KOLBEIN FALKEID
Nomaden og bonden Dikt i utvalg ved HERBORG KRÅKEVIK
Til Serine og Svein Golf
© CAPPELEN DAMM AS, Oslo 2019 ISBN 978-82-02-62133-9 1. utgave, 1. opplag 2019 Omslagsdesign: Stian Hole Omslagsfoto: Finn Våga Design og sats: Elisabeth Vold Bjone Illustrasjoner materie: Shutterstock/Morphart Creation, iStock/mrtom-uk, Finn Våga/Elisabeth Vold Bjone, Shutterstock/Morphart Creation, Shutterstock/Morphart Creation Trykk og innbinding: Livonia Print, Latvia 2019 Materialet i denne publikasjonen er omfattet av åndsverklovens bestemmelser. Uten særskilt avtale med Cappelen Damm AS er enhver eksemplarfremstilling og tilgjengeliggjøring bare tillatt i den utstrekning det er hjemlet i lov eller tillatt gjennom avtale med Kopinor, interesseorgan for rettighetshavere til åndsverk. Utnyttelse i strid med lov eller avtale kan medføre erstatningsansvar og inndragning, og kan straffes med bøter eller fengsel.
www.cappelendamm.no
Fyrste del: trekket vestover . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . livsvegen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7 21
Andre del: gledepunkter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 til trøyst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Tredje del: kolbein og eg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 påminningar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 bibliografi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 register . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Fyrste del
T R E K K E T V E S TOV E R
trekket vestover
Her eg sit ved arbeidsbordet mitt, kan eg sjå ljoset som kjem frå aust. Det er ikkje I.C. Dahl sitt Stalheim eg ser ut på, heller ikkje Gude sitt høgfjellsmotiv, det er utsikta over den vesle byen me bur i. Viborg. På Jylland. Men både I.C Dahl og Gude måla motiv frå Jylland då dei var på veg sørover i Europa, der dei begge måla vidare på minna sine frå den norske naturen. Eg kan sjå begge innsjøane og bygningane til Hedeselskabet, og då kan eg innbilla meg at eg ser heilt ut på heden, som den åpne beitemarka i Danmark vert kalla. Tidleg på 1800-talet gjekk forfattaren Steen Steensen Blicher der ute på heden og snakka med folk han møtte. Etterpå skreiv han romanar, noveller og dikt som bygde på desse samtalane og det han observerte. Med desse linjene frå eitt av dei finaste Blicher-dikta, «Sig nærmer Tiden, da jeg maa væk! Jeg hører Vinterens stemme, thi også jeg er kun her på træk og haver andensteds hjemme», opnar diktsamlinga Gjest, som Kolbein Falkeid gav ut i 1995. Då hadde det vore stilt frå han i mange år, og me var mange som sakna dikta hans. «Jeg lengter etter diktet som om jeg lengter etter en bestevenn. Det behøver ikke prate, kan bare traske i bakkene bak eller foran meg. I dét selskapet blir de hverdagslige småtingene på stien gåtefullt vakre. Så uerstattelige som de virkelig er.»
–9–
fyrste del
Dikta til Falkeid har alltid vore ein kjær følgjesvein for meg gjennom livet, ein ven som traskar bak meg eller framfor meg, som eg ikkje treng å snakka med. Men som eg gjerne vil snakka med, og det er det eg prøver å gjera i denne boka. Om eg no går i fjella heime i Hardanger eller på heden til Blicher, så er dikta der og minner meg om kvar eg kjem frå, og kvar eg skal tilbake til ein gong. Og sjølv om temaet i diktet «Gjest» er mykje større enn kvar ein no tilfeldigvis bur hen i verda, så er det no eingong slik med poesi at han kan få oss til å fundera over livet vårt, over vandringa vår og mellom anna over kvar me slår oss ned. Når ein bur i eit anna land, trur eg alltid ein vil føla seg litt som ein gjest. Ein vil alltid ha ei kjensle av å koma frå noko anna. Det plagar meg sjeldan, tvert om er det ei kjensle eg kan kvila i, men nokre gonger – når eg kjenner at eg ikkje vert forstått, eller at eg sjølv ikkje forstår og stangar hovudet mot ein mur av misforståingar – så kan eit dikt leggja seg på panna mi som balsam: «Nei, ensomhet – Når jeg lengter etter diktet, er det en slags mening jeg leter etter, et narkotikum å døyve tomheten med. Eller et dopingmiddel. Bare dét får kroppen min til å utstå vrøvl som tilgriser strendene på rettskafne hverdager.» (FRÅ GJEST: «DIKTET OM DIKTET»)
Steen Steensen Blicher gjekk rundt på heden og snakka med folk. Han skulka både prestekallet og forsørgjaransvaret sitt og gjekk ut på leit etter dei gode forteljingane. Han fann mange, og gjorde dei til litteratur, men han måtte nok gjennom mykje pjatt og overflatisk prat på vegen.
– 10 –
trekket vestover
PRAT når munnen din sikler ord, prat når innvollene dine har forlatt samtalen for lenge siden og snorker fyllesjukt på sofaen der inne, prat når temperaturen i bokstavene er så lav at du trygt kan ta dem i halen og slenge dem på grua, prat når livet ditt er 30 cm tjukt og isen bærer overalt, ingen svart råk, ikke noe nifst djup som signaliserer mørke-år med blikket. Mørkets hastighet er 300 000 km i sekundet. Det lukker seg ufattelig fort bak lyset, men hele tida for seint. Det er en buldrende fryd i seieren og en stor sorg i tapet. Alt annet er utvendighet og prat.
Kanskje hadde Blicher større kjærleik til medmenneska sine enn forakt for alt det dumme dei sa. Slik trur eg det er for Falkeid òg. Han er òg ein forfattar med sterk innleving i andre folk sitt liv og sinn. Me er jo ikkje akkurat orakel, me menneske. Likevel går me rundt og meiner ditt og datt, og me snakkar om oss sjølve nesten heile tida. Ein prest eg kjenner, sa ein gong i ei preike: «Dei fyrste kristne hadde mykje på hjarte og sleit med å få sagt det. I vår tid har me lite på hjarte og det er stort sett det me får sagt.»
– 11 –
fyrste del
Men poetar som Falkeid og Blicher kan kanskje gjera grusen me spyttar ut, om til edelsteinar og gje erfaringane våre vidare til andre menneske i ei forseggjord form som kan lyfta og inspirera oss til noko meir meiningsfylt? Eg skal kanskje passa meg for å definera kva som er meiningsfylt og meiningslaust. Når eg får lyst til å koma med ein litt enkel konklusjon for å avslutta eit emne, finn eg ofte eit dikt av Falkeid som hindrar meg i koma med konklusjonen, men som fører meg vidare på ein mykje betre måte: ORD Meningsløshet, sier vi og dirrer hverken i hender eller øyenlokk. Det er et blindt ord på de mørkeste livsdypene. Bare få har vært der. Likevel sjonglerer vi med ordet, vi som er uten erfaring om det kolossale trykket i det: Ti tusen tonn på hver kvadratmeter sjel. De som kjenner det tier. De som kjenner det kommer ikke opp igjen.
– 12 –
trekket vestover
Kommer de snakker de lys og sorg. Bare lys og sorg.
Falkeid leitar alltid etter det eigentlege bak det me seier, bak pratet, eller «pjattet», som han kallar det når han er irritert. Pjatt er tomt. Uinteressant. Provoserande, fordi tida me har til å nå kvarandre, er så kort. Fortvilande, fordi det ofte er så vanskeleg å la vera å ty til pjatt. Kva skal eg seia når eit menneske står der framfor meg og eg ikkje veit kva eg vil med det, eller kva det vil med meg? Er me dømde til å berre stå der mot kvarandre? Kva skal me seia for å koma forbi eller vidare? Eller – aller best – nærare kvarandre? Og kva skal eg seia når eg møter ein ven som var meg så nær, men som tida og avstanden har fjerna meg ifrå? For kvar millimeter me nærmar oss kvarandre att, vert avstanden tydelegare og tydelegare. Er det rart me tyr til pjatt? Noko må me jo seia i den store stilla som opnar seg. Likevel likar eg så godt at det er pjattet Falkeid går til angrep på. Det er ei åndeleg oppstramming i det: Mest frastøtende er klisjéer som påberoper seg originalitet, pyntelighet som ligner et hvilketsomhelst frokost-egg, men sannsynligvis er helt hardkokt, kristendom som er skikk og andre sånne forsteininger i pels.
– 13 –