8 minute read
Soort in de kijker: de oeverzwaluw
2019: topjaar voor oeverzwaluwen aan de zanddepots in Hoevenen
Tekst & foto’s: Ludo Benoy & Willy Ibens
Advertisement
Oeverzwaluwen zijn van nature te vinden langs meanderende beken en rivieren met steile, afkalvende oevers. Ze graven er hun horizontale nestgangen, soms wel tot 1m20 lang. Aangezien steile oevers door het kanaliseren en het rechttrekken van beken en rivieren in onze streken sterk is afgenomen, maken ze thans voornamelijk gebruik van steile wanden die ontstaan zijn door menselijke activiteiten.
Het is haast vanzelfsprekend dat in het soortenbeschermingsprogramma van de Antwerpse haven de oeverzwaluwen een belangrijke plaats innemen. Het doel is om jaarlijks 1.000 broedparen te huisvesten gespreid over het havengebied op de Linker- en de Rechter Scheldeoever en in de aansluitende natuurkerngebieden. Maar we zitten er ruim boven.
Uit de telgegevens van onze vrijwillige en professionele medewerkers blijkt dat van 2012 tot en met 2018 de ‘havenpopulatie’ (de som van beide oevers) gemiddeld uit 1.449 broedparen bestaat. 2018 was daarbij een uitzonderlijk jaar want in totaal werden er slechts 803 broedparen geteld.
Uitgaande van schattingen van de Vlaamse populatie (zo’n 5.000 tot 10.000 broedparen) is de Antwerpse haven goed voor een gemiddelde van 19% van de totale Vlaamse populatie, met een uitschieter van zelfs 25% in 2016.
Kunstmatige steilwanden
In een natuurlijke situatie wordt een plaats eerst door een klein aantal broedkoppels gekoloniseerd, gevolgd door een toename van het aantal tot een maximum na enkele jaren, om vervolgens terug af te nemen en te verdwijnen.
De nabijheid van water is niet strikt noodzakelijk, maar heeft wel aanzienlijke voordelen. Water aan de voet van de wand zorgt voor veiligheid (tegen predatoren) en voor een vrije aan- en uitvliegruimte. Ook zijn boven een wateroppervlak tal van insecten te vinden. In de omgeving van de nestwand moet voldoende open ruimte met goede foerageergelegenheid aanwezig zijn. Een te sterke verbossing of bebouwing wordt gemeden De oeverzwaluw leeft van gevleugelde insecten zoals dansmuggen, bladluizen en eendagsvliegen die ze boven open terrein of boven meren en rivieren in de vlucht vangen met hun korte, wijde snavel. Foerageeractiviteiten zijn het meest geconcentreerd op plaatsen waar lokale dichtheden van vliegende insecten het hoogst zijn. Oeverzwaluwen foerageren meestal niet verder dan 10 tot 15 km van hun broedplaats
Het succes van een aangelegde nestwand is niet louter afhankelijk van bovenvermelde factoren. Plaatstrouw blijkt bij de oeverzwaluw een grote rol te spelen. 66% van de oudere vogels in de kolonie broedt waar ze het jaar ervoor ook waren en van de eenjarige vogels keert 50% terug naar hun geboorteplek. Wanneer oude kolonies nog geschikt zijn in de nabijheid van een nieuwe wand, zullen die nog steeds worden opgezocht.
Eens een geschikte wand wordt ontdekt en bewoond, is het belangrijk ervoor te zorgen dat hij elk jaar geschikt blijft door de wanden te onderhouden en de vegetatie te verwijderen. De steile wand moet daarbij tijdens de broedperiode vers en nagenoeg onbegroeid zijn, wat betekent dat erosie of kunstmatige afgraving moet hebben plaatsgevonden voordat de oeverzwaluwen terugkeren. De wanden zijn het best zo goed als loodrecht. Er is een voorkeur voor steilwanden met een iets overhangende toplaag. Als de wand niet meer bestaat of ongeschikt is, zoeken oeverzwaluwen liefst een plek in de nabije omgeving.
Succes oeverzwaluwen in zanddepot A12
Op de Antwerpse Rechteroever zijn er kleine oeverzwaluwenkolonies bij BASF, aan het Fort Sint Filips, bij Covestro aan de Scheldelaan en aan de potpolder van Lillo. De grootste kolonie huist aan de zanddepots langsheen de A12 in Hoevenen. Goed voor 200 tot 350 broedkoppels.
In tegenstelling tot 2018 – toen waren er slechts 37 bezette nestgangen – werd 2019 een topjaar voor de broedende oeverzwaluwen aan het zanddepot van de A12. Op 18 juni 2019 werden hier 414 bezette nestgangen geteld, verspreid over zes deelkolonies, allemaal binnen een straal van 120 meter. Een absoluut record.
Gelukkig konden ze hun broedsels in rustige en ongestoorde omstandigheden verderzetten en was er geen overlast van opdringerige motorcrossers en fossielenzoekers.
Maar de zone van de Zanddepot A12 komt de volgende jaren onder druk staan en zal op termijn gedoemd zijn om te verdwijnen om plaats te maken voor het Logistiek Park Schijns. Daarom experimenteren wij samen het Antwerps havenbedrijf in kunstnesten in ons natuurgebied Opstalvallei. Vooralsnog zonder succes. Intussen wordt ook gezocht naar terreinen in de omgeving waar permanente broedplaatsen voor oeverzwaluwen kunnen ingericht worden. De zoekzones op Rechteroever zijn de wachtboezems aan de Verlegde Schijns, de Binnenweilanden aan de Kuifeend en de Opstalvallei.
Om enige continuïteit te kunnen bieden hebben we, in samenwerking met het Antwerps Havenbedrijf, besloten om de noordelijke dijk van de Binnenweilanden dit najaar verticaal af te graven om hier in de toekomst broedende oeverzwaluwen aan te lokken.
Deze zone ligt volledig geïsoleerd, waardoor verstoring vrijwel volledig is uitgesloten. De hier bestaande dijken zijn ongeveer 5 meter hoog, waardoor ook predatie kan worden voorkomen. De dijk ligt bovendien vlak bij water wat een meerwaarde biedt als foerageergebied. En vanuit de bestaande kijkwanden op de zuidelijke dijk kunnen we de – hopelijk snel vestigende – kolonie zonder verstoring goed opvolgen. We kijken al uit naar het broedseizoen 2020.
Gezocht: boekenwurmen en vroege vogels
Boek.be – de organisator van de Antwerpse boekenbeurs – en Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen werken dit najaar opnieuw samen om de natuur een duwtje in de rug te geven. Tijdens de boekenbeurs zijn onze vrijwilligers verantwoordelijk voor het gescheiden inzamelen van papier en karton.
Samen met de schoonmaakploeg zorgen ze er elke ochtend voor dat papier en karton niet bij het restafval terechtkomen. Dat is niet enkel goed voor ons milieu – het spaart bomen en papier – maar met de opbrengst kunnen we weer wat kwetsbare natuur veilig stellen in onze regio. Ditmaal gaat de opbrengst opnieuw naar de uitbreiding van het Ertbrandbos in Kapellen waar we zo pas 50 ha bos konden aankopen. Als dank voor hun engagement krijgen onze vrijwilligers een gratis duoticket voor de beurs.
De boekenbeurs loopt van dinsdag 29 oktober tot zondag 3 november en van woensdag 6 november tot maandag 11 november. Wil je er dit jaar graag bij zijn om te helpen? Laat dan iets weten aan antwerpennoord@natuurpunt.be.
Cursus Vogeltrek
Theorie
• Dinsdag 10 september van 19u30 tot 22u
• Dinsdag 24 september van 19u30 tot 22u
Afspraak in ‘De Vroente’, Putsesteenweg 129, Kalmthout. Parkeren kan op de parkeerplaats ter plaatse
Praktijk
Zaterdag 6 oktober van 7u30 tot 14u
• Trefpunt: Parking Zuid, Verbindingsstraat, Kalmthout
• Gids: Wim Konings naar Trektelpost Muggenpiske
Zaterdag 12 oktober van 7u tot 15u
• Trefpunt: De Vroente, Putsesteenweg 129, Kalmthout
Hoe wonderlijk is het dat sommige vogelsoorten d u i z e n d e n k i l o m e t e r s v l i e g e n t u s s e n overwinterings- en broedgebied? Hoe bestaat het dat ze jaar na jaar de weg vinden naar exact dezelfde locaties? Wat weten we allemaal over vogeltrek? Welke middelen gebruiken de vogels om hun weg te vinden? Hoe snel, hoe lang en naar waar vliegen de verschillende soorten? Op al deze vragen krijg je een antwoord tijdens twee lesavonden en twee excursies.
Inschrijven via www.natuurpunt.be/natuur-actief
De prijs van deze cursus bedraagt 25 euro ( s y l l a b u s e n k o f f i e o f t h e e i n b e g r e p e n ) . Deelname bevestigen door overschrijving op rekening BE59 0000 4153 8026 van Natuurpunt Noorderkempen, Schanker 12, 2910 Essen met vermelding van ‘Cursus Vogeltrek’
Cursus Paddenstoelen
Wie de cursus ‘paddenstoelen voor gevorderden’ wil volgen, hoeft (nog) geen specialist te zijn! Deze cursus borduurt verder op het elan van de beginnerscursus. De nadruk ligt op de excursies die erop gericht zijn deelnemers meer ervaring te geven met het herkennen van paddenstoelen.
De cursus bestaat uit drie praktijklessen in open lucht. De lessen gaan door onder leiding van Hans Vermeulen van Natuurpunt CVN. Ook dit jaar bezoeken we een aantal interessante locaties, verspreid over Essen en Kalmthout. Bedoeling is dat we op zoek gaan naar verschillende soorten. De soorten die we al goed kunnen herkennen, worden genoteerd. Onbekende of moeilijke soorten worden uitgesleuteld a.d.h.v. de determinatiesleutel van Hans Vermeulen.
De prijs van deze cursus bedraagt 20 euro. Deelname bevestigen door overschrijving op rekening BE59 0000 4153 8026 van Natuurpunt Noorderkempen, Schanker 12, 2910 Essen met vermelding van ‘Paddenstoelencursus’
Voor gevorderden
Lessen
Zaterdag 28 september van 9u tot 12u
• Afspraak Horendonkse bossen. Parkeren langs Leegtestraat, Essen
Zaterdag 19 oktober van 9u tot 12u
• Afspraak Sportpark Hemelrijk en omgeving. Parkeren Karrenmuseum, Essen
Zaterdag 16 november van 9u tot 16u
• Afspraak Boterbergen en omgeving. Parkeren aan ‘De Ster’, Kalmthout, Kastanjedreef en Verbindingsstraat
Open Monumentendag Fort van Ertbrand
Op zondag 8 september 2019 zetten opnieuw honderden monumenten in heel Vlaanderen de deuren gratis open, tijdens de 31e editie van Open Monumentendag. Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen is opnieuw van de partij met het Fort van Ertbrand in Kapellen.
Laat je door onze gidsen rondleiden doorheen het fort en bezoek nadien het project “Fort E” van het Kunstplatform Kappa( zie ook p. 36): een artistieke reflectie over de toekomst van onze aardbol en over hoe wij omgaan met de omgeving, met natuur en milieu.
De rondleidingen starten om 11u, 12u, 13u, 14u, 15u en 16u. De verkenning duurt ongeveer 45 minuten. Inschrijven op voorhand is noodzakelijk via de website van Open Monumentendag: www.openmonumentendag.be of via de website van Natuurpunt Antwerpen Noord & Kempen: www.antwerpennoord.be. Wees er snel bij, want vol is vol.
