf, vervuld van vurige liefde tot God, achterbleef. De hevige pijn die ik daarbij voelde, deed me zachtjes kreunen (...) Toch was die onuitsprekelijke pijn buitengewoon zoet. Het is dan ook onmogelijk naar het einde ervan te verlangen. De ziel kan met niets minder tevreden zijn dan met God zelf. Dit is geen lichamelijke, maar een geestelijke pijn, al heeft ook het lichaam er enigszins en zelfs opmerkelijk deel aan. Hier heeft een zoet verkeer plaats tussen de ziel en God.’

er zonder aarzeling hun goedkeuring aan. Toch zullen

sommigen wellicht een wenkbrauw hebben opgetrokken bij wat toch doet denken aan een vrouw die haar

seksuele genot tijdens een heftige vrijpartij beschrijft.

Extas e Dat leek in ieder geval te gelden voor de 17de-eeuwse

Italiaanse beeldhouwer Gian Lorenzo Bernini die een van zijn grootste meesterwerken liet inspireren door

Teresa’s mystieke extase, in opdracht van kardinaal Federico Cornaro, een groot bewonderaar van Teresa.

Het beeld in de basiliek van de H. Maria della Vittoria – een kerk van de Karmelieten – behoort tot de best

bezochte bezienswaardigheden in Rome. Volgens

thrillerauteur Dan Brown was het onbestaanbaar dat een beeld waar de erotische lading vanaf droop zo maar

te bezichtigen zou zijn. Daarom speculeerde Brown - in

zijn boek Het Bernini-mysterie’ - dat het Vaticaan het scandaleuze beeld aanvankelijk verborgen hield, iets waarvoor overigens geen enkel bewijs bestaat.

Vi es peu ke n Volgens sommige (feministische) auteurs is het

veelzeggend dat juist mannen er meteen zo’n seksuele draai aan geven, te beginnen met Bernini zelf.

Wanneer andere mannen die tekst lezen, moeten ze

meteen aan het beeld denken dat veel explicieter is dan Teresa’s woorden zelf. Stelletje viespeuken.

E n e rg i e Teresa zou juist een voorbeeld zijn hoe vrouwen in

zichzelf een seksuele energie kunnen oproepen die heel zuiver is en niets met platte lichamelijke seks te maken heeft. Sommigen suggereren zelfs dat Teresa

het klooster inging na ophef die ontstond toen zij op jonge leeftijd een affaire met een oudere vrouw kreeg.

42

Ze moest juist helemaal niets van mannen hebben.

Kr eu n e n Een hoogleraar spiritualiteit vertelde eens dat een stu-

dent, nadat hij de intrigerende tekst van Teresa voor

nada te espante;

Het is een beetje alsof je je ouders in bed betrapt. Er

todo se pasa;

lijk ongemakkelijk.” Misschien dat daarmee nog wel

Dios no se muda,

had gelezen, reageerde: “Na dat kreunen, haakte ik af. gebeurt niets oneerbaars maar toch voelt het behoorhet best ons onvermogen wordt geduid om ons in de seksualiteitsbeleving van de 16de eeuw te verplaatsen waardoor we dit soort teksten toch door onze eigen bril lezen.

Fantas i e Het lijkt in ieder geval bijzonder onwaarschijnlijk

dat Teresa een soort erotische fantasie beschrijft, en

al helemaal dat de kerkelijke autoriteiten dat zouden hebben gesanctioneerd. Het gaat Teresa om een spirituele ervaring waarin de geestelijke eenwording

tussen God en mens zo intens wordt, dat beide als het ware samenvallen. Bovendien was het in haar tijd

heel gebruikelijk dat mystieke gewaarwordingen een

fysieke component kregen, zoals over Teresa geschreven wordt dat zij regelmatig te maken had met levi-

taties. Sommigen vermoeden dat juist het ontbreken van fysieke seksuele ervaringen ertoe kan leiden dat

in geestelijke ervaringen deze gestolde seksuele energie toch een uitweg krijgt, een soort spirituele ontlading dus.

M i n na ar Misschien doen we Teresa van Avila nog wel het meeste

recht door haar woorden te verstaan als iemand die haar intense gebedsleven vertaalt in de metafoor van

God als volmaakte en grenzeloze Minnaar. Dat sommige mannen daar enigszins jaloers op zijn, moeten we dan maar voor lief nemen.

44

Nada te turbe

la paciencia todo lo alcanza.

Quien a Dios tiene, nada le falta.

Solo Dios basta.

Een stilte die je aanspreekt, een woord dat je uitnodigt, een ontmoeting die je inspireert.

Het enige wat God van je vraagt, is een onbevangen hart om grenzeloos lief te hebben.

Hoe klinkt Gods Roepstem in jouw leven?

SLEUTEL impressie

I. Broeder Rik kijkt een beetje betrapt wanneer we hem bij de deur treffen. Hij gaat gekleed in burger in plaats van in het vaste kloosterhabijt dat hij steevast draagt.

“Ik heb vandaag verlof”, zegt hij met een ondeugende glimlach. “En ga op bezoek bij mijn medebroeders in Brugge”, voegt hij er meteen geruststellend aan toe.

Broeder Rik is het levende uithangbord en de gastheer van het Gentse Karmelietenklooster. Altijd bezig.

De kerkdeuren ontsluiten, de bel beantwoorden, ‘kosteren’ voor de vieringen, aanspreekpunt voor van alles en nog wat en ’s avonds laat de parking afsluiten en zorgen dat alles veilig op slot gaat. Met zijn ontwapenende lach en zachte pretogen laat hij niemand onbewogen.

Broeder Rik is zoals je je altijd wilt voelen. Een blij mens.

48

Sleutel kloosterkerk

49

II. Voor de meeste Karmelbezoekers zal de kerk – met gemengde stijlen van barok en classicisme - de meest

vertrouwde plek van het kloostercomplex zijn. Het duurde meer dan vijftig jaar voordat dit warme en

en mogelijk ook een brouwerij. In de jaren zestig van

de 17de eeuw werd gestart met de nieuwbouw van het klooster waar de paters nu nog steeds wonen.

sfeervolle gebedshuis definitief klaar was. Dat zal

IV.

Karmelieten naar Gent trokken. Andere kloosterorden

gen, stapt enkele tientallen meters links van de

te maken hebben met de nodige argwaan toen de

Wie de chronologie van de kloosterbouw wil vol-

en de ‘normale’ parochiekerken zaten niet te wachten

Leeuwenhof naar de kluis, in een half afgesloten deel

op deze nieuwkomers. Wie goed kijkt, valt het meteen op dat een doopvont ontbreekt. De Karmelieten moesten genoegen nemen met de kerkgangers die voor het

volgen van de mis, het branden van een kaarsje en het

horen van de biecht langskwamen. Dopen, trouwen en begraven was aan de parochies voorbehouden. De

‘paterskerk’, zoals het in de Gentse volksmond vaak heet, laat zich lezen als een grote etalage van alle hei-

ligen en devoties die in de Karmelitaanse traditie over de hele wereld werden gepromoot, van de ‘kleine’ Theresia van Lisieux tot het Kindje Jezus van Praag, een van oorsprong Spaans beeldje dat de (protestantse)

van de kloostertuin. Dit bijzondere bouwwerk uit 1657 werd geschonken door dezelfde aartshertog die de ‘discalcen’ (de straatnaam van de Ongeschoeide

Karmelieten) zo goed gezind was. Deze voor gebed en afzondering bedoelde plek combineert tegenwoordig een modern ogend en comfortabel uitgerust apparte-

ment inclusief keuken en badkamer met een histori-

sche kapel. Het is niet alleen gereserveerd voor retraitanten. Ook voor de meer toeristisch georiënteerde Gentbezoekers is het goed toeven in dit stille, unieke huisje.

Zweden zou hebben afgehouden van het in brand ste-

V.

aan Sint Jozef, de wereldse vader van Jezus, en aan de

overgebogen de kelder in die alleen via de buitenkant

ken van de Tsjechische hoofdstad. De kerk is toegewijd

Voordat we naar binnen gaan, duiken we nog even voor-

heilige Leopold III, de patroonheilige van Oostenrijk.

te bereiken is. Hier liggen de restanten van de crypte

Ook de kluis in de kloostertuin is verbonden aan deze Leopoldus, vernoemd naar aartshertog Leopold die een

stuk tuin van het voormalige Prinsenhof schonk aan de Karmelieten om hun Gentse vestiging te beginnen. Iets

dat nooit verveelt om naar te kijken is het hoofdaltaar

in de kerk (uit de 18de eeuw) met beelden van Johannes van het Kruis, de profeet Elia en Jozef. De kloosterkerk nodigt uit waarvoor het bedoeld is: een moment

van gebed, verstilling of troost of het bijwonen van een viering. Zeker binnen de hectiek van het stadscentrum

die boven de oorspronkelijke kerk werd gebouwd. De

meeste overleden kloosterlingen en begunstigers van

het klooster zijn discreet ingemetseld maar speciaal voor de spaarzame bezoekers zijn nog wat knokels en andere gebeenten blootgelegd. Minder geschikt voor jonge bezoekers. Keizer Jozef II maakte aan het einde

van de 18de eeuw een einde aan dit gebruik om de doden in de nabijheid van beroepsbidders te begraven.

VI .

biedt het een oase van Godgewijde rust.

Het huidige kloostercomplex lijkt bij het eerste bezoek

III.

delen in de loop der geschiedenis aan elkaar vast zijn

Rechtsachter in de kloostertuin is de wieg van het

Karmelietenklooster te zien: de Leeuwenhof. Het ziet er inmiddels uit als een wat slordig onderhouden

opslagschuur, maar het oorspronkelijke gebouw uit

1440 had voor de komst van de vrome kloosterlingen de nogal exotische functie om onder meer de leeu-

wen van keizer Karel, een cadeau uit Tunesië, onder te brengen. Een bordje aan de muur verwijst er nog naar.

Er zou zelfs een keer een leeuw ontsnapt zijn die drie Gentenaren te pakken kreeg. Het valt moeilijk voor te

stellen dat juist op deze plek de Karmelieten in 1651 hun eerste schreden op Gentse bodem zetten, al was

het wellicht een knipoog van de bevriende aartshertog Leopold naar de wortels van de Karmelieten in

het Midden-Oosten dat hij hen juist dit stukje van de 50

De Karmelieten bouwden er een kapel en een klooster

Prinsenhof gunde. De dierentuin werd kloostertuin.

een onontwarbaar labyrint waarbij verschillende ondergeklonterd. De oudste gedeelten dateren uit 1664-1668 en laten, anders dan de kloosterkerk, een ingetogen bouwstijl met sobere bakstenen zien. De binnentuin

met een fraai goudkleurig Mariabeeld wordt ommuurd door de kloostergangen. De zwart-witte stenen vloeren verraden de talloze voetstappen die hier in de loop der

eeuwen zijn gezet. De lange gangen ademen de stilte van het gebed. De oude patersrefter is inmiddels verruild

voor een wat meer intieme huiskamer; het werd allemaal wat te groot voor de kleine bezetting van het hui-

dige klooster. Daarnaast de toegang tot de sacristie, die de paters en de broeders hun eigen ‘personeelsingang’ naar de kloosterkerk biedt. Met bovenin de sacristie een

religieuze rommelzolder vol herinneringen aan vrome momenten en campagnes in de vorige eeuw. Wie genoeg ruimte heeft, hoeft ook wat minder vaak op te ruimen.

VI I .

IX .

Een monumentale houten trap in de rechterhoek van

Aan de andere kant van het klooster verraadt het getik

met daarin het gebedsepicentrum van de gemeen-

Het zijn de tijdelijke passanten van het Rustpunt, de

het klooster geeft toegang tot de eerste verdieping

schap: de typisch Karmelitaanse binnenkapel zonder

de bekende lange rijen met fraai gestileerde koorbanken zoals bij de Benedictijnen en Trappisten maar

eenvoudige houten banken tegen de muren in een vierkante ruimte. Het is een plek die noodt om neer te knielen tijdens de twee uur meditatie die iedere dag op

het rooster staan. Het is een sobere leegte die voort-

durend vraagt om met Gods Geest gevuld te worden.

Alleen de gekruisigde Jezus trekt de aandacht.

VI I I .

In de lange gang waar de kapel op uitkomt, geven de naambordjes op iedere deur een indicatie van de

bescheiden kloostercellen van de broeders en de paters. Hier onderhoudt iedere Karmeliet zijn eigen stukje privéwoestijn met gebed, lezing en werkzaamheden. Alleen de stilte is hier hoorbaar.

52

van rolkoffers de andere bewoners van het complex.

B&B-voorziening in het Karmelietenklooster. Voor de meer traditionele kloosterbezoekers zal het misschien

even wennen zijn om citytrippers en rugzaktoeristen

in de gangen tegen te komen, maar ook deze minder religieus geëngageerde gasten zullen iets van de bij-

zondere ambiance meekrijgen en kunnen terecht voor

een bezoek aan de kapel of een stichtelijk boek in de gastenbibliotheek. Enkel met het bieden van onder-

dak aan de deelnemers van de wekelijkse retraites wordt niet voldoende geld opgehaald om het dure

onderhoud van het klooster te betalen. Het verhuren van de grote conferentiezaal zorgt eveneens voor extra

inkomsten. De Karmelieten zullen de laatsten zijn om

te ontkennen dat je voor deze brede openstelling een prijs betaalt maar je mag hopen dat ook bij gasten die

in eerste instantie een betaalbaar verblijf in een historisch pand in de Gentse binnenstad zochten iets van een vonk overslaat.

X. Het vraagt de vriendelijke medewerking van een sleu-

telbewaarder om toegang te krijgen tot een heimelijk paradijs in het klooster: de bibliotheek. Het is een

adembenemende verzameling aan boeken waarvan

sommige banden al sinds de geboorte van het klooster worden bewaard. Hier kan een lezer zich eindeloos

laven aan de gestolde spiritualiteit van alle eeuwen.

De meest kostbare en zeldzame uitgaven, met de oud-

ste boeken uit 1540, vormen samen het ‘Museum’.

Waaronder een bijzondere verzameling van en rond

de ‘Imitatio Christi’ van Thomas van Kempen, het

wereldberoemde boekje van de Nederlandse mysticus van de Moderne Devotie uit de 15de eeuw. “In omnibus requiem quaesivi et nusquam inveni nisi in angulo

cum libro”, schreef Thomas al. ‘In alles heb ik rust

gezocht en ik heb die nergens gevonden dan alleen

in een hoek met een boek.’ Waar beter dan hier bij de Karmelieten in Gent?

53

HetRustpunt

ADVERTENTIE

G e n i ete n van d e stad.

G e n i ete n van d e sti lte .

De kamers zijn uitgerust met een bureau, verwarming, airco, internetaansluiting en wifi. Voor een verblijf in het Rustpunt, kan je kiezen uit de volgende formules:

Het monumentale Karmelietenklooster uit de 17de eeuw biedt

• Overnachting met ontbijt

een unieke logeergelegenheid in een pas gerenoveerde B&B.

• Verblijf in volpension

Een oase van rust en stilte in het hart van de stad. De sfeervolle kamers zijn even eenvoudig als compleet ingericht en hebben

In het hoofdgebouw beschikken we over 12 single kamers, 6 dou‑

ieder een eigen badkamer. Gasten kunnen genieten van de bij‑

ble kamers, 9 twin kamers en 1 triple kamer. Op de site kan je ook

zondere ambiance van het klooster en het prachtige stadspark in

de gastenverblijven ‘De Kluis’ en ‘Huize Nazareth’ terugvinden,

de beslotenheid van het terrein. Tegelijk vormt Het Rustpunt een

deze kunnen apart gehuurd worden.

perfect vertrekpunt om het historische en levendige centrum van Gent te ontdekken. Iedere dag begint met een smakelijk ontbijt‑

Onze gasten kunnen parkeren in de kloostertuin.

buffet. Het Rustpunt beschikt over eigen parkeergelegenheid, dus u hebt naar uw auto geen omkijken.

Hopelijk mogen we jou binnenkort verwelkomen in ons Centrum!

‘Het Rustpunt’ is gevestigd in het eeuwenoude karmelietenkloos‑ ter in het hartje van Gent. Gelegen op een boogscheut van het Gravensteen en vlakbij het historische centrum van de stad, vormt

Voor meer informatie: www.hetrustpunt.com

het de ideale uitvalsbasis voor een verkenning van Gent.

Reserveren: info@rustpunt.net of +32 9 225 95 71

GOD i n a m ste r da m

Vraag aan iemand op straat waar anno nu Sodom en Gomorra ligt en de kans is groot dat – bij voldoende Bijbelkennis – het antwoord Amsterdam is. Alhoewel de bewoners van de Nederlandse hoofdstad soms licht kreunen onder de reputatie van een metropool zonder God of gebod - de stad van Britse comazuipers, de openlijke prostitutie op de Wallen, de drugskoeriers die af en aan rijden, de dansende mannen in leren strings die hun schaamteloze geilheid vieren tijdens de Gay Pride Parade – zullen de meeste toeristen niet meteen aan Amsterdam denken wanneer zij een religieuze pleisterplaats zoeken. Wie beter kijkt, kan tot de verrassende conclusie komen dat Amsterdam ook in godsdienstig opzicht veel meer te bieden heeft dan je op het eerste gezicht zou vermoeden. Daarom een korte gids voor de pelgrim die een andere kant van deze kleurrijke stad wil ontdekken.

De cijfers weerspreken niet dat je Amsterdam gerust

We r e ldstad

mogen noemen. Bijna tweederde van de bevolking

met bijna 900.000 inwoners herbergt naar schatting

een van de meest seculiere steden van de wereld zou

Amsterdam is een wereldstad als geen ander. De stad

typeert zichzelf als niet-gelovig, bleek uit onderzoek

167 verschillende nationaliteiten, waarmee Amsterdam

van het Centraal Bureau voor de Statistiek in 2016.

Daarmee lag het seculiere peil hoger dan het lande-

lijke gemiddelde. Ook telden de onderzoekers voor het

eerst meer moslims dan katholieken of protestanten in de hoofdstad, al verandert dat beeld wat wanneer je alle christenen bij elkaar optelt. Het is een beeld dat zich vertaalt in krimp en verval, van kerkgebouwen

die de deuren moeten sluiten tot schaars bezochte

wereld te zijn. Ook zouden er meer dan 150 religieuze en

levensbeschouwelijke stromingen onder de bewoners te vinden zijn. De traditionele kerken zijn onmisken-

baar aan het kwakkelen maar God is in de Nederlandse hoofdstad nog springlevend, noem het een beeld om het seculiere imago wat te relativeren.

zondagse erediensten.

O u d e Ke r k

M i g rante n ke r ke n

oudste gebouw van Amsterdam een kerk is. De Oude

Zeker de god van het christendom lijkt in Amsterdam onmiskenbaar op zijn retour. Toch is er ook een ander

beeld. De aantrekkingskracht van Amsterdam op migranten van over de hele wereld heeft de christe-

lijke kaart van de stad een stuk kleurrijker gemaakt.

Met name in de meer interculturele buurten van Amsterdam zoals de Bijlmer is het niet alleen druk bij de moskee maar doen de migrantenkerken, vaak

met een Pinkstersignatuur, het eveneens goed. Ook in katholiek Amsterdam is een steeds verdergaande

internationalisering plaats en worden bijvoorbeeld Engelstalige vieringen goed bezocht.

58

enkele jaren geleden claimde de meest diverse stad ter

Wat in ieder geval niemand kan betwisten, is dat het Kerk staat midden op de Wallen, het bekende ‘Red Light’-district, en heeft als geschat bouwjaar 1306.

Het was een tijd waarin Amsterdam zich net enigszins begon te ontwikkelen maar nog lang niet de metropool

was die zich sinds het einde van de 15de eeuw op de wereldkaart zette. Die internationale opmars kreeg als bekroning de zogeheten Gouden Eeuw, in de eeuw die

daarop volgde, waarin de Amsterdammers ongekende fortuinen vergaarden door over de hele wereld te han-

delen in onder meer specerijen en, helaas, ook met de

slavernij zich uiterst succesvolle kooplieden toonden.

De stad die tot op de dag van vandaag zo tot de ver-

Oude Kerk

beelding spreekt, met het imposante grachtenstelsel

B e l asti n gtar i e f

andere Europese steden daarom een relatieve nieuw-

verliep, werden alle katholieke kerken buitgemaakt

en het monumentale stadsgezicht, is ten opzichte van

Alhoewel de protestantse coup zonder bloedvergieten

komer. In de tijd dat de Oude Kerk werd opgetrokken,

en enkele jaren later de katholieke eredienst zelfs

telde Amsterdam zo’n duizend bewoners, een onbe-

duidend dorpje ten opzichte van bijvoorbeeld Gent waar op dat moment 265.000 mensen woonden.

Alte rati e De van oorsprong houten kapel aan de Oudezijds

Voorburgwal was oorspronkelijk ook niet meer dan

verboden. Ook werd er voor katholieke stadsbewoners

een speciaal belastingtarief ingevoerd, een opvallend huwelijk van de dominee en de koopman. Alleen in

zogeheten ‘schuilkerken’, die er aan de buitenkant uitzagen als gewone woonhuizen, konden de katholieken van Amsterdam nog hun geloof belijden.

een dependance van de ‘moederkerk’ in het huidige

N i co l a as

kant van de stad. Pas in 1334 werd Amsterdam een

gedwongen, uit luiheid of vanwege kaal opportu-

Ouderkerk aan de Amstel, een gemeente aan de zuid-

Veel Amsterdammers sloten zich – al dan niet nood-

zelfstandige parochie. De kerk die werd toegewijd aan

nisme - aan bij het protestantisme maar zo’n twintig

de heilige Nicolaas, de patroonheilige van de stad die

later in de Lage Landen bekend werd als de goedheilig-

man van het naar hem vernoemde pakjesfeest, zou in de loop der eeuwen nog heel wat verbouwingen mee-

maken. De zogeheten hallenkerk staat in de boeken als een schoolvoorbeeld van Hollandse gotiek. De kerk

bood een laatste rustplaats aan duizenden prominente stadsbewoners, onder wie burgemeesters, kunste-

naars en toplieden van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. De kerk werd fors beschadigd tijdens de

procent van de bevolking bleef ook in de 17de en 18de eeuw katholiek. Bezoekers van het indrukwekkende

Ons’ Lieve Heer op Solder, die na de Alteratie in eerste instantie aan Sint Nicolaas werd toegewijd nadat de Oude Kerk zijn patroonheilige had afgeschud, maken kennis met deze bijzondere periode uit de

Amsterdamse kerkgeschiedenis. Het museum spant

zich ook in om het belang van tolerantie voor onze tijd onder de aandacht te brengen.

Beeldenstorm van 1566. In 1578 werd het katholieke

H o ll an ds e Z e n d i n g

mee ook de Oude Kerk een protestantse signatuur

dienstvrijheid binnen de Republiek der Verenigde

stadsbestuur afgezet, de zogeheten Alteratie, waar-

Vanwege de ernstige beknotting van de gods-

kreeg. Nog steeds vinden er op zondag kerkdiensten

Nederlanden besloot paus Gregorius XV in 1622 om de

plaats maar al sinds de jaren vijftig wordt de Oude Kerk beheerd door een zelfstandige stichting en heeft

het primair een functie als museum en tentoonstellingsruimte.

O n s ’ Li eve H e e r o p So ld e r Op enkele passen afstand van de Oude Kerk is hét pronkstuk van een zorgvuldig verborgen kerkelijke

geschiedenis van Amsterdam te vinden, het museum Ons’ Lieve Heer op Solder. Alhoewel de stad zichzelf altijd aanprijst vanwege zijn eeuwenoude traditie van tolerantie en verdraagzaamheid was die even ver te zoeken toen de calvinisten aan de macht kwamen. De

meerderheid van de Amsterdamse bevolking was na de Reformatie katholiek gebleven en nog in 1577 mis-

lukte een aanval van de Geuzen op de stad. Een jaar

later vond toch een machtsgreep plaats, waarschijnlijk meer ingegeven door economische motieven dan door religieuze gedrevenheid, en kwam Amsterdam onder het gezag te staan van een bestuur waarin de calvinisten de boventoon voerden.

reguliere kerkelijke structuur in Nederland te vervan-

gen door de status van een missiegebied, de Hollandse Zending. Pas in het begin van de 19de eeuw begonnen de betrekkingen tussen Rome en Den Haag iets te verbeteren. In 1853 vond het ‘herstel van de bis-

schoppelijke hiërarchie’ plaats en kreeg Nederland weer ‘gewone’ bisdommen (en bisschoppen). Het zou

een eeuw van emancipatoir zelfbewustzijn onder de Nederlandse katholieken inluiden, waar het begrip

het ‘Rijke Roomsche Leven’ nog aan herinnert. De kloosters en seminaries zaten overvol en er was geen land dat zoveel missionarissen leverde als Nederland.

Er trokken zelfs meer dan drieduizend Nederlandse

vrijwilligers naar Italië om zich als vrijwilliger te melden bij het zouavenleger van paus Pius IX, die vanaf

de jaren zestig van de 19de eeuw door de troepen van Garibaldi steeds meer onder druk kwam te staan.

Dat waren er beduidend meer dan de zevenhonderd

Belgen of dertienhonderd Fransen die zich bij de pau-

selijke troepen aansloten. De ongekende liefde voor de paus onder Nederlandse katholieken zou ruim een

eeuw later ernstig bekoeld blijken tijdens de lauwe ontvangst van paus Johannes Paulus II aan Nederland.

60

Oude Kerk

K ath e d ra al Met de terugkeer van de bisschoppen kwam ook de

vraag naar voren waar het nieuwe hoofdkwartier van de katholieke Kerk in Nederland gevestigd zou moe-

ten worden. In de regel wordt daarvoor de hoofdstad van een land gekozen en het lag aanvankelijk ook in de plannen om Amsterdam tot de centrale zetel van de

den dwars gezeten, maar de Roomse Kerk nog steeds de oudste papieren had. Amsterdam kwam daarmee buiten spel te staan en moest zelfs genoegen nemen

met een ondergeschikte rol binnen het nieuwe bisdom Haarlem. Pas in 2009 werd daar de naam van de hoofdstad aan toegevoegd.

in eer herstelde Nederlandse Kerkprovincie te maken.

Amsterdam is dan ook een van de weinige wereldsteden

na eeuwen repressie weinig meer voorstelden, kreeg

van een bisschop. Veel toeristen (en Amsterdammers

Omdat de katholieke kerkgebouwen in Amsterdam

de Amsterdamse stadsbouwmeester Jan de Greef (een protestant nota bene) de opdracht om een nieuwe kathedraal te schetsen. De Belgische revolutie in 1830

die tot de scheiding tussen beide landen leidde, gooide

roet in het eten. De Brabanders staken vervolgens hun hand op en stelde voor om de imposante Sint Jan in ’s-Hertogenbosch tot hoofdkathedraal uit te roepen, maar uiteindelijk ging Utrecht met de prijs strijken. In de Domstad was immers Sint Willibrord met de verkondiging van het Evangelie in de lage Landen begon-

nen. Waarmee het Vaticaan wilde beklemtonen dat

de protestanten katholieken dan enkele eeuwen had-

zonder Rooms-Katholieke kathedraal, de hoofdkerk mogelijkerwijs) zullen mogelijk vermoeden dat de

Sint Nicolaasbasiliek de hoofdkerk van de stad is, maar een basiliek is een eretitel voor een kerk met een bijzondere monumentale of religieuze betekenis. Het

intieme kerkgebouw met een imposante koepeltoren nam in 1887 het stokje van de Oude Kerk en Ons’

Lieve Heer op Solder over met de verwijzing naar de

heilige Nicolaas, de patroonheilige van de stad. Het is ook het eerste kerkgebouw dat toeristen en andere reizigers zullen zien wanneer zij Amsterdam Centraal Station verlaten. In deze vitale parochiekerk wordt de

internationalisering van het katholieke leven in de

Sint Nicolaasbasiliek

61

Ons’ Lieve Heer op Solder

Sint Nicolaasbasiliek

Papegaai

hoofdstad onderstreept met naast een Nederlandse

Stede zelfs gesloopt, mogelijk om te voorkomen dat

mis, Gregoriaanse Vespers en op zaterdagmiddag een

Toch wordt in 1881 een opmerkelijke vorm van katho-

eucharistieviering iedere zondag ook een Spaanstalige Engelstalige Evensong (in de Anglicaanse traditie).

Papega ai Een minder zichtbare kerk – en dat was aanvankelijk ook de bedoeling - bevindt zich in de Kalverstraat, de

drukste winkelstraat van Amsterdam. Omringd door kledingzaken, lingeriewinkels en aanbieders van mobiele telefoons nodigt een bord bij de deur uit om

“een kwartier voor God” te nemen. De kerk is dan ook iedere dag toegankelijk en biedt ruime gelegenheid om een kaarsje op te steken bij Maria of Jozef of gewoon in stilte in een kerkbank aan te schuiven. Met het bouw-

jaar 1672 geldt deze oorspronkelijke schuilkerk, officieel toegewijd aan de heiligen Petrus en Paulus maar

het katholieke bedevaartsoord nieuwe aanhang krijgt.

liek protest geboren met de primeur van de zogeheten Stille Omgang, waarin gelovigen anoniem en in stilte

door de Amsterdamse binnenstad trekken ter herin-

nering aan het Mirakel van Amsterdam waarbij zij de oude Middeleeuwse route aanhouden. Nog steeds vindt op 18 maart ieder jaar deze Stille Omgang plaats,

waarbij de zwijgende stoet van enkele duizenden gelovigen door toeristen en stadsbewoners vaak met enige

verwondering wordt bekeken; zij hebben geen clou

waarnaar de pelgrims en vooral ook waarom op weg zijn. Op de route door de Wallen houden de bedevaart-

gangers op hun beurt dan weer hun blik opvallend devoot op hun schoenen gericht.

breder bekend onder de ‘schuilnaam’ De Papegaai, als de oudste neogotische katholieke kerk van de stad.

M i rake l van Am ste r dam Enkele huizen van de Papegaai verwijderd, herinnert een onopvallende gevelsteen aan een historische gebeurtenis die een grote invloed heeft gehad op het

kerkelijk leven in de stad. De doodzieke visser IJsbrand Dommer, bewoner van de Kalverstraat 78, ontvangt in

1345 de laatste sacramenten om hem voor te bereiden op zijn naderende overlijden. Hij braakt de geconsa-

creerde hostie uit dat vervolgens in het vuur wordt

geworpen, conform de geldende kerkelijke regels. De

volgende dag wordt de hostie ongeschonden in de as

Gevelsteen mirakel

teruggevonden. Nadat de hostie vervolgens aan een

pastoor is teruggebracht, duikt deze weer op in de visserswoning. De pastoor is inmiddels overtuigd van

de bijzondere religieuze betekenis van wat later het Mirakel van Amsterdam is gaan heten en brengt de

hostie in plechtige processie terug naar de kerk. Op de plaats van de woning verrijst een bedevaartkapel,

de heilige Stede. In 1378 geeft de paus zijn zegen aan het eucharistisch wonder en brengen honderdduizen-

den pelgrims een bezoek aan de plek, onder wie keizer Maximiliaan van Oostenrijk. De officiële website van

Amsterdam spreekt van Middeleeuwse citymarketing en merkt wat smalend op dat “van 1345 tot 1578 Amsterdam wordt overspoeld door wondertoeristen”.

Kennelijk is iets van het antipapistische DNA in sommige Amsterdammers wat blijven hangen.

Sti lle O m gan g De protestantse bestuurders van de stad maken in

ieder geval snel een einde aan dit soort Roomse fratsen. De monstranshouder wordt vernield, de kerk ongebouwd tot protestantse kapel en de mirakelprocessies verboden. In 1908 wordt de voormalige heilige

65

B eg ij n h o f Wie even aan de drukte van de talloze toeristen,

koopjesjagers en andere passanten in de binnenstad

wil ontsnappen, kan een afslag maken naar de stille oase in het Begijnhof, al moet je even zoeken om de

toegangspoort bij het Spuiplein te vinden. Ergens in de 14de eeuw ontstond deze woongemeenschap

voor Begijnen, een soort kloosterzusters in een wat minder georganiseerd verband dan bijvoorbeeld de Karmelietessen of de Benedictinessen. In de lage

Landen worden de Begijnen vaak in verband gebracht met de Moderne Devotie, een spirituele hervormingsbeweging die wilden leven naar de eenvoud van het

Evangelie. Na de Reformatie bleef het Begijnhof als enige katholieke instelling gespaard, omdat de huizen van deze eigenwijze zusters privébezit waren

– een onverwacht voordeel van het minder gereguleerde kloosterleven. De kapel moest wel worden

overgedragen en is nog steeds de thuisbasis van de Engelssprekende protestantse gemeente van de stad.

Katholieken kunnen terecht in een ‘schuilkapel’ die in een van woonhuizen werd gebouwd (en daarom een wat merkwaardige architectuur heeft).

Kr ijtb e rg

Begijnhof

Een schuilkerk die aan het einde van de 19de eeuw uit

haar schulp kroop, is de nabij het Begijnhof gelegen Krijtbergkerk. Vanaf 1654 opende de Jezuïeten hier een

verborgen kerk in een woonhuis dat ‘De Crijtbergh’

heette. In 1881 werd begonnen met een soort ‘doorstart’ en kreeg het huidige, neogotische kerkge-

bouw haar contouren. Architect Alfred Tepe moest met hangen en wurgen proberen om in de beperkte ruimte die de omliggende grachtenpanden boden toch iets van een kerkgebouw met enige omvang te rea-

liseren. Vandaar ook de minder eerbiedige bijnaam de Rijtjeskerk.. De woelige jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw – die volgens sommigen tot een

nieuwe Beeldenstorm leidde, maar dan geïnstigeerd

door katholieken zelf – bedreigde het voortbestaan van de Krijtberg, voor een hedendaagse bezoeker bijna

onvoorstelbaar gezien het bijzondere karakter van deze kerk. Met de stichting van een nieuwe commu-

niteit van Jezuïeten in 2001 werd de rode draad naar het verleden hersteld. De Krijtberg geldt als een van de meest populaire kerken in de binnenstad.

66

Krijtberg

Krijtberg

67

Artis publieke ruimte

Krijtberg

Mozes- en Aäronkerk

M oz es - e n A ro n ke r k Ook het voortbestaan van de Mozes- en Aäronkerk

aan het Waterlooplein hing in de vorige eeuw aan

een dun koordje. De Franciscanen vestigden zich

hier in 1641 na het ombouwen van het huis ‘Moyses’ aan de Jodenbreestraat, met een beeld van de Oudtestamentische profeet en leider Mozes aan de

voorgevel, tot schuilkerk, officieel toegewijd aan de

heilige Antonius van Padua maar in de volksmond omgedoopt tot Mozes en Aäron, wat ook veel passender

werd in 1969 opgeheven en in 1980 sloot het bisdom de deuren voor reguliere kerkgangers. Met de komst van de Sant’Egidiogemeenschap in 2014 werd de kerk nieuw leven ingeblazen. De gemeenschap komt iedere

dinsdag- en vrijdagavond samen voor gebed en ’s zondags is er een eucharistieviering. Daarnaast zet

Sant’Egidio zich in voor de daklozen, vluchtelingen en anderen die leven in de periferie van de stad.

is gezien de Joodse identiteit van deze buurt. Nadat aan

H e r m itag e

een meer normale omgangsregeling met katholieken,

christenen voor mensen in de marge is op tal van

het begin van de 19de eeuw de overheid streefde naar

Het eeuwenoude maatschappelijk engagement van

ontstond ook het idee dat de protestanten misschien

plekken in de stad terug te zien, bijvoorbeeld in vroe-

maar eens wat kerken zouden moeten teruggeven die

na de Reformatie massaal waren buitgemaakt. De protestanten voelden daar niets voor. Als een soort com-

promis ondersteunde de overheid daarom met subsidies de ombouw van enkele voormalige schuilkerken

en de nieuwbouw van andere kerken, de zogeheten waterstaatskerken. Ook de Mozes- en Aäronkerk viel

onder deze subsidieregeling met een neoclassicistisch

ontwerp dat geënt was op de plannen die eens waren 70

nooit gekomen is. De aan de kerk verbonden parochie

gemaakt voor de kathedraal van Amsterdam die er

gere armen- en weeshuizen. De inzet voor de samen-

leving steunt niet alleen op een museaal verleden. Het zou zelfs weleens kunnen zijn dat de sociale fondsen

van de kerken, die in het verleden royaal zijn gevuld met donaties maar bijvoorbeeld ook door het bezit van panden in de binnenstad die inmiddels van onschat-

bare waarde zijn, een langere levensadem hebben dan de kerkgebouwen waarin steeds minder mensen samenkomen. Een goed voorbeeld daarvan is wat

inmiddels museum de Hermitage heet, op 5 minuten

afstand van het Waterlooplein. Het fundament van dit enorme terrein werd gelegd door de Amsterdamse

koopman Barent Helleman die bij zijn overlijden in 1680 60.000 gulden naliet aan de Amsterdamse diaconie. Daar werd onder meer een opvanghuis van

gebouwd, waar 400 vrouwen terecht konden. Pas in 2007 zouden de laatste bewoners van de tehui-

zen verhuizen en kreeg het een nieuwe bestemming als museum. De protestantste diaconie is nog steeds

actief vanuit dit monumentale centrum met onder meer een opvangcentrum voor illegalen. In de Hoftuin

vinden regelmatig culturele en maatschappelijke

activiteiten plaats en kunnen bezoekers terecht in de lunchroom Dignita, waar ook mensen met een afstand

tot de reguliere arbeidsmarkt werkzaam zijn. Met een vermogen van meer dan 20 miljoen euro ondersteunt

de protestantse diaconie van Amsterdam tal van projecten die onmisbaar zijn voor mensen die al sinds de oprichting van de diaconie in de 16de eeuw tussen de wal en het schip dreigen te vallen.

“ I k hoop dat Amsterdam de lieve stad blijft die het is.” burgemeester Eberhard van der Laan

Hermitage diaconie tuin

Maj o o r Bos s har dt

Li eve stad

Ook het Leger des Heils is een vaste waarde van bete-

Alhoewel Amsterdam zich zelden profileert als een

schappelijke ondersteuning. Inmiddels is de tak van

Zijn aanwezigheid overal te ontdekken. Soms hebben

kenis in Amsterdam bij allerlei vormen van maat-

het Leger des Heils die zich inzet voor onder meer de opvang van daklozen, vluchtelingen en andere kwetsbare groepen sterk geprofessionaliseerd en formeel

op afstand gezet van het kerkgenootschap maar met

meer dan zeshonderd professionals is het de grootste maatschappelijke welzijnsorganisatie van het Leger des Heils in de wereld, van harte ondersteund door

de gemeente Amsterdam. Zo Sodom en Gomorra is Amsterdam kennelijk nu ook weer niet. Ongetwijfeld

heeft dé icoon van het Leger des Heils in Amsterdam,

majoor Alida Bosshardt (1913-2007) daar een belangrijke bijdrage aan geleverd, die bij leven als een soort

Moeder Teresa aan de Amstel vereerd werd. Bezoekers van de pikante kant van de binnenstad kunnen

haar terugzien bij het standbeeld aan de Oudezijds Voorburgwal, vlak bij een brug die naar de majoor is vernoemd.

O u d ez ij ds 1 0 0 Midden in het Wallen-gebied is ook de oecumenische leefgemeenschap Spe Gaudentes gevestigd, beter

bekend onder de naam ‘Oudezijds 100’. In de jaren

vijftig zagen het predikanten-paar Rolf en Georgine

Boiten-Du Rieu hoe de kerken zich steeds meer uit de binnenstad terugtrokken. Na een bezoek aan de oecumenische kloostergemeenschap in Taizé besloten ze tot een teken van tegenspraak met de stichting van

een communiteit op de Wallen, omringd door onder

meer het roemruchte sekstheater Casa Rosso en de bekende ramen met de rode lampjes. De leden van

de woongemeenschap verbinden zich voor kortere of langere termijn aan de communiteit, ontmoeten

elkaar om samen te eten en te bidden en bieden maatschappelijke ondersteuning, onder meer door een medisch spreekuur voor mensen die nergens terecht

kunnen. Iedere dag biedt de Allemanskapel Sint Joris een laagdrempelige mogelijkheid om een moment van

stilte en bezinning te vinden in een stad waarin veel mensen worden geplaagd door verdriet, eenzaamheid en onzekerheid.

72

stad waarin ook God zich laat kennen, zijn sporen van

religieuze plekken in de stad een nieuwe bestemming

gekregen, bijvoorbeeld als museum of concertzaal.

En soms gaat God schuil achter gevels die niets doen

vermoeden, als herinnering aan een stad die lange tijd ook moeite had om tolerantie en verdraagzaam-

heid de ruimte te geven. Toch zijn er overal plekken

waar mensen tot op de dag van vandaag zich aanslui-

ten bij een eeuwenoud verlangen naar geborgenheid,

Naschrift: ook de Karmelieten hebben in de geschiedenis van

men om te luisteren naar het Evangelie en te delen

bronnen vestigden zij zich in 1620 in een pand in de Jordaan, aan de

Amsterdam nog steeds waargemaakt door mensen

mening. Het klooster zou zijn toegewijd aan Sint Jan van het Kruis.

stilte en inspiratie, plekken waar mensen samenko-

Amsterdam een voetnoot achtergelaten. Volgens spaarzame

in geloof, hoop en liefde. Voor alles wordt geloven in

Bloemgracht 99. Of op n ummer 90, daarover bestaat verschil van

die zich vol overtuiging inzetten voor een God bij wie

Daarna zouden ze zijn verhuisd naar de Plantage Parklaan 17.

niemand uit beeld verdwijnt. Ook dat is het verhaal van Amsterdam, waarover de in 2017 overleden en zeer beminde burgemeester Eberhard van der Laan

eens zei: “Ik hoop dat Amsterdam de lieve stad blijft die het is”.

Bosshardt

S P I R I T UA L I T E I T p at r i c k l e n s

Terwijl de Kerk steeds meer moeite lijkt te hebben om mensen te boeien en te binden, zijn boeken en cursussen over mindfulness en andere vormen van ‘nieuwe’ spiritualiteit populairder dan ooit. Heeft het christendom aan aantrekkingskracht verloren omdat mensen het nut van het geloof voor hun persoonlijke leven niet (meer) zien? Zijn psychologen de pastoors van deze tijd?

Met het verdwijnen van de vanzelfsprekendheid om

zich vooral op het herstel van energiestromen, die

het leven dringender dan ooit. Waar het leven mensen

boosheid geblokkeerd kunnen raken.

in (een) God te geloven, lijkt de vraag naar de zin van

zwaar valt, is dat vaak terug te brengen tot of tenminste in samenhang te zien met een gebrek aan zinge-

B lo kk ad e

worstelden met zulke vragen, nu zoeken hun heil bij

zitten. Lens waarschuwt priesters daarom hun eigen

ving. Vroeger gingen mensen naar de pastoor als ze

Zo’n blokkade kan ook de relatie met God in de weg

psychologen of psychiaters. Ook ‘zelfhulpboeken’ die

grenzen te bewaken en niet zelf voor psycholoog te

troost en betekenis aanreiken, vinden gretig aftrek.

Opvallend genoeg zijn die in de boekwinkel vaak te vinden in de sectie ‘spiritualiteit’. Vooral het boed-

dhisme is een populaire voedingsbron voor moderne

levenswijzers. Christelijke auteurs ontbreken doorgaans of zijn weggestopt op het (aanzienlijk zuiniger gevulde) plankje ‘theologie’ of ‘kerk’.

B ru g De Dominicaner theoloog Patrick Lens, studentenpriester en docent, wil in zijn boek ‘De leeuw en het

lam’ een brug slaan tussen spiritualiteit en psycho-

therapie en een leemte vullen die er binnen een chris-

telijke context bestaat. Hij benadrukt dat psychotherapie en pastoraat elkaar raken en kunnen aanvullen maar niet hetzelfde zijn. “In mijn rol als geestelijk begeleider liep ik soms tegen grenzen aan en ontbrak

gaan ‘spelen’. “Natuurlijk kunnen ook in pastorale gesprekken

bepaalde

psychologische

technieken

worden gebruikt, maar de oriëntatie tussen een psycholoog en een priester is wezenlijk verschillend.”

Het grootste gevaar is dat priesters aan mensen God als oplossing voor hun psychische problemen voorhouden, terwijl de genezing die zij nodig hebben soms

eerst uit henzelf moet komen. “In een therapeutische setting mag je schaamteloos egoïstisch zijn en zal een

therapeut zich dienstbaar opstellen voor jouw genezingsproces. Dat betekent wel dat je met jezelf aan de slag moet en niet achterover kunt leunen tot God alles

voor je oplost. Wanneer een priester blijft wachten om

naar een psycholoog door te verwijzen, kan dat ertoe

leiden dat mensen onnodig lang met problemen blijven zitten.”

het mij aan ‘tools’ om mensen verder te helpen.”

Parad ox

therapeut te volgen, een psychologische stroming uit

ter en seminarieprofessor van het bisdom Antwerpen

Mede daarom besloot hij een opleiding tot gestalt-

Patrick Lens weet waarover hij praat want als pries-

het begin van de vorige eeuw waarin het ‘geheel van

kwam hij zelf op een dood spoor te zitten, iets waarover

de mens’ centraal staat. Een belangrijk verschil ten

opzichte van de christelijke zielzorg is dat een thera-

peut werkt vanuit een ‘therapeutisch mandaat’ en de

cliënt probeert te helpen om weer contact te maken, 74

bijvoorbeeld door bepaalde emoties, angsten of juist

met zichzelf en zijn omgeving. Gestalttherapie richt

hij in zijn boek openhartig schrijft. Het vaste gebedsleven begon hij steeds meer als een plicht te ervaren,

in plaats van als een persoonlijke ruimte om God te ontmoeten. “De paradox is: om te kunnen bidden, moet je tot rust komen, maar om tot rust te komen…

“ M y st iek beg i nt a lt ijd bij het conc rete mens-z ijn, ook i n z ijn meest bas a le behoef ten.

My st iek voer t tot vol le mens el ijk heid. G eleidel ijk v i ndt er een u it z u iver i ng pl a ats, ma a r ook een g roei na a r steeds d iepere een heid met God. Dez e een heid met Go d is d iep genez end. Het ma a k t dat on z e mensel ijk heid v a n Go d ver v u ld wordt en ju ist da a rdoor helema a l z ic h z el f k a n worden.

My st iek ma a k t ons n iet m i nder mens, ma a r méér mens.”

Patrick Lens

moet je bidden”, schrijft Lens, “Pas toen ik bereid was

een plek te geven. Die woede kan goede gronden heb-

op mijn weg komen.” Die weg bleek hem uiteindelijk

van verdriet dat ons is aangedaan – neem het sek-

om een tijd in de leegte te gaan staan, kon het nieuwe te leiden naar het noviciaat van de Dominicanen, waar

hij met name in het stille gebed weer in contact kon

komen met zijn ‘ware zelf’. Tijdens zijn opleiding als therapeut ontdekte Lens dat hij niet alleen van zich-

zelf maar ook van God vervreemd was. Spiritualiteit moet landen in onszelf, concludeert Patrick Lens, en psychotherapie kan daarbij helpen.

H uwe lij k De relatie tussen spiritualiteit en psychotherapie is geen vanzelfsprekend huwelijk. Ook onder psycho-

ben, bijvoorbeeld omdat deze in het verlengde staat sueel misbruik in de Kerk. Dan biedt de leeuw in ons

juist de kracht om op te staan tegen onrecht. Woede kan ook doorslaan en tot zelfdestructie leiden. “De leeuw en het lam verwijzen in feite naar integratie van

uitersten, verzoening in ons diepste wezen, vrede in al

onze tegenstrijdigheden, maar ook het vinden van ons affectieve evenwicht en onze juiste kracht. God leidt ons via onze wederwaardigheden en onze emoties,

onze woede en ons verdriet, tot integratie van onze levenskrachten.”

logen en psychiaters is in de loop der tijd soms met

Lu chtfi ets e r ij

gesproken. Wat te denken van het beeld van God als

boek dat zowel voor christenen als voor niet-chris-

de nodige ambivalentie over het verschijnsel religie

‘De leeuw en het lam’, is een boeiend en uitnodigend

Vader wanneer je relatie met je eigen vader proble-

tenen zeer de moeite waard is. Het kan christenen op

matisch is? Ook religieuze en mystieke ervaringen werden op de sofa al snel in verband gebracht met

dwangvoorstellingen, neuroses en psychoses waardoor geloven eerder werd gezien als iets waar mensen

van verlost moesten worden dan een helpende kracht kreeg toegedicht. Volgens Lens kan spiritualiteit - en

met name de christelijke mystiek - ons wel degelijk op weg helpen, ook om een beter zelfbeeld te krijgen. “Het is Gods aanwezige en inwerkende helende

kracht, in het diepst van ons wezen, die ons dichter bij onze ware identiteit zal brengen”, aldus Lens, “God

kan ons genezend aanraken, daar waar wij onszelf niet nabij kunnen zijn, maar Hij zal dit doen ‘volgens de aard van onze diepste menselijkheid’.”

weg helpen om de persoonlijke maar ook religieuze

problemen waar zij tegenaan lopen vanuit een andere, therapeutische optiek te benaderen zonder dat zij te

hoeven vrezen dat wat voor hen heilig is niet serieus wordt genomen of zelfs belachelijk wordt gemaakt.

Lezers met een meer algemene interesse in de rela-

tie tussen spiritualiteit en psychotherapie laat Patrick

Lens kennismaken met de christelijke mystiek. Aan de hand van spirituele meesters uit onder meer de

Karmeltraditie laat Lens zien dat mystiek geen oefening in luchtfietserij is maar juist stevig is geworteld

in de ‘menselijke conditie’. Het is in het schouwen van God dat mystici van alle tijden de weg naar zichzelf hebben gevonden.

A anva ar d i n g Het grootste geschenk dat God de mens in al zijn

kwetsuren geeft, is totale aanvaarding. God is het die ons kent, aanvaardt en liefheeft, zoals psalm 139 zegt,

zelfs met onze schaduwzijden. Waar wij in onze rela-

tie met andere mensen vaak de bevestiging zoeken dat wij ertoe doen, en gekwetst worden wanneer we denken dat de ander ons afwijst, is dat bij God niet nodig.

De bekering waarover in de Bijbel vaak wordt gespro-

ken, is daarom geen uitnodiging om iemand anders te

worden maar juist om meer onszelf te zijn, in de volheid van onze potentie als beeld en gelijkenis van God.

M etafo o r

78

Patrick Lens gebruikt in zijn boek het Bijbelse beeld

‘De leeuw en het lam’, van Patrick Lens is verschenen bij uitge‑

archetypen die wij allemaal met ons meedragen. Het

www.carmelitana.be. Het boek kost 26,95 euro en telt 441 pagina’s.

factor maar loopt het gevaar in het behang te verdwij-

werkgroep rond geloof en psychologie), heeft een eigen praktijk

een onvermogen schuil gaan om de woede in onszelf

bij o.a. het vormingscentrum van de Karmelieten in Gent.

van de leeuw en het lam, als metafoor voor twee

verij Carmelitana te Gent en verkrijgbaar in de boekhandel of via

lam is toegankelijk en heeft de hoogste aaibaarheids-

Patrick Lens is tevens verbonden aan de groep Prisma (christelijke

nen. Achter de kwetsbaarheid van het lam kan ook

als gestalttherapeut en verzorgt regelmatig lezingen en retraites

“ D e donkere nacht is Gods verborgen inwoning in onszelf, maar brengt ons ook in contact met dingen die we van onszelf niet weten en zelfs met onze diepste menselijke pijn. We kunnen Gods liefde immers enkel maar ervaren als we bepaalde dingen in ons leven verwerkt hebben.

Dan pas kunnen we open komen te staan voor een dimensie die eigenlijk al diep in onszelf aanwezig is. God woont in de diepste kamer van onze innerlijke burcht, zoals Teresa van Avila schrijft. Daar woont de liefde.”

Patrick Lens

79

ROEPING Zuster Lucia

Voor zuster Lucia van Steensel was het liefde op het eerste gezicht. Donderslag, vuur, licht.

Tot haar eigen verrassing gooide ze in 1980 haar eigen leven radicaal om na een bezoek aan het Karmelklooster in Arnhem. Toch kwamen na de wittebroodsweken ook voor zuster Lucia momenten waarin het kloosterleven dor, zwaar en vooral ook af en toe tamelijk saai was. De vonk van het eerste moment is nooit gedoofd. “Het leven met God is voor mij steeds meer een spannend avontuur geworden.”

“Het kloosterleven is echt wel het laatste waar ik als

dag, een weekend, het beviel eigenlijk heel goed. Tijdens

tief klooster zoals de Karmel. Ik had mijn eigen leven,

moet het gewoon proberen want anders krijg ik spijt.

jonge vrouw aan dacht, laat staan aan een contempla-

was 31 jaar en werkte al tien jaar als verpleegkundige in het Radboud ziekenhuis. Natuurlijk schoot weleens de

vraag door mijn hoofd of ik dit de rest van mijn leven

ging volhouden. Maar dat had niets met mijn geloof van doen. Kloosterzusters? Die had ik voor het laatst gezien in mijn schooltijd. Een eerste vonkje sloeg over

door een leerling-verpleegkundige uit Canada die ik

begeleidde. Zij sprak met een voor mij ongebruikelijk

gemak over God. Zij ging na haar opleiding als lekenmissionaris van Mill Hill in Pakistan werken. Ik wilde haar graag pakjes sturen, en hoorde dat een zuster in

de Karmel van Arnhem al pakketjes stuurde naar een

Deze prille liefde moet de kans krijgen om te groeien.

Niet dat het allemaal vanzelfsprekend was. De commu-

niteit telde toen 18 zusters die allemaal behoorlijk wat

ouder waren dan ik. Alle zusters hadden het streng slot nog meegemaakt terwijl ik een enorme vrijheid gewend

was. Voor de meesten in mijn familie kwam de keuze voor het kloosterleven als een shock. ‘Je zult nog door

een hele zure appel heen moeten bijten’, was de eerste

reactie van mijn vader. Maar hij berustte erin, wetend dat ik toch mijn eigen weg zou volgen. En…….. wat die zure appel betreft had hij wel gelijk!

priester in Pakistan, en dus wist wat de meest prak-

o m s l ag

spreekkamer van een slotklooster. Het gesprek, dat

enorme omslag. Het gaat heel veel verder dan een

tische weg was. En daar zat ik dan, als koerier in de

“Het leven in het klooster was voor mij echt een

hoofdzakelijk over het Kamelleven ging en maar heel

verhuizing of een andere baan. Het voelde alsof ik mij

kort over het pakketje, duurde twee uur en het voelde alsof ik op slag verliefd was. Het was alsof er innerlijk in mij iets openbarstte.”

“Ik zal voor je bidden”, zei de zuster bij het afscheid.

Op weg naar huis was ik stil, ontroerd, volledig van

slag. Ik wist niet precies wat mij was overkomen maar het voelde alsof er bliksem was ingeslagen.”

Pr i lle li e fd e

als mens opnieuw moest uitvinden en de ruimte die ik

kreeg zelf vorm moest geven. Ik moest alles leren. Stil zitten tijdens de uren van meditatie. Het leven in een

communiteit. Overleggen met de priorin in plaats van gewoon doen wat je in je hoofd opkomt. Soms ging het

om hele kleine dingen. Wat vroeger vanzelfsprekend was, moest je nu vragen. Maar tegelijkertijd voelde ik dat dit de plek was waar ik moest zijn, waar ik écht mezelf kon zijn. Hier stond God centraal.

“In de maanden die volgden, begon ik een perspectief

Sa ai h e i d??

staan. Lezen, bidden en af en toe op bezoek. Een hele

teren dat dit het leven was dat bij mij paste. In het begin

te verkennen waar ik daarvoor nog nooit bij had stilge80

een van de gebedsdiensten wist ik het opeens zeker: ik

“Het heeft best lang geduurd voordat ik echt kon accep-

“ A lles bij elkaar heb ik er 4 jaar over gedaan voordat ik de definitieve beslissing nam. En zo ben ik in maart 1980 ingetreden.

Het was Veertigdagentijd, achteraf misschien niet zo’n geschikt moment, vanwege de soberheid die ik niet gewend was.

Toen het Paasfeest kwam was ik helemaal blij. Vandaar ook mijn kloosternaam: Lucia, naar het licht van de verrezen Christus.” zuster Lucia van Steensel

voelde het soms alsof ik een leven van een grenzeloze

leven die onze nieuwe medezusters meebrachten.

naam? De twijfel sloeg af en toe behoorlijk toe.

DNA. Dat heeft ook mijn eigen spiritualiteit veran-

saaiheid tegemoet ging. Waarom wilde ik dit in gods-

Alles bij elkaar heb ik er 4 jaar over gedaan voordat ik

de definitieve beslissing nam. En zo ben ik in maart

1980 ingetreden. Het was Veertigdagentijd, achteraf misschien niet zo’n geschikt moment, vanwege de

soberheid die ik niet gewend was. Toen het Paasfeest

kwam was ik helemaal blij. Vandaar ook mijn kloosternaam: Lucia, naar het licht van de verrezen Christus.

Die naam ontving ik op de dag van mijn inkleding in

november van dat zelfde jaar. Hoe je heet, neem je met

Het mystieke van de Karmel zit bij hen in hun hele derd. Natuurlijk heeft het geleid tot meer diversiteit.

Toch is dat ook relatief. We hebben binnen het klooster gemeenschappelijke momenten, zoals de tijd dat

we samen bidden, mediteren en de recreatie, en met enige regelmaat communiteitsgesprekken. Tegelijk

beleven we de kern van ons Karmelietes-zijn toch op

de momenten dat we alleen zijn. Het draait om de eenzaamheid in gemeenschap.”

I n n e r lij ke bu rcht

me mee.”

“We zijn van meer dan tweehonderd zusters terug-

g e lu kki g ma ar to ch . . .

merendeel ouder is. De realiteit is dat niemand zich

“De eerste jaren in het klooster was ik heel gelukkig, maar tegelijkertijd waren ze ook niet zo gemakkelijk.

Mijn tijdelijke en eeuwige professie heb ik afgelegd in aanwezigheid van mgr. Jan Bluyssen (oud-bisschop van Den Bosch, red.), die ik kende van een reis naar Israël. Het was een hele stap, maar eigenlijk had ik

ook geen enkele aarzeling: dit was mijn weg , Gods weg

voor mij, mijn avontuur met God. Maar daarna begint het eigenlijk allemaal pas, realiseerde ik mij achteraf.

Gelukkig kregen wij gedurende vele jaren goede voortgezette vorming van Hein Blommestijn o.carm en

Loet Swart, beide verbonden aan het Titus Brandsma

gegaan naar 28 zusters op dit moment, waarvan het

meer meldt, al staan we er wel voor open. Misschien moet het soms even op een andere manier dan we gewend zijn, bijvoorbeeld door mensen die tijdelijk met ons meeleven. Maar uiteindelijk heb je wel altijd

een harde kern nodig. Toch maak ik mij weinig zorgen. De kloostercel zit in mijzelf; de kern van onze

roeping is de intimiteit van onze relatie met God. In de geschiedenis van de Karmel is het altijd om de

binnenkant gegaan. Dat is de ‘innerlijke burcht’ van Teresia van Avila. Dáár zit ons geheim en onze kracht, ongeacht of we in een groot of klein klooster wonen.”

Insituut.

Na veertig jaar in deze gemeenschap in Arnhem durf ik

wel te zeggen dat ik terugkijk op een gelukkig leven. En

saai waren ze zeker niet!! Er is wel heel veel gebeurd.

Begin jaren negentig hebben wij een fusie gehad met drie andere Karmelitessenkloosters, waarbij een deel van onze zusters verhuisde naar een Karmel waar ver-

zorging mogelijk was, . Dat zijn hele intensieve pro-

cessen, met name voor de oudere zusters die opeens in een nieuwe werkelijkheid terecht kwamen. Je weet ook niet half waarover je dan allemaal discussies krijgt: van potten en pannen tot de liturgie. Het is een soort

omgekeerde echtscheiding waarbij de kleinste details soms de grootste spanningen kunnen oproepen.”

D NA “Sinds enkele jaren zijn medezusters uit Indonesië overgekomen; de eerste drie waren toen half in de veertig. Dat is spannend. Aan de ene kant deel je

dezelfde Teresiaanse spiritualiteit waardoor je je als

snel bij elkaar thuis voelt. Tegelijk vraagt het ook echt

om integratie en inburgering. Zij zijn het gewend om iedere dag rijst te eten. Daar moet je dan even aan wennen maar ook ruimte voor laten. Wat echt tot een verdieping heeft geleid, is de puurheid van religieus

85

KARIN va n o o r t

Wat is de waarde van een diploma als je niet weet wie je zelf bent? De vraag is van Karin van Oort, voorzitter van het College van Bestuur van de Stichting Carmelcollege, een koepel verantwoordelijk voor 50 locaties van middelbaar onderwijs door heel Nederland. Ze stelt de vraag en geeft daarmee zelf al een begin van een antwoord. Want bij deze scholen gaat het om ieder mens, heel de mens en alle mensen, in de geest van de karmelieten. En ze voegt daar veelbetekenend aan toe: ‘We hebben meer Karmel nodig in deze tijd van maakbaarheid, regelgeving en arrogantie dat we voor God kunnen spelen’.

LEGE RUIMTE We zitten in een ruimte die past bij de waarde van de Karmel: een kloosterkerk die voorin een lege ruimte

laat. Karin van Oort, de tiende in een groot katholiek

gezin, de eerste die niet meerdere doopnamen had en voor de plechtigheid van het initiatiesacrament nog

wel de deftige naam kreeg toegemeten van Catherine, zit in de kerkbanken achterin en wijst naar voren, met de volgende uitleg: ‘Daar is het wezen van de karme-

lieten, de lege ruimte in het midden van ons leven.

Die moet je leeg laten om de mens de ruimte te geven die iedereen nodig heeft, om heel de mens de kans te bieden tot ontplooiing van hoofd en hart, van lijf en

ziel en om ons allemaal de kans te geven samen verantwoordelijk te zijn voor elkaar. Die lege ruimte mag

niet zo leeg zijn dat je de ander daarin kopje onder laat gaan en nodigt dus ook uit tot verantwoordelijkheid

voor elkaar. Die lege ruimte hebben we allemaal nodig

Memorial is een sleutelwoord van de afgelopen jaren ‘Autonomie’ onder de loep genomen. Dat woord past niet meer in een tijd dat er steeds meer ongelijkheid

in kansen is en dat er steeds meer regels komen die het moeilijker maken om de kloof tussen rijk en arm

in het onderwijs te dichten. Autonomie maakt die

kloof alleen maar groter, want steeds meer jongeren

kunnen dat niet zelf doen. Als tieners werkelijk kan-

sen willen krijgen op goed onderwijs dan moet een school alles doen om deze jongeren te vormen als per-

soon en deel van een gemeenschap. ‘Autonomie’ gaat daarin teveel uit van het neoliberale denken. Karin

van Oort laat zich voeden door de levende traditie

van de ­k armelieten en kiest samen met de schoolleiders voor een andere leidraad: ‘Eigenaarschap in verantwoording’.

om te ontdekken wie je bent en dat je niet zonder de ander en de gemeenschap kunt leven. Sterker nog, in

NIEUWE KANSEN MOEILIJKER DAN WEGSTUREN

die lege ruimte kan in die ander en de gemeenschap ook de Ander zichtbaar worden. Ieder mens, heel de

Wat heb ik met jou te maken? Dat kan volgens Karin

mens en alle mensen: dat is ons motto, maar dat gaat

van Oort niet de houding zijn van een docent naar leerlingen en van leerlingen naar elkaar en naar de

niet zonder die lege ruimte’.

EIGENAARSCHAP IN VERANTWOORDING De lege ruimte is een levende werkelijkheid voor deze

bevlogen voorzitter van het college van bestuur van

de Stichting Carmelcollege. Twee keer per jaar doet ze inspiratie op met schoolleiders bij de rijke tra86

Instituut te Nijmegen of bij het Titus Brandsma

ditie van de Karmel. En daar in het Titus Brandsma

school toe. Iedereen is eigenaar, iedereen is deel van het geheel. ‘Anders wordt de lege ruimte in het midden niet leefbaar. Daar gaan teveel mensen kopje

onder. En het lukt wel als iedereen zijn verantwoording neemt. Daartoe word je uitgenodigd door die lege ruimte. Dat heeft ook heel concrete consequenties,

voor leerlingen naar elkaar maar ook voor docenten.

Wat doe je bijvoorbeeld met een leerling die onge-

“ We hebben meer Karmel nodig in deze tijd van maakbaarheid, regelgeving en arrogantie dat we voor God kunnen spelen.”

Carmel College Hengelo

past gedrag heeft laten zien? Geloven we dan nog in

heeft slechts één naam Catherine. Die naam zegt

dat leven te herstellen? Of is de enige weg deze leer-

een persoonlijkheid, een mens met een ideaal. Voor

hem of in haar? Doen we er alles aan om de kansen in ling van school weg te sturen en einde verhaal aan

deze kansen te maken? Onze taak is een bouwplaats

voor het leven en een oefenschool voor de vorming als waardevol mens en als onmisbaar deel van een samenleving te zijn. Dan is de keuze voor een nieuwe

kans aan een leerling met intolerabel gedrag veel moeilijker dan deze leerling weg te sturen. Wij geloven in die nieuwe kans, hoe moeilijk dat ook is. We

doen in die zin niet mee aan het neoliberale denken: alles kan zonder dat je er iets voor moet opgeven.

Nee, je moet moeite doen om iedere mens en heel de mens en alle mensen in hun waarde te laten groeien.

Daar zijn we voor. Dat doen we als college van bestuur in collegialiteit met alle schoolleiders en medewerkers. Dat zijn er 4200 voor 50 locaties, met maar liefst 35.000 leerlingen’.

VLAM De ogen van Karin van Oort twinkelen. Ze ziet dat

toeristen en kloosterbezoekers een kaarsje opsteken bij Maria. Dat doet zij zelf ook meer dan eens, ook al heeft zij als de tiende telg in een katholiek gezin 88

uit Utrecht Maria niet in haar doopnamen staan. Ze

veel over haar voorkomen: een vrouw uit één stuk, ons is nog die lege ruimte, daar waakt een vlam. Als

een teken, als een oproep dat in die ruimte het niet om haar maar om de ander gaat en dat al die anderen samen verantwoordelijk zijn voor elkaar. Dat is het eigenaarschap, met als voortdurende herinnering die waakvlam die licht geeft en de weg wijst om de

ander de ander te laten zijn en die te helpen als het

nodig is. Dat is de enige manier om iets te doen aan de kloof tussen arm en rijk hoewel Karin van Oord

als geen ander weet dat die ongelijkheid toeneemt, juist door de overdaad van regels. ‘Alles in onze tijd

ademt wantrouwen. Dat bestrijden we door regels en nog meer regels. En juist de kinderen zonder kansen

hebben het daardoor nog moeilijker. Het is een illusie te geloven dat we met die regels de wereld mooier

kunnen maken. Die regels nemen de lege ruimte weg waarin we elkaar veel beter kunnen bijstaan. En die

regels nemen ook het gevoel van verantwoordelijk-

heid voor elkaar weg: de school of de overheid regelt

het wel. En als het fout loopt, kijken we nooit naar

onszelf maar wijzen we naar de ander als schuldige.

We leven in een wijsmaatschappij en worden daar niet wijzer van’.

TITUS BRANDSMA Haar ogen twinkelen nog steeds, want ze heeft de mooiste baan die er bestaat: om jonge mensen te begeleiden in hun ontwikkeling liefst 35.000 in getal. Ze

voelt zich bevoorrecht dat te mogen doen, samen met de schoolleiders en medewerkers. Tijdens het gesprek

gaat een paar keer de telefoon, het schooljaar gaat beginnen. Met iedere schoolleider is er contact. ‘Hoe

gaat het met je’ , is de eerste vraag aan haar schoolleiders na de zware belasting van anderhalf jaar corona.

Nog niet elke school kan voldoende ventileren. Neem

die bijna 100 jaar oude school van Carmel Lyceum in Oldenzaal. Die kan misschien nog steeds niet voor

alle leerlingen open. Daarover gaan de gesprekken

ook. Maar de eerste vraag blijft: hoe gaat het met jou,

met die ander dus? Leven met aandacht voor elkaar als collega’s en naar de leerlingen toe. ‘Een paar jaar

geleden zijn we met de Raad van Toezicht naar Rome

geweest, op bezoek bij de toenmalige prior-generaal van alle karmelieten in de wereld, Fernando Millan

liere tijd bij Stichting Carmelcollege handen en voeten gegeven. Als de instituten van kloosters en kerk weg-

vallen of minder belangrijk worden: hoe geef je dan inhoud aan de traditie van de karmelieten in de scho-

len?’ , zo vertelt Karin van Oort om af te sluiten met Titus Brandsma, de karmeliet die aan de basis stond

van de Stichting Carmelcollege, nu een koepel voor 50 locaties en in 2022 een eeuweling: ‘Als de lege ruimte uitnodigt om verantwoordelijkheid voor elkaar te

nemen, dan is deze Titus Brandsma een voorbeeld

zonder weerga. Hoe ver ga je in de dienst voor je naaste. Wat doe je om de waarheid in het moment van

beproeving te blijven zoeken? Wie is dan je inspira-

tiebron? Voor hem was dat Christus. Met die bron ging hij het aller moeilijkste van het leven, de dood in een

concentratiekamp niet uit de weg. Het zou een mooie

samenloop van omstandigheden zijn als het honderdjarig bestaan van de Stichting Carmelcollege samenvalt met de heiligverklaring van Titus Brandsma’.

Romeral O.Carm.. We hebben daar verteld hoe we

vanuit de lege ruimte in het midden van de school onze identiteit gestalte geven. En deze karmeliet was

daarin geïnteresseerd.. Want waar op andere plekken scholen nog religieuze instituten zijn, wordt de toekomst van identiteitsgedreven onderwijs in een secu-

Leo Fijen

89

HAM MARS KJÖ LD D e i n s p i r at i e va n D a g

Het is dit jaar precies zestig jaar geleden dat heel de wereld in shock verkeerde na het bericht over de plotselinge dood van Dag Hammarskjöld (1905-1961), de toenmalige secretaris-generaal van de Verenigde Naties. Hammarskjöld probeerde te bemiddelen in het door een bloedige burgeroorlog verscheurde Congo, waarbij ook VN-troepen onder vuur werden genomen. Een tragisch vliegtuigongeluk, waarvan al snel werd vermoed dat het een aanslag was van een van de betrokken partijen in het Congolese conflict, maakte een einde aan het leven van Hammarskjöld en zijn team. Na zijn dood werd in het appartement van Hammarskjöld in New York een opmerkelijke vondst gedaan: een persoonlijk dagboek met reflecties over zijn leven en zijn geloof, soms vervat in gedichten en met talrijke verwijzingen naar eeuwenoude mystici. Het dagboek dat onder de titel ‘Merkstenen’ in druk verscheen, wordt inmiddels beschouwd als een van de belangrijkste christelijk-mystieke geschriften van de 20ste eeuw.

De verkiezing van Dag Hammarskjöld in 1953 tot

tor. Daarnaast was hij als vooraanstaand jurist actief

zelf niet uitgezonderd, als een volkomen verrassing.

van de Zweedse Academie, die met name bekend

nieuwe secretaris-generaal kwam voor velen, hem-

De verwachting dat hij als een grijze ambtelijke muis leiding zou geven aan de internationale volkerenorganisatie bleek al snel verkeerd ingeschat. Het

bestaansrecht van de VN kwam voortdurend onder vuur te liggen door tal van lokale incidenten die zich

tegen het decor van de Koude Oorlog afspeelden en daarom steeds tot een zenuwslopend schaakspel leid-

den, waar ook de grootmachten van toen volop aan meededen. Hammarskjöld liet zich niet intimideren en weigerde om alleen de gespreksleider te zijn in de dialoog tussen de lidstaten. Onder zijn leiderschap

toonde de VN ook daadkracht, onder meer door het

staat vanwege de verkiezing van de laureaten van de Nobelprijs voor de literatuur, een rol die Dag na het

overlijden van zijn vader over zou nemen. De moeder van Dag Hammarskjöld, Agnes bracht haar zoon

op het spoor van contacten met wetenschappers en geestelijken, onder wie de Lutherse aartsbisschop van Zweden Nathan Söderblom die als huisvriend van de familie gold. Söderblom was onder meer de initiator

van de internationale oecumenische conferentie van

Stockholm in 1926, een van de voorloper van de latere Wereldraad van Kerken.

introduceren van militaire eenheden die onder de vlag

K ab i n et

het Waterloo van een van de krachtigste leiders van de

een vliegende start als veelbelovende jonge ambte-

van de VN opereerden. Het conflict in de Congo werd

Na zijn studie economie maakt Dag Hammarskjöld

Verenigde Naties.

naar voor de Zweedse overheid, alhoewel een leven

Acad e m i e Dag Hammarskjöld groeide op als jongste telg in een

eeuwenoude aristocratische familie in Zweden. Zijn vader, Hjalmar Hammarskjöld was onder meer pre-

mier van het Scandinavische land ten tijde van de 90

in de wetenschap. In 1918 werd hij verkozen tot lid

Eerste Wereldoorlog, minister, gouverneur en sena-

in de wetenschap ook aan hem trok. Hij krijgt onder meer leidinggevende posities in de Zweedse staatsbank en wordt in 1949 staatssecretaris op het ministe-

rie van Financiën. Twee jaar later treedt hij toe tot het

kabinet van de premier van Zweden, als minister zonder portefeuille, belast met internationale financiële

en economische kwesties. Daarmee betreedt hij ook

© Sam Falk/The New York Times

het toneel van de internationale politiek, onder meer

het leven ging. Er is nooit enig bewijs gevonden voor

Europese Economische Samenwerking, gericht op

bewust van het feit dat hij in zijn nieuwe rol voortdu-

als Zweedse woordvoerder binnen de Organisatie voor

het opbouwen van stabiele economische verhoudin-

gen binnen Europa na de Tweede Wereldoorlog. Vanaf 1952 zit hij de Zweedse delegatie van de Algemene

Vergadering van de Verenigde Naties voor, waarmee

hij ook binnen VN-kringen al snel de nodige bekendheid opbouwt.

Flu i ste rcam pag n e

deze geruchten maar het maakte Hammarskjöld wel rend onder een publiek vergrootglas zou liggen. Een van de eerste journalisten die hij in zijn sobere appartement in New York rondleidde, vroeg hij met lichte

spot: ‘Is het monastiek genoeg?’ Achter de ironie ging

wel een serieus thema schuil dat hem zijn hele leven zou bezighouden: de eenzaamheid als roeping, offer en vloek tegelijk.

De verkiezing van Hammarskjöld tot secretaris-

Han dvest

leeftijd behoorlijk jong voor zo’n prestigieuze positie,

wereld op tal van plekken in brand, waarbij het vuur

generaal van de Verenigde Naties in 1953, op 48-jarige

Bij zijn aantreden als secretaris-generaal staat de

lijkt vooral het gevolg van het sneuvelen van tien-

steeds stevig wordt aangewakkerd door het onderlig-

tallen kandidaten tijdens een partijtje armworstelen tussen de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie en andere invloedrijke mogendheden. Bij Hammarskjöld – met

de reputatie van een briljant econoom en een brave

ambtenaar - wist men gewoon geen bezwaren meer te verzinnen. Dat ook dan de eerste vijanden van

Hammarskjöld al in de coulissen klaar staan, blijkt uit

de fluistercampagne dat hij homoseksueel zou zijn,

als verklaring voor het feit dat hij als een single door

gende conflict tussen de grootmachten van de Koude

Oorlog. De Verenigde Naties bestaan dan nog nauwe-

lijks tien jaar en is volop bezig om zichzelf uit te vinden. De dekolonisatie zorgt voor een extra dynamiek en leidt tot het toetreden van jonge natiestaten met

kwetsbare democratische systemen. Onder het leiderschap van Hammarskjöld schippert de VN-organisatie

voortdurend tussen het bestaan als uitvoerende orga-

nisatie van de besluiten van de lidstaten en een min

Otto F. Nolde van de Wereldraad van Kerken, Dag Hammärskjold en aartsbisschop Geoffrey F. Fisher van Canterbury bij de tweede Assemblée van de Wereldraad van Kerken (foto: WCC, 1954)

92

“ Never measure the height of a mountain until you have reached the top.

Then you will see how low it was.”

Dag Hammarskjöld

© AP

of meer onafhankelijke instelling die los van allerlei

nieuwe elite, die soms gemaskeerd door politieke en

VN uitvoert, ook wanneer het een van de belangrijke

vetes uitvochten. Vanaf de zijlijn keken de grootmach-

nationale en politieke belangen het Handvest van de lidstaten niet goed uitkomt.

Cr i s i s De oorlog tussen Noord- en Zuid-Korea staat als eerste op de crisislijst van de VN-bestuurder, al snel gevolgd

door spanningen tussen China en de VS vanwege de positie van Taiwan, voortdurend gedoe in het Midden-

Oosten en het conflict rond het Suezkanaal, dat door

Egypte wordt genationaliseerd en de snel ontvlammende lont had kunnen zijn voor een nieuwe Derde

Wereldoorlog. Bij de Suezcrisis worden voor het eerst VN-troepen ingezet om de escalatie van het conflict

te stoppen, hetgeen Hammarskjöld veel internationale prestige bezorgd maar ook leidt tot wantrouwen

vanwege het daadkrachtige profiel dat de secretarisgeneraal tot verrassing van sommige lidstaten laat zien. Met name de Sovjet-Unie spreekt zich in steeds

ideologische tegenstellingen vooral ook oude tribale ten toe en aarzelden niet om bevriende partijen een

helpende hand toe te steken. Staatsgrepen en afscheidingen gingen met veel bloedvergieten gepaard. Een

interventiemacht van de VN moest ervoor zorgen dat

de Congolese bevolking op eigen kracht tot een democratische rechtstaat kon uitgroeien. Hammarskjöld

bezocht in september 1961 voor de vierde keer het land in een poging om de spanningen in Congo weg

te nemen. De nachtvlucht van het VN-team naar de

Rhodesische stad Ndola, waar Hammerskjöld met een

van de opstandige leiders zou spreken, eindigde in een explosie. De volgende ochtend werd het verongelukte vliegtuig en de verbrande lichamen van de inzitten-

den gevonden. Dag Hammarskjöld, die nooit veiligheidsriemen droeg, was bij de crash uit het vliegtuig geschoten en werd zwaar verminkt gevonden.

scherpere bewoordingen uit over wie zij als een stro-

B e lg i sch e b etro kke n h e i d?

en eisen zijn vertrek. Hammarskjöld geeft niet toe.

dramatische ongeluk. Alhoewel de Rhodesische auto-

man van westerse kapitalistische landen beschouwen

Co n g o De proloog van het laatste hoofdstuk in het leven van

Dag Hammarskjöld vindt zijn basis in het onafhankelijkheidsproces van Congo dat eind jaren vijftig op

gang kwam. België gaf met grote weerzin het voorma-

lige wingewest van koning Leopold II op, dat sinds 1908 structureel werd leeggeplukt, uitgebuit en miljoenen Congolezen het leven kostte, en gooide de jonge

Afrikaanse natie die nooit op eigen kracht had leren zwemmen in het diepe. Een goed geschoold middenkader ontbrak grotendeels omdat Belgen overal in het

land de touwtjes in handen hadden. De onafhankelijkheidsverklaring in 1960 kwam veel te vroeg. Congo

werd al snel verscheurd door de machtshonger van de

Over de hele wereld werd geschokt gereageerd op het

riteiten het hielden op een technisch mankement of een fout van de piloot is er voldoende reden om aan

die uitleg te twijfelen. Het meest aannemelijk lijkt dat het vliegtuig van Hammarskjöld door een ander vlieg-

tuig onder vuur is genomen. Getuigen uit de omgeving

van het vliegveld verklaarden meerdere vliegtuigen

te hebben gezien (en een vuurbol) en in onderschept radioverkeer werd door een piloot gesproken over een

geslaagde aanval. In 2019 kwam opnieuw het verhaal

naar boven, onder meer in een nieuw rapport van de Verenigde Naties, dat een Belgische piloot en huurling

mogelijk betrokken was bij de aanslag op het vliegtuig van Hammarskjöld. Een officieel onderzoek in

opdracht van de Belgische overheid leverde geen bewijzen op voor deze theorie. Ook de mogelijke opdracht-

93

gevers achter de moordaanslag op Hammarskjöld en

Man u scr i pt

vast dat met name binnen de Belgische gemeenschap

jarenlang bijhield en zelf als manuscript uittikte,

zijn medewerkers zijn nooit achterhaald. Het staat wel

Met de vondst van het dagboek dat Hammarskjöld

in Congo niet veel tranen werden gelaten na het over-

bleek niet alleen een groot staatsman te zijn overleden

lijden van de VN-baas en er zelfs feestjes zouden zijn gehouden om zijn dood te vieren. Voor België is Dag

Hammarskjöld en deze beladen periode in Congo altijd een wat ongemakkelijk dossier gebleven.

N o b e lpr ij s Dag Hammarskjöld kreeg een staatsbegrafenis in zijn

thuisland Zweden en werd bijgezet in het familiegraf.

Op 10 december 1961 ontving hij de Nobelprijs voor de Vrede, tot nu toe de enige keer dat deze postuum is

verleend. Een groot beeldhouwwerk bij de ingang van

het hoofdkantoor van de Verenigde Naties in new York

maar ook een van de meest oorspronkelijke geeste-

lijke auteurs van de 20ste eeuw. Het is niet altijd even eenvoudig om de vaak indringende en associatieve teksten te doorgronden maar wie de tijd neemt om

met Hammarskjöld op weg te gaan, vindt een getuigenis van een leven dat Hammarskjöld vaak als een

eenzame nacht heeft ervaren maar waarin de intimi-

teit van de Godsrelatie steeds weer leidt tot overgave

aan de weg die Hammarskjöld zelf als een roeping zag

waarin ook vonken van Gods genade steeds nieuwe houvast boden om door te gaan.

vormt een blijvend getuigenis aan een van de belang-

rijkste secretarissen-generaal uit de geschiedenis.

In het gebouw is ook nog steeds de ‘Room of Quiet’

te vinden, die mede op instigatie van Hammarskjöld tot stand kwam en voor bezoekers van iedere religie

of levensovertuiging een moment van stilte, gebed of reflectie mogelijk maakt.

© rr 94

© Universal History Archive/UIG/Getty images

“ G od does not die on the day when we cease to believe in a personal deity, but we die on the day when our lives cease to be illumined by the steady radiance, renewed daily, of a wonder, the source of which is beyond all reason.”

Dag Hammarskjöld

sym pos i u m Op 7 december 2021 vindt in het Karmelieten­ klooster te Gent een speciaal symposium over de betekenis van Dag Hammarskjöld voor onze tijd plaats. Diverse sprekers uit binnen- en buiten‑ land belichten zijn rol als secretaris-generaal van de Verenigde Naties en zijn spiritualiteit zoals die zichtbaar wordt in het dagboek ‘Merkstenen’.

Voor meer informatie: www.hetrustpunt.com 95

V r a g e n Da g H a m m a r s k j ö l d De Nederlandse Karmeliet Jos Huls (1960) schreef zijn doctoraalscriptie over Dag Hammarskjöld en kreeg ook een studiebeurs van de Zweedse overheid om zijn onderzoek in Zweden voort te zetten. Huls maakt deel uit van de nieuwe Karmelitaanse gemeenschap Ad Montem op het Waddeneiland Schiermonnikoog.

Hoe is Merkstenen tot stand

Hoe werd er gereageerd toen na het

gekomen?

overlijden van ‘Merkstenen’ werd

Dag Hammarskjöld heeft tijdens zijn leven

ontdekt en uitgegeven?

altijd aantekeningen bijgehouden waarin

Heel verschillend. In het geseculariseerde

hij zijn gedachten opschreef naar aanlei‑

Zweden zelf, werd het zeer gemengd ont‑

ding van ervaringen of dingen die hij las.

vangen. Vanuit de Lutherse kerk was er

Een echt dagboek in de gebruikelijke zin

een meer positieve reactie (Gustav Aulén –

van het woord is er waarschijnlijk niet. (In

Prof. en Bisschop van de kerk van Zweden).

de tijd dat ik onderzoek deed, was zijn

In andere landen werd het boek veel posi‑

archief nog niet toegankelijk.) Merkstenen

tiever ontvangen (USA en ook Nederland).

is het resultaat van een selectie uit deze

Het boek Merkstenen is in Nederland vele

aantekeningen. Hij is daarmee een aantal

malen herdrukt en wordt dat nog steeds.

jaar voor zijn dood begonnen. Hij heeft toen een typemachine voor persoonlijk

Waar is de impact van Merkstenen

gebruik gekocht en zelf een composi‑

het grootst geweest?

tie van zijn aantekeningen gemaakt. Dat

In welke landen?

getypte exemplaar heb ik mogen inzien.

In Nederland en de USA door de vertaling

Deze compositie/selectie is uitdrukkelijk

van Auden. Deze vertaling is qua taalge‑

staan (Jan van het Kruis, Eckhart, Thomas

gemaakt met het oog op mogelijke publi‑

bruik mooi, maar niet altijd even accuraat.

van Kempen) Deze laatste mystici citeert

catie na zijn dood. Dit blijkt uit de brief

In Zweden is Dag Hammarskjöld als figuur

hij zelf. Soms ook in combinatie met Lao

die bij het manuscript in zijn appartement

bekend, maar vooral door zijn familie, zijn

Tze en Buber. Mystiek zou ik willen defini‑

lag. Deze brief was geschreven aan Leif

functie (ook in de Zweedse regering) en

ëren als de creatieve zoektocht om op een

Belfrage. Hij vertrouwde het manuscript

zijn dood.

eigen wijze taal te geven aan de relatie

aan hem toe en liet ook aan zijn onder‑

96

met God of Christus. Een mystieke tekst

scheiding over of het waard was om gepu‑

Vanwege Merkstenen wordt hij

bewijst zich doordat het uiteindelijk door

bliceerd te worden.

vaak getypeerd als een moderne

de jaren heen opgenomen wordt in het

mysticus. Wat betekent dat? Wat

mystieke corpus als een levend getuige

Was Hammarskjöld zich bewust dat

maakt het boek mystiek?

van de godsrelatie. Deze teksten blijven

hij later zou worden gevonden en

Wat voor mij het boek mystiek maakt, is de

actueel. De tekst van Dag Hammarskjöld

gepubliceerd?

persoonlijke wijze waarop hij als enkeling

lijkt zo’n weg te gaan mede doordat het

Ja. Hij wist dat hij een publiek leven had

zijn geloofsweg is gegaan en daar ook een

een tijdloos karakter heeft. Vele andere

en hield volgens een aantekening in 1956

eigen taal voor gezocht heeft. Bijzonder

geloofsteksten hebben dit niet.

rekening met publicatie. Het was waar‑

van het boek Merkstenen is ook dat hij

schijnlijk ook in die tijd dat hij begonnen is

niet zichzelf profileert, maar zijn aanteke‑

Merkstenen leest niet per se

met aantekeningen te selecteren.

ningen zo heeft geformuleerd dat hij zelf

makkelijk. Heb je tips hoe je toch

op de achtergrond kon blijven. Daardoor

met de tekst uit de voeten kunt? Wat

Was het bij leven van

geeft het lezer de mogelijkheid zijn eigen

adviseer je mensen die Merkstenen

Hammarskjöld bekend dat hij met

weg met God erin te ontdekken (mysta‑

willen lezen?

zoiets bezig was? Maakte hij er ooit

gogische tekst). De diepte van de ervarin‑

De tekst van Merkstenen stelt niet de erva‑

toespelingen op?

gen (op een geheel eigen wijze verwoord)

ring Dag Hammarskjöld centraal, maar

Nee, hij heeft het einde toe geheim gehou‑

komen overeen met die van de mystieke

zoekt weerklank te krijgen in het leven van

den. Het was voor zijn naaste vrienden ook

traditie. Merkstenen biedt ook een sleutel

de lezer. Dat vraagt vooral om een vorm

een verrassing.

om andere mystici te lezen en te gaan ver‑

van zwijgen, waardoor de tekst binnen kan

komen en een dialoog met ons kan aan‑ gaan. Op het moment dat je je eigen erva‑ ring erin gaat verstaan, gaat te tekst leven en verdwijnt Dag Hammarskjöld naar de achtergrond. Lees maar het openingsge‑

dialoog met zijn lezer treden. Hij zoekt geen bekeerlingen of bewonderaars, maar hij wil dat zijn lezers bij zichzelf naar binnen gaan om zo hun eigen reis met God te gaan ontdekken.

dicht van Merkstenen. Ieder kan daar wel zijn eigen plek in vinden.

Wij kunnen nu eenmaal niet om de gods‑ verhouding heen en hoe meer we deze ontkennen, hoe gewelddadiger we tegen onszelf worden. We hebben nu eenmaal ons eigen leven niet gemaakt. We zijn door God gegeven wezens. Hoe graag we ook

Wat heeft Merkstenen voor jou

de oorzaak van ons eigen bestaan willen

persoonlijk betekend?

In Merkstenen komt Hammarskjöld ook over als een zwaarmoedig en eenzaam mens. Is dat terecht?

zijn, we zijn het niet. Dag Hammarskjöld

Ik ben door Rien van den Heuvel (toen‑

was – evenals alle andere mystici – hiervan

tertijd prior en econoom van de abdij

diep doordrongen.

Nee, Eenzaamheid (beter is misschien

intrigeerde mij, hoewel ik het niet echt

alleenheid) is de basis van menswording

begreep. Intuïtief wist ik dat het over een

en dat durven maar weinigen aan. Wij

menselijke waarheid ging die ook met mijn

zijn veel te afhankelijk van anderen, waar‑

eigen geestelijke bron te maken had. In

door we in een spinnenweb van socialiteit

die zin ben ik er mee op reis gegaan en

gevangen raken. Wij kunnen de andere

werden heel langzaam verschillende tek‑

mens pas werkelijk liefhebben door in

sten mij dierbaar. Nu is het zo dat ik bijna

onze eigen eenzaamheid te gaan staan en

heel Merkstenen uit mijn hoofd ken en

deze ander niet te willen verruilen voor iets

vallen in verschillende situaties mij spon‑

anders en iets beters. Daardoor kunnen we

taan teksten in, die dan een steeds diepere

werkelijk vrij naar de ander kijken en hem

betekenis krijgen. Zo heeft Merkstenen

in zijn eigen (gods)roeping gaan zien. Voor

mij langzamerhand een taal gegeven om

Dag Hammarskjöld was deze houding ook

mijn eigen godservaring te verstaan en is

van belang in de politiek. Hij zocht naar

hij nog steeds een reisgenoot van mij. Ik

mensen die in de diplomatie zichzelf durf‑

ben geen idolaat van Dag Hammarskjöld.

den te zijn onafhankelijk van anderen.

Hij is voor mij geen heilige, maar meer een

van Oosterhout) op 16 jarige leeftijd met Merkstenen in contact gebracht. Het boek

gesprekspartner die mij helpt mijn eigen Zou je Hammarskjöld als een

weg in God te verstaan. Door hem heb ik

christelijke mysticus typeren of is

ook een sleutel gekregen om andere mys‑

het meer een religieuze houding

tieke schrijvers vanuit mijn eigen ervaring

die niet meteen met een bepaalde

te lezen. In dat opzicht is er in ieder van

godsdienst samenvalt?

ons een goddelijke bodem die uiterst per‑

Ja, Dag Hammarskjöld is een christelijk

soonlijk en gelijktijdig universeel is.

“ Iemand legde de weefspoel in je handen. Iemand had de draden geordend.”

mysticus, maar de mystieke ervaring zelf is universeel menselijk. Daarom is Dag

Denk je dat Merkstenen een

Hammarskjöld ook in staat mystici uit

blijvende waarde heeft of zal de

andere religies in zijn denken op te nemen

tekst op den duur toch steeds meer

en te wijzen op het dieperliggende zelfde

gedateerd raken?

patroon.

Omdat Merkstenen woorden tracht te geven aan het meest wezenlijke van ons

Wat denk je dat Hammarskjöld met

bestaan en geen ideeën verkondigt, heb

Merkstenen bij de lezer probeert te

ik het gevoel dat deze tekst ook over 100

bereiken? Bevat Merkstenen lessen

jaar gelezen kan worden omdat het niet

of is het vooral een autobiografisch

zozeer om de historisch persoon Dag

getuigenis over zijn persoonlijke

Hammarskjöld handelt die in een zeer spe‑

gedachten?

cifieke situatie leefde, maar een dimensie

Merkstenen is typisch een mystago‑ gisch geschrift. Hij wil in een open

van het menselijk leven aansnijdt die evenals het evangelie – altijd actueel blijft.

97

Ik weet niet wie – of wat – de vraag stelde.

Ik weet niet wanneer zij gesteld werd.

Maar eens zei ik ja, tegen iemand – of iets.

Vanaf dat moment heb ik de zekerheid dat het leven zinvol is En dat mijn leven, In onderwerping, Een doel heeft.

Dag Hammarskjöld

ANDERS

k at h o l i e k , k a r m e l i e t e n k a r d i n a a l

Anders Kardinaal Arborelius (71) is op een bijzondere manier met de Vlaamse Karmelieten verbonden. Hij leerde als katholieke bekeerling de Karmel kennen in de ‘Vlaamse dependance’ van het Zweedse Norraby, trad in en woonde enkele jaren bij zijn medebroeders in Brugge om te studeren. In 1998 benoemde paus Johannes Paulus II hem tot bisschop van Stockholm, de eerste Zweed in dit ambt sinds de Reformatie. In 2017 nam paus Franciscus mgr. Arborelius op in het Kardinalencollege en ook dat was een primeur voor Zweden. De aimabele kardinaal is niet van plan om langer dan noodzakelijk aan het pluche te plakken. “Ik heb nog vijf jaar te gaan tot mijn emeritaat en hoop daarna terug te kunnen keren naar mijn thuis in Norraby.”

Alhoewel het nog vroeg in de namiddag is, begint

Kerk. Tijdens zijn studie Moderne Talen begon de

Stockholm. “Voor ons is de lente al begonnen”, zegt

van Karmelitaanse literatuur in het oorspronkelijke

het licht te schemeren in het bisschopshuis van

kardinaal Arborelius opgewekt, “in de winter begint het hier al rond een uur of twee donker te worden.”

Bij het bezoek aan de Zweedse bisschop is er weinig

te merken van de Roomse franje die je bij een topprelaat zou verwachten. Het is eerder gemoedelijk, alsof

je langsgaat bij een vriendelijke heeroom die gekleed in een wollen vest en op gemakkelijke pantoffels de deur naar zijn studeerkamer ontsluit. De spreektaal

is Nederlands, wat herinnert aan zijn studieverblijf in Vlaanderen. Tenminste eens per jaar probeert hij zijn

tweede vaderland te bezoeken, voor een retraite bij

zusters of gewoon om een vriendschappelijke visite, al laat de agenda sinds zijn kardinaalsbenoeming minder ruimte toe vanwege afspraken in Rome en ver-

gaderingen van de drie Vaticaanse congregaties waar hij lid van is. Het vormt een uitdagend contrast: van

het bisschop-zijn van een diasporakerk in het hoge Noorden tot het meebesturen van een wereldkerk met meer dan 1,2 miljard gelovigen.

B e ke r i n g De jonge Anders, geboren in Zwitserland als zoon van

100

Kerk meer te trekken, onder andere door het lezen Spaans. Met zijn bekering tot de katholieke Kerk in

1969 – een curiositeit in die tijd toen slechts zo’n honderd Zweden per jaar de overgang naar de Romana

waagden - groeide ook het verlangen naar een leven dat door gebed werd gestut. De beoogde spurt naar het

seminarie werd door de plaatselijke bisschop afge-

remd, die het beter leek om eerst eens wat geestelijke eelt te kweken. Dat wijze besluit kostte de raadsman wel een seminarist want in 1971 klopte Arborelius aan

bij de Karmelieten van het kleine klooster Norraby, waar drie Vlaamse paters enkele jaren eerder een nieuwe communiteit waren begonnen. Hij was de eer-

ste Zweed die zich bij hen aansloot. Na drie jaar verhuisde de jonge kloosterling naar Brugge, voor zijn studies filosofie en theologie. Anders zou er tot 1978 blijven. Alhoewel het kloosterleven in Brugge iets

meer vrijheid kende dan de nogal strikte dagorde van

Norraby voelde hij zich thuis in de gedeelde spiritua-

liteit. Er werden nog twee jaar studie in Rome aan de vorming toegevoegd en in 1979 volgde de priesterwijding van Anders Arborelius in Malmö.

Zweedse expats met lichte Luthers wortels, groeide

Th u i s bas i s

rin van een klooster met zusters Benedictinessen in

terug naar zijn medebroeders in Norraby. Met de

op in Lund. De kennismaking met de Zweedse prio-

Na zijn buitenlandse studies keerde pater Arborelius

Lugano bracht hem op het spoor van de katholieke

teruggetrokken kluizenarij als thuisbasis hadden de

“ I n de ochtend probeer ik als Karmeliet te leven, vanaf de middag ben ik bisschop.”

Anders Kardinaal Arborelius

Karmelieten hun handen vol aan apostolisch werk: het

begeleiden van retraites, biecht horen en – vooral – het schrijven en spreken over de Karmelitaanse spiritua-

liteit. Arborelius hielp pater Wilfried Stinissen bij zijn Zweeds en schreef ook zelf artikelen over de Karmel.

Met enige regelmaat maakte hij reizen naar het bui-

tenland, om retraites te verzorgen voor Karmelieten in landen als de Filippijnen, Mexico en Colombia.

Ja-wo o r d Tijdens een van deze dienstreizen naar de Filippijnen

werd pater Arborelius in 1998 opeens ontboden bij

de nuntius, de ambassadeur van de heilige Stoel in het buitenland. De bisschop van Stockholm, mgr.

Hubertus Brandenburg aan de telefoon. De keuze

van de paus was op Anders Arborelius gevallen om de

nieuwe bisschop van de Zweedse hoofdstad te worden.

“Je kunt nee zeggen”, voegde bisschop Brandenburg

er goedmoedig aan toe, maar met het ja-woord van Maria bij de aankondiging van haar zwangerschap in

het achterhoofd stemde pater Arborelius in. Achteraf

weet hij nog steeds niet precies waarom het Vaticaan zijn naam op de benoemingsbrief schreef. “Ik heb dat later ook nooit uitgezocht.” Hij genoot weliswaar

enige bekendheid door het verzorgen van lezingen

maar behoorde niet tot de eigen priesters van het bisdom. “Misschien dat zij mijn habijt als een voordeel zagen”, gist mgr. Arborelius twintig jaar later. “Door het ingesleten ritme van het kloosterleven konden ze

rekenen op een zekere robuustheid. In het seculiere milieu van Zweden heb je het niet altijd makkelijk.

Sommige priesters bedienen een parochie die een hele provincie omvat. Dan moet je wel stevig in je schoenen staan.”

I m m i g rati e ke r k Enig houvast was geen overbodige luxe toen de pater

Karmeliet verhuisde naar het bisschopshuis van

Stockholm. Zweden was bezig om de scheiding tussen

Kerk en Staat door te voeren, wat niet alleen gevolgen had voor de positie van de Lutherse kerk als staatskerk maar ook andere kerkgenootschappen raakte.

Toch was het vooral de toestroom van immigranten

die de kerkelijke agenda steeds meer zou bepalen. Na

de Tweede Wereldoorlog was de katholieke gemeenschap in Zweden verschrompeld tot een speldenknop met zo’n 5.000 gelovigen. Inmiddels staat de teller op 150.000 katholieken –dertig (!) keer meer dan

een halve eeuw eerder. Dat valt niet toe te schrijven aan een miraculeuze massabekering van autochtone Zweden tot de katholieke Kerk - al komen er ieder jaar

zo’n duizend nieuwe katholieken bij – maar vrijwel

volledig aan de komst van instromers naar het NoordEuropese land. De grootste groep zijn Poolse arbeids-

103

migranten. Maar ook asielzoekers van overal weten in

‘Zwe e d van h et Ja ar ’

er ergens een (burger)oorlog uitbreekt of mensen om

tig op de barricaden te klimmen en een betere behan-

Zweden een veilig heenkomen te zoeken. “Wanneer

Dat verhindert kardinaal Arborelius niet om regelma-

een andere reden op de vlucht slaan, zijn er altijd wel

deling van immigranten – waaronder dus een promi-

katholieken bij.”

M u lti cu ltu r e e l Alhoewel de katholieke Kerk in Zweden nog steeds relatief klein is, zorgt de komst van zo veel buiten-

hartstochtelijk advocaat van de interculturele dialoog werd hij in 2017 door het invloedrijke opinietijdschrift Fokus uitgeroepen tot ‘Zweed van het Jaar’.

landse geloofsgenoten wel tot een wat ongebruike-

“Om de katholieke Kerk te vertegenwoordigen in een

deze tijd: hoe gaan we om met onze groeikrampen?!

vereist iemand die geen vrees kent. Daarnaast heeft

lijke huiswerklijst voor een westerse kerkleider in

“In West-Europa ruziën progressieve en conserva-

tieve katholieken soms met elkaar. Die luxe kunnen wij ons niet permitteren. Wij hebben het te druk met

bouwplannen”, grapte de bisschop eens in een interview. Leegstaande Lutherse kerken worden rap opge-

kocht om nieuwe missies te huisvesten. Zelfs de oude kathedraal barstte uit haar voegen en kreeg een ruime

uitbouw met eigentijds ontwerp. Ook de geestelijk-

heid van het bisdom heeft een steeds veelkleuriger samenstelling. Inmiddels zijn er zestig Poolse priesters actief, tegen zo’n dertig priesters van Zweedse

land dat dominant seculier is en daarnaast Luthers,

hij als bisschop van Stockholm een essentiële rol gespeeld om geboren Zweden en nieuwe landgenoten dichter bij elkaar te brengen”, aldus de jury. Het levert

de kardinaal niet enkel applaus op. Met enige regelmaat ontvangt hij woedende scheldbrieven en een naaste medewerker die als liaison tussen de kerk en

migrantengemeenschappen opereert, krijgt na seri-

euze bedreigingen continu politiebescherming, zegt

mgr. Arborelius met verwijzing naar de Indiase priester die we kort daarvoor in de gang de hand drukten.

origine. In totaal telt de Zweedse Kerkprovincie nu 160

Pr i m eu r

een van de ‘buitenlandse’ parochies. De katholieke

2017 bekend dat de bisschop van Stockholm aan het

priesters, waarvan het merendeel verbonden is aan

Tot verrassing van velen maakte paus Franciscus in

Kerk van Zweden is een grote multiculturele geloofs-

College van Kardinalen zou worden toegevoegd –

gemeenschap geworden, waarvan de oorspronkelijke Zweedse katholieken slechts een kleine minderheid vormen.

S eg r egati e

waarmee Anders Arborelius alweer voor een primeur zorgde. “We hebben de aandacht van de paus, zeg ik met enige schroom”, aldus de bisschop kort na de bekendmaking,

Niet iedereen in Zweden is even blij met de grote gol-

“Laten we blij zijn dat Zweden en heel Scandinavië op

Waar het land vanouds bekend staat vanwege een

van de katholieke kerk zich meer voor ons openen. Na

ven aan buitenlanders die het land binnenkomen. progressief-liberale politieke cultuur krijgen populistische partijen op de rechts-nationalistische flank steeds meer aanhang. “Het wordt buitenlanders alsmaar moeilijker gemaakt”, merkt bisschop Arborelius.

“Zelfs asielzoekers die christen zijn geworden en daarmee vaak vervolging in hun eigen land te wachten

de kaart van de wereldkerk staan, naarmate de deuren vijf eeuwen Reformatie en het bezoek van de paus in de herfst van dit jaar bij gelegenheid van dat jubileum, zijn we blij dat de paus onze inspanningen voor de eenheid van de christenen waardeert.”

Ro e pi n g

staat, worden nu teruggestuurd.”

‘Van bekeerling tot kardinaal’, lijkt de titel van

Het lijkt hem niet minder vastberaden te maken.

zijn indrukwekkende levensloop vertoont Anders

“Vroeger werden katholieken door veel Zweden gehaat,

nu zijn het de moslims”, zegt hij nuchter. Niet dat hij blind is voor de keerzijde van zoveel buitenlandse

instroom. “Stockholm behoort tot de meest gesegregeerde steden van Europa. Hier in het centrum denk je

dat er alleen maar Zweden in de stad wonen, maar in de buitengebieden is bijna geen Zweed meer te bekennen.

Bendes bevechten elkaar op leven en dood. Alleen door integratie kunnen we voorkomen dat bevolkingsgroe104

nent deel van zijn eigen achterban - te bepleiten. Als

pen verder tegenover elkaar komen te staan.”

een spannend boek voor misdienaars. Ondanks

Arborelius geen enkel spoor van pretentie. Het is de authentieke eenvoud van zijn getuigenis in wie

paus Franciscus ongetwijfeld een gelijkgestemde herkent en waarachter het charisma van een intro-

verte kloosterling schuil gaat. Ondanks een overvolle agenda weet de kardinaal steeds weer terug te val-

len op de rust die het gebed hem biedt. Bij plechtige

gelegenheden gaat Arborelius het liefst in zijn bruine habijt gekleed, als stille herinnering aan zijn oorspronkelijke roeping. “Ik probeer ’s ochtends als een

Karmeliet te leven, in de middag en de avond ben ik bisschop.” Het gebrek aan sterallures maakt hem ook

populair bij niet-katholieken. Met enige regelmaat

wordt hij gevraagd om een lezing te verzorgen over de spiritualiteit van de Karmel, vooral onder Lutheranen.

“De belangstelling voor zingeving en spiritualiteit zie

ik in Zweden steeds meer groeien, ook onder nietgelovigen. Oecumenische samenwerking gaat wat mij

betreft daarom verder dan het slechten van onderlinge verschillen. Het is primair een dienst aan de samenleving. Met ons gedeelde sociaal engagement en het

ontsluiten van onze spirituele bronnen hebben we de hongerige zinzoekers van nu écht voedsel te bieden.”

“ O m de katholieke Kerk te vertegenwoordigen in een land dat dominant seculier is en daarnaast Luthers, vereist iemand die geen vrees kent. Daarnaast heeft hij als bisschop van Stockholm een essentiële rol gespeeld om geboren Zweden en nieuwe landgenoten dichter bij elkaar te brengen.”

105

KARMEL gin

Westmalle, Westvleteren, Averbode, Orval, Rochefort. Er zullen weinig kloosterorden zijn waarvan de meeste Vlamingen en Nederlanders meteen de woonplaats kunnen benoemen. Ook de Karmelieten worden al sinds de vroege Middeleeuwen gekend vanwege een geneeskrachtige drank die hun naam draagt, l’Eau de Carme. Samen met Sterkstokers, de makers van ambachtelijke sterke dranken, komt de Vlaamse Karmel dit najaar met een wereldprimeur: het eeuwenoude ‘Karmelietenwater’ als gin of elixer in een eigentijds jasje!

De alom bekende Trappistenbieren zijn niet primair

terproducten. Naast het bekende bier is er ook brood,

moeten leven van het werk van jullie handen’, schreef

met een kloosterlijk etiket.

bedoeld om het kloosterleven te promoten. ‘Jullie de Italiaanse monnik Benedictus al in de 6de eeuw in zijn Regel voor kloostergemeenschappen. Natuurlijk

Tr i ple

plichtingen van het koorgebed en het verstilde leven.

‘Triple Karmeliet’-bieren eveneens in de buurt van

moest dat werk wel te combineren zijn met de ver-

Sommige lezers zullen nu meteen vermoeden dat de

Daarom zijn monniken vanouds gewend om een

een Karmelklooster worden gebrouwen. Dat ligt iets

‘onderneming aan huis’ te beginnen, bijvoorbeeld met agrarische activiteiten of een brouwerij. Het bier

dat de monniken maakten, was overigens in eerste instantie alleen voor eigen consumptie bedoeld. Het

is nog maar een eeuw geleden dat de abdij van Orval als eerste de commerciële potentie van hun eigen ‘Trappist’ ontdekten. Daarna kregen ook de andere kloosters de smaak te pakken.

ATP De Trappisten in de Lage Landen hebben zelfs hun

merknaam gedeponeerd. Alleen wanneer produc-

ten op het terrein van de abdij worden gemaakt, de

ingewikkelder. De Triple is pas in 1996 op de markt

gebracht door brouwerij Bosteels, ook bekend van

Pauwel Kwak en Deus. De brouwers lieten zich daarbij inspireren door de Karmelieten van Dendermonde

die in het begin van de 17de eeuw een soortgelijk bier produceerden, maar van een feitelijke band met de

Karmelorde van nu – zoals bij het Trappistenbier - is

geen sprake. Inmiddels is Bosteels overgenomen door

ABinBev, een van de grootste brouwerijketens van de wereld. De paters Karmelieten schromen overigens

niet om zelf ook af en toe van een naar hen genoemde Triple te genieten.

monniken een plek hebben in de directie en een deel

H o fleve ran ci e r

ze het label ‘Authentic Trappist Product’ (ATP) dra-

gedoken en vond daar de receptuur van ‘l’Eau de

van de opbrengsten gaan naar het goede doel, mogen

De Vlaamse Karmel is nog wat dieper in het archief

gen. Andere kloosters hebben het wat minder strak

Carme’, met het geneeskrachtige kruid citroenme-

geregeld en verbinden hun naam bijvoorbeeld in een licentieovereenkomst aan een bierbrouwerij.

Producenten staan ervoor in de rij want kloosters staan voor authenticiteit, ambachtelijkheid en integriteit. Voor kloosters is het een welkome aanvulling

op hun inkomsten want ook zij moeten hun eigen 106

kaas, chocolade en zelfs een cosmetische lijn te koop

broek ophouden. De consument is gek op deze kloos-

lisse als hoofdbestanddeel. Volgens de overlevering zouden de eerste Karmelieten die in de 13de eeuw van Israël naar Europa emigreerden de kruiden-

drank hebben meegenomen. Al in 1379 komen we het Karmelietenwater in documenten tegen. Sommige

Karmelietenkloosters zouden zelfs de concurrentie

met elkaar aangaan in de strijd om de favoriete l’Eau

de Carme. Een groot liefhebber was keizer Karel V

(1500-1558), die volgens verschillende bronnen dagelijks een glas dronk. Karel woonde onder meer in het

Hof ten Walle, een imposant kasteel met driehonderd kamers dat grensde aan het terrein waar het huidige

Karmelklooster in Gent is gevestigd. De Karmelieten

zouden zich hier pas in 1651 vestigen maar mogelijk was de orde al voor die tijd een keizerlijk hofleverancier.

K artu iz e rs Door het Karmelklooster aan de Rue de Vaurigard in

Parijs, de langste straat in de binnenstad in het 15de arrondissement, werd vanaf 1611 een eigen variant

van l’Eau de Carme verkocht. Dat is ook het geboortejaar dat wordt gebruikt door de huidige producent

van ‘Eau de Melisse’, de firma Boyer nadat de Franse Karmelieten in 1838 aan dit bedrijf hun receptuur

overdroegen. Vanaf die tijd is het kruidenelixer als een medicinale drank op de markt gebracht dat goed zou zijn tegen stress en vermoeidheid en een betere stoel-

gang zou bevorderen. Ook een Karmelietessenklooster in Zwitserland maakt, met citroenmelisse uit eigen

tuin, een medicinaal kruidenelixer en nog steeds zijn veel apothekers in staat om desgevraagd een l’Eau

de Carme te prepareren. Daardoor ontwikkelde het Karmelitaanse kruidendrankje met genezende krachten zich tot een medicinaal preparaat, anders dan

bijvoorbeeld de huisdrank van de Franse Kartuizers.

Onder de merknaam Chartreuse – bekend van hun felle groene en gele kleur – zijn deze kruidenlikeuren

alleen beschikbaar bij de slijterij met een alcoholpercentage tussen de 40 en 71%.

O u d e r ece pt Samen met distillateur Sterkstokers in het hart van

de Antwerpse Kempen, die is gespecialiseerd in het maken van ‘private labels’ en ook zelf gins, ver-

mouths en elixers op de markt brengt, zijn de paters Karmelieten aan de slag gegaan met het eeuwenoude recept van hun vroegere medebroeders. Daaruit zijn

drie eigentijdse dranken ontstaan met een basis die

teruggaat naar de 13de eeuw: een gin, een elixer en een alcoholvrije gin. Het aloude recept van l’Eau de Carme

heeft zo een eigentijdse twist gekregen! De samenwerking tussen de Karmelieten en Sterkstokers borgt dat het authentieke en ambachtelijke karakter van dit

Karmelietenwater voor de 21ste eeuw met ‘100% spirit’ wordt geproduceerd.

Vo etstappe n De drie fonkelnieuwe dranken worden dit najaar gepresenteerd. De plannen daarvoor zijn volop in ont108

wikkeling. Pater Paul De Bois van de Vlaamse Karmel

noemt het een ‘’spannend avontuur”. “Het is natuur-

lijk geweldig om op deze manier in de voetstappen te treden van de eerste Karmelieten die hier in Europa

terecht kwamen. Wanneer ik bij ons in de achtertuin sta en een glas drink van onze l’Eau de Carme, voelt

het bijna alsof ik met mijn oude achterbuurman Karel de Vijfde op zijn Santé kan klinken.” Pater De Bois is

blij wanneer de gins en elixers in de Karmelitaanse traditie ook wat extra inkomsten opbrengen. “Maar het belangrijkste voor ons is dat we hiermee op een andere manier nieuwe doelgroepen kunnen bereiken om ons verhaal te vertellen. De beste manier om met iemand

kennis te maken, blijft toch een spontane ontmoeting

bij een goed glas.” Wat de pater betreft wordt l’Eau de Carme van de Karmel in Gent daarom minstens zo’n robuust merk als de Trappist of de Chartreuse.

G i n u it d e M i d d e le euwe n Directeur Thomas Cuyvers was meteen enthousiast toen de Karmelieten bij hem aanklopten. “Bedrijven

investeren soms vele miljoenen aan marketing en

reclame om een nieuw merk te lanceren. Het verhaal van l’Eau de Carme heeft achthonderd jaar geschiedenis en in de Karmelieten - met hun eigen biografie

en levensvisie - aansprekende beelddragers. Je hoeft het alleen maar te vertellen.” Het oorspronkelijke

recept heeft wel een bewerking ondergaan om ook bij moderne consumenten in de smaak te vallen maar de basis is gelijk gebleven. “In zekere zin staan wij dichter bij de oorsprong dan de medicinale variant die er later

is gekomen omdat daaruit de alcohol is verdwenen. In de Middeleeuwen had niemand nog van gin gehoord maar het uitgangspunt is hetzelfde”, aldus Cuyvers.

Of de geneeskrachtige werking waarmee de paters hun Karmelietenwater in de 13de eeuw aanprezen ook aan

de gin en vermouths kan worden toegeschreven, durft

Cuyvers niet te zeggen. “Het belangrijkste is dat je van dit heerlijke aperitief kunt genieten en misschien ook wel kunt mijmeren over de vroegere tijden toen mensen ook al l’Eau de Carme dronken. Dat alleen al is een goede manier om stress te verliezen.”

Meer informatie over l’Eau de Carme van de Karmelieten in Gent is te vinden op www.karmelietenwater.be

109

LEEUWENHOF gent

Bezoekers van het Karmelklooster in Gent zullen al snel onder de indruk zijn van de sfeervolle barokkerk en het monumentale kloostergebouw, die gebouwd werden aan het einde van de 16de eeuw. Ook de grote stadstuin achter het kloosterpand is zelfs voor veel Gentenaren een onbekende groene oase in het hart van het centrum. In die tuin ligt een op het eerste gezicht nogal bouwvallige opbergschuur. Alleen een plakkaat aan de buitenmuur wijst op een bijzondere historie. Het gebouw maakte onderdeel uit van het Leeuwenhof, een van de oudste dierentuinen van Europa die aan de rand lag van de Prinsenhof, de vorstelijke residentie waar keizer Karel V werd geboren.

H et Le euwe n h o f: i co o n van z eve n e euwe n G e nts e g esch i e d e n i s

aan de rand ervan. Een oplettende bezoeker aan het

Het begon allemaal in 1651 toen de paters de kans kre-

dun zijn om zware kanonskogels tegen te houden. Het

gen om een deel van de huidige achtertuin te kopen, inclusief enkele gebouwen die het Leeuwenhof werden genoemd. Zes jaar later schonk aartshertog

was een kasteel in Hollywoodstijl en vooral bedoeld voor de bühne.

Leopold een aangrenzend perceel en liet daarop een

R es i d e nti e

de heilige Leopoldus (deze kluis kan nog steeds via ’t

Gravensteen te weinig comfortabel en liet daarom het

kluis bouwen, die werd toegewijd aan zijn naamgenoot

Graaf Lodewijk van Male (1330-1384) vond het

Rustpunt gehuurd worden als een tijdelijk verblijf voor

Hof ten Walle bouwen. De vorstelijke residentie die

gasten en passanten). In de vijftig jaar die daarop volgden, bouwden de paters aan hun nieuwe onderkomen

in het huidige klooster en de kerk aan de Burgstraat.

Het Leeuwenhof verdween na hun verhuizing naar de

andere kant van de kloostertuin letterlijk en figuurlijk steeds meer uit beeld.

G rave n ste e n Wat is het verhaal achter deze mysterieuze plek? Wat

later de Prinsenhof zou gaan heten, was onder meer

het decor voor de Blijde Intrede van Maximiliaan van Oostenrijk en zijn bruiloft met Maria van Bourgondië in 1477. Het terrein was ongeveer twee hectare groot

en volledig ommuurd. Binnen de poorten stonden

meerdere woon- en logeergebouwen met in totaal driehonderd kamers, een kazerne, een paardenfokkerij, een lusthof en een dierentuin.

we zeker weten, is dat het Leeuwenhof deel uitmaakte

G e nts e O pstan d

overnam. Het Gravensteen was in de 9de eeuw onder-

geboren (1500-1558), die veertig jaar later met zijn

van het Hof ten Walle, dat de rol van het Gravensteen

De Prinsenhof was ook de plek waar keizer Karel V werd

deel uit van de nieuwe verdedigingswerken van Gent

stadsgenoten enorm zou clashen. De Gentse opstand

om Noormannen tegen te houden. Het werd later door de opeenvolgende Bourgondische graven stevig

onder handen genomen, gaandeweg steeds meer met

de bedoeling om de plaatselijke burgerbevolking te intimideren die niet zoveel op hadden met het adellijk

gezag. Dat verklaart ook de vreemde plek in het cen110

Gravensteen zal daarom zien dat de muren toch wat

trum van de stad en niet, zoals andere vestingwerken,

tegen de extra belastingen die Karel aan de inwoners

wilde opleggen, werd door de vorst bloedig gesmoord.

De kopstukken van de revolte werden onthoofd en een grote groep Gentenaars werd gedwongen tot een

vernederende strafmars, met aan de staart vijftig ver-

zetsstrijders met een strop om hun nek. Bezoekers van Gent kunnen nog steeds op het terras een pintje

drinken dat naar deze zwarte dag uit de geschiedenis

Fl an d r ia

Hof na deze gebeurtenissen links liggen en verbleef

in de loop der jaren. Op het hoogtepunt in de peri-

van de stad verwijst, de Gentse Strop. Karel V liet het

Het aantal leeuwen dat in Gent verbleef, verschilde

voortaan liever in het Bisschoppelijk Paleis.

ode 1544-46 zouden maar liefst negen leeuwen in het

Ve rval Dit had ook zijn weerslag op de Prinsenhof. De residentie raakte in de 17de eeuw steeds meer in verval en

werd verkocht. Daarna kwamen er onder meer een suikerraffinaderij, een zeepfabriek en een katoenstoom-

spinnerij in het voormalige paleiscomplex. Vanaf 1870 zijn de laatste restanten van de Prinsenhof gesloopt of door brand verwoest en vrijwel volledig uit

als Flandria, Bourgoigne en Austria. De beroemde Duitse schilder Albrecht Dürer was zo onder de indruk

dat hij een van de Gentse leeuwen tekende. Maar ook kardinaal Louis van Aragon kon zijn ogen niet van de leeuwen afhouden en merkte minzaam op dat een van de mannetjesleeuwen aanzienlijker groter was dan de leeuwen die ze in Florence hielden.

het stadsbeeld verdwenen. Alleen de Donkere Poort

G evechte n

Bourgondische hertogen, staat er in toeristische gid-

dige taferelen plaats. Om de talloze feesten in het

herinnert nog aan de oude glorie van het hof van de

Rondom het Leeuwenhof vonden ook minder onschul-

sen te lezen. Dat is niet helemaal waar… Want ook in

Prinsenhof wat op te luisteren, waren gevechten tus-

de besloten tuin van de paters Karmelieten is er dus

nóg een plek die de tand des tijds heeft overleefd en direct verbonden is met de geschiedenis van de Hof ten Walle!

Daarmee is het raadsel van dit wonderlijke gebouw nog niet volledig ontrafeld. Hebben hier nou echt leeuwen gezeten, zoals het gevelbord suggereert?

D i e r e ntu i n

sen leeuwen en andere dieren een bron van groot ver-

maak. Dat moet er vaak gruwelijk aan toe zijn gegaan, blijkt uit de verslagen. Bijvoorbeeld: “Dan schudde de

leeuw zijn manen, sprong op de ezel toe en z’n voorklauwen opslaande hief hij vel en vleesch den muilezel af, legde diens rug bloot tot op de ribben en liet hem

voor dood liggen.” Ook zou een uitgebroken leeuw zich eens hebben geworpen op onfortuinlijke Gentenaren die daarbij het leven lieten.

Wat we zeker weten is dat de Prinsenhof een van de

A an ko o p

legd in 1440. We weten bovendien dat leeuwen onder-

gebeurde nadat het Prinsenhof steeds meer ontta-

oudste dierentuinen van Europa herbergde, aange-

Wat er precies met het Leeuwenhof en zijn bewoners

deel waren van de dieren die er tot het vertier van de

kelde, is niet bekend. Totdat de voormalige dieren-

edelen en hun gasten werden gehouden. Maar “ook beren, wolven, lynxen, luipaarden, hoefdieren, roofen andere vogels zaten achter de tralies ontmoedigd te treuren, wellicht met de vrees op het lijf de ene of de

andere dag de dood ingejaagd te worden”, schrijft een 19de-eeuwse historicus over het Leeuwenhof in Gent.

G e ko cht e n g esch o n ke n De leeuwen vormden wel het pronkstuk van de col-

lectie en de vanzelfsprekende naamgever, ook omdat

tuin weer opduikt als onderdeel van de aankoop van de Karmelieten in het midden van de 16de eeuw. De ligging van het gebouw waar het plakkaat over het Leeuwenhof

aan de buitenmuur hangt, komt overeen met de plek waar de dierentuin in de Prinsenhof moet hebben gele-

gen. Maar wat we niet zeker weten, is of het gebouw waar de Karmelieten eigenaar van werden ook daad-

werkelijk het onderkomen van de leeuwen is geweest.

Mogelijk lag dat iets aan de zijkant van deze plek.

de graven een leeuw in hun wapen voerden. Sommige

B i e r b ro uwe r ij

kocht tijdens zijn reizen naar Afrika. Een factuur uit

bakstenen gebouw dat we nog steeds in de tuin van

leeuwen waren door keizer Karel V persoonlijk aange-

Geschiedkundigen zijn het er wel over eens dat het

1535 maakt melding van 10 pond en 8 shelling die de

de Karmelieten vinden, onderdeel was van het aan

keizer voor drie leeuwen zou hebben laten betalen. De

hertogin van Lotheringen was na een bezoek aan Gent eens zo opgetogen over de ontvangst dat zij een jonge

leeuw uit haar eigen collectie naar de stad liet transporteren. Eerder had ze al eens een luipaard en een

beer aan de Gentse Zoo geschonken. Ook enkele leeuwen die Karel V cadeau kreeg van de bey van Tunis, de

prefect die het Ottomaanse Rijk vertegenwoordigde, 112

Leeuwenhof zijn ondergebracht, met illustere namen

verbleven hier.

de rand van het Prinsenhof gebouwde complex waar

leeuwen en andere (wilde) dieren werden gehouden

en dat als geheel het Leeuwenhof heette. Er moeten bij de aankoop door de paters in 1651 nog meerdere

gebouwen hebben gestaan. Die werden gebruikt om het eerste klooster en de kapel in onder te brengen.

Een groot deel van het complex werd in 1688 door een

brand platgelegd. Wat nu nog het Leeuwenhof heet,

is dus slechts een deel van de oorspronkelijke dieren-

Het gebouw maakte onderdeel uit van het Leeuwenhof, een van de oudste dierentuinen van Europa die aan de rand lag van de Prinsenhof, de vorstelijke residentie waar keizer Karel V werd geboren.

Ingekleurde gravure – Antonius Sanderus – Flandria Illustrata, Keulen 1641, Deel 1. het Leeuwenhof lag aan de zuid-oostkant van de residentie.

Afbeelding durer: www.kunstkopie.nl/a/albrecht-duerer/liegender-loewe.html

113

tuin. Welke functie het ten tijde van het Prinsenhof precies had, is niet bekend. Het gebouwtje heeft in de

beginjaren van de aanwezigheid van de Karmelieten

waarschijnlijk als bierbrouwerij gefunctioneerd. Niet omdat de paters zo dranklustig waren maar omdat bier in die tijd veiliger was dan water. Later is het vooral als magazijn gebruikt.

Schatb ewa ar d e rs In alle eerlijkheid moeten de Karmelieten toegeven

dat zij niet de beste schatbewaarders zijn geweest van dit bijzondere souvenir van de geschiedenis van de stad. Zij hadden en hebben simpelweg de handen vol

aan het onderhoud van het klooster en de paterskerk.

Nu er weer wat meer belangstelling en waardering bestaat voor het Bourgondische verleden van Gent en zelfs Karel de Vijfde langzaam maar zeker nieuwe

waardering krijgt, groeit het besef dat in de achtertuin van het Karmelietenklooster een unieke historische

schat verborgen ligt die bij het grote publiek nauwelijks bekend is.

O pknapb eu rt Het laatst overgebleven deel van het Leeuwenhof is

niet alleen de plek waar meer dan drie eeuwen geleden het verhaal van de Teresiaanse Karmel in Gent

begon, maar ook een icoon van de kleurrijke geschie-

denis van het Prinsenhof. Daarom wordt nu gekeken

naar de mogelijkheden om het Leeuwenhof een grondige opknapbeurt te geven. Ook een bestemming als

bezoekerscentrum verdient serieuze overweging. Niet alleen om het verhaal van de Karmel in Gent te kun-

nen vertellen en mensen vertrouwd te maken met de

geschiedenis en spiritualiteit van het Karmelitaanse kloosterleven, maar tevens om stil te staan bij de meer

exotische bestemming die dit gebouw in de tijd van de Bourgondische vorsten had. Dat er in de achtertuin van

de Karmelieten een nieuwe dierentuin verrijst, lijkt alleen al vanwege het huidige tijdsgewricht en denken

over dierenwelzijn wat minder voor de hand te liggen…

114

“ D an schudde de leeuw zijn manen, sprong op de ezel toe en z’n voorklauwen opslaande hief hij vel en vleesch den muilezel af, legde diens rug bloot tot op de ribben en liet hem voor dood liggen.”

115

FRANCIS va n b r o e k h u i z e n

Habijt als tweede huid In de kleedkamer van het Scheveningse Circustheater hangt iedere dag een habijt klaar voor (opera) zangeres en mediapersoonlijkheid Francis van Broekhuizen (46). Voor de meeste leden van de cast van de musical The Sound of Music – een van de grote liefdes van Van Broekhuizen waarin zij nu de rol van moeder-overste speelt - was het kloosterleven een onbekende wereld maar haar zit het habijt als gegoten. “Ik heb als meisje negen jaar meegedraaid in een kloostergemeenschap en ben 15 keer naar Lourdes geweest; dat gaat in je ruggengraat zitten.”

“Voor de meiden die de kloosterzusters spelen, ben ik

voor de gezelligheid of om te kaarten, en heb mij daar

heb ze moeten leren dat je een rozenkrans niet om je

sen van kloosterlingen als een soort wereldvreemde

ook achter de schermen een soort moeder-overste. Ik nek hangt, hoe je moet buigen en op welke manier je Gregoriaans moet zingen. Ik leg ze ook uit dat het the-

ater voor mij een soort klooster is, met allemaal rituelen en een sfeer die je bijna mystiek zou kunnen noemen. De belangrijkste les die ik ze geef, vat voor mij

eigenlijk de kern samen van de spiritualiteit van het

klooster: ‘Doe alles met aandacht’. Als moeder-overste loop ik op een andere manier over het toneel dan in andere rollen, met een meer plechtige en schrijdende

pas. Dan verandert er ook iets in jezelf. Je bent je meer

vrouwen en mannen die alleen maar de hele dag vroom

met God in de weer zijn, is volkomen onzin. De zusters

wisten precies wat er in de wereld te koop was en pro-

beerden op hun manier een goed en zorgvuldig leven te leiden, bijvoorbeeld door geen eten te verspillen.

Dat voelde voor mij zo goed dat ik zelfs wilde intreden maar de moeder-overste zei dat ik eerst maar eens de

wijde wereld moest ingaan. Dat verstandige advies heb ik zeer ter harte genomen, hahaha.”

bewust van je lichaam en van de stappen die je zet. Het

Pe rso o n lij k g e lo o f

fulness, leg ik die jonge meiden uit, en dan begrijpen

persoonlijk geloof hadden. Dat is ook hoe ik er zelf in

wordt bijna een soort meditatie. Het is gewoon mind-

“Wat mij altijd trof, is dat de zusters allemaal een heel

ze het, ook dat je op die manier de stress buiten de

sta. Ik voel mij door en door gelovig en noem mij ook

deur kunt houden. Wanneer mijn tijdelijke medezus-

ters die levensles na deze musical meenemen, zou dat heel mooi zijn en heb ik toch een stukje missiewerk kunnen doen.”

Pe n ite nte n “Ik was in mijn jeugd in Wassenaar letterlijk kind aan

huis in een gemeenschap van de zusters Penitenten

van de Eenheid, een kleine kloostercongregatie waarvan de laatste Nederlandse zusters inmiddels in

Boxmeer wonen. Vanaf mijn zevende heb ik daar drie keer per week de mis gediend en later ben ik ook lector 116

steeds enorm thuis gevoeld. Het beeld van veel men-

geworden. Ik kwam veel bij de zusters langs, gewoon

zonder aarzeling katholiek maar hecht tegelijk aan mijn vrijheid. Ik ben allergisch voor dogmatische voorschriften of dwingende regels. Daarom heb ik ook niet zoveel met de institutionele kerk. Binnen klooster-

gemeenschappen ervaar ik de ruimte die ik nodig heb

om adem te halen, als een open uitnodiging om mee te

doen en mijzelf te kunnen zijn. Neem nou iemand als de heilige Franciscus, die een heel mooi en lief geloof

had maar ook in zijn blootje rondliep om duidelijk te maken dat steeds meer spullen je niet gelukkiger

maakt. Dat is een soort radicaliteit die tegelijk ontwapenend en aanstekelijk is en niets te maken heeft met

achterlijke wetten over van wie je mag houden en met

“ Wat mij altijd trof, is dat de zusters allemaal een heel persoonlijk geloof hadden.

Dat is ook hoe ik er zelf in sta.

Ik voel mij door en door gelovig en noem mij ook zonder aarzeling katholiek maar hecht tegelijk aan mijn vrijheid.

Ik ben allergisch voor dogmatische voorschriften of dwingende regels. Daarom heb ik ook niet zoveel met de institutionele kerk.”

wie je mag vrijen. Ook als begeleidster van zieken tij-

lotine de maat aangeeft terwijl zij het Salve Regina

ervaren zoals het op zijn best is; als een bad van liefde

merg en been. Wanneer deze opera nog eens in de

dens de Lourdes bedevaarten heb ik steeds het geloof en warmte waarin ook de meest kwetsbare mensen tot hun recht komen.”

D ro o m

zingen, steeds met een zuster minder, gaat je door

Amsterdamse Stopera wordt geprogrammeerd, ga ik

net zo lang bij de artiesteningang staan totdat ik desnoods het kleinste rolletje heb gekregen.”

“Vanwege mijn rol als moeder-overste gaat het nu in veel interviews over mijn kloosterervaringen. Dat

vinden veel mensen toch heel intrigerend, ook omdat ze het niet meteen kunnen plaatsen in relatie tot mijn

schaterlach en extraverte imago of dat ik bijvoorbeeld homoseksueel ben. Ik speel daar ook wel een beetje

mee en trek nu het laatje ‘klooster en geloof’ open,

als een soort toverbal die steeds een andere kleur laat zien. Met mijn achtergrond past zo’n rol in The Sound

of Music wel naadloos bij mij. Er zit toch een halve kloosterling in mijn ruggengraat. Wanneer ik op het

podium een habijt draag, speel ik geen zuster maar bén ik het gewoon. Dat heb ik ook ervaren toen ik Suor

Angelica speelde, de titelrol in een aangrijpende opera van Puccini. Mijn grote droom is om een keer gevraagd te worden voor de Dialogue des Carmélites, een van de

mooiste opera’s maar technisch ook een hele lastige productie die daarom niet vaak op de planken komt.

Francis Poulenc schreef deze opera uit 1956 over een

kloostergemeenschap van zusters Karmelietessen in Parijs, die ten tijde van de Franse Revolutie ter dood

worden gebracht. De scene waarin de zusters een voor een het schavot betreden en het vallen van de guil-

117

Francis als moeder-overste in The Sound of Music (foto: Roy Beusker)

KO K E N Y e m a s d e S a n ta t e r e s a

De ‘Dooiers van de heilige Teresa’ zijn gebakjes uit de streek van de Spaanse provincie van Avila en worden daarom ook wel genoemd naar de beroemdste bewoonster van deze streek, de stichteres van de Teresiaanse Karmel. Of Teresa zelf ze ooit geproefd heeft, is nog maar de vraag maar vast staat dat dit mierzoete snoepgoed een eerbetoon aan haar is. In ieder geval zijn ze in Avila volop verkrijgbaar en vinden ze gretig aftrek bij de Teresa-pelgrims

Waarschijnlijk stamt het recept uit de Middeleeuwen.

Speciaal voor dit magazine ging chef-kok Wendy

ontstaan in een Karmelitaans klooster, waar ze zoveel

van Avila (15 oktober) voor het eerst in haar leven met

Volgens sommige overleveringen zou het gerecht zijn

eieren over hadden dat er een simpele en goedkope bestemming voor werd vonden. Anderen denken dat

het van oorsprong een Arabisch gerecht is. Het was in

ieder geval Don Isabelo Sánchez, eigenaar van de patis-

serie ‘La Dulce Avilas’, die in 1860 de Karmelitaanse lekkernij commercialiseerde en de naam ‘Yemas de Santa Teresa’ meegaf.

De zaak bestaat nog steeds, nu onder de naam ‘La Flor

De Paepe van de Karmel Gent op de feestdag van Teresa de receptuur aan de slag. Ook de paters hadden nog nooit van dit beroemde gerecht gehoord. Zelfs nadat

de chef besloot dat iets minder suiker tot een beter

resultaat leidde, is het voor mensen van deze tijd wel

wat aan de zoete kant. Toch moet een echte fan van de Karmelitaanse traditie het natuurlijk wel tenminste

één keer gegeten hebben. Daarom kon dit recept hier niet ontbreken.

de Castilla 1860’, en biedt naast het beroemde gebak

ook koffie, thee en eenvoudige maaltijden. Vanwege de snelle roem van de ‘Yemas de Santa Teresa’ kwamen

ook andere bakkers in de stad met eigen varianten op de markt. Tegenwoordig zijn de gebakjes van de heilige Teresa zelfs in de Verenigde Staten te koop.

121

recept Ingrediënten • 7,5 cl water

• 100 gram suiker (of wat minder) • citroenschil

• 6 eierdooiers

• poedersuiker

Bereiding

1. Begin met het maken van de

siroop. Los de suiker op door

continu te roeren terwijl het water aan de kook wordt gebracht. Voeg

de citroenschil toe. Blijf roeren met

de pan op laag vuur tot het mengsel een dikke siroop is. Haal van het vuur en verwijder de schil.

2. Meng de eierdooiers met een garde in een mengkom.

3. Giet de losgeklopte eidooiers

in de siroop. Zet het vuur op de

laagste stand en roer het mengsel langzaam en onafgebroken

gedurende 3 tot 4 minuten met een garde, totdat de dooiers beginnen te stollen. Blijf volhouden! Het

6. Knijp een klein beetje dooier­

mengsel af (ongeveer de grootte van een walnoot). Gebruik je

handen om het in een bal te rollen en bedek het tegelijkertijd met

poedersuiker. Ga door totdat alle ballen zijn gerold. Voeg zo nodig meer poedersuiker toe.

7. Leg de yema’s op een bord en

laat afkoelen in de ijskast. De

poedersuiker aan de buitenkant

vormt een kleine korst terwijl de ballen afkoelen.

8. Serveer op een schaal of plaats in papieren cakevormpjes.

(recept van Lisa & Tony Sierra)

mengsel zal tijdens het koken

wegtrekken van de zijkanten en de bodem van de pan.

4. Haal van het vuur en lepel op een bord om af te koelen.

5. Als het mengsel is afgekoeld, strooi je poedersuiker door een zeef op een aanrecht of steen. Leg het

dooiermengsel erop en rol het om het in suiker te verdelen.

123

125

BIEB De Karmelieten

126

127

De Karmelieten hebben de vruchten van hun contemplatieve gerichtheid nooit alleen voor zichzelf willen houden. Daarom zochten zij steeds naar een combinatie van een leven van gebed en stilte met activiteiten op het gebied van wetenschap en apostolaat en pastorale begeleiding. Het is alsof bij het bidden een Karmeliet altijd een pen in de buurt houdt.

bo e ke n Zo is een indrukwekkende bibliotheek ontstaan met werken op het gebied van mystiek, spiritualiteit en theologie. Daarmee hebben de Karmelieten niet alleen

veel invloed gehad op het intellectuele leven van de Kerk maar ook talrijke gelovigen geinspireerd bij hun

eigen geestelijke ontwikkeling. Bovendien is het lezen

van bijvoorbeeld de autobiografie van Teresa van Avila de kiem geweest voor vele roepingen voor het kloosterleven of het priesterschap.

kl as s i e ke rs Natuurlijk gelden de boeken van Teresa van Avila

Noyen en Guido Stinissen (‘de broer van’) hebben een belangrijke bijdrage geleverd om de Karmelitaanse

traditie bij een breder publiek bekend te maken. Het was daarom een logisch idee dat de Karmelieten een

eigen uitgeverij begonnen die tot op de dag van van-

daag bestaat en in Gent, naast het klooster van de Karmel aan de Burgstraat, een winkel heeft. Steeds meer mensen hebben ook de webshop van de uitge-

verij (carmelitana.be) ontdekt als vindplaats voor Karmelitaanse klassiekers en eigentijdse uitgaven op het gebied van zingeving, mystiek en spiritualiteit.

en Johannes van het Kruis als dé klassiekers op de

bo e ke n li e fd e

Karmelieten hebben bestsellers op hun naam staan.

voor gezorgd dat de bibliotheek in de meeste

Karmelitaanse literatuurlijst. Maar ook veel andere

Deze

De geestelijke autobiografie van Theresia van Lisieux,

Karmelkloosters tot ware schatkamers zijn uitge-

‘Histoire d’une âme’ verscheen in meer dan zestig talen en zou naar schatting een lezerspubliek van

maar liefst een half miljard mensen hebben bereikt.

Het is mede door dat succes dat Theresia in 1997 tot kerklerares verheven werd, een zeldzame eretitel die ook Teresa van Avila ten deel viel.

d o chte r klo oste r In Vlaanderen behoort de Karmeliet Wilfred Stinissen

tot de meest gelezen geestelijke auteurs van de twintigste eeuw. Na zijn verhuizing naar het ‘dochterklooster’ van de Vlaamse Karmelieten in Norraby (Zweden)

leek zijn productiviteit alleen maar toe te nemen en staan er 25 boeken in het Zweeds op zijn naam. Ook

128

Karmelieten-auteurs als Koen de Meester, Carlos

eeuwenoude

boekenliefde

heeft

er

ook

groeid. De kloosterbibliotheken in Gent en Brugge

behoren tot de meest uitzonderlijke verzamelingen van Vlaanderen. Vanwege hun grote erfgoedwaarde zijn de bibliotheken van het Engels Klooster en de Karmel in Brugge sinds februari 2020 opgenomen in

het programma van Sacred Books (zie: https://www. sacredbooksbruges.be). Deskundige gidsen leiden

bezoekers rond in beide kloosters. Ook een kennismaking met een kloosterling maakt onderdeel uit van deze ontmoeting. Voor meer informatie kunt u

contact opnemen met projectcoördinator Doenja van Belleghem via doenja@sacredbooksbruges.be of telefoon 0474 95 13 30.

130

131

132

C a r m e l i ta n a Uitgeverij

Uitgeverij Carmelitana, opgericht in 1902, houdt zich bezig met het uitgeven van religieus geïnspireerde boeken die bijdragen tot de verspreiding van de christelijke spirituali‑ teit, mystiek en meditatie in het algemeen en de typische Karmelitaanse spiritualiteit in het bijzonder. Alle klassiekers van Teresa van Avila, Johannes van het Kruis en andere grote Karmelfiguren vinden hier hun uitgave. We volgen de ontwikkeling in de hedendaagse theologie en spiritualiteit en trachten een antwoord te geven op de spirituele nood van onze tijd. Ook willen we de dialoog tussen geloof en psychologie bevorderen.

Boekhandel

Boekhandel Carmelitana is te vinden aan de Burgstraat in Gent, vlakbij het Karmelietenklooster. Ons aanbod bestaat uit theologie, bijbelstudie, mystiek, gebedsboeken, psycho‑ logie, filosofie, kinderboeken, etc. Daarnaast vind je er ook muziek, films en een exclusief aanbod wenskaarten, kaar‑ sen, religieuze artikelen en abdijproducten.

Boekhandel Carmelitana Burgstraat 92, 9000 Gent tel +32 9 225 48 36 boekhandel@carmelitana.be

Ontdek onze uitgebreide webshop: www.carmelitana.be

133

Mystiek voor morgen > De redactie > p 4

Mijn kluis > Kristin Hemmerechts > p 10 Karmel > Vilvoorde > p 18

Frontvrouw > An Pierlé > p 32

Heilige > pater Carlos Noyen > p 38 Seks? > Bernini van Teresa > p 42 Sleutel > Impressie > p 48

God > In Amsterdam > p 58

Spiritualiteit > Patrick Lens > p 74 Roeping > Zuster Lucia > p 80

Meer Karmel > Karin van Oort > p 86

Inspiratie van de dag > Dag Hammarskjöld > p 90 Karmeliet > Anders Kardinaal Arborelius > p 100 Karmel > Gin > p 106

Leeuwenhof > Gent > p 110

Opera > Francis van Broekhuizen > p 116 Koken > Yemas de Santa Teresa > p 120 Bieb > De Karmelieten > p 126 + gedichten/tips/portretten/advertenties

KARMEL

€ 1 2 ,95

9 789492 434265