102847 mathieu vane het bos landsgrens rapport

Het bos in

‘Het effect van de grens’

Mathieu Vane 2015

1

Colofon

Naam: Mathieu Vane Datum: 4 juni 2015 Email: Mathieuvane@gmail.com Tel: 06 - 41 76 81 44 Adres: Noordhoekring 13-01 Postcode: 5038 GB Woonplaats: Tilburg

Hogeschool NHTV Claudius Prinsenlaan 4811 DK Breda (076) 53 26 00 Hogeschoolbegeleider: Marc Holvoet

Stadsregio Turnhout Campus Blairon 442 2300 Turnhout 014 88 92 55 www.stadsregioturnhout.be

Campina Collectief NS Werkplaats, gebouw 88 Burgemeester Brokxlaan 1000 5041 SG Tilburg contact@campinacollectief.be +31(6)18144372

buro plot stedenbouw LOC-hal, gebouw 68, #36 Spoorzone Burgemeester Brokxlaan 1000 5041 SG Tilburg (013) 737 0263 info@buroplot.eu Bedrijfsbegeleider: Carry Rosenblatt Limpens

Het Huis van De Brabantse Kempen Doornboomstraat 30 5091 CB Middelbeers 013 514 4719 info@brabantsekempen.eu

2

Voorwoord De Kempen vormt een omvangrijk cultuurlandschap aan beide zijden van de Belgisch-Nederlandse landsgrens.

De meeste typerende eigenschappen van deze regio zijn de schrale zandgrond en de landsgrens die dwars door de Kempen loopt. De combinatie van landsgrens en schrale grond heeft ervoor gezorgd dat het gebied vanuit zowel België als Nederland als ‘achterkant’ wordt gezien.

De specifieke omstandigheden in de Kempen hebben ook haar bewoners gevormd. De Kempen en de Kempenaren zijn anders dan andere streken en hun bewoners. De voedselarme zandgronden van de Kempen waren vroeger economisch weinig interessant, de grootgrondbezitter gaf ze in gemeenschappelijk gebruik.

Zo ontstonden de gemene gronden op de “campi” of “kampen” (vandaar de naam Campina ). Het landschap heeft de Kempenaar gevormd tot bescheiden, creatieve ondernemers die gewend zijn om samen te werken en zichzelf opnieuw uit vinden.

Voor mij persoonlijk is de landsgrens een inspirerend fenomeen. Het grensgebied vormt de achtertuin van twee landen, onbereikbaar en stil. Zodra we de Kempen als oog van de orkaan centraal gaan stellen in deze opgave, verliezen we onmiddellijk deze kwaliteit. We doen er een uur over om 30 km verderop te geraken in Turnhout vanuit Tilburg. Willen we dan meer wegen? Geen idee. Maar wat dan wel? Hoe brengen we de Nederlandse en Belgische Kempenaars bij elkaar zonder de oog-van-de-orkaan-kwaliteit te verliezen?

Ik wil graag Carry Rosenblatt Limpens en Taddeüs van der Weegen bedanken voor het begeleiden van mijn afstuderen. Van de NHTV wil ik ook graag Marc Holvoet bedanken voor de begeleiding. Tot slot wil ik al mijn collega’s van het Campina Collectief ook bedanken voor de steun en de prettige samenwerking.

Het was me een genoegen.

Bron: www.Campinacollectief.be

3

Samenvatting Landsgrenzen zijn een inspirerend fenomeen. Waar komen ze vandaan, wat doen ze precies? Wat is de impact van een politiek lijntje dat zichtbaar is als we op een landkaart kijken?

In dit onderzoek is onderzocht wat precies de impact is van de landsgrens binnen een grensoverschrijdende regio; De Kempen. De Kempen is een gebied dat zowel in Nederland als in België ligt en als achterkant van beide landen wordt gezien. Dit is niet per se een probleem, maar heeft wel een bepaalde impact op de regio.

In mijn ogen zorgt deze lijn er voor dat de Kempen als twee delen wordt gezien, omdat in beide landen verschillen aanwezig zijn op het gebied van cultuur, ruimtelijke ordening, taal, beleid etc. Dit belemmert grensoverschrijdende gebiedsontwikkeling, waarbij grensoverschrijdend eigenlijk tussen aanhalingstekens moet, omdat de Kempen ruimtelijk gezien een samenhangend geheel is.

Het doel van dit onderzoek is dan ook een ontwerp te maken waarbij het effect van de grens duidelijker kan worden ingezet om de relatie tussen de Belgische en de Nederlandse Kempen te versterken en om het grensgebied binnen deze regio een duurzaam karakter te geven als drager van de Kempense identiteit. Op deze manier kan een aanzet worden gegeven om de regio als een samenhangend geheel te laten functioneren. Samenwerking is namelijk nodig om de unieke kwaliteiten van de landsgrens in te zetten.

Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat in het grensgebied een zogenaamde ‘off grid beleving is: gebieden waar je kunt verdwalen, los kunt raken van het alledaagse. Deze off grid beleving is mogelijk in de groenstructuur die in het grensgebied aanwezig is. On grid beleving vindt plaats, daar waar de grens kan worden overschreden door middel van verplaatsing om van punt A naar punt B te geraken. Anders gezegd; in een off grid gebied is de verplaatsing op zich het doel, in een on grid gebied is verplaatsing het middel om bij het doel te komen.

Aan de grens bevindt zich nu een indrukwekkende groenstructuur die de kwaliteiten biedt van off grid beleving. Op sommige plekken is deze kwaliteit zwak, omdat de groenstructuur hier minder sterk aanwezig is. In het ontwerp is op een van deze zwakkere plekken een schakel gecreëerd die ervoor zorgt dat dit punt kan worden verbeterd. Hiervoor is een voorstel gedaan om een grensoverschrijdend, internationaal Kempens kenniscentrum toe te voegen in het grensgebied, die zich richt op natuur en landbouw, twee veel voorkomende eigenschappen van de Kempen, om zo de samenwerking tussen Nederland en België te kunnen versterken.

Doordat dit volgens de principes is gedaan van een landgoed kunnen de kwaliteiten van de huidige groenstructuur worden versterkt.

4

Inhoudsopgave 008 Inleiding 012 Aanleiding

014 Geschiedenis Kempen 018

Geschiedenis van de grens

025

Ruimtelijke analyse Kempen

048 Conclusies 049 Visie 052

Ontwerpopgave

054 Locatie 062

Concept

066

Ontwerpprincipes

069

Masterplan

070 Ontwerp 084

Nawoord

085 Bronnenlijst

5

6

7

Inleiding Mensen/gemeenten/steden proberen zichzelf op een bepaalde manier neer willen zetten in deze maatschappij. In onze huidige maatschappij draait alles om identiteit en individualiteit. Mensen zijn op zoek naar een manier om zich te onderscheiden, om te kunnen zeggen;‘dit ben ik’. Maar als iedereen zichzelf wil onderscheiden is er ook geen samenwerking en bokst iedereen continu tegen elkaar op om elkaar te overtreffen.

Zwolle

Amersfoort

Utrecht

Arnhem

Deze kwestie kan ook ruimtelijk worden vertaald. Kijk maar naar plaatjes waarbij woonwijken worden aangeprezen. En ook op landelijke schaal kan dit worden bekeken. Landsgrenzen zijn politieke lijnen die de identiteit van een gebied bepalen. Maar wat als een gebied eigenlijk een geheel is, waarbij de landsgrens dwars door dit gebied loopt en zo de identiteit gesplitst raakt. Dit onderzoek stelt de vraag of deze barriere moet en of deze barriere kan worden opgeheven. Landschappelijk gezien wordt De Kempen als een geheel beschouwd. Maar de identiteit op cultureel vlak verschilt enorm. Als er wordt gekeken naar de Veluwe, dit gebied is aanzienlijk kleiner, maar staat als merk veel beter op de kaart. Waarom? Misschien omdat dit gebied niet in twee landen ligt.

Veluwe: ongeveer 1000 km²

Zwolle

Amersfoort

Utrecht

Arnhem

Breda Tilburg Eindhoven

Turnhout Antwerpen

Kempen: ongeveer 3000 km²

8

De Veluwe is het grootste aaneengesloten natuurgebied van Nederland en kent het een enorme variatie aan natuur en landschappen. In dit gebied liggen twee Nationale Parken, de Hoge Veluwe en de Veluwezoom, beide beroemd om hun natuurschoon. Het grootste deel van het veluwse bosgebied is nog niet zo lang geleden aangeplant en ook heidevelden en zelfs waterlopen zijn door ingrijpen van de mens tot stand gekomen. Op de Veluwe is een enorm netwerk aan fiets- en wandelpaden te vinden.

Bron: www.fietsenwandelweb.nl

Afbeelding 1. Veluwe.

Het is bijna België, maar gelukkig ligt de Kempen nog nét in ons land. Want het is een landschap om trots op te zijn.

Het landschap van de Kempen vertelt verhalen, maar is ook ‘gewoon’ om te genieten. Op bijna alle zandpaden kunnen ruiters en menners hun hart ophalen.

Er zijn fietspaden en –routes en lopen kun je overal waar je voeten je brengen. Over de heide, door het bos, langs slingerende beken, misschien zelfs een stukje over de grens? Want, gelukkig voor de Belgen, daar gaat het Kempenland gewoon verder.

Bron: www.staatsbosbeheer.nl

Afbeelding 2. Kempen.

9

Vanuit mijn jeugd komt deze fascinatie voor grenzen naar voren. Ik ben opgegroeid in een klein dorpje: Schuddebeurs in Zeeland. Een Zeeuw heeft voor mensen van buiten een bepaald karakteristiek. Maar in Zeeland ervaarde ik wel heel duidelijk ruimtelijke en gevoelsmatige grenzen. Bijvoorbeeld het reizen naar de stad om boodschappen te doen. Deze beleving had ik omdat er in ons eigen dorp simpelweg niks aan voorzieningen aanwezig was. Of zodra ik de brug over was voelde ik dat ik bijna ‘ thuis’ was. Maar wat is dat ‘thuis’ dan?

Afbeelding 3. Tunnel.

Probleemstelling

De landsgrens tussen België en Nederland vormt een barriere binnen De Kempen die zorgt voor een tweedeling van het gebied en die hierdoor grensoverschrijdende gebiedsontwikkeling belemmert.

Doelstelling

Een ontwerp/strategie maken waardoor ‘het effect van de grens’ duidelijker kan worden ingezet op zowel ruimtelijk als sociaal vlak zodat de relatie tussen de Belgische en Nederlandse Kempen kan worden versterkt en het grensgebied een duurzaam karakter kan krijgen in de toekomst.

10

Leeswijzer

Fascinatie

01 De ontwikkeling van de Kempen

02 De ontwikkeling van de grens

04 Ruimtelijke analyse Kempen

05 Wat is de rol van de grens?

06 Visie

07 Ontwerp

11

Afbeelding 4. Weg in de Kempen.

12

Aanleiding

` De schrale zandgronden van de Kempen waren vroeger economisch weinig interessant en werden door de grootgrondbezitter in gemeenschappelijk gebruik gegeven. Zo ontstonden de gemene gronden, “campi” of “kampen”. Dit heeft de Kempenaren gevormd tot een bescheiden, creatieve ondernemer die gewend is om samen te werken en zichzelf opnieuw uit vinden. Een ondernemende mens die gewend is samen te werken om meer te bereiken. De regio vormt dan ook de bakermat van veel collectieve of coöperatieve ondernemingen zoals Campina, Rabobank en meer recent van KempenGoed (streekproducten), een Kempense zorgcoöperatie i.o. en KempenEnergie.

Het Campina Collectief hoopt uit te vinden wat er over is van de collectieve cultuur, of en hoe De Kempen daarin verschillen van andere regio’s en wat de overeenkomsten en verschillen aan weerskanten van de landsgrens zijn.

Oirschot Hilvarenbeek

Breda

Baarle Nassau Baarle Hertog

Tilburg

Breda Tilburg

Diessen

Middelbeers Eindhoven

Poppel Vessem

Eindhoven

Eindhoven

Turnhout Antwerpen Turnhout

Hapert Turnhout

Arendonk

Reusel

Bladel

Eersel

Bergeijk

Retie

Dessel Lommel

Figuur. 1. Kempen Totaal Onderzoeksgebied Kernen in het onderzoeksgebied

13

Hogere gronden raken uitgeput

Meeste wouden alweer gekapt

Nieuwe wouden nemen Kempen over

Voortzetting ontbossing Nederzettingen verplaatsen naar water

Ontstaansgeschiedenis ruilverkaveling

TIJDLIJN KEMPENHISTORIE

REGIONALE INGREPEN

Achteruitgang levensstandaard Verdeling onder de erfgenamen

Oorspronkelijke situatie

Land gaat verloren door aanleg wegen

Opkopen omliggende gronden voor meer domein

Ruilverkaveling voor gunstigere kavels

Verplaasting gebouwen ivm aanpassing landschap

Er ontstaat ruimte voor landschapsverbetering

Langs wegen nieuwe nederzettingen

INFRASTRUCTUUR

Aanleg mijngroeven

Stenen voorwerpen (jacht)

Enkele technische innovaties

Bescheide productie eerste bronzen voorwerpen

Doorontwikkeling langveestallen

Ontwikkeling verbindingswegen

Hogere gronden raken uitgeput

REALISATIE MATERIALEN Feodaal systeem van leenheer/leenmannen In groepen jagend

Individuele jacht

Vee afgebakend op grond rondom huis

Houden van vee

Intensiveren landbouwactiviteit

Voortzetting ontbossing

Begin ontbossing

Variërende landbouwactiviteit

Sterke ontwikkeling landbouwsector

Nieuwe wouden nemen Kempen over

Meeste wouden alweer gekapt

LANDSCHAPPELIJK GEBRUIK Neolitische revolutie op lössgronden (Zuid Limburg)

Verbouwen van tarwe en eenkoorn

Sedentaire levenswijze

Nomadische levenswijze

Verbeterde overzeese contacten

Families worden zelfredzaam

Boerengemeenschappen Woonstalhuizen

Kleine steden op brokstukken Romeinse Rijk Romeinse metropolen

Leveringsplicht land aan de stad

Nederzettingen verplaatsen naar water

Buurtschappen op dekzandrug met akkers

LEVENSWIJZE

100.000 BC (prehistorie)

14

Vee g wo ro

Ruilverkaveling

Neanderthalers

40.000 BC

Homosapiëns

10.000 BC (steentijd) Opkomst grote stammen

5.500 BC (neolithicum)

3.700 BC (midden neolithicum)

Onderling contact tussen stammen

Figuur 2. Tijdlijn Kempenhistorie

2.700 BC (laat neolithicum)

2.000 BC (Bronstijd)

Verbeterd transport

Bron: Campina Collectief groepsproduct

1.500 BC (midden Bronstijd)

800 BC (IJzertijd) Toename bevolkingsaantallen

KEMPEN +/- 15.000 inwoners

400-0 BC (Late IJzertijd)

50 (Romeinse Tijd)

400 (Late Rom. Tijd)

500 (Vroege Middeleeuwen)

Nederzettingen ontgonnen akk aan beke

Vee graasde op woeste grond rondom akkers

n t

Onafhankelijkheid België Grond bracht niets op en wordt nauwelijks bemest

Vestiging abdijen in de Kempen

Onafhankelijkheid België Loop 12e eeuw onstaat Hertogdom Brabant

Eindhoven werd planmatig opgezet met dezelfde huizen en lange kavels

Vrijheden gesticht in de Kempen EH AD

Na oorlog onstonden nieuwe kernen (steden)

Kempen dunbevolkt en arm

EH GE

TH HT

(Kempen wordt onderdeel van Brabant)

Meeste wouden alweer gekapt

Vee graasde op woeste grond rondom akkers

Lakenindustrie (wol)

Overbegrazing en roofkap zorgt voor nieuwe heiden

Woeste grond heide voor plaggen bouw en houden schapen

GK

Ontginnen grondstoffen

Turnhout industriestad; papier, baksteen, cosmetica

Hoogwaardige internationale industriële conglomeraten

Stichting kempische kolenmijnen

Kastelen met houten torens op kunstmatige heuvels

Snelle industrialisatie

Stedelingen hebben eigen akker buiten de stad

Grond bracht niets op en wordt nauwelijks bemest

Vestigen zware industrie

Diverse millitaire terreinen

Groei klassieke landbouwsectoren

Toelevering vanuit dorpen en marktsteden

Opkomst van de handelssteden Bevolking bestaat uit geestelijken, adel en de gewone burger

Adel sticht zelf kerken

1000 (Middeleeuwen)

Eerste nuceaire installatie van België

Ontwikkeling van universiteiten

TH

Vestiging abdijen in de Kempen

Nederzettingen aan ontgonnen akkers aan beken

2,4 MLN

Kempen wordt beter ontsloten Lakenindustrie vervalt, men stapt over op linnen

Opkomst van de ambachten

Adel eigent woeste gronden op als privéjachtgebieden

Toetreding auto in Nederland

Strategisch belang ter bescherming van handelsroute

1.100 (Late Middeleeuwen)

1.200

1.500 (Renaissance)

1.830 (Nieuwe Tijd)

1900 (Vorige eeuw)

1914

1930

1945

1952

HEDEN

15 KEMPEN +/- 2.400.000 inwoners

De Prehistorie De Kempen was ongerept en is gevormd door het weggetrokken ijs van de ijstijd. Oerbossen, voorzien van dennen, nemen de Kempen over en de eerste bewoners leefden primitief. Men joeg op het wild wat de Kempen te bieden had en trok van de ene naar de andere plek. Over tijd leerde men om van stenen en hout de eerste voorwerpen te maken, zoals een hamer en een speer, die weer gebruikt konden worden om de individuele jacht te bevorderen. Deze vorm van jagen ging gepaard met de eerste vorm van een sedentaire levenswijze: men verblijft langer op een en dezelfde plek.

Neolithicum Doordat men zich langer vestigde op ĂŠĂŠn locatie, werd de samenstelling van een groep op die locatie groter. De vestiging werduitgebreid en de eerste vorm van veehouderij werd toegepast rondom huis.

Romeinse Tijd Met het ontstaan van de verschillende boerengemeenschappen, werden de verbinding tussen deze vestigingen steeds belangrijker. Men kon goederen bij de een halen die elders niet te verkrijgen waren. Zo onstonden er verbindingswegen in de vorm van karrensporen. Om deze handelswegen te houden werd hout steeds belangrijker en werden er steeds meer bossen gekapt. Door het ontstaan van metropolen en het toenemende aantal inwoners in de Kempen, ontstond er een intensivering van de landbouwactiviteit. Mensen die woonden buiten de metropool leverden goederen aan de stad. Deze intensivering plus de verdere ontbossing van het gebied leidde uiteindelijk tot uitputting van de Kempische gronden. Het centrale deel van de Kempen bleef vrijwel ongebruikt en onbewoond. Dit leidde over tijd weer tot het ontstaan van nieuwe bossen op deze voorheen uitgeputte grond. De grond werd vitaler en de eerste vorstendommen ontstonden op plaatsen waar voorheen de Romeinse metropolen lagen. Het centrale deel van de Kempen is nu dus het huidige grensgebied.

Middeleeuwen Door het kappen van de bossen kreeg de wind vrij spel op de open vlakten en ontstonden er dekzandruggen in het gebied. Deze dekzandruggen waren ideaal om op te wonen. Om de landbouwactiviteit weer te stimuleren onstond er het feodaal stelsel. Een leenheer had een groot stuk grond in zijn bezit en verdeelt dit onder zijn leen mannen die op hun beurt dit aangewezen stuk land onderhouden. Deze herintensivering van de landbouwactiviteit vereiste veel hout en de meeste bossen werden wederom gekapt.

De adelijke klasse deed haar intrede en wilde zichzelf beter profileren. Zo eigenden zij zich grote stukken woeste grond toe als privĂŠ jachtgrond en stichtten ze kerken.

Dit bracht met zich mee dat de woeste gronden, door overbegrazing van de boer zijn vee en intensieve jachtactiviteit, een extreem verschraald landschap ontstond. Deze grond werd over tijd niet veel vitaler en slechts kleine begroeiing en zand domineerde de grond en staat nu bekend als de grond die de Kempen domineerde: de heide.

Het heidegebied werd weer als kracht binnen de Kempen gezien. Men kwam erachter dat door de toplaag van de heidegrond af te plaggen en deze te vermengen met mest van de koeien, er een substantie ontstond waarmee de akkers bemest konden worden.

16

Nieuwe Tijd De heide economie floreerde rijkelijk tot ongeveer halverwege de 19de eeuw. Maar doordat er een grens werd getrokken tussen België en Nederland in 1830 plus de opkomst van de kunstmest in 1840 veranderde er zeer veel qua landgebruik. De plaggen werden overbodig en men moest zich op nieuwe technieken gaan storten.

Daarbij werd het goedkoper om landbouwgoederen van buitenaf naar de Kempen te halen dan op eigen land kweken en te gebruiken.

Industrialisatie De industrialisatie nam een grote sprong voorwaarts en ook de auto werd geïntroduceerd in Nederland en België. Naast industrie in de Kempen kwam de industrie in de omringende steden ook op gang, meer zelfs dan in de Kempen. Hierdoor trokken veel mensen weg uit de Kempen en gingen naar de stad, waardoor de Kempen een vrij arm gebied werd, voorzien van functies die nergens anders konden en slecht bemeste akkers. Na doorontwikkeling van de industrie in de grotere steden ontstonden er hoogwaardige conglomeraties. Bedrijven zoals Philips deden haar intrede in het gebied. De Kempen ging zich daarom meer storten op de groei van de klassieke landbouwsectoren.

Conclusie En waar staan we nu? De Kempen staat toch bekend als de achtertuin van zowel Nederland als België. Geconcludeerd kan worden dat deze regio haar gebied tot de bodem toe benutte en na uitputting zichzelf liet herstellen. Hierna werd het gebied weer bewoond, gebruikt, uitgeput en ging men weer op zoek naar alternatieven om van haar gebied iets bruikbaars te maken. Momenteel is het gebied voorzien van elders ongewenste functies, heide, bossen, een overvloed aan boeren met teveel grond en kleine dorpskernen.

17

1700

1600

1500

1572

1798

1648 1648 Vrede van M端nster Internationale erkenning Staats Brabant

Nederland

1672 Oorlog werd verklaard aan de Republiek

1782 Militaire grenzen vallen sa 1789 Revolutie in Frankrijk

1790 Tolrechten worden ingevo 1798 Bataafse Republiekz vz

Heilige Roomse Rijk Hertogdom Brabant B

1566 Beeldenstorm

B

B

B

T T

T

1530 Reorganisatie Raad van State 1555 Filips 2 wordt gekroond

Kempen

E

1543 - 1568 Unie 17 Provincies

E

T

B

Breda

T

Tilburg Eindhoven

18

Figuur 3. Tijdlijn grens

E

T

Turnhout

Grens

T

T

1800

1830

1815 - 1830

1900

2015

2100

1930

1831

grenzen vallen samen met de landsgrenzen in Frankrijk

n worden ingevoerd

En in de toekomst...

Republiekz vz

1914 - 1918 WO I

1806 Republiek wordt Koninkrijk

1940 - 1945 WO II

Grenzen liggen hierdoor tegen Frankrijk aan

Opstand van de Belgen!

1985 Verdrag Schengen

?

1993 Verval Europese economische grenzen B

B

B T

T

T

E

E E

T T T

19

Geschiedenis van de grens Heilige roomse Rijk In de middeleeuwen had Nederland zoveel grenzen dat er niet kon worden gesproken van ‘de Nederlandse grens’. Nederland maakte in die tijd deel uit van het Heilige Roomse Rijk en dat Rijk was een grote verzameling van politieke verbanden van wereldlijke en kerkelijke gebieden die direct of indirect onderworpen waren aan de soevereiniteit van de keizer of Rooms-koning. Het Heilige Roomse Rijk was een rijk in Centraal-Europa dat ontstond in de middeleeuwen en bestond tot 1806.

Hertogdom Brabant Een hertog stond aan het hoofd van een hertogdom. In Nederland kennen we bijvoorbeeld het Hertogdom Brabant en het Hertogdom Gelre (Gelderland). Deze hertog breidde zijn Brabantse hertogdom uit van het zuiden richting het noorden. Het hertogdom Brabant was een historisch gebied in de Nederlanden. Zijn grondgebied bestond voornamelijk uit de drie hedendaagse Belgische provincies Vlaams-Brabant, Waals-Brabant en Antwerpen, het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het merendeel van de hedendaagse Nederlandse provincie Noord-Brabant.

Toen Karel V landsheer werd over alle gewesten van Nederland in 1506, veroverde hij tussen 1524 en 1543 Friesland, het Sticht (nu Utrecht), het Oversticht (nu Overijssel) Groningen en Gelre (nu Gelderland). Zo ontstonden de 17 provincies en kreeg door de veroveringen en de inspanningen van Karel V de oostgrens van ons land langzaam maar zeker een vorm. Ondanks dat de Unie van de 17 Provincies maar van 1543 tot 1568 stand hield, was dit wel de basis voor het huidige Nederland.

De koning stoorde zich steeds meer aan de onrust binnen het geloof als gevolg van de Hervorming of Reformatie die vanuit Frankrijk steeds verder noordwaarts trok.

Karel V vond het katholieke geloof het juiste, andere geloven werden met harde hand vernietigd. De kritiek op de kerk en dus op de regering verhevigde.

Karel V besloot afstand te doen van zijn troon en deze over te dragen aan zijn zoon. Maar ook zoon Filips wenste dat iedereen katholiek was.

Op een gegeven moment waren de inwoners het zat, en kwamen ze in opstand tegen de kerk en in Steenvoorde, een plaatsje in huidig België besluit in 1566 een groepje fanatiekelingen de plaatselijke kerk te plunderen en alle symbolen van de kerkelijke rijkdom te vernietigen. Dit was het begin van de Beeldenstorm die zich al snel uitbreidde via Antwerpen naar het noorden. Het begin van de 80 jarige oorlog is begonnen, en twee jaar later breekt de hel los.

Nadat in 1648 de vrede van Munster was getekend, werd de republiek eindelijk internationaal erkend en was deze onafhankelijk. Hiervoor werden verdedigingslinies gebouwd tot ver over de eigen landsgrens om ons land te beschermen. De Republiek probeerde met deze verdedigingslinie haar grenzen te verzekeren in een tijd dat andere landen verscheurd waren door oorlogen. Alleen in 1672 verklaarden de bisschoppen van Munster en Keulen in alliantie met de Franse koning Lodewijk XIV de oorlog aan de Republiek. Hierdoor moest ook de verdedigingslinie in het zuiden aangescherpt worden, om het gevaar uit Frankrijk buiten te kunnen houden, maar ook om vijandige schepen bij de Scheldemond vandaan te houden. Hierom nam de Republiek een reeks forten in, in het huidige Belgie. Deze forten werden in 1782 door de Staatse legers ontruimd en zo was hun functie voorbij. Dit had als gevolg dat de militaire grenzen van ons land samen vielen met de landsgrenzen zoals die in de vrede van Munster waren vastgelegd.

Bataafse Republiek In 1789 vond er in Frankrijk een revolutie plaats die Europa voorgoed veranderde. Voor het eerst in de geschiedenis werd de aristocratische (wie uit een oude en vooraanstaande familie komt) orde omver geworpen. Naast de wil tot maatschappelijke verandering was er ook frictie over het verval van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Er ontstond een protestbeweging waarbij de leden zich ‘patriotten’ noemden.

In 1806 werd de Republiek een koninkrijk. De jaartallen volgen elkaar in deze periode rap op want in 1815 werd besloten dat er een betere verdediging moest komen om de Fransen in de toekomst te kunnen weren tegen hun uitbreidingsdrift. Daarom werden in dit jaar de noordelijke en zuidelijke Nederlanden verenigd in 1 koninkrijk. Toen lag onze landsgrens ineens tegen Frankrijk aan.

20

Belgische opstand Niet voor lang althans, want 15 jaar later, in 1830 vond de Belgische Opstand plaats. In augustus van dat jaar werd in Brussel een opera opgevoerd over een opstand in Italië. Deze opstand ging over de vrijheidsstrijd van de Napolitanen tegen de Spaanse overheersers aan het begin van de achttiende eeuw. De alsmaar stijgende werkloosheid als gevolg van modernisering en de daarmee in verband staande hongersnood deden de rest. Het was natuurlijk een toneelstuk, maar het was voor sommige heethoofden, opgezweept door de Franstalige Walen en sommige Fransen aanleiding voor een echte opstand op straat tegen het gezag van koning Willem I. Maar daarmee was het vuur van de revolutie nog niet gedoofd. De Zuidelijke Nederlanden eisten onafhankelijkheid van het noorden.

Willem I wendde zich daarop tot de belangrijkste bewindvoerders in Wenen, die nota bene in 1815 zelf de grens tot aan het noorden van Frankrijk hadden getrokken. Maar die spraken zich in Londen in 1831 uit voor de onafhankelijkheid van België. Nederland kreeg - zo bepaalden ze - dezelfde grenzen als in 1790, mocht heel Luxemburg houden en België moest ongeveer de helft van de staatsschuld overnemen. Deze voorwaarden werden door Nederland geaccepteerd, maar niet door de Belgen. De bestuurders in Wenen versoepelden daarop de voorwaarden. Die werden door de Belgen geaccepteerd, maar nu weer niet door Nederland. Willem I voelde er namelijk niks voor on zo’n groot deel van zijn rijk op te geven. Net over de grens viel hij Poppel binnen.Dit resulteerde in een oorlog tussen Nederland en België: de zogenaamde ‘Tiendaagse Veldtocht’(2-12 augustus 1831).

Het Nederlandse leger vermorzelde de Belgen. Dit stuitte de Fransen weer tegen de borst, dus begonnen deze aan hun opmars om de Belgen te steunen. Frankrijk en Engeland boden een wapenstilstand aan, waarop het Nederlandse leger zich terugtrok. Er werden nieuwe voorwaarden voor de afscheiding van België vastgesteld.

Hoewel die voor Nederland iets gunstiger waren, verwierp koning Willem I ze. De Belgische koning Leopold I accepteerde ze wel.

Uiteindelijk ging ook Willem I overstag in 1839.

Na WO I Nu Belgie en Nederland twee aparte landen zijn, veranderd het grenslandschap vanaf deze tijd, de verschillen begonnen zich steeds verder te ontwikkelen. Door het opkomende nationalisme ontwikkelden de gebieden zich ieder in een eigen richting op zowel sociaal, cultureel, economisch en landschappelijk gebied. Zo kwamen de gebieden ook steeds meer met de rug naar elkaar toe te liggen.

Conclusie Door de eeuwen heen zijn er talloze oorlogen gevoerd, vredesonderhandelingen geweest en is vriendjespolitiek een spel van alledag. Deze factoren hebben ervoor gezorgd dat de grens ligt zoals wij hem nu kennen. Maar er is nog een andere oorzaak die op de volgende pagina wordt uitgelegd.

21

Landgoederen en natuurgebieden

Sommige landgoederen en natuurgebieden die vroeger zijn aangelegd, zijn vanuit hun oorsprong privĂŠ gronden. Deze privĂŠ gronden dienden als grens waar onze landsgrens zoals wij die kennen langs kwam te liggen. Deze landgoederen kwamen hier te liggen omdat de grond hier schraal was, en dus goedkoop. (Zie Romeinse tijd; tijdlijn Kempenhistorie) De kerk en mensen van adel konden hierdoor dus gemakkelijk veel grond voor een lage prijs aanschaffen, om hier hun landhuizen op te bouwen. Deze serie van gronden zijn ook een oorzaak geweest voor de vorming van de grens.

<1700

1. De Baest 2. Postel de Kempen 3. Nieuwkerk 4. Gorp en Roovert

22

1700 - 1800

5. De Utrecht 6. Hoge Vijverbos 7. Stevensbergen 8. Liereman

Figuur 4. Landgoederenreeks door de tijd heen.

1800 - 1900

9. Molenheide 10. Oud Heiveld

1900 - 2000

11. Staatsbossen Ravels 12. Klotkuilheide 13. De Hoevens 14. De plateaux

2000+

15. Zwartven 16. Beleven

Afbeelding 5. Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s landgoederen en natuurgebieden.

Afbeelding 6. Kempische schuur.

24

Identiteit Kempen Mensen hebben een eigen identiteit, een eigen levensverhaal. Bij een ‘Mohammed’ denken we aan iets anders dan bij een ‘Henk”. Maar er zit een verschil tussen identiteit en identificatie. Mensen ‘van buiten’ kennen niet zozeer de identiteit van een persoon, maar hebben hier wel een bepaald beeld bij.

Een gebied werkt op dezelfde manier. Elk gebied is anders, elk gebied heeft een eigen cultuur en verhaal. Noem een specifieke bevolkingsgroep en/of streek of dorp en we hebben ons woordje al klaar als het gaat om kenmerken en karaktereigenschappen van bewoners. Dit is de reden dat sommige personen zich ergens ‘thuis voelen’ en andere personen zich ergens totaal niet op hun gemak voelen. Alleen dit imago van een gebied is gerelateerd aan aspecten van identiteit, maar beschrijft in eerste instantie wel het beeld dat er bij hoort die mensen van buiten hebben. Dit beeld hoeft geen realistisch beeld te zijn maar wordt bepaald door aanwezige kennis, informatie, of een beeld dat gevormd wordt door de media.

Het interessante aan De Kempen is dat hier de landsgrens doorheen loopt, waardoor er dus een bepaalde vorm van interactie ontstaat binnen De Kempen. Maar wat is nou precies de rol van deze politieke lijn in het geheel? Klopt het beeld dat mensen krijgen van een gebied dat als achterkant wordt gedefinieerd?

Figuur 5. Lagenbenadering.

Figuur 6. Sociale kant.

25

26

Infrastructuur De Kempen wordt gezien als achterkant van Nederland en Belgie. Dit gegeven wordt bevestigd als wordt gekeken naar het wegennet en het spoornetwerk. We zien een grote concentratie in Duitsland, richting het westen van Nederland en rondom Antwerpen en Brussel.

Figuur 8. Infrastructuur is veel minder aanwezig bij de grens.

27

Economische centra

Dit komt doordat hier grotere economische regioâ&#x20AC;&#x2122;s aanwezig zijn. De Kempen ligt dus eigenlijk centraal gelegen tussen deze drie regioâ&#x20AC;&#x2122;s, maar door de landsgrens is de Kempen in een hoekje komen te liggen, wat er voor zorgt dat het gebied nu wordt vergeten.

Randstad

Ruhrgebied

Vlaamse Ruit

28

Figuur 9. Centrale liggen tussen grotere economische gebieden.

Stroomgebieden

Het water in de Kempen stroomt weg. Dit komt doordat de Kempen hoger gelegen ligt, tussen twee stroomgebieden, zowel die van de Maas als die van de Schelde. Dit is een belangrijke oorzaak voor het feit dat de grond in de Kempen zo droog is.

Stroomgebied Eems

Stroomgebied Rijn

Stroomgebied Maas

Stroomgebied Schelde

Figuur 10. Kempen ligt hoog.

29

De Kempen heeft een centrale liggen ten opzichte van de Randstad, de Vlaamse Ruit en het Ruhrgebied. Tevens ligt het tussen Breda Tilburg en Eindhoven in, met in BelgiĂŤ ook nog Antwerpen en in het gebied zelf als stedelijke kern Turnhout.

Het gebied zelf heeft een unieke kwaliteit van een landsgrens en dit gegeven moet worden versterkt. Dit wordt gedaan door mensen naar het grensgebied te trekken om deze kwaliteit zelf te ervaren, kan de Kempen mee concurreren op het gebied van economie met omliggende steden.

Zo kan het het grensgebied zijn potentie ten volle benutten.

Afbeelding 7. Luchtfoto Campina Collectief.

Afbeelding 8. Luchtfoto Campina Collectief.

30

Breda

Tilburg

Eindhoven

Turnhout

!

Figuur 11. Visiekaart hoge schaal.

31

Hoogte

Baarle Nassau Baarle Hertog

De Kempen bestaat uit hoge rugen en lage gronden. Op de hoogtekaart is te zien dat de grens precies over de hoogste rug loopt, wat economisch gezien de minst waardevolle grond was. Behalve op een uitsteeksel na rechts van Baarle Hertog en Baarle Nassau, maar dit is te verklaren doordat er, voordat de grens er lag aan deze plek private gronden lagen waar de grens langs is gelegd. (Principe 1.)

1700 - 1800

Breda Tilburg

Eindhoven

Turnhout

Figuur 12. Hoogtekaart met de grens over de hoogste rug.

32

Principe 1. Grens bij Poppel

Water

Dat de grond arm is en het water wegloopt is duidelijker te zien als er wordt ingezoomd op het onderzoeksgebied.

De grens ligt op de hoogste en droogste grond, en het water stroomt hier vanaf.

Figuur 13. Water stroomt van de grens af.

33

Kamerlandschap

34

Figuur 14. Groenstructuur zorgt voor kamers.

Aan de grens ligt de groenstructuur. De grens kan hier worden gezien als verbindende factor tussen deze structuur, wat bijdraagt aan een kamerstructuur in het omliggende gebied.

Bebouwing

Figuur 14. In deze kamers liggen de dorpskernen met hun industriegebieden.

In deze kamers liggen de dorpskernen, waarbij goed te zien is dat deze op de grens van hoog en droog en nat en laag liggen.

35

Infrastructuur en bebouwing

Figuur 16. Infrastructuur.

36

Wordt er gekeken naar de infrastructuur, zijn er een aantal hoofdpunten waar de grens wordt overschreden. In de noord zuid richting zijn er drie inprikkers, terwijl de hoofdontsluiting van Eindhoven richting Antwerpen oost west gesitueerd is.

Totaalkaart Worden alle lagen over elkaar heen gelegd ontstaat een goed beeld over hoe het gebied in elkaar steekt.

informele onderlinge relatie.

Figuur 15. Lagen over elkaar.

37

Grensovergangen

De grensovergangen zorgen ervoor dat de grens op deze plekken een opening is om naar een ander land te gaan. Deze overgangen zorgen ervoor dat de grens kan worden beleefd.

Maar de grens kenmerkt zich ook door delen die niet, of anders beleefbaar zijn.

6 5 4 3

7

2

1

8

10 9

11

12

38

Figuur 17. Grensovergangen.

Afbeelding 9. Grensovergangen.

01

05

09

02

06

10

03

07

11

04

08

12 39

Gronden aan de grens

40

Figuur 18. Verschillende gronden op een kilometer aan beide zijden van de grens.

Aan de grens bevinden zich verschillende typen gronden. Zowel bebouwing, landgoed, bos en agrarische gronden liggen aan deze lijn. Dit beeld geeft een wat versnipperde indruk, als een dambord.

Tijdens gesprekken met bewoners van de Kempenis mijn conclusie dat de grens op twee verschillende manieren wordt ervaren. Daarbij maakt het verschil of mensen de auto gebruiken, of zichzelf lopend of met de fiets verplaatsen.

Met een langzame verplaatsing is men in een andere omgeving en ervaart men de grens door middel van bordjes in het bos, terwijl met de auto eigenlijk de grens slechts een momentopname is en is het herkenbaar door functies, de kwaliteit van de weg, of een ander type bebouwing.

Afbeelding 11. Grensbeleving Goirle - Poppel.

Afbeelding 12. Herkenningspunt.

VS.

+

41

Typen groen

= Natuurbeheer = Bosbouw = Landgoederen Figuur 20. Op sommige plekken is deze structuur dikker dan op andere plekken.

42

Deze bosstructuur bestaat uit landgoederen, bosbouw en bossen die in het bezit zijn van natuurbeheer.

Bosrand als grens

Uit de gesprekken is naar voren gekomen dat men de grens in een bebost gebied anders beleefd dan dat men over de weg rijdt met de auto. Dit geconcludeerd hebbende kan worden gesteld dat de grens rondom de bosstructuur ligt, waarbij in het bosgebied geen duidelijke oriĂŤntatie meer aanwezig is over waar de grens precies loopt.

Afbeelding 10. Bosrand als grens.

Figuur 19. De groenstructuur zorgt voor een nieuwe grens om de groenstructuur heen.

43

Functies Landgoederen

De Hoevens Gorp en Roovert

De Utrecht

Nieuwkerk

Wellenseind Niet toegankelijk

= Kampeerterrein

= Vakantiewoning

= Golfbaan

= Party restaurant

= Brasserie

= Spiritueel centrum

= Hotel

= Recreatie

= Restaurant

= Vergaderruimte

= Welness centrum 44

Figuur 21. Functiekaart landgoederen

Functies dorpskernen

Hooge Mierde Bladel Werkgelegenheid Werkgelegenheid

Reusel Educatie

Educatie

Horeca Horeca

Arendonk

Arendonk

= Hoogwaardig

Bladel

= Hoogwaardig

Hooge mierde

= Laagwaardig

Reusel

= Hoogwaardig

Winkels Winkels

Sport en bewegen = Woongebied

Sport en bewegen

= Industriegebied = Voorzieningen

Overig Overig

= Grens

Figuur 22. Functiekaart dorpen rondom.

45

On grid On grid; Aangesloten zijn op de wereld, in de drukte en in het alledaagse met een duidelijk doel.

Routing

Beleving

Bebouwing

!

! !

Principe 1. Formele structuur.

Identiteit

Principe 4. De gebruiker heeft een duidelijk doel, heeft statigheid en de omgeving faciliteert doelgericht handelen en bewegen.

46

!

!

! ! !

Principe 2. Duidelijke oriĂŤntatie.

Aansluiting context

Principe 5. Duidelijke harde overgangen naar de omgeving.

Principe 3. Grotere bebouwing met een duidelijk doel.

Groen

Principe 6. De groene omgeving ondersteunt de bewegingsrichting en verblijfsplekken hebben een formele uitstraling.

Off grid Off grid; Het even van de wereld zijn, niet weten waar je bent en alles los kunnen laten.

Routing

Beleving

Bebouwing

?

? ?

?

?

?

?

Principe 7. Informele structuur.

Principe 8. Geen duidelijke orĂŻentatie.

Principe 9. Kleinere bebouwing in het landschap.

Identiteit

Principe 10. Identiteit: gevoel van onbegrensde mogelijkheden.

Aansluiting context

Principe 11. Geleidelijke aansluiting op de context om zo als een geheel te functioneren.

Groen

Principe 12. Dichte bebossing zorgt voor minder oriĂŤntatie wat het identiteit principe kan versterken.

47

De grens is niet alleen een afsluiting, maar ook een opening in die afsluiting, die gecontroleerde doorlaatbaarheid mogelijk maakt. Door deze opening gaan wij op reis, bijvoorbeeld als we verhalen bedenken over wat er zich achter deze opening bevindt. Denk aan Alice in Wonderland, Narnia of iets dergelijks. Maar ook als we daadwerkelijk gaan reizen maken we op die manier gebruik van de grens. Want zodra we de grens over zijn, zijn we in een ander land en kan de echte reis beginnen.

Grensovergangen voorzien niet alleen in een mogelijkheid om de grens te passeren, ze geven het passeren van de grens een gezicht, een betekenis, een voorstelling.

Maar grote delen van de grens kenmerken zich juist door de volledige afwezigheid van een voorstelling. Daar is alleen de eigen fantasie nog een bepalende factor.

Deze on grid en off grid gebieden hebben allebei een verschillende vorm van beleving. In de off grid gebieden is de verplaatsing op zich het doel en wordt dit voornamelijk te voet of met de fiets gedaan. In de on grid gebieden is de verplaatsing het middel om tot het doel te komen, en wordt dit voornamelijk met de auto gedaan. Dus ook de snelheid waarmee men de grens beleefd is een bepalende factor.

Stel dat de prijzen gelijk worden getrokken binnen Europa. Wat is dan nog de waarde van een Bierschuur of een tankstation dat precies op de grens staat en waar Nederlanders goedkoop bier kunnen kopen en kunnen tanken? Wat gebeurt er als deze functies dus eigenlijk functieloos worden?

1. De Kempen ligt aantrekkelijk 2. De Kempen ligt geisoleerd en wordt gezien als achterkant 3. De Kempen bestaat uit hoge ruggen en lagere gronden 4. Het grensgebied functioneert nu als een dambord van landbouwgronden en bosgebieden.

Doel ontwerpend onderzoek:

Principe 12. Groenstructuur bestaat uit losse gebieden.

Principe 13. Groenstructuur met elkaar verbinden om een geheel te maken.

De Kempen een aantrekkelijk gebied maken om bedrijven en mensen zich te laten vestigen. De Kempen heeft namelijk als enige regio de kwaliteiten van een landsgrens. Deze kwaliteiten kunnen worden bewaard, versterkt en kan worden ingezet als beeldmerk om de Kempen op de kaart te zetten.

In de visie worden de natuurgebieden met elkaar verbonden. Bij de N12 tussen Goirle en Poppel vindt al een ontwikkeling plaats waarbij er een recreatieve poort wordt gebouwd om zo Nieuwkerk met Gorp en Roovert te verbinden en om als recreatief startpunt te functioneren om vanaf daar de natuurgebieden te kunnen ontdekken.

Nu stopt deze groene gordel bij de overgang tussen Arendonk en Reusel. Door hier een schakel te ontwerpen tussen Postel de Kempen en de Utrecht en tussen Arendonk en Reusel, kan dit punt gaan dienen als belangrijk kruispunt met een interessant programma.

Hierin worden de natuurgebieden en landgoederen op een off grid manier aan elkaar gekoppeld en de verbinding tussen de beide grensdorpen op een on grid manier en zo kan het grensgebied een duurzamer karakter krijgen en als een geheel gaan functioneren. Dit wordt de locatie voor het ontwerp.

48

= Groen verbinding

= Bebossing als kwaliteit

= Infrastructuur = Zachte grensovergang = Harde grensovergang = Overig bos

= Landgoed = Natuurreservaat = Woonkern

Figuur 23. Visiekaart grensgebied.

49

Afbeelding 13. Luchtfoto Campina Collectief.

50

51

Ontwerpopgave

Routing

Beleving

Bebouwing

?

? ?

?

?

Routing

Beleving

Bebouwing

!

!

? !

!

!

?

! ! !

Ontwerpopgave Identiteit

Aansluiting context

Groen

Identiteit

De ontwerpopgave bestaat uit het verbinden van de zachte natuurgebieden (off the grid) en de harde overgangen die gerelateerd zijn aan de infrastructuur. (on the grid) Op de plek waar deze elkaar raken ontstaat een knooppunt waar deze beide belevingen samenkomen in een ontwerp. Dit kan op drie verschillende manieren.

52

Figuur 24. Ontwerpopgave

Aansluiting context

Groen

Modellen

Model 1. Het versterken van het lint tussen Arendonk en Reusel, de groenstructuur wordt onderbroken door lintbebouwing.

Figuur 25. Modellen.

Model 2. Knooppunt ontwikkeling waarbij de groenstructuur een entree/poort krijgt waar de groenstructuur omheen gaat.

Model 3. Dorpsuitbreidingen aan de kanten van de grens. De groenstructuur loopt door en de dorpen worden uitgebreid tot aan deze structuur.

53

Reusel

Arendonk

Afbeelding 14. Luchtfoto locatie.

Stedenbouwkundig programma van eisen In het programma van eisen worden per thema de randvoorwaarden toegelicht die betrekking hebben op de ingrepen die worden gedaan in het ontwerp. Deze zijn gebaseerd op de constateringen uit de analyse Routing Het verbinden van Arendonk en Reusel door middel van een knooppunt is een voorwaarde om dit gebied te kunnen ontwikkelen. Door middel van een herkenbare route die oost west georienteerd is, met in noord zuid richting een ‘dwaalgebied’ met functies, zorgt ervoor dat men een duidelijk doel krijgt om naar dit gebied te gaan.

Identiteit In het gebied moet de gebruiker zich voelen alsof ze totaal off grid zijn, omdat ze hier de kwaliteit kan ervaren om totaal van de wereld te zijn. Deze kwaliteit moet worden behouden en versterkt.

Aansluiting context De aansluiting op de context vindt plaats door middel van een formele ontsluiting, gekoppeld aan een informeel dwaalgebied.

Groen Groenstructuur verbinden op plekken waar dat niet gebeurt om zo een geheel te maken. Door deze ruimtelijke inrichting ontstaan er ruimtes die de kwaliteiten van het landschap versterken.

Beleving De beleving moet gelijk staan aan de structuur. Is men ‘ on grid’ zijn er herkenbare punten en voelt men zich in de bewoonde wereld. Is er sprake van ‘off grid’ wordt deze beleving verassender, en zal men zich verdwaald voelen, geen duidelijke oriëntatie hebben, wat bijdraagt aan het verrassingseffect.

Bebouwing Programmatisch gezien is het gewenst dit gebied in te zetten als een verbindende factor tussen Nederland en Belgie. Dit houdt in dat er een geleidelijke overgang moet komen van het hoogwaardige voorzieningenniveau die te vinden zijn in de dorpen, naar een centrumgebied dat zowel inwoners van de Kempen trekt, als mensen van buiten de Kempen. Het gebied heeft nu al een hotel met een verblijfsfunctie, het te ontwerpen punt op de route is aan de grens, waarbij het ontwerp als aandachtspunt wordt ontworpen om het gebied in te trekken.

Om de samenwerking te stimuleren tussen Belgie en Nederland, en de kwaliteiten van de Kempen met zijn landbouw en natuurgebieden te optimaliseren, is gekozen voor een programma waarbij er kennisontwikkeling en -uitwisseling plaats gaat vinden die te maken heeft met natuurbeheer en landbouw. Een school op deze locatie kan de kwaliteiten van het omliggende landschap ten volle benutten.

Gewenste functies: - School - Kasbouw/laboratoria - Boerderij - Opslag - Werkplaats - Tuinen - Studentenwoningen en bestaand hotel - Parkeren

“Het stimuleren van educatie” - Provincie Noord Brabant, Ambitie Kempen

55

Doorsneden locatie

A

Bâ&#x20AC;&#x2122;

B

Aâ&#x20AC;&#x2122;

Afbeelding 15. Luchtfoto locatie.

A

150 meter

B

56

302 meter

425 meter

Figuur 26. Doorsneden locatie.

45 meter

410 meter

270 meter

365 meter

Aâ&#x20AC;&#x2122;

Bâ&#x20AC;&#x2122;

57

Locatiefoto's

58

Afbeelding 16. Locatiefotoâ&#x20AC;&#x2122;s.

59

Gebiedsopbouw Onderstaande tekeningen reeks geven de opbouw van het gebied aan.

1. Huidige situatie waar de landsgrens doorheen kruist.

2. Huidige ontsluiting.

3. Huidige groenstructuur met daarbij drie verschillende typen bos.

4. Huidige waterpartijen.

5. Huidige bebouwing.

6. Huidige functies.

7. Huidige landbouwgronden.

1. 2. 3. 4.

Naaldbos Loofbos Gemengd bos

5. 6. 7.

Groentekwekerij Verhagen en zoon Logeerboerderij Hollandershoeve Fletcher Hotel De Kempen

60 Figuur 29. Opbouw plangebied.

Restaurant Sanders / J EFGM

Toevoeging In deze reeks wordt uitgelegd wat er in de nieuwe situatie wordt aangepast.

1. Nieuwe situatie waar de grens omheen loopt.

2. Nieuwe hoofdontsluiting waaraan geparkeerd wordt.

3. Ruimtes creeĂŤren in het landschap door het verbinden van het groen.

4. Water uitbreiden.

5. Nieuwe functies toevoegen.

6. Relatie met het bestaande hotel versterken.

7. Te behouden landbouwgrond.

1. 2. 3. 4.

Water retentie gebied

Naaldbos Loofbos Gemengd bos

P P

Bos gebied

Landbouwgebied

5. 6. 7.

Fletcher Hotel De Kempen

Figuur 30. Nieuwe situatie plangebied.

61

Concept

Kempen grensgebied

Reusel

Fletcher Hotel De Kempen

?

Het concept dat wordt gehanteerd is dat van een trechter. Tussen Arendonk en Reusel bevindt zich het lint. Vanuit dit lint gaat men het gebied in, om te gaan dwalen en verder het bos in te trekken. Zo is de trechter de tijdmachine van on grid naar off grid.

Arendonk 62

Figuur 27. Concepttekening.

Verbinden om de grens te verzachten

In BelgiĂŤ.

Figuur 28. Het verbinden van beide zijden aan de grens.

In Nederland.

63

Referentiestudie en afmetingen onderdelen Het nieuwe, natuur- en agrarisch kennistransfercentrum bevat een aantal programmaonderdelen. De omvang van elk onderdeel is bepaald aan de hand van een referentiestudie naar agrarische hogescholen in Nederland en BelgiĂŤ.

Gekozen is voor een kleinere variant van deze maten, zodat de school wel bijdraagt aan de kwaliteiten van het landschap, maar omdat dit een nevenvestiging is van een aantal samenwerkende opeldingsinstituten. Tevens kan deze kleinere vorm van kennisuitwisseling dan bijdragen aan een uitwisseling tussen bijvoorbeeld de HAS (Den Bosch, Nederland) en het Thomas More College (Geel, Belgie).

THOMAS MORE CAMPUS GEEL

WAGENINGEN UR

HAS DEN BOSCH

OPPERVLAKTE

170.000 m2

165.000 m2

110.450 m2

36.750 m2

SCHOOLGEBOUW

6800 m2

8000 m2

6000 m2

6000 m2

KAS

5100 m2

675 m2

8815 m2

800 m2

LAB

600 m2

500 m2

800 m2

700 m2

OPSLAG

800 m2

1000 m2

2250 m2

1200 m2

WERKPLAATS

400 m2

300 m2

700 m2

500 m2

MEDIATHEEK

500 m2

500 m2

500 m2

500 m2

15.000 m2

62.000 m2

15.000 m2

5000 m2

AANTAL MENSEN

2000 leerlingen

1000 leerlingen

1100 leerlingen

1800 leerlingen

PARKEREN

7000 m2

5600 m2

8000 m2

4000 m2

TOTAAL BEBOUWD

21.200 m2

16.757 m2

27.065 m2

13.700 m2

TUIN

64

LARENSTEIN VELP

Figuur 31. Referentiestudie.

Modellen

Model 1. Linten

Geconcentreerd langs de hoofdas.

Groengordels stoppen erachter.

Model 2. Flanken

Verspreide bebouwing sluit aan op de groengebieden.

Model 3. Landgoed

Hoofdfunctie op afstand, overige bebouwing sluit aan op het bestaande landschap.

65

Landgoederen Uit de analysefase is gebleken dat aan de grens veel private gronden liggen waarop landgoederen zijn gepositioneerd.

Om ervoor te zorgen dat deze schakel past binnen de context wordt de school volgens een landgoed principe opgesteld.

Op deze manier worden de bossen met elkaar verbonden, krijgt de locatie een nieuwe functie, en zorgt dit er samen voor dat het 1 geheel wordt. Daarom is gekozen voor een combinatie van de ruimtelijke modellen, waarin de school het belangrijkste gebouw wordt, hier functies aan worden verbonden die te maken hebben met een school op het gebied van natuurbeheer en landbouw, en worden deze gebouwen zo geplaatst dat ze zowel een goede relatie hebben met het landschap, alsmede een goede relatie onderling.

Engelse landschapsstijl principes De Engelse landschapsstijl kenmerkt zich door informele vormen. Zichtlijnen worden onderbroken en gebouwen gaan op in het landschap.

Formele entree met een hoofdgebouw met een formele tuin.

66

Open zicht of juist gesloten zicht.

Principe 14. Principes Engelse landschapsstijl.

Een groepje bomen (clums) die het zicht blokkeren.

Hoogteverschil in het landschap.

Water als element.

Er is gekozen om model drie, ofwel het landgoed uit te werken.

Een landgoed ligt niet zomaar ergens. Heel precies zijn overgangen gezocht tussen verschillende landschappen, tussen hoog en droog en nat en laag. Op de grens tussen deze landschappen is ook water aanwezig.

Maar hoe werkt een landgoed nu precies?

De basis elementen van een landgoed zijn: - Afwisselend bossen en velden - Een relatie met water door middel van grachten, beken, vijvers of rivieren - Hoofdgebouw - Bijgebouwen ( Logeerhuis, Koetshuis, Stal, Tuinmanswoning, Boerderij) - Assen verbinden alles met alles Hoofdgebouw staat vaak centraal en is prominent aanwezig met een formele ontsluiting.

Een boerderij staat vaak op kruisingen aan het eind van lanen.

Overige functies staan vaak wat verstopt in de bosrand.

Afbeelding 17. Foto's Landgoed De Hoevens.

67

Ontwerpprincipes

Principe 15. Formeel vormgegeven hoofdontsluiting met op de kop de school.

Principe 16. Verschillende landschappen, parken en tuinen en moestuinen maken deel uit van het landgoed.

Principe 17. Alle programmaonderdelen hebben een directe, formele relatie met het hoofdgebouw

Principe 18. Alle programmaonderdelen hebben een indirecte en informele onderlinge relatie.

68

Landbouw gebied

In de visie op het landgoed bestaatdeze uit een aantal deelgebieden. Deze gebieden hebben elk hun eigen landschappelijke kwaliteiten waar functies aan kunnen worden gekoppeld.

Water retentie gebied

- Kas

De waterretentiezone komt voort uit de structuurvisie van de gemeente Reusel.

Hierin wordt aangegeven dat deze plek geschikt is voor waterberging. In combinatie met mijn visie dat de bos structuur wordt versterkt en als verbindingselement wordt ingezet, ontstaat er een natachtig bosgebied.

- Recreatie

Het verblijfsgebied is nu het bestaande hotel, waar vandaan een opening zal worden gecreĂŤerd om zo het gebied in te kunnen gaan. Op deze manier wordt het hotel onderdeel van het totaalplan.

Verblijfs gebied - Hotel

Boerderij gebied - Lab

School gebied - School

Bos gebied

Entree gebied

- Bibliotheek - Werkplaats - Opslag

- Woningen

Figuur 32. Visiekaart plangebied.

Het boerderijgebied draagt bij aan de landbouwkwaliteiten van de Kempen.

De huidige akker kan worden ingezet als leer akker voor de studenten.

Aan de grens bevindt zich op gepaste afstand van de weg de school als hoofdfunctie.

Aan de noordzijde bevindt zich een landbouwgebied met een open karakter. Deze openheid dient gewaarborgd te blijven en kan door middel van een toevoeging die past bij landbouw een nog sterkere uitstraling krijgen.

69

Het kempens natuur- en agrarisch centrum voor kennisontwikkeling en kennistransfer is ingepast in het bestaande landschap en wordt door middel van een formele hoofdrstructuur ontsloten. De bijgebouwen zijn door middel van een informele structuur ontsloten en met elkaar verbonden.

Kas

Hotel + Parkeren

Werkplaats

School

Parkeerruimte

Studentenwoningen Bibliotheek

Parkeerruimte

Lab

Opslag + Parkeren

70

71

Plankaart

Formele en informele route.

Zichtlijnen.

Parkeren.

On grid vs. off grid bebouwing.

72

On grid

Off grid

73

Uitleg bebouwing

De school ligt centraal, als belangrijkste punt.

Bebouwingshoogte is 3 lagen.

Minimale inhoud: 24.000 m³ Maximale inhoud: 48.000 m³

De kas ligt in de hoek van landbouwgrond.

Bebouwingshoogte is 1 laag + kleine kap Minimale inhoud: 1.020 m³ Maximale inhoud: 3.000 m³

De bibliotheek ligt in het bos, verstopt in een andere wereld.

74

Bebouwingshoogte is 1 laag Minimale inhoud: 1050 m³ Maximale inhoud: 2100 m³

De school heeft een verhoging om zo het belangrijkste punt extra te accentueren. Tevens dient dit als tuin voor de school.

De kas moet openheid uitstralen richting de omgeving.

De bibliotheek heeft een directe relatie met het landschap.

De school heeft een duidelijke hoofdentree, de overige entrees zijn diffuus.

Directe ontsluiting met omliggende bestaande landbouw wegen langs de landbouwgronden.

Vanuit een organische structuur komt de gebruiker op deze plek uit, van waaruit ze weer verder kunnen dwalen.

De opslagruimte ligt in het bos verstopt.

Bebouwingshoogte is 1 laag + kap Minimale inhoud: 900 m³ Maximale inhoud: 1350 m³

Het lab ligt aan de rand van de akker met in de rug een bosstructuur. Een laboratorium heeft ruimte nodig voor experimenten en onderzoek.

De werkplaats ligt aan de rand van het bos met zicht over het open gebied aan een al bestaande landbouwweg.

Bebouwingshoogte is 2 laags.

Minimale inhoud: 1836 m³ Maximale inhoud: 3500 m³

Bebouwingshoogte is 1 laag Minimale inhoud: 1200 m3 Maximale inhoud: 2000 m3

Geen openbare ruimte aan het gebouw, zo valt het weg in het Ontsluiting door middel van een formele structuur voor laden bos en wordt het een onderdeel van. en lossen. Verder is het gebied off grid gesitueerd.

Een iets verhoogd terras zorgt voor de overgang openbaar prive, terwijl het landschap zich als een ‘tuin’ positioneerd ten opzichte van het gebouw.

De ruimte die bij de werkplaats hoort is bedoeld om te kunnen komen met een groter vervoersmiddel voor reparatie en onderhoud.

Informele ontsluiting met zicht over de bolle akker.

Informele ontsluiting aan de boskant, formele ontsluiting aan de open kant.

75

Uitleg principedoorsneden Landschap

Off grid

On grid

On grid

Principe 1. Doorsnede school heeft zowel een off grid kant, als een on grid kant.

Off grid

On grid

On grid

Principe 2. De kas heeft een volledig on grid gebied voor zich, met in de rug een off grid gebied.

Off grid

Off grid

Principe 3. De bibliotheek ligt in een volledig off grid gebied.

76

Off grid

Off grid

Off grid

Off grid

Principe 4. De opslagplaats ligt in een volledig off grid gebied.

Off grid

On grid

Off grid

Principe 5. Het laboratorium heeft een off grid kant aan de bosrand, en een on grid kant aan de bolle akker.

Off grid

Off Offgrid grid

Principe 6. De werkplaats is off grid gesitueerd, met een on grid beleving aan het open veld.

On grid

77

Plattegrond School

Begane Grond

Boskant

Tuin

1e verdieping

Tuin/Terras

Tuin

2e verdieping

Open kant ICT Lokaal

ICT Lokaal

Kantine

Wc

Stilte studie ruimte Binnenruimte Atelier ruimte

Aula + Auditorium

75m

Binnenruimte Atelier ruimte

Aula + Auditorium

Praktijk lokaal

Lokaal Binnenruimte

Print en plot

Lokaal Lokaal

Wc Lift + Trap Ontvangst Receptie 90m

78

Principe 19. Mogelijke indeling school.

Wc Lift + Trap Lokaal

Lokaal

Wc Lift + Trap Lokaal

Lokaal

Doorsneden school In de volgende doorsneden is weergegeven hoe de indeling van het gebouw kan zijn.

Doorsnede voorkant.

15m

10m

37m

15m

28m

60m

15m

Doorsnede achterkant.

15m

Doorsnede zijkant.

30m

30m

15m 79

Referenties

Overgang van binnen naar buiten is heel geleidelijk.

Vlonder zorgt voor een summiere overgang.

Directe relatie met het landschap door open gevel.

Kleine verhoging draagt bij aan de on grid beleving.

Glazen gevel zonder een eigen ruimte om het gebouw.

Glazen gevel in combinatie met een dichte wand.

80Kleine verhoging in combinatie met een transparante gevel.

Gebouw valt weg in het landschap maar valt toch op door materialisatie.

Kleurgebruik is ondergeschikt aan het landschap.

Materialisatie Kempische boerderij.

Woningen staan in een erf zonder openbare ruimte.

Trap zorgt voor een duidelijke afscheiding openbaar prive.

Een kas is ook een plek van kennisuitwisseling.

In de kas kan het landschap ook doorlopen.

Alleen een constructie maar geen gevel zorgt voor nog meer openheid.

Halfverharding parkeren.

Materialisatie is ondergeschikt aan het landschap.

Deze referentiefoto's zijn gekozen op basis van hun architectonische uitstraling, materialisatie en de overgangen van openbaar privĂŠ, dat past binnen het concept van on en off grid.

81

Bomenplan

Witte Paardenkastanje

Prunus padus

Hazelaar

Normale Vogelkers

Acer Campestre

Amerikaanse Vogelkers

Winterlinde

Zwarte Els

82

Acer Platanoides

83

Nawoord De bedoeling van dit plan is om binnen dit raamwerk aan een architect en aan een landschapsarchitect duidelijk te maken welke ingrediënten ze kunnen gebruiken om dit plan landschappelijk en architectonisch een verdere invulling te geven. Een architect aan wie ik zelf de opdracht zou willen geven zou een combinatie zijn van Jos Bedaux en Onix Architecten.

Als landschapsarchitect heb ik een positieve gedachte bij Buro Harro.

Toen ik begon met dit onderzoek had ik een psychologische, bijna filosofische gedachte bij het woord ‘grens’. Ik had toen niet kunnen bedenken dat er uiteindelijk een ruimtelijke component uit zou komen in de vorm van een ontwerp voor een scholengemeenschap volgens de principes van een landgoed.

Deze zoektocht heeft mijn eigen grenzen zeker verlegd.

84

Bronnenlijst Websites Agiv. (z.d., z.d. z.d.). Opgehaald van http://gdiviewer.agiv.be/: http://gdiviewer.agiv.be/ Ar-Tur. (2014, 11 28). ARCHITECTUURKAART WONEN IN DE KEMPEN. Opgehaald van http://centrum.ar-tur.be/: http://centrum.ar-tur.be/2014/11/28/architectuurkaartwonen-in-de-kempen/ Beautiful Minds. (z.d., z.d. z.d.). Routeontwerp - Identiteit Steunpunt. Opgehaald van http://www.beautifulminds.nl: http://www.beautifulminds.nl/identiteit-routeontwerp.html Berns, E. (2013, 4 18). De grenspalen van Nederland. Opgehaald van http://www.grenspalen.nl/: http://www.grenspalen.nl/ Bruggink, G. (2015, 4 3). Off the grid in de Biesbosch. Opgehaald van http://www.orga-architect.nl: http://www.orga-architect.nl/off-the-grid-in-de-biesbosch/ Buitenplaatsen in Nederland. (2013). Buitenplaatsen in Nederland. Opgehaald van http://buitenplaatseninnederland.nl/: http://buitenplaatseninnederland.nl/ De Kempische Landgoederen. (2015). Welkom bij De Kempische Landgoederen. Opgehaald van http://www.kempischelandgoederen.nl: http://www. kempischelandgoederen.nl/home/home DELVA. (2013, 5 21). Festival Het Gedroomde Landschap – Turnhout. Opgehaald van http://delva.la: http://delva.la/publicaties/festival-het-gedroomde-landschap/ DELVA. (2015, 2 25). Team DELVA – RAU ontwerpt campus HoWest – Kortrijk. Opgehaald van http://delva.la: http://delva.la/nieuws/delva-wint-in-kortrijk-howest-campus/ Departement Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed. (2012). Groenboek Vlaanderen in 2050: mensenmaat in een metropool? Brussel: Departement Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed.

Doezé, R. (2009). Nederlandse en Belgische Kempen Een onderzoek naar de invloed van grensoverschrijdende regimes op de organisatie van gebiedsontwikkeling .

Tilburg: Universiteit van Tilburg .

DOV. (2009). Opgehaald van https://dov.vlaanderen.be: https://dov.vlaanderen.be/dov/DOVInternet/startup.jsp Duitsland Instituut. (z.d., z.d. z.d.). Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie . Opgehaald van http://www.duitslandinstituut.nl: http://www.duitslandinstituut.nl/naslagwerk/10/ heilige-roomse-rijk-der-duitse-natie Erfgoedhuis Zuid-Holland. (2015). HET BEGIN VAN DE BATAAFSE REPUBLIEK. Opgehaald van http://www.geschiedenisvanzuidholland.nl: http://www. geschiedenisvanzuidholland.nl/verhalen/het-begin-van-de-bataafse-republiek Eurostat. (2014). Statistical Atlas. Opgehaald van http://ec.europa.eu: http://ec.europa.eu/eurostat/statistical-atlas/gis/viewer/ EVD. (2008, 3 27). Opgehaald van http://www.geoconomie.nl/: http://www.geoconomie.nl/

85

Gebiedsbranding. (z.d., z.d. z.d.). Gebiedsbranding. Opgehaald van http://gebiedsbranding.org/: http://gebiedsbranding.org/ GrenscafĂŠ Reusel. (2015). WELKOM IN DE VERDWENEN WERELD. Opgehaald van http://www.grenscafereusel.nl: http://www.grenscafereusel.nl/Page.aspx?id=1 Hall, S. (2005). Netherlands 1828. Opgehaald van http://www.davidrumsey.com: http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/ HAS Hogeschool. (2015). Eerste glas nieuwe kas gelegd tijdens opening studiejaar. Opgehaald van http://www.hashogeschool.nl: http://www.hashogeschool.nl/nieuws/ eerste-glas-nieuwe-kas-gelegd-tijdens-opening-studiejaar Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie (911-1806). (2006, z.d. z.d.). Opgehaald van http://www.duits.de: http://www.duits.de/lexikon/chronik/chronik_0_1648_3.php Horlings, A. (2014, 12 3). De Opstand (1568-1648) blijft fascinerende geschiedenis. Opgehaald van http://historiek.net: http://historiek.net/de-opstand-1568-1648-blijftfascinerende-geschiedenis/46748/ IS Geschiedenis. (z.d., z.d. z.d.). 80-jarige oorlog. Opgehaald van http://www.isgeschiedenis.nl: http://www.isgeschiedenis.nl/themas/80-jarige-oorlog/ IS Geschiedenis. (z.d., z.d. z.d.). Heilige Roomse Rijk. Opgehaald van http://www.isgeschiedenis.nl: http://www.isgeschiedenis.nl/themas/heilige-roomse-rijk/ Keizer, I. (2015, 3 15). Gebiedsbranding versus gebiedsmarketing. Opgehaald van http://www.yabber.nl: http://www.yabber.nl/blog/2009/07/10/gebiedsbranding-versusgebiedsmarketing/ Kempisch Onderwijs Platform. (z.d., z.d. z.d.). Ondernemend Onderwijs Kempen. Opgehaald van http://hetkop.nl: http://hetkop.nl/index.php/portefeuilles/arbeidsmarkt-enscholing/ondernemend-onderwijs-kempen/12-basis/algemeen/44-home Lange, M. d. (2009, 5 8). review: Kevin Lynch â&#x20AC;&#x201C; The Image of the City. Opgehaald van http://themobilecity.nl: http://themobilecity.nl/2009/05/08/review-kevin-lynch-theimage-of-the-city/ Old Maps Online. (z.d., z.d. z.d.). Opgehaald van http://www.oldmapsonline.org: http://www.oldmapsonline. org/#bbox=4.696634,51.139186,5.594766,51.545801&q=&datefrom=1800&dateto=2010 Piano, M. (2015, 2 16). 9 Myths about branding. Opgehaald van https://www.linkedin.com: https://www.linkedin.com/pulse/9-myths-branding-matt%C3%A8o-piano?trk=mpreader-card Portaal Natuur en Landschap. (2015). Viewer natuurbeheerplannen provincies. Opgehaald van http://www.portaalnatuurenlandschap.nl: http://www. portaalnatuurenlandschap.nl/kaarten-2/viewer-natuurbeheerplannen-provincies/ Projectteam WatWasWaar.nl / Toutatis BV. (z.d., z.d. z.d.). Kadasterkaart. Opgehaald van http://watwaswaar.nl: http://watwaswaar.nl/#Uy-DQ-5-1-1v-1-3BNQ-xCi---jfE

86

Provincie Antwerpen. (2015). Barometer provincie Antwerpen. Opgehaald van http://loket.provant.be: http://loket.provant.be/eco_baro/html5/atlas.html Provincie Noord-Brabant. (z.d.). Opgehaald van http://kaartbank.brabant.nl: http://kaartbank.brabant.nl/viewer/app/natuurbeheerplan/ Provincie Noord-Brabant. (z.d., z.d. z.d.). 2.4. De kernkwaliteiten van Brabant. Opgehaald van http://ro.brabant.nl: http://ro.brabant.nl/00EDC02B-3FB3-471F-97695B293225962D/b_NL.IMRO.9930.sv2010-0003_I.A.2.2.4.html RESOC Kempen. (2013, 10 10). Streekpactcijfers â&#x20AC;&#x201C; Omgeving en milieu. Opgehaald van http://www.resockempen.be: http://www.resockempen.be/regiocijfers/ streekpactcijfers-omgeving-en-milieu/ SKBL. (2014). Home. Opgehaald van http://www.skbl.nl/: http://www.skbl.nl/ Spapens, P. (z.d., z.d. z.d.). Een grens vraagt om smokkel. Opgehaald van http://www.historietilburg.nl: http://www.historietilburg.nl/thr/thr1.Spapens.htm Startpagina B.V. (2015). 80jarige-oorlog. Opgehaald van http://80jarige-oorlog.startpagina.nl/: http://80jarige-oorlog.startpagina.nl/ Stuurop, J. (2015, 1 19). Bataafse Republiek uitgeroepen. Opgehaald van http://www.isgeschiedenis.nl: http://www.isgeschiedenis.nl/toen/bataafse_republiek_uitgeroepen/ Verbeeck, N. (2015, 2 10). Kempen mag gerust wat in overdrive gaan. Opgehaald van http://juneaucayenne.com: http://juneaucayenne.com/kempen-mag-gerust-watoverdrive-gaan/ Verbeylen, W. (2012, 1 24). Het failliet van de fermette: Vlaams verkavelingsmodel botst tegen grenzen aan. Opgehaald van http://nieuws.kuleuven.be: http://nieuws. kuleuven.be/node/13393 Visscher, N. J. (z.d., z.d. z.d.). Brabantiae Batavae Pars Orientalis. Opgehaald van http://mapy.mzk.cz: http://mapy.mzk.cz/mzk03/001/046/291/2619267923/ Vlaamse Overheid. (z.d., z.d. z.d.). Gemeenten en provincies. Opgehaald van http://www.vlaanderen.be: http://www.vlaanderen.be/nl/gemeenten-en-provincies Vrijetijdshuis Brabant. (2015). Fietsen. Opgehaald van http://www.routesinbrabant.nl/: http://www.routesinbrabant.nl/go/fietsen/mapmode=routeplanner Waag Society. (2015). Buildings. Opgehaald van http://code.waag.org: http://code.waag.org/buildings/#51.3698,5.1498,15 WAZAMAR. (z.d., z.d. z.d.). De Nederlanden. Opgehaald van http://www.wazamar.org: http://www.wazamar.org/Nederlanden/brabant-1.htm wikipedia. (2015, 2 19). Bataafse Republiek. Opgehaald van http://nl.wikipedia.org: http://nl.wikipedia.org/wiki/Bataafse_Republiek www.metatopos.org. (2015, 1 1). Alle 393 gemeenten in 201. Opgehaald van http://home.kpn.nl: http://home.kpn.nl/pagklein/gemprov.html

87

Rapporten en artikelen Ar-Tur. (2013). Cahier #1 Landschapslab: nulmeting. Turnhout: Brave New Books.

De Brabantse Kempen. (2012). ‘Samen bewust ondernemend in de Brabantse Kempen’; Agenda van de Kempen 2012-2015. Middelbeers: De Brabantse Kempen.

Gemeente Reusel - De Mierden. (2014). Gemeentegids 2015. Den Helder: Akse Media bv.

Hoeven, Q. v. (2005). De grens als spiegel. Den Haag: SCP. Leenders, K. (2009). Van de Wolvenput naar de Ellendige Berk; Het landschap van de Kempense wildernis 1200 - 2000 . Post Factum. Jaarboek voor geschiedenis en volkskunde 1, 246 - 266.

Meertens, P. (1989). Nog iets over de aardrijkskundige namen in Kiliaans Etymologicum. Naamkunde. Jaargang 21, 72-99.

Provincie Antwerpen. (2000). Kaarten ruimtelijk structuurplan provincie Antwerpen. Antwerpen: Provincie Antwerpen.

RESOC Kempen. (2013). KANSEN CREËREN KANSE BUNDELEN. Turnhout: RESOC Kempen.

Soeters Van Eldonk architecten. (2012, 6 12). Beeldkwaliteitplan Landhuis Wolfsbosch, Vught.

Spapens, P. (2012). In de Kempen groeit de grensoverschrijdende samenwerking. NEERLANDIA. SRE Milieudienst. (2010). Kempisch erfgoed in beeld. Eindhoven: RE Milieudienst.

Vijgenboom, M. (2008). Branding en Gebiedsontwikkeling. Eindhoven: Stam+De Koning Vastgoed B.V. (2012). Voorland Hinterland. Rotterdam: De Zwarte Hond.

Boeken Grensland, Peter van Houtum, Nederland, 2013, Uitgeverij Blauwdruk, ISBN: 978 90 75271 54 6 Pagina: 94 – 99 103, 106, 107, 108, 109, 110 Het Groot Apeldoorns Kookboek, Harro De Jong en Rene van Seumeren, Nederland 2011, Uitgeverij Blauwdruk ISBN: 978 – 90 – 75271 – 39 – 3 Pagina: 115, 190, 200 – 210, 214 – 216

88

89

90