SEPTEMBER 2014
Airborne Battle of Arnhem
www.marketgarden70.nl
Airborne 2014 Op 17 september 2014 is het 70 jaar geleden dat Operation Market Garden begon. Jaarlijks herdenken de vier Airborne gemeenten Arnhem, Overbetuwe, Renkum en Ede de verloren veldslag. Zeventig jaar na dato is een speciaal programma samengesteld om de geschiedenis niet te vergeten (zie pag. 20 t/m 28). In dit boekje vindt u daarnaast algemene informatie, routes, musea, tentoonstellingen, herdenkingen en monumenten. Het Airborne-programma is een onderdeel van het landelijke programma. Stel zelf je programma samen op marketgarden70.nl Het programma wordt mede mogelijk gemaakt dankzij steun van het Vfonds. Airborne 2014 On 17 September 2014 it will be 70 years since the start of Operation Market Garden. The four Airborne municipalities — Arnhem, Overbetuwe, Renkum and Ede — commemorate that unsuccessful mission each year. To mark the 70-year anniversary, a special programme has been prepared to ensure history is not forgotten (see pages 20 to 28). In addition to an overview of the programme, this booklet also provides you with general information and details of routes, museums, exhibitions, commemorative activities and monuments. The Airborne programme is part of the national programme. Create your own programme on marketgarden70.nl. Luftlandeoperation 2014 Am 17. September 2014 ist es genau 70 Jahre her, dass die Operation „Market Garden“ begann. Jedes Jahr gedenken die vier betroffenen Gemeinden Arnheim, Overbetuwe, Renkum und Ede der verlorenen Schlacht. Siebzig Jahre nach diesem Datum wurde ein spezielles Programm zusammengestellt, um die Geschichte nicht zu vergessen (siehe Seite 20 bis 28). Diese Broschüre informiert Sie über die historischen Ereignisse sowie über Routen, Museen, Ausstellungen, Gedenkfeiern und Denkmäler. Das Airborne-Programm ist Teil eines landesweiten Programms. Sie können sich Ihr eigenes Programm auf der Website marketgarden70.nl zusammenstellen und weitere Informationen abrufen. 2
Operatie Market Garden Operatie ‘Market Garden’ had als doel de oorlog voor de winter ‘44 te beëindigen. Bij deze verrassingsaanval moesten luchtlandingstroepen de bruggen over de grote Nederlandse rivieren veroveren (Market), zodat de grondtroepen snel konden oprukken (Garden). De Britse 1st Airborne Division had als taak de meest noordelijk gelegen brug, die in Arnhem, te bezetten. Dit bleek een brug te ver. De Slag om Arnhem begon op 17 september en duurde tien lange dagen. Op zondagochtend 17 september 1944 landden de troepen op de Ginkelse heide en bij Wolfheze. Bij de landing bleek de Duitse aanwezigheid veel sterker dan verwacht. Alleen het tweede bataljon van luitenant-kolonel John Frost slaagde erin de verkeersbrug in Arnhem te bereiken. De opmars van de grondtroepen vanuit het zuiden van Nederland verliep veel trager en moeizamer dan gepland. Na vier dagen moest Frost zijn positie bij de Rijnbrug prijsgeven. Generaal-majoor Urquhart, de bevelhebber van de operatie, trok zich terug in Oosterbeek in en rond Hotel Hartenstein (perimeter). Poolse versterkingen van de 1e Onafhankelijke Parachutistenbrigade onder generaal Sosabowski landden bij Driel, maar de oversteek over de Rijn lukte niet. Door een toenemend Duits offensief werd de situatie in de perimeter per uur nijpender. Uiteindelijk trok het restant van de Britse leger zich op 25 september terug over de Rijn. Na de Slag om Arnhem dwongen de Duitsers de 95.000 inwoners van Arnhem op 24 september om hun stad te verlaten. De verwoestingen in Oosterbeek en Arnhem waren enorm. De lege stad Arnhem bleef tot na de bevrijding, 8 maanden later, een spookstad die na 1945 door de bevolking weer volledig is opgebouwd. Op de Airborne War Cemetery in Oosterbeek liggen 1754 militairen van de landmacht, luchtmacht en zeemacht en enkele burgers begraven die in de periode september 1944 tot april 1945 sneuvelden. Van de graven zijn er 1678 van Britse, 8 van Nederlandse en 73 van Poolse militairen. 3
Operation Market Garden The Allied forces intended to bring the war to an end before the winter ‘44 by launching the surprise attack codenamed ‘Operation Market Garden’. Paratroopers were supposed to take control of the bridges across the major Dutch rivers (Market) so that the ground troops could advance rapidly (Garden). The British 1st Airborne Division was tasked with securing the northernmost bridge, which was in Arnhem — but that turned out to be ‘a bridge too far’. The Battle of Arnhem began on 17 September and lasted for ten long days. On the morning of Sunday 17 September 1944 the troops landed on the Ginkelse Heide heath and close to Wolfheze, but they were confronted with much stronger German resistance than anticipated. Only the Second Battalion, headed up by Lieutenant-Colonel John Frost, managed to reach the traffic bridge in Arnhem. The advance of the ground troops from the south of The Netherlands was proving much slower and more difficult than expected. After four days, Frost was forced to relinquish his position at the bridge over the River Rhine. General-Major Urquhart, who was in charge of the operation, retreated to Oosterbeek in and around Hotel Hartenstein (perimeter). Polish reinforcements from the 1st Independent Parachute Brigade under General Sosabowski landed in Driel, but failed to cross the Rhine. The situation within the perimeter was becoming more critical by the hour due to a growing German offensive. Eventually the remainder of the British army retreated back across the Rhine on 25 September. After the Battle of Arnhem, the Germans forced the city’s 95,000 inhabitants to leave Arnhem on 24 September. The extent of the destruction in Oosterbeek and Arnhem was enormous. With its empty streets, Arnhem remained a ghost town until the liberation, 8 months later, but it has been completely rebuilt since 1945. The Airborne War Cemetery in Oosterbeek is the final resting place of 1,754 military personnel from the army, air force and navy as well as a few civilians, all of whom died between September 1944 and April 1945. There are 1,678 British graves, eight Dutch graves and 73 Polish ones. 4
Operation Market Garden Die Operation Market Garden zielte darauf ab, den Krieg vor dem Winter 1944/1945 zu beenden. Bei diesem Überraschungsangriff sollten Luftlandetruppen die Brücken der großen niederländischen Flüsse erobern (Market), damit die Bodentruppen schneller vorrücken konnten (Garden). Die britische 1st Airborne Division (1. Luftlandedivision) hatte die Aufgabe, die nördlichste Brücke, die Brücke von Arnheim, zu besetzen. Es stellte sich heraus, dass diese Brücke für die Militäroperation zu weit weg war. Die Schlacht um Arnheim begann am 17. September und dauerte zehn Tage. Am 17. September 1944, einem Sonntag, landeten die Truppen morgens auf der Ginkelse Heide und bei Wolfheze. Bei der Landung zeigte sich, dass die deutsche Truppenstärke viel größer war als erwartet. Nur dem zweiten Bataillon unter Oberstleutnant John Frost gelang es, die Straßenbrücke in Arnheim zu erreichen. Der Vormarsch der Bodentruppen aus dem Süden der Niederlande verlief viel langsamer und mühsamer als geplant. Nach vier Tagen musste Frost seine Stellung an der Rheinbrücke aufgeben. Generalmajor Urquhart, Befehlshaber der Operation, zog sich nach Oosterbeek in das Hotel Hartenstein zurück, wo er von den Deutschen eingekesselt wurde. Polnische Verstärkung – die 1. Unabhängige Fallschirmjägerbrigade unter General Sosabowski – landete bei Driel, schaffte es jedoch nicht, den Rhein zu überqueren. Durch eine zunehmende deutsche Offensive wurde die Situation im Kessel von Oosterbeek stündlich schwieriger. Schließlich zog sich der Rest der britischen Soldaten am 25. September über den Rhein zurück. Nach der Schlacht um Arnheim zwangen die Deutschen die 95.000 Einwohner von Arnheim am 24. September, ihre Stadt zu verlassen. Die Zerstörungen in Oosterbeek und Arnheim waren immens. Die leere Stadt Arnheim blieb bis nach ihrer Befreiung, acht Monate später, eine Geisterstadt, die nach 1945 von der Bevölkerung vollständig wiederaufgebaut wurde. Auf dem Airborne War Cemetery in Oosterbeek sind 1754 Soldaten aus Heer, Luftwaffe und Marine sowie einige Zivilisten begraben, die im Zeitraum von September 1944 bis April 1945 gefallen sind. In den Gräbern liegen 1678 britische, acht niederländische und 73 polnische Soldaten begraben. 5
Arnhem
De Eusebiuskerk is het kenmerk van de dramatische verwoesting tijdens de Slag om Arnhem en de wederopbouw na de oorlog. Er is veel kostbaars verloren gegaan, maar gelukkig ook veel van de oude schoonheid bewaard gebleven. 6
Memorial Calendar A = Arnhem E = Ede O = Overbetuwe R = Renkum R WED 17 SEPT 09.00 H Herdenking Airborne Monument in Oosterbeek Met een ceremonie en een kranslegging herdenkt de gemeente Renkum dat op 17 september 1944 de operatie Market Garden is begonnen in de regio Ede/Oosterbeek/Arnhem. A FR 19 SEPT 18.30-19.30 H Herdenking Airborneplein in Arnhem Tijdens deze herdenkingsceremonie met een internationaal karakter worden alle geallieerden herdacht die gesneuveld zijn bij hun pogingen om de brug over de Rijn (de John Frostbrug) te veroveren en te behouden in de periode 17–26 september 1944. O SAT 20 SEPT 15.00 H Herdenking Polenplein in Driel 1000 Poolse militairen van de 1ste Poolse Onafhankelijke Parachutistenbrigade werden per parachute ingezet om de Engelse eenheden vanuit de omgeving van Driel in met name Oosterbeek te ondersteunen. De Poolse eenheden hebben een belangrijke bijdrage ge leverd aan de uiteindelijke veilige terugtocht van de Engelse parachutisten.
E SAT 20 SEPT 10.00-15.00 H Luchtlandingen Ginkelse Heide in Ede Parachutisten uit diverse landen worden gedropt boven de Ginkelse heide als eerbetoon aan de geallieerde landingen in 1944. Van Engelse zijde springen militairen van het 4e Parabataljon; zij zetten de tradities voort van de parachutisten uit 1944. Om 11.00 uur wordt in het bijzijn van veteranen een herdenkingsdienst gehouden bij het monument bij ‘de Schaapskooi’. R SUN 21 SEPT 11.00 H Herdenking begraafplaats in Oosterbeek Op de begraafplaats in Oosterbeek liggen meer dan 1750 geallieerde militairen, gesneuveld tijdens de Slag om Arnhem. Met groot eerbetoon worden de slachtoffers herdacht, in het bijzijn van veteranen, hun familie en duizenden geïnteresseerden. R SUN 21 SEPT 17.00 H Kranslegging Air Despatch in Oosterbeek Herdenkingsdienst voor de Air Despatchers en piloten die zijn omgekomen tijdens hun inzet bij het droppen van voorraden en materieel in september 1944.
More info/meer informatie: airborne-herdenkingen.nl
7
War Memorials A = Arnhem E = Ede O = Overbetuwe R = Renkum A Airborne Monument Airborneplein, Arnhem Ter nagedachtenis aan de geallieerde militairen. A Wiltshire monument Marasingel 19, Arnhem Ter nagedachtenis aan de gesneuvelde leden van het Britse Wiltshire Regiment. A Jacob Groenwoudplantsoen Rijnkade 155 Ter nagedachtenis aan de omgekomen reservekapitein van de Infanterie; onderscheiden met de Militaire Willemsorde.
de periode september 1944 tot april 1945 sneuvelden. R Airborne Monument Oosterbeek Utrechtseweg 232, Oosterbeek Ter nagedachtenis aan de geallieerde militairen. R Airborne Monument Heelsum Plantsoen 1944, Heelsum Ter nagedachtenis aan de geallieerde militairen. R Airborne Monument Wolfheze Parallelweg, Wolfheze Ter nagedachtenis aan de geallieerde militairen.
A Evacuatiemonument Apeldoornsestraat-hoek Jansbuiten singel, Arnhem “Weg…weg….maar waarheen?”; september 1944-april 1945.
R Air Despatch Memorial Oosterbeek Van Limburg Stirumweg, Oosterbeek Ter nagedachtenis aan het Royal Army Service Corps en de Airborne Forces.
R Airborne War Cemetery, Britse ereveld Oosterbeek Van Limburg Stirumweg, Oosterbeek Op het ereveld liggen 1765 soldaten, piloten en mariniers begraven die in
R Glider Monument Wolfheze Wolfhezerweg, Wolfheze Ter nagedachtenis aan de landingen met de 600 zweefvliegtuigen.
8
R Gedenkzuil Dreijenseweg Oosterbeek Dreijenseweg, Oosterbeek Ter nagedachtenis aan het 156 Parachute Battalion. R Gedenkzuil Valkenburglaan Oosterbeek Valkenburglaan 1, Oosterbeek Verdedigde plek door de 4 Parachute Brigade. R RAF-monument Utrechtseweg 232, Oosterbeek Ter nagedachtenis aan de 241 sol daten van de Royal Air Force die sneuvelden tijdens de Slag om Arnhem. R Gelderland-monument Utrechtseweg 232, Oosterbeek Ter nagedachtenis aan de Gelder landers die sneuvelden. R Plaquettes Monument Benedendorpseweg, Oosterbeek/ Westerbouwing. Ter nagedachtenis aan de zware gevechten rond de Oude Kerk Ooster beek.
O Polen Monument en Sosabowski Memorial Appeal Engineers Polenplein, Driel Ter nagedachtenis aan de 1ste Onafhankelijke Poolse Parachutistenbrigade in Driel. O Engineersmonument Drielse Rijndijk Drielse Rijndijk, Driel Ter nagedachtenis aan het 7de bataljon van het Royal Hampshire Regiment in Driel. O Monument ‘De Vleugel’ Hoek Kampsestraat/Broekakkers, nabij Irish Guardsbrug, Elst. Herinnert aan de hevige strijd in WO II en de uitgezonden veteranen. E Monument Bombardement Ede Parkweg, Ede Ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de bombardementen op Ede op 17 september 1944. E Airborne Monument Verlengde Arnhemseweg 101, Ede Ter nagedachtenis aan operatie Pegasus; ontsnappingsoperatie van gestrande Britse parachutisten in 1944.
9
Musea A = Arnhem E = Ede O = Overbetuwe R = Renkum R Airborne Museum ‘Hartenstein’ Utrechtseweg 232, 6862 AZ Oosterbeek > airbornemuseum.nl O: Mon-Sat 10.00-17.00 h Sun 12.00-17.00 h
A Informatiecentrum ‘Slag om Arnhem’ Rijnkade 155, 6811 CA Arnhem airbornemuseum.nl O: Mon-Sat 10.00-17.00 h Sun 12.00-17.00 h A Museum vliegbasis Deelen Hoenderloseweg 10, 6816 SW Arnhem/Deelen > museumvlbdeelen.nl O Betuws Oorlogsmuseum The Island 1944-1945, Heteren > betuwsoorlogsmuseum.nl O Informatiecentrum Driel-Polen Kerkstraat, Driel > driel-polen.nl
R Glider Collection Wolfheze Wolfhezerweg 111-113, Wolfheze wolfheze.nl A Arnhems Oorlogsmuseum 40-45 Kemperbergerweg 780, Arnhem-Schaarsbergen > arnhemsoorlogsmuseum.com O: Thu-Sun 10.00-17.00 h 10
E Militair Historisch Informatie Punt Nieuwe Kazernelaan 2 (gebouw 3), Ede Op afspraak. > platformmhe.nl
Oosterbeek Airborne War Cemetery. Op dit ereveld liggen 1754 militairen van de landmacht, luchtmacht en zeemacht begraven die in de periode september 1944 tot april 1945 sneuvelden, tezamen met enkele burgers uit (de omgeving van) Arnhem, tijdens de Slag om Arnhem.
11
Routes A = Arnhem E = Ede O = Overbetuwe R = Renkum De Liberation Route De Luisterkeien laten u beleven wat zich in 1944 en 1945 afspeelde rondom Arnhem, Nijmegen en de Veluwe rondom Ede. Op 80 locaties in de wijde omgeving liggen luisterstenen met hoorspelen over indrukwekkende gebeurtenissen in de jaren 1944-1945. De verhalen van die plekken kunt u beluisteren via 0900-54 23 728 of gratis downloaden op > liberationroute.com
Airbornepad Market Garden In de voetsporen van de bevrijders, september 1944, van Lommel naar Arnhem (220 km). Het Airbornepad voert de wandelaar langs de plekken die de geallieerde opmars (operatie Market Garden) in herinnering brengen. > olat.nl 12
E ‘Battlefieldtour’ wandelroute Ca. 10 km voert u langs historische plekken, waar zich gedurende de eerste dagen van operatie Market de slag om de Ginkelse heide afspeelde. Er zijn twee vertrekpunten: parkeerplaatsen bij het Airborne monument en Pannenkoekenhuis de Langenberg. R Perimeterroutes Met het Airborne Museum als startpunt voeren twee wandelroutes over het slagveld in Oosterbeek. De zuidelijke route (4,0 km) naar de Neder-Rijn en de noordelijke route (3,7 km) door de bebouwing richting station. Langs de route zijn verschillende informatiepanelen. A De Slag om Arnhem - Historische Route met gids Langs de sporen van operatie Market Garden, 17-26 september 1944 (Uitgeverij Elmar, 2010). De gids bevat 2 routes, de ene de volledige opmars van de gealli eerden, bekend als operatie Market Garden, beschreven van Lommel tot Driel. De tweede beschrijft de Slag om Arnhem en begint aan het Jacob Groenewoudplantsoen bij de John Frostbrug in Arnhem. A Gildewandeling Met een Gildegids bezoekt u de plaatsen van de gevechten bij de brug. Zie > wandeleninarnhem.nl A Freedom Trail Arnhem De Freedom Trail-route voert langs 36 locaties van de Slag om Arnhem, het verzet, de Jodenvervolging en de evacuatie van Arnhemse inwoners. Bij elke speciale locatie ligt een tegel met het Pegasussymbool. Start vanaf station Arnhem > freedomtrail.nl E De Para fietsroute Ca. 45 km voert langs een deel van het gevechtsgebied en enkele landingsterreinen bij Ede en Oosterbeek. De fietsroute is bewegwijzerd met een vignet in de Airborne kleuren (maroonrood en blauw). Uitgebreide routebeschrijving te koop in de VVV-winkels. 13
R Airborne fietsroute Ca. 35 km. Start bij het Airborne Kerkhof in Oosterbeek (War Cemetery). De route voert door de beboste stuwwal, langs het rivierlandschap en over de vlakke smeltwatervlakte tussen de Renkumse en Heelsumse beekdalen. Fiets Liberation Route Leidt u langs verschillende luisterplekken die onderdeel zijn van de Liberation Route. De route is op elk willekeurig fietsknooppunt te starten, bijvoorbeeld knooppunt 44 (Airborne Cemetery), nabij knooppunt 35 (Arnhem, een brug te ver) of nabij 27 (Driel, veer over de Rijn) of 37 (Kasteel Doorwerth). De route (.pdf) is gratis te downloaden op > liberationroute.com A Battlefield autoroute 55 km langs herinneringen aan de Slag om Arnhem. De route start op het Stations足plein Arnhem en voert door het gebied van operatie Market Garden. 14
Arnhem: Stationsplein 13 0900-1122344 www.vvvarnhem.nl
VVV
liberationroute
monumenten
Musea
Station
LEGENDA
15
Oosterbeek : Utrechtseweg 232 026-33 7710 vvvoosterbeek.nl
VVV
liberationroute
monumenten
Musea
Station
LEGENDA
16
17
Ede: Molenstraat 45 0318-614 444 vvvede.nl
VVV
liberationroute
monumenten
Musea
Station
LEGENDA
18 De volledige informatiekaart van Stichting Airborne Feelings, september 1944, is te verkrijgen bij de VVV’s en Airborne Museum/ Informatiecentrum Arnhem.
Download de VVV app vvv.nl/app
liberationroute
monumenten
Musea
Station
LEGENDA
Ede Op 18 september 1944 vonden op de Ginkelse heide geallieerde luchtlandingen plaats. De luchtlandingen worden jaarlijks herdacht en nagespeeld.
19
Programma Market Garden 70 Arnhem A = Arnhem E = Ede O = Overbetuwe R = Renkum
A Event: Liberation Breakfast 31 AUG 11.00 H FREE
Ontbijt met programma van zang, literatuur en theater. Café Brasserie Dudok, Arnhem > dudok.nl
veteranen hun herinneringen hebben liggen. Informatiecentrum Slag om Arnhem > betweendutchdeutsch.nl R Tour: 11e Airborne Solextocht 7 SEPT 9.00 H
A Sport: 30e Airborne fietstocht 31 AUGUSTUS
Unieke fietstocht langs diverse Airborne monumenten in de omgeving van Oosterbeek.
Op deze dag wordt de 11e Airborne Solextoertocht verreden onder auspiciën van stichting Pegalex, 1e Oosterbeekse Solexclub. Kasteel Doorwerth, Doorwerth > solexclub-derny.nl
R Sport: 68e Airborne Wandeltocht A Lezing: Zeventig jaar vrijheid
6 SEPT 7.30 H DEELNAME VANAF € 5,50
11 SEPT 20.00-22.00 H FREE
‘s Werelds grootste eendaagse herdenkingswandeltocht in het kader van de Slag om Arnhem 1944. Sportpark Hartenstein, Oosterbeek > airbornewandeltocht.nl
Een lezing over deze grootse militaire operatie door de historicus Frank van Lunteren. Erfgoedcentrum Rozet, Arnhem > volksuniversiteit.nl/arnhem
A Tour: Slag om Arnhem vanuit Duits perspectief
13 SEPT 09.00 H € 5
7 SEPT 12.00 H € 20
Drie uur durende stadsrondleiding langs de plekken waar Duitse oorlogs20
O Event: Polentocht In een tocht herdenken wij hen die in september 1944 aan het einde van de Tweede Wereldoorlog voor onze
vrijheid vochten. Zalencentrum de Oldenburg, Hofplein 1, Driel > polentochtdriel.nl
Historische trekpleisters van de stad openen hun deuren. Diverse locaties > openmonumentendagarnhem.nl
R Tour: In de voetsporen van de 1e Britse Airborne Divisie
A Sport: Bridge to Bridge loop
13 SEPTEMBER 09.30 H € 45
14 SEPT 11.00 H FREE
Tour langs alle belangrijke punten de een rol hebben gespeeld tijdens de gevechten in Oosterbeek en Arnhem o.l.v. gidsen. Hoek UtrechtsewegTalsmalaan, Oosterbeek > vriendenairbornemuseum.nl
Hardloopwedstrijd door de stad. Centrum Arnhem > bridgetobridge.nl A Tour: Slag om Arnhem vanuit Duits perspectief 14 SEPT 12.00 H € 20
Zie 7 sept > betweendutchdeutsch.nl A Tour: Commemoration Cycle Tour (5 km) 15 - 18 SEPT 14.00-15.30 H
Een fietstocht van 5 km door Arnhem. > wandeleninarnhem.nl A Tour:Commemoration Cycle Tour (12 km) E Expositie:De slag op de Ginkelse heide 13 SEPT 10.00-15.00 H FREE
Militair Historisch Informatie Punt, Nieuwe Kazernelaan in Ede > platformmhe.nl
16 - 19 SEPT 14.00-16.30 H
Een fietstocht van 12 km langs de route die de Airbornes liepen, na de landingen, naar de Brug. > wandeleninarnhem.nl A Rondleiding: bij de Brug
A Event: Open monumentendag Arnhem 13 & 14 SEPT 12.00-16.00 H FREE
15 - 20 SEPT 14.00-15.30 H € 3,50
Airborne wandelingen: 15-20 september. Start 14.00 h bij het Duivelshuis/ 21
Walburgstraat, Arnhem wandeleninarnhem.nl
R Event: World Streetpainting Festival 18 - 21 SEPT 12.00-18.00 H FREE
R Kranslegging: Airborne monument 17 SEPT 9.00 H FREE
Met een ceremonie en een kranslegging wordt herdacht dat op 17 september 1944 de operatie MarketGarden is begonnen in de regio Ede/ Oosterbeek/Arnhem. Airborne-monument De Naald, Oosterbeek > airborne-herdenkingen.nl
Route van 16 paintings in 2D & 3D getekend op straat. Centrum Arnhem > worldstreetpainting.nl
E Herdenking: Bombardement Ede 19 SEPT 11.15 H FREE
Korte herdenking van het bombardement op 17 september 1944 bij het monument aan de Parkweg, Ede > airborne-herdenkingen.nl R Kranslegging: Airborne Monument Heelsum
A Conferentie: Airborne Youth Conference in Arnhem
17 SEPTEMBER, 18.00-20.00 H FREE
19 SEPT 9.00–17.00 H FREE
Kranslegging door burgemeester, maatschappelijke organisaties en schoolkinderen. Kruispunt Utrechtseweg/Bennekomseweg, Heelsum > oranjedagheelsum.nl
Lezing/debat Sinds 2001 wordt, o.a. op verzoek van de veteranen, jaarlijks een conferentie georganiseerd, waar jongeren uit diverse landen met elkaar discussiĂŤren, sporten en een bijdrage leveren aan
22
de herdenkingen. Huis der Provincie, Arnhem > airborneconference.com A Conferentie: Bridge to the Future 19 SEPT 13.30-17.00 H FREE
Conferentie met thema ‘onschuld’. Een van de inleiders is Kim Phúc die in 1972 als 9-jarig meisje in Vietnam slachtoffer werd van een napalm aanval. Eusebiuskerk - Kerkplein 1 > BridgetotheFuture.nl A Optocht: March over the bridge 19 SEPT 18.00–18.30 H FREE
Mars over de John Frostbrug door pipes & drums en vaandeldragers. John Frostbrug, Arnhem > airborne-herdenkingen.nl
A Event: Bridge to Liberation Experience 19 SEPT 20.30-22.00 H FREE
Multimediaspektakel op en rond de John Frostbrug bij 70ste herdenking operatie Market Garden. Jacob Groenewoudplantsoen, Arnhem > Bridgetoliberation.nl E Herdenking: Airborne Herdenking Luchtlandingen 20 SEPT 09.30-16.00 H FREE
Historisch basecamp en Airborne Markt. 70ste herdenking van de Slag om Arnhem, met luchtlandingen van honderden parachutisten. Ginkelse Heide, Ede > ede.nl/airborne
A Herdenking: Airborne herdenking 19 SEPT 18.30-19.30 H FREE
Kranslegging ter nagedachtenis aan hen die gesneuveld zijn bij hun pogingen om de brug over de Rijn te veroveren in 1944. Airborneplein, Arnhem > airborne-herdenkingen.nl E Event: Airborne Taptoe Ede 19 SEPT 20.00 H € 10/€ 15
Internationaal muziekprogramma. Marktplein, Ede > airborne-taptoe-ede.nl
E Event: Historisch basecamp 20 SEPT 09.30-16.00 H
Met re-enactment van het 30e Engelse Legerkorps, het legeronderdeel dat 23
het grondoffensief in 1944 voor haar rekening nam. Ginkelse heide, Ede > ede.nl/airborne
Maar liefst 225 musici onder wie leden van een groot orkest, een kamerorkest, drie solisten. Eusebiuskerk, Kerkplein 1, Arnhem > hetgeldersorkest.nl
O Herdenking en dropping in Driel 20 SEPTEMBER 13.30 H FREE
Jaarlijkse herdenking ter nagedachtenis aan de bijdrage van de 1ste Poolse Onafhankelijke Parachutisten Brigade aan de Slag om Arnhem. Boltweg, Driel > driel-polen.nl R Taptoe Oosterbeek 20 SEPT 19.00 H FREE
Jong en oud(er) komen samen bij de taptoe, genieten van het showspektakel. Raadhuisplein, Oosterbeek > taptoe-oosterbeek.com
A Concert: War Requiem van Benjamin Britten door Het Gelders Orkest ZA 20 SEPT 20.30 H € 59
24
A Theater: Rothko Chapel - Sjaron Minailo / Feikes Huis 20 & 21 SEPT 13.00-21.00 H € 7,50
Een intieme theatrale installatie waarin Sjaron Minailo uitdrukking geeft aan het idee van de mensheid “in haar voortdurende, zelfopgelegde nood”. Schouwburg Arnhem, Koningsplein 12, Arnhem > mssa.nl A Film: A Bridge too Far 20 SEPT 19.30–23.00 H FREE
Openluchtbioscoop. Zelf meenemen: stoel, kleed, jas, warme trui. Stadsblokken, Arnhem > bridgetoofar.nl
R Optocht: Race to the Bridge 20 SEPT 14.00–16.00 H FREE
Tocht van WO II voertuigen van de Renkumse heide naar John Frostbrug in Arnhem, via Oosterbeek. Opstelling van de voertuigen op de Rijnkade in Arnhem en vervolgens terugtocht naar Airborne Museum in Oosterbeek. Renkum, Oosterbeek, Arnhem > airbornebattlewheels.nl
A Optocht: The Pipes and Drums of The Royal British Legion 20 SEPT 14.00 H FREE
Optocht door de binnenstad van Arnhem. Centrum, Arnhem > binnenstadarnhem.nl R Herdenking: Dienst en kranslegging Airborne War Cemetery 21 SEPT 11.00 H FREE
Alle geallieerde militairen worden herdacht die gesneuveld zijn tijdens de Slag om Arnhem en begraven liggen op de begraafplaats in Oosterbeek. Airborne War Cemetery, Oosterbeek. > airborne-herdenkingen.nl R Theater: Thank you, Mr. Veteran 21 SEPT 14.00-17.00 H FREE
A Sport: Airbornewedstrijd Vitesse-Heerenveen 20 SEPT 20.45 H VANAF € 12,-
Jaarlijkse ere-ontvangst van de veteranen tijdens met in de rust een Massed pipes and drumsband bestaande uit Nederlandse, Engelse en Duitse doedelzakspelers. GelreDome, Arnhem > vitesse.nl
Het muzikale theaterspektakel ‘Thank you, Mr. Veteran’ is een dankbetuiging aan de Arnhem-veteranen. Airborne Museum, Oosterbeek > airborne-herdenkingen.nl R Kranslegging: Air Despatch Monument 21 SEPT 17.00–18.00 H FREE
Kranslegging bij monument naast de Airborne begraafplaats in Oosterbeek. Van Limburg Stirumweg, Oosterbeek > airborne-herdenkingen.nl
25
A Conferentie: Oorlog & Landschap 25 SEPT 09.00-21.00 H. € 245,00 INCL. DINER
De belangstelling voor oorlog lijkt groter dan ooit. Verhalen liggen vaak letterlijk en figuurlijk in het landschap voor het oprapen. Niet alleen in Arnhem, maar ook elders. > verborgenlandschap.nl
Exposities A Hoogste punt/Panoramaview over de stad & brug GEHELE JAAR € 4
Met de lift naar het hoogste punt voor een prachtig uitzicht over het slagveld en de John Frostbrug. Eusebiuskerk, Arnhem > eusebius.nl A ‘Evacués onder dak’ in het Openluchtmuseum TILL 26 OKTOBER - 10.00-17.00 H € 15,70 VOLW. / € 11,00 KIND.
A Lezing: Market Garden 26 SEPT 20.00-22.00 H € 3
Historicus Frank van Lunteren van het Arnhems Historisch Genootschap Prodesse Conamur geeft een lezing over Market Garden en de Slag om Arnhem. Bezoekerscentrum Sonsbeek, Arnhem > prodesse.nl
26
Als de stad Arnhem op 24 september 1944 wordt geëvacueerd na operatie Market Garden kiezen zo’n 600 mensen het Openluchtmuseum als verblijfplaats. Het museum was gesloten, maar toch bewoond. Audiovisuele presentatie in de Delftse molen – destijds verblijfplaats van drie verzetsmensen.
Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem > openluchtmuseum.nl R ‘Van Huis en Haard – Airborne Memories’ TILL 8 MAART - 10.00 H VANAF € 4,00
Vertelt het ingrijpende verhaal van deze vluchtelingen en hun belevenissen tijdens de evacuatie, de bevrijding elders in mei 1945 en hun terugtocht huiswaarts in de periode erna. Airborne Museum, Oosterbeek > airbornemuseum.nl
A Fototentoonstelling Market Garden 70 8 - 25 SEPT - 10.00-18.00 H FREE
Foto’s van het Gelders archief over o.a. operatie Market Garden en de evacuatie van Arnhem die bij ruim 40 winkeletalages in de binnenstad van Arnhem. Centrum, Arnhem > binnenstadarnhem.nl A Geest van de plek - Museum Arnhem VANAF 6 SEPT 11.00-17.00 H € 9,00
E Panorama van de luchtlanding
> museumarnhem.nl
TILL 30 SEPT 10.00-17.00 H FREE
Beeldend kunstenaar Benjamin Koops tekent in de cirkelvormige ruimte in de Stadswinkel een levensgroot panorama van de luchtlanding op de Ginkelse heide. In september is dit ‘Panorama van een veldslag’ dagelijks te bekijken. Cultura, Ede > cultura-ede.nl
Assessing reasons for failure Collectief Suze May Sho toont aan de hand van originele objecten en archiefmateriaal wat zich afspeelde in en rond Museum Arnhem tijdens die paar fatale dagen in september 1944. Fragment Miroslav Balka Solotentoonstelling van de Poolse 27
kunstenaar Miroslaw Balka. In het veelzijdige oeuvre van Balka spelen persoonlijke en collectieve herinneringen en de geschiedenis van zijn geboorteland Polen een belangrijke rol. Fragment concentreert zich op de video-installaties van Balka. Realms of memory (vanaf 19 sept) In deze groepstentoonstelling vormen de topografie en de geschiedenis van de plek de uitgangspunten voor het blootleggen van de universele beeldvorming over oorlog en strijd. O Expo:70 jaar operatie Market Garden 13 - 24 SEPT
Over de Engelse 43ste Wessex Infanterie Divisie en de Engelse, Poolse en Amerikaanse Parachutisten die in de Betuwe hebben gevochten. Betuws Oorlogsmuseum, Heteren > betuwsoorlogsmuseum.nl A De Slag om Arnhem De Lege Stad VANAF 13 SEPT 09.00-17.00 H FREE
In de entree van Rozet wordt de indrukwekkende installatie Siste Viator van Allen Ruppersberg (1944) opgesteld, een monument voor de mensen die zijn omgekomen bij de Slag om Arnhem. Rozet, Arnhem > rozet.nl 28
A Slag om Arnhem - 70 jaar onvoltooid verleden - Eusebius VANAF 16 SEPT
Een beeldverslag aan de hand van ooggetuigenissen van de militaire strijd, de gevolgen daarvan voor de burgers van Arnhem en de wederopbouw van stad en kerk. Eusebiuskerk, Arnhem > eusebius.nl A Routes of Liberation 19 - 23 SEPTEMBER - 10.00 H FREE
De Liberation Route Europe introduceert een exclusieve reizende expositie, gemaakt door vooraanstaande musea uit Frankrijk, Nederland, Duitsland en Polen. Eusebiuskerk, Arnhem > routesofliberation.com
Overbetuwe Op 21 september 1944 werd Driel bevrijd door de Poolse 1e Onafhankelijke Parachutistenbrigade onder leiding van generaal Stanislaw Sosabowski. Enkele oorlogsmonumenten in Driel herinneren aan deze strijd.
29
Openbaar vervoer Public transport Öffentliche Verkehrsmittel Openbaar vervoer OV reisadvies Arnhem, Driel, Oosterbeek, Renkum, Wageningen In Arnhem rijden als enige stad van Nederland trolleybussen, die je onder meer naar de binnenstad brengen. Het busvervoer rond Arnhem wordt verzorgd door Breng. Voor een reisadvies van deur tot deur kijkt u op breng.nl, downloadt u de Breng app of belt u 0900 266 63 99 (€ 0,70 p/min., max. € 14,-). OV reisadvies Ede Het busvervoer op de Veluwe wordt verzorgd door Syntus Gelderland. In de stad sluiten de buslijnen aan op de treinen bij station Ede-Wageningen. In het buitengebied van Ede rijden vele streekbussen die vrijwel altijd aansluiten op treinstations. Op syntusgelderland.nl vindt u informatie over de dienstregeling en routes. Let op: zaterdag 20 september zijn in Ede speciale verkeersmaatregelen van kracht. De N224 wordt voor doorgaand verkeer afgesloten. Bezoekers vanuit Ede en Apeldoorn kunnen parkeren op het MOB-complex Ede-Driesprong aan de Hessenweg 2. Vandaar rijden vanaf 08.00 uur gratis pendelbussen naar de hei. Bezoekers komend via de A12 van Arnhem-zijde kunnen parkeren op het weiland aan de N224 en bij de houtwerf aan de Verlengde Arnhemseweg 105. Vanaf NS station Ede-Wageningen worden eveneens gratis pendelbussen ingezet.
30
Public transport Travelling by public transport in Arnhem, Driel, Oosterbeek, Renkum and Wageningen Arnhem is the only Dutch city with electric trolleybuses and these will take you to and from the city centre. The bus service in and around Arnhem is operated by the company Breng. To receive door-to-door travel advice: visit breng.nl, download the Breng app. Travelling by public transport in Ede The bus service in the Veluwe region is operated by the company Syntus Gelderland. In the city itself, the bus routes connect to trains to and from Ede-Wageningen station. In the towns and villages surrounding Ede, there are many local bus routes which nearly all connect to local railway stations. Visit syntusgelderland.nl for more information about timetables and routes. Please note: on Saturday 20 September special traffic-management measures will be in place in Ede. The N224 road will be closed to through traffic. Visitors arriving from the direction of Ede and Apeldoorn can park at the Ede-Driesprong MOB military complex located at Hessenweg 2. Free shuttle buses will be departing from there to the event site from 8 a.m. onwards. Visitors arriving via the A12 motorway from the direction of Arnhem can park in the field alongside the N224 and at the timber yard located at Verlengde Arnhemseweg 105. Free shuttle buses will also be available from Ede-Wageningen railway station.
Öffentliche Verkehrsmittel Hinweise für die Anreise mit dem ÖPNV für Arnheim, Driel, Oosterbeek, Renkum, Wageningen Einzigartig in den Niederlanden: In Arnheim fahren – unter dem Namen Trolleybus – Oberleitungsbusse, die Sie unter anderem in die Innenstadt bringen. Der Busverkehr rund um Arnheim erfolgt durch das Unternehmen Breng. Reisehinweise von Tür zu Tür erhalten Sie unter breng.nl, mithilfe der Breng-App Hinweise für die Anreise mit dem ÖPNV für Ede Den Busverkehr in der Veluwe organisiert das Unternehmen Syntus Gelderland. In der Stadt haben die Buslinien am Bahnhof EdeWageningen Anschluss an den Zugverkehr. Im Außenbereich von Ede fahren zudem viele Regionalbusse, die fast immer auch Bahnhöfe anfahren. Unter syntusgelderland. nl finden Sie Informationen zu Fahrplänen und Fahrtrouten. Achtung: Am Samstag, den 20. September gelten in Ede besondere Verkehrsmaßnahmen. Die N224 wird für den Durchgangsverkehr gesperrt. Besucher, die aus Ede und Apeldoorn kommen, können am MOB-Komplex Ede-Driesprong am Hessenweg 2 parken. Von dort fahren ab 08.00 Uhr kostenfreie Pendelbusse auf die Heide. Besucher, die über die A12 aus Richtung Arnheim kommen, parken auf der Wiese an der N224 oder am Holzlager am Verlengde Arnhemseweg 105. Am Bahnhof Ede-Wageningen werden ebenfalls kostenfreie Pendelbusse eingesetzt.
Taxi’s Arnhem Taxi Linsen 026-3640000 WDK 026-3231000 Alfatax Arnhem 026-4433333 Taxi Exact Arnhem 026-2600600 Direct Taxi 026-2600700 Arnhemse Taxi Service 026-2602626 Taxi Arnhem 026-2606060 Oosterbeekse Taxi Onderneming 026-339 2121 Taxi’s Ede Taxi 0318 Ede Taxi Ede Taxi Goldstar Pin Taxi
0318-640000 0318-640400 0318-744744 06-22525507
Gemeentehuizen Gemeente Arnhem Gemeente Ede Gemeente Renkum Gemeente Overbetuwe
> arnhem.nl > ede.nl/airborne > renkum.nl > overbetuwe.nl
Colofon Deze uitgave is een samenwerking tussen de Airborne gemeenten Arnhem, Ede, Overbetuwe en Renkum. Uitgave 2014 - gemeente Arnhem Redactie: Uit in Arnhem Tekstredactie: N.B. tekst & advies, Nicole Beaujean Vertalingen: Englishproof (Engels), Mediamixx (Duits) Vormgeving: Buro 28, Leonie Nennie Foto’s: Nldazuu fotografeert, Henk van Loenen, Airborne Museum ‘Hartenstein’, Nederlands Openluchtmuseum, RBT KAN, Shutterstock en Wikipedia
31
DEZE BROCHURE IS EEN UITGAVE VAN DE AIRBORNE GEMEENTEN ARNHEM, EDE, OVERBETUWE EN RENKUM