Natuur.ruimte 04/2016

Natuur.ruimte Natuurpunt koopt Fort van Ertbrand en Ertbrandbos

Klimaat en natuur onder vuur

Cursus: Solitaire bijen driemaandelijks verenigingsblad van Natuurpunt Antwerpen Noord vzw december 2016 - januari 2017 - februari 2017 jaargang 23 - nummer 4 verschijnt in maart, juni, september en december Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Inhoud

ZEKER LEZEN Natuur.gebied: Natuurpunt koopt Fort van Ertbrand en Ertbrandbos

4 Natuurknooppunt in de Noord-Antwerpse regio

Natuur.samenleving: Klimaat en natuur onder vuur 10 2016 lijkt het jaar van de uitzonderlijke weerfenomenen te worden

Natuur.beweging: 20 jaar Kerkuilen­ werkgroep Antwerpen Noord

Fort van Ertbrand en Ertbrandbos 13

Muurhagedis in Antwerpse haven

16

Foto: Marc Lehouck

Evolutie van onze kerkuilenwerkgroep

Soort in de kijker: Muurhagedis in de Antwerpse haven

124

Een zuidelijk reptiel duikt steeds vaker op in Vlaanderen

Natuur.actueel: Windmolens in de haven: zoeken naar evenwicht

18 Gericht onderzoek en snelle opstart van de natuurcompensaties noodzakelijk

16

Natuur.beleid: Natuurgebied Opstalvallei weer wat dichterbij

24 Van havenuitbreiding zonder grenzen tot compensatie voor verloren natuur

Dankzij jullie steun: De kerkuil Natuur.actief

Cursus solitaire bijen

28 32

Dag van de Pad en paddenoverzetactie Cursus solitaire bijen

32

EN VERDER Edito

3

Winkelhoekje

37

Colofon

38

KEICOOL Met Snor op stap

22

Wilgen naar de kapper

Rechtzetting Natuur.ruimte nr 3 - pag. 24 De prachtige landschapsfoto van het Groot Schietveld bij het artikel van Peter Symens tegen de mogelijke komst van een kleiduifschietstand (pagina 24 van het vorig nummer van Natuur.ruimte) is van natuurfotograaf Bernard Castelein en niet van Natura 2000 Vlaanderen.

Ere wie ere toekomt !

Wie meer werk van Bernard Castelein wil zien kan tot 11 december 2016 terecht in de fototentoonstelling ‘Gespot - Gespoten’ in Sint-Jozefkapel, Augusteinslei 76 in Brasschaat.

16

AAN DE SLAG Agenda

20

Natuur.beheer

30

Winterbeheer

Vergeet niet te genieten

33

EDITO

Utopia Zo’n vijfhonderd jaar geleden liet Thomas More een Latijns boekje drukken in Leuven. Hij zal er wel nooit aan gedacht hebben dat anno 2016 niet enkel de titel maar ook de inhoud nog steeds tot de verbeelding spreekt.

More creëerde met ‘Utopia’ een denkbeeldig eiland met mensen die in harmonie leven met elkaar en samen een ideale gemeenschap vormen.

Gelukkig was dit geen concreet project maar een sociale satire en streefde hij naar verandering en verbetering van de toenmalige wereld, zonder daarvoor een echte blauwdruk te maken van een droomwereld.

Hij geloofde wel in de maakbaarheid van de samenleving waarin burgers naast de overheid een belangrijke rol kunnen spelen.

Zo’n 500 jaar later zijn we nog altijd op zoek naar die meer harmonische samenleving. De uitdagingen zijn er niet kleiner op geworden: toename van de CO2-uitstoot, snelle afname van de biodiversiteit, exponentiële toename van de wereldbevolking, toenemende schaarste aan zoet water, ongebreidelde omzetting van bos en moeras voor landbouw en veeteelt, overbevissing van de oceanen en daarbovenop een nauwelijks te stuiten klimaatverandering. En dan kijken we even niet naar het sociaal onrecht, de duale samenleving van hen die veel en anderen die nauwelijks iets hebben, van oorlog en geweld.

Men zou er moedeloos of zelfs doemdenker van kunnen worden, maar zo zijn we niet bij Natuurpunt.

Wij blijven via onze ideeën, onze inzet en ons engagement geloven dat wij mee op een positieve manier kunnen bijdragen tot het mee-maken van een duurzame samenleving. Uiteraard in die materies waarmee we het meest zijn vertrouwd: natuur en milieu.

De voorbije maanden heeft Natuurpunt Antwerpen Noord zich extra ingezet voor het nieuwe natuurgebied de Opstalvallei in Berendrecht, zodat dit weer een stukje concreter wordt. We hebben mee nagedacht rond een goed beslissingskader voor het windmolenpark in de Antwerpse haven: duurzame energie met respect voor het leefgebied van mens en dier. En wij konden - met de financiële steun van minister Joke Schauvliege - het Fort van Ertbrand en een groot deel van het Klinkaardbos in Kapellen aankopen om het in de nabije toekomst in te richten als natuur- en wandelgebied.

Voor velen blijft het streven naar een duurzame samenleving een utopie, een niet te verwezenlijken ideaal. Wellicht is dat ook zo, maar dat belet ons niet om enthousiast samen te werken aan de transitie naar die ideale samenleving. Blijf daarom Natuurpunt verder steunen in 2017: als lid, als Groene tornado, als natuurgids, als ‘manusje van alles’-vrijwilliger, als donateur … en steek de natuur in je directe omgeving een handje toe.

Wij wensen jullie een gezond, voorspoedig en natuurlijker 2017.

Willy Ibens Voorzitter Natuurpunt Antwerpen Noord

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

3

NATUUR.GEBIED Foto: Willy Ibens

Natuurpunt koopt Fort van Ertbrand en Ertbrandbos Even terugblikken We schrijven 1998. De vleermuizenwerkgroep van Natuurreservaten Antwerpen Noord is bijzonder actief rond de bescherming van overwinteringsplaatsen van vleermuizen. Bunkers en ijskelders in de regio worden opgespoord en ingericht. We leggen contacten met de krijgsmacht en krijgen het vleermuizenbeheer van het Fort van Brasschaat en het Fort van Schoten in handen.

Wij slagen erin om de Schans van Smoutakker en bijhorende bunkers uit WOI en WOII aan te kopen en in te richten voor vleermuizen.

Met de eigenaars van het Fort van Stabroek trachten wij (tevergeefs) te overleggen over een vleermuisvriendelijk beheer.

Tekst: Willy Ibens 4

Op onze vraag aan de eigenaars van het Fort van Ertbrand om dit in huur te nemen om het te beheren als vleermuizenreservaat, krijgen

wij geen positief antwoord. Dit fort was op het gewestplan van 1979 ingekleurd als recreatiegebied maar werd in het kader van een gewestplanherziening herbestemd tot natuurgebied.

Wel krijgen we tijdens de winter van 1998-1999 éénmalig de toestemming voor een beperkte vleermuizeninventarisatie. De vleermuizenwerkgroep telt 151 watervleermuizen, 61 baardvleermuizen, 5 grootoren, 15 franjestaarten en 15 dwergvleermuizen. Alle voor vleermuizen geschikte ruimtes konden nog niet onderzocht worden. Met 256 overwinterende vleermuizen op de teller ziet dit fort er echt veelbelovend uit.

Met de nodige inrichtingsmaatregelen zouden wij er een schitterend vleermuizenfort van kunnen maken!

De herbestemming van het fort van recreatie­ gebied tot natuurgebied ligt moeilijk bij de eigenaars. Toch worden wij in 2002 onverwacht gevraagd door een Brussels consultantbureau of

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

LIFE BatAction Dan bleef het jaren stil. Tot Natuurpunt in de periode 2006-2011 samen met het ANB (Agentschap Natuur en Bos) voor de Europese Commissie het project LIFE BatAction mocht uitvoeren voor de bescherming van vleermuizen.

Voor Vlaanderen werden zes vleermuizensoorten opgenomen in bijlage II van de Habitat­ richtlijn. Meervleermuis, ingekorven vleermuis en Bechsteins vleermuis - de doelsoorten van het project - staan, samen met vale vleermuis, geregistreerd als ‘bedreigd’ of ‘ernstig bedreigd’ op de Rode Lijst van bedreigde zoogdieren in Vlaanderen. Mopsvleermuis en grote hoefijzerneus zijn op de Rode Lijst geregistreerd als ‘verdwenen’. De belangrijkste bedreiging voor vleermuispopulaties is de vernietiging van hun natuurlijke verblijfplaatsen en verstoring van populaties tijdens cruciale periodes in de loop van het jaar. Verstoringen tijdens de kraamperiode en de winterslaap kunnen immers volledige populaties uitroeien. Speciale beschermingsmaatregelen waren daarom dringend nodig.

LIFE BatAction had enkele strategisch gekozen plekken als werkterrein, zoals een aantal forten in Antwerpen en mergelgroeven in Limburg. Deze plaatsen zijn erg in trek bij onze gevleugelde vrienden. De bescherming van die plaatsen is dus uitermate effectief. Op die manier worden de dieren ook op internationaal niveau beschermd. Heel wat vleermuizen uit onze omliggende landen overwinteren immers graag in Vlaamse forten en mergelgroeven.

Veel aandacht gaat naar de bescherming van hun voedselgebieden, zomer- en winterverblijven en de routes ertussen. Andere vleermuissoorten met een gelijkaardige leefomgeving, zoals de baardvleermuis, Brandts vleermuis, gewone grootoorvleermuis en franjestaart, profiteren ook van die beschermingsmaatregelen.

Een van de concrete acties was de aankoop van een “fort” in functie van een optimale inrichting ervan als vleermuizenreservaat. Het lijstje van beschikbare forten was echter beperkt met enkel nog Walem, Duffel, Haasdonk en Ertbrand als mogelijkheden.

Naar aanleiding van de opstelling van een RUP voor het Klinkaardbos konden we opnieuw met de eigenaars van het Fort van Ertbrand in contact komen. Intussen was dit fort ingebracht in de vennootschap NV Ertbrand. Op basis van de Europese aankoopsubsidie konden we maximaal 340.000 euro bieden. De vraagprijs voor fort, fortgracht en glacis, samen 16,5 hectare, was niet minder dan 1.260.000 euro. Er viel niet over te onderhandelen. Om het LIFE project te redden beslisten wij de aankoopsubsidies over te dragen aan de provinciale vzw Kempens Landschap die hiermee het Spoorwegfortje van Duffel kon aankopen. De kans om het Fort van Ertbrand in te richten voor vleermuizen leek voorgoed verkeken.

NATUUR.GEBIED

er interesse is om het Fort van Ertbrand aan te kopen. Wij doen een bod maar dat wordt enkel gebruikt in een procedure tot het bekomen van planschade.

Zeg nooit ‘nooit’ Op het secretariaat van Natuurpunt Antwerpen Noord kregen wij in december 2015 onverwacht een telefoontje binnen met de vraag of wij nog interesse hadden in de aankoop van Ertbrand. Niet enkel voor het fort maar ook voor het aangrenzende bos. We waren opnieuw vertrokken voor een rondje onderhandelen.

Derde keer, goede keer? Na haast ontelbare telefoons, e-mails, en intense, strategische onderhandelingen zowel met de verkopers als met het hoofdbestuur van Natuurpunt, konden wij op 25 oktober een wederzijdse aanen verkoopbelofte ondertekenen. Kostprijs: 2 miljoen euro voor iets meer dan 90 hectare bos en natuur, inclusief het fort, 1 hectare woonparkgebied en een kleine boswachters­ woning. Inmiddels is de optie gelicht en voorzien we dat voor einde maart 2017 de aankoopakte kan getekend worden.

Ertbrand als natuurknooppunt in de NoordAntwerpse regio In onze regio zijn er gelukkig heel wat grote natuur- en bosgebieden. Stuk voor stuk gebieden die van cruciaal belang zijn voor het voortbestaan van bijzondere en kwetsbare planten en dieren. Eén van de grootste gevaren voor de biodiversiteit is dat deze terreinen geïsoleerd dreigen te geraken, waardoor lokaal soorten onherroepelijk uitsterven. Een netwerk van robuuste natuurgebieden is dus noodzakelijk om uitwisseling van planten en dieren tussen deze terreinen - en het voortbestaan van vele bijzondere soorten - te garanderen.

Als je op een landkaart de Noord-Antwerpse regio bekijkt, zal je merken dat het Ertbrandbos

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

5

NATUUR.GEBIED

hét natuurknooppunt is tussen de natuur- en bosgebieden van Stabroek, Kapellen, Brasschaat en het Grenspark De Zoom – Kalmthoutse Heide. Door de aankoop van het Ertbrandbos en door een gericht bos- en natuurbeheer kunnen we de Kalmthoutse heide als grootste natuurgebied in Vlaanderen verder versterken.

Welkom boommarter!

In Natuur.ruimte nr. 3 van 2014 kon je reeds lezen over de terugkomst van de steenmarter in onze regio (en grote delen van Vlaanderen).

Minder bekend is dat ook zijn naaste familielid - de boommarter - aan een comeback bezig is.

Decennia lang was die afwezig in Vlaanderen door uitroeiing en vernietiging van zijn leefgebied.

De boommarter is een liefhebber van gevarieerde bossen met veel ondergroei (struiken). Hij is niet altijd even makkelijk te onderscheiden van zijn neef, de steenmarter, die meestal meer ‘menselijke’ plekken zoals zolders verkiest als leefgebied. Via cameravallen (waarbij de camera een foto registreert als een dier passeert op een bepaalde plek) en via verkeersslachtoffers kunnen we de verspreiding van deze soort opvolgen.

Foto: watervleermuis - Dirk Swaenen

Vleermuizen houden van forten én bossen Zoals je eerder al kon lezen, is het Fort van Ertbrand een zeer geschikte plek voor vleermuizen om er te overwinteren. Dat is niet zo verwonderlijk. Verschillende vleermuizensoorten zoals watervleermuis, baardvleermuis en franjestaart houden van de combinatie van een goed winterverblijf en een aantrekkelijk jacht- en leefgebied ’s zomers onder de vorm van een bosrijk landschap. Ook andere soorten zoals bruine en grijze grootoorvleermuis gaan graag op jacht naar insecten in dergelijke gebieden.

Het Ertbrandbos is nu al gedeeltelijk aantrekkelijk voor vleermuizen. Nu Natuurpunt Antwerpen Noord het gebied beheert, willen we de kansen voor vleermuizen fors uitbreiden en versterken. Een aangepast beheer zal leiden tot meer oudere bomen met holten waarin vleermuizen ’s zomers verblijven en een betere bosstructuur met veel meer insecten als voedsel.

Geitenmelker

Foto: boommarter - Hans Dekker

Net dit laatste heeft uitgewezen dat de omgeving van het Ertbrandbos met omringende bosgebieden en het Grenspark één van de belangrijkste kerngebieden is voor de boommarter in de provincie Antwerpen.

De boommarter is een bijzondere soort in West-Europa en wordt één van onze doelsoorten bij het opstellen van het beheerplan voor het Ertbrandbos.

6

In het Ertbrandbos willen we ook de bestaande open plekken in het bos versterken. Nu zijn die nog in gebruik als wildakkers in functie van het jachtbeheer op reeën. Maar ze bieden meer mogelijkheden voor natuurlijke vegetaties.

Dat zal zeker de planten- en insectenrijkdom ten goede komen. Daar hebben niet enkel de vleermuizen hun voordeel mee maar eveneens een bijzondere, Europees beschermde, vogelsoort: de nachtzwaluw. Deze vogel, die noch met de zwaluwen of de gierzwaluwen is verwant, houdt van open plekken in een bosrijk landschap. De meest gebruikte alternatieve naam, die ook in veel andere talen is terug te vinden, is geitenmelker, wat ook de letterlijke betekenis is van de Latijnse naam Caprimulgus.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Tijdens WOII heeft het fort geen belangrijke rol gespeeld. Na 1945 werd het gebruikt door de Belgische Ontmijningsdienst voor het vernietigen van springstoffen, mijnen en munitie.

Europees beschermd voor vleermuizen Door de Vlaamse regering zijn voor dit fort een aantal prioritaire inspanningen vastgelegd, namelijk het bereiken van kwaliteits­v olle overwinterings- en zwermplaatsen voor de watervleermuis, franjestaart, Brandts en baardvleermuis.

Foto: nachtzwaluw - Jankees Schwiebbe (birdphoto)

Betonnen pantserfort De betonnen pantserforten van de Antwerpse fortengordel werden gebouwd tussen 1907 en 1914. Ze lijken sterk op elkaar omwille van eenzelfde militair concept. Er zijn een viertal varianten. De belangrijkste verschillen zitten in de mate van bewapening, namelijk het aantal pantserkoepels en de wijze waarop de flankering van de gracht werd opgebouwd.

Het Fort van Ertbrand is een fort van de 2de orde met samengevoegde caponnières. Het heeft een trapeziumvormig forteiland met caponnières op de hoekpunten die de fortgracht aan de vijandelijke zijde moesten verdedigen.

Het voorfront is gericht naar het noorden. De toegangsbrug en de traditore batterij, die nu nog verscholen zitten achter een rij coniferen, vormen de achterzijde van het fort. Boven de rondboogvormige toegang staat het bouwjaar ‘1912’.

Hoewel het Fort van Ertbrand geen rol speelde tijdens WOI en niet werd beschoten door de Duitsers werd het bij de aftocht van het Belgische leger in oktober 1914 zwaar beschadigd. De kanonnen in de schutskoepels en caponnières mochten immers niet gebruiksklaar in de handen van de vijand vallen.

Na WOI werd het fort gemoderniseerd, onder andere met overdrukkamers tegen gasaanvallen.

Vanaf 1939 maakt de zuidelijke fortgracht deel uit van de nieuwe Antitankgracht.

NATUUR.GEBIED

De nachtzwaluw werd al eerder waargenomen in het Ertbrandbos. Bovendien is er een belangrijke populatie nachtzwaluwen aanwezig in omringende gebieden zoals het Mastenbos en het Schietveld van Brasschaat. We zijn ervan overtuigd dat de soort definitief als broedvogel zal terugkeren in het Ertbrandbos.

Prioritair zijn maatregelen die leiden tot een verbetering van het microklimaat van de overwinteringsplaatsen en gericht zijn op het vermijden van verstoring. Verder moet ook gedacht worden aan het verbeteren van de toegankelijkheid voor vleermuizen, de ecologische kwaliteit en de connectiviteit van het fortdomein door het behouden en versterken van aanwezige boselementen en kleine landschapselementen.

Het is belangrijk dat er een goed foerageergebied in de buurt van de overwinteringszones ligt om in het najaar vetreserves aan te leggen en in het voorjaar op kracht te komen. Dit betekent dat lineaire groene landschapselementen op het fort moeten worden behouden of hersteld en dat er geen bijkomende barrières (ook niet van lichtvervuiling) mogen worden gecreëerd. Ook een goed beheer van de fortgracht is noodzakelijk.

Militair erfgoed en natuur gaan best samen De bos- en natuurgebieden in Brasschaat, Kapellen en Kalmthout zijn niet enkel belangrijk voor het behoud van planten en dieren in onze verstedelijkte omgeving maar vervullen eveneens een onmisbare rol als wandel- en natuurbelevingsgebied.

Willen wij de ecologische draagkracht van al deze natuurgebieden niet aantasten dan moet de recreatiedruk worden gespreid. Dat betekent het toegankelijk maken van nieuwe terreinen en de aanleg van nieuwe wandelroutes. De voorbije 70 jaar werd het Ertbrandbos beheerd als jachtgebied en was dit niet toegankelijk voor het publiek. Zodra de lopende jacht­overeenkomst ten einde loopt kan het Ertbrandbos toegankelijk worden gemaakt voor wandelaars.

De Duitse verdedigingslinie uit WOI in het Mastenbos, de anti-tankgracht en het Fort van Ertbrand vormen samen een uniek stuk militair

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

7

NATUUR.GEBIED

erfgoed. Ook daaraan zal de nodige aandacht worden besteed.

Meedenken en meedoen In een beheerplan moeten de toegankelijkheid, het beheer en de beschermingsmaatregelen worden vastgelegd voor het fort en het bos.

Daarna moeten wij aan de slag. Heel wat werk dus vanaf april 2017. Wie als vrijwilliger met ons beheerteam en onze vleermuizenwerkgroep mee wil denken over en mee wil werken aan het beheer en de inrichting van ons nieuwe natuurgebied is meer dan welkom. Stuur een e-mail aan onze grave gast Mathias Michielsen (mathias.michielsen@natuurpunt.be) of kom even binnen in ons Natuur.huis in Ekeren om kennis te maken. Wij nodigen u dan uit voor een startvergadering in het voorjaar van 2017.

Een duurzame investering Op dit ogenblik beheert Natuurpunt zo’n 22.089 hectare natuurgebied in Vlaanderen.

Deels in eigendom van de vereniging zelf.

Deels in beheer via huur-, erfpacht- of samenwerkingsovereenkomsten met particulieren, gemeenten of andere Vlaamse overheden.

Het aankopen van natuurgebieden is voor Natuurpunt geen doel op zich. Het is wel een efficiënt middel om natuur te beschermen en via ontsluitingsplannen open te stellen voor zachte recreatie en natuurbeleving. Aankopen van natuurgebieden is investeren in een duurzame toekomst en in leefbare woonomgeving voor de volgende generaties.

Voor het aankoop van natuurgebieden ontvangt Natuurpunt een subsidie van de Vlaamse overheid. Het percentage van deze subsidie hangt af van de grondprijs, de bestemming op het gewestplan en de aanduiding ervan als onderdeel van het Europese Natuur 2000 netwerk.

Zo’n 10 jaar geleden bedroeg het subsidie­ percentage nog 75 tot 80%. Thans ligt het wat moeilijker om voor dergelijke grote aankopen nog subsidies te ontvangen. Voor de aankoop van het domein Ertbrand kunnen we rekenen op 54% van de aankoopprijs als Vlaamse subsidie.

Dat betekent concreet dat wij als vereniging zelf zo’n 870.260 euro moeten bijeenbrengen. Dat is een hele som.

Gelukkig zijn wij bij Natuurpunt Antwerpen Noord de voorbije jaren erg zuinig geweest. Via onze lidgelden en allerlei acties - de verkoop van vogelkastjes, bijenhotels, bio-polderke, sponsoring door BASF, Indaver, ExxonMobil en steun van het Antwerps Havenbedrijf en de Vlaamse overheid - kunnen we onze werking en ons natuurbeheer financieel rond krijgen.

Dat betekent dat wij alle giften, schenkingen en legaten kunnen reserveren voor de aankoop van nieuwe natuurgebieden. De voorbij jaren konden wij al een goede 373.560 euro opzij zetten. Via het legaat van wijlen Elza Grauls ontvingen we in de loop van 2016 netto 72.544 euro. Onze barometer staat daarmee op 446.104 euro. Iets meer dan de helft dus. Dat betekent dat wij de vier volgende maanden nog een heel bedrag te gaan hebben. Maar met de steun van velen moet dit mogelijk zijn.

1 euro voor 1 m² natuur Als we weten dat Natuurpunt iets meer dan 90 hectare kan aankopen van het domein Ertbrand - of omgerekend zo’n 900.000 m² - dan betekent dat een gift van 1 euro al overeenkomt met het veiligstellen van iets meer dan 1 m² natuur en bos.

Adopteer een vleermuis, geef ruimte aan de mysterieuze nachtzwaluw of de zeldzame boommarter.

Zorg er mee voor dat dit natuurgebied kan veiliggesteld worden voor de volgende generaties om er te wandelen en van de natuur te genieten.

Voor giften vanaf 40 euro krijg je een fiscaal attest waarmee je de gift in mindering kunt brengen van je belastbaar inkomen.

Stort je gift op rekeningnummer BE56 2930 2120 7588 van Natuurpunt met vermelding ‘gift Ertbrand’.

Met dank. De natuur heeft jouw steun hard nodig!

8

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

NATUUR.GEBIED Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

9

NATUUR.SAMENLEVING

Klimaat en natuur onder vuur

Tekst: Stefan Versweyveld

Een uiterst zachte winter, extreem veel neerslag in juni en begin juli, de warmste september ooit, een koele oktober ‌ 2016 lijkt het jaar van de uitzonderlijke weerfenomenen te worden.

De klimaatverandering zet zich meer dan ooit duidelijk zichtbaar door, versterkt door de extreme weersomstandigheden. Niet alleen in onze regio, maar overal ter wereld.

Foto: Pros De Langh 10

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Complexe oorzaken met grote gevolgen Dat ons klimaat aan het veranderen is, geven tegenwoordig zelfs de grootste sceptici toe. De oorzaken achter dit proces zijn complex en lastig aan te geven, maar wel zeker is dat wij mensen een zeer groot aandeel hebben in de opwarming van de aarde. De laatste honderd jaar is de gemiddelde jaartemperatuur in Vlaanderen en Nederland met liefst 1,5 °C gestegen, mondiaal zo’n 0,9 °C! Dat lijkt naar menselijke maatstaven niet veel, maar op een schaal van duizenden of zelfs miljoenen jaren is dit een drastische verandering, met grote gevolgen.

Daarbij hoeven we niet te denken aan woestijn­ vorming en overstromingen ver weg. We merken het ook dicht bij huis, in onze eigen regio, aan veranderingen in het weer bijvoorbeeld, of in de flora en fauna.

Het IPCC, een internationaal panel van klimaatdeskundigen, wijst de mens als belangrijkste veroorzaker aan. Industrieën, verkeer en - niet te vergeten - energieverbruik thuis hebben geleid tot een explosieve toename van zogeheten broeikasgassen. De concentratie aan koolstof­ dioxide (CO2) is de afgelopen 250 jaar met 30% toegenomen!

Er zijn winnaars …

Nog nooit waren onze winters zo warm als de voorbije 25 jaar, enkele koudere uitzonderingen daargelaten. Door deze zachte winters is bijvoorbeeld het aantal ijsvogels in onze natuurgebieden toegenomen. Dit vliegend juweeltje is, ondanks zijn naam, extreem gevoelig voor sneeuw en ijs. Als het water te lang bevroren blijft, kan hij geen vis - zijn hoofdvoedsel - meer vangen.

Een andere aanwijzing voor de klimaats­ veranderingen is de spectaculaire opmars van soorten met zuidelijke roots in onze regio. Het begon in 1998 met de vondst van de tijgerspin

- tot dan enkel bekend uit Wallonië en de Maasvallei - die in een mum van tijd onze gehele regio veroverde. In de herfst is het nu één van de algemeenste en opvallendste spinnen in het havengebied.

Na de tijgerspin volgde een golf van zuidelijke libellensoorten. Enkele van hen slaagden er niet in om het nieuwe verspreidingsgebied te koloniseren, andere wel. Zo zijn zuidelijke en zwervende heidelibel, vuurlibel en zwervende pantserjuffer vaste inwoners geworden van de Bospolder.

De sikkelsprinkhaan, zuidelijke boom­ sprinkhaan en zuidelijk spitskopje zijn nog voorbeelden van zuidelijke soorten die zeer snel onze natuurgebieden koloniseerden. In Bospolder, Oude Landen en in het havengebied zijn het tegenwoordig algemene soorten geworden. En haast jaarlijks wordt er wel een nieuwe zuidelijke nachtvlindersoort gespot in Vlaanderen.

NATUUR.SAMENLEVING

In tegenstelling tot de mens hebben planten en dieren in het dichtbevolkte Vlaanderen niet veel keuze als zij geconfronteerd worden met een veranderende omgeving. Het is aanpassen of uitsterven. Dat gebeurt momenteel op grote schaal. Er duiken allerlei nieuwe, zuiderse soorten op, terwijl andere soorten verdwijnen.

Ook bij het beheer van onze natuurgebieden worden we geconfronteerd met de gevolgen van een opwarmende aarde. Een immense uitdaging voor Natuurpunt als natuurorganisatie.

Planten die we steeds vaker zien opduiken zijn eveneens warmteminnaars: straatliefdegras, naaldaar en bezemkruiskruid. Het zijn slechts enkele voorbeelden van een proces dat in onze regio zeker nog niet afgelopen is. Ook de komende jaren mogen we bij ons nieuwe soorten uit het zuiden verwachten.

… en verliezers Of het nu om planten of dieren gaat, het is een algemeen beeld: warmteminnende soorten rukken op, terwijl koudeminnende soorten die een gematigd (stabiel) klimaat prefereren verdwijnen. Zo is de spotvogel spectaculair achteruit gegaan in onze regio. Deze eens zo algemene broedvogel verkiest nu meer noordelijke streken om te broeden. In Wallonië broedt inmiddels al zijn Zuid-Europese verwant, de orpheusspotvogel. Het is slechts een kwestie van tijd vooraleer deze soort - nog niet zo lang geleden enkel te vinden in Spanje, Italië en Zuid-Frankrijk - ook in onze omgeving tot broeden zal komen.

Naar verwachtingen zullen andere vogels de spotvogel volgen op zijn migratie naar het noorden. Zo heeft de bonte vliegenvanger de Noord-Antwerpse regio is een traditioneel broedgebied van deze soort - het bij ons steeds moeilijker om voldoende voedsel te vinden voor zijn jongen. Wanneer de soort arriveert, is de lente al begonnen, in tegenstelling tot 50 jaar geleden.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

11

NATUUR.SAMENLEVING

Ook heel wat dagvlinders hebben te lijden onder de klimaatverandering. Veel vlindersoorten zijn niet zo mobiel en kunnen dus veel moeilijker nieuwe, beter geschikte leefgebieden koloniseren.

Ook gevolgen voor natuurbeheer Niet alleen individuele planten- en diersoorten kampen met problemen door het veranderende klimaat. Ook vegetaties en zelfs volledige leefgemeenschappen in onze natuurgebieden beginnen langzaam te veranderen. Bepaalde beheerwerken worden steeds moeilijker om uit te voeren en lastiger te plannen.

Een treffend voorbeeld is het winterse rietmoeras­b eheer. Natuurpunt beheert de rietmoerassen in haar natuurgebieden volgens een cyclisch maaipatroon waarbij we bij strenge vorst een deel van het riet maaien zodat de kwaliteit van het rietmoeras goed blijft.

Althans, dat is de planning. Maar door de zachte winters vriest het onvoldoende om het ijs te kunnen betreden in de rietmoerassen.

De afgelopen 20 jaar hebben we slechts drie winters gekend waarin het voldoende had gevroren om rietmoerasbeheer uit te voeren …

Nieuwe uitdagingen: robuuste natuur en ecologische netwerken Als één van de belangrijkste natuurbeheerders in de Noord-Antwerpse regio én in Vlaanderen volgt Natuurpunt dit proces uiteraard van dichtbij op. Het staat nu al vast dat we op een toekomstgerichte manier met dit proces zullen moeten omgaan. Beheerplannen en beheerdoelstellingen moeten herzien worden als blijkt dat bepaalde vegetaties en doelsoorten binnen afzienbare tijd niet meer in onze streek gaan voorkomen.

Veel planten en dieren zitten de dag van vandaag gevangen in versnipperde natuurgebieden, eilandjes in een stedelijke of agrarische woestijn. Eén ding is zeker: de enige manier om een massaal uitsterven van soorten te voorkomen is het realiseren van voldoende en robuuste natuurgebieden, die de gevolgen van de klimaatsopwarming deels kunnen opvangen, én een goed aaneensluitend netwerk tussen deze natuurgebieden, zodat planten en dieren met de nieuwe klimaatgrenzen kunnen meetrekken.

Ook gevolgen voor ons: klimaatadaptatie Niet alleen de natuur zal zich moeten aanpassen.

Ook wij moeten leren omgaan met de gevolgen van de klimaatverandering, een proces dat klimaatadaptatie wordt genoemd.

Op grotere, ruimtelijke schaal zullen zogenaamde klimaatbuffers moeten gecreëerd worden om bijvoorbeeld de effecten van de zeespiegelstijging en extreme regenval met overstromingen (denk aan juni 2016) op te vangen. Deze klimaatbuffers zijn perfect te realiseren in combinatie met de ontwikkeling van nieuwe, toegankelijke natuurgebieden.

Ook in onze directe leefomgeving gaan we de gevolgen merken. In steden zal de gemiddelde temperatuur significant sterker stijgen dan daarbuiten, met hittestress en warme nachten tot gevolg.

Dit zal ongetwijfeld een effect hebben op de woonkwaliteit. Daarom hebben de meeste steden en gemeenten een klimaatadaptatieplan opgesteld.

Naast het reduceren van broeikasgassen door het nemen van allerlei maatregelen is ook de vergroening van onze stenen omgeving (bv. aanleg geveltuinen en groendaken, terug omzetten van stenen oppervlakten naar stedelijk groen) van groot belang.

Uiteraard kan jij ook zelf bijdragen aan de uitdaging om de opwarming van de aarde te beperken door je ecologische voetafdruk te verkleinen.

12

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

NATUUR.BEWEGING

20 jaar Kerkuilenwerkgroep Antwerpen Noord Medewerkers over de jaren heen Het verhaal begon in 1996 nadat via dit tijdschrift een oproep gedaan werd om kerkuilen te melden. Niet alleen kerkuilen maar ook andere uilen en zelfs roofvogels passeerden het secretariaat in de Steenstraat. Ook roofvogelhouders en uilenverzamelaars kregen we aan de telefoon.

De eerste uitstappen maakten we, samen met Tjerk Benoit, in Stabroek waar we kerkuilennestkasten gingen inspecteren die door de gemeente gemaakt en geplaatst werden.

In 1998 en 1999 werd Tjerk, die een droomjob gevonden had bij de natuurploeg van Natuurpunt, opgevolgd door Koen Gintelenberg.

Koen moest studeren en had geen tijd meer om mee op stap te gaan tijdens de drukste inventarisatie­periode van de kerkuilen. Tot 2003 ging Fons dan ook meestal alleen op inventarisatie.

In 2001 zette Dirk Helsen zijn eerste stappen in de kerkuilenwereld en ging sporadisch mee inventariseren.

Marcel Peeters, die met brugpensioen was en thuis niet wist wat te doen, bood zich aan bij het secretariaat van Natuurpunt Antwerpen Noord om vrijwilligerswerk te doen. Zo kwam hij vanaf 2003 in het kerkuilenverhaal gerold. Vanaf dan kroop hij mee op zolders, kerktorens en andere duistere plaatsen.

Kerkuilen leggen hun eieren meestal met een dag ertussen maar het broeden gebeurt vanaf het eerste ei. Dat wil zeggen dat er bij 5 eieren 10 dagen verschil in leeftijd kan zijn in hetzelfde nest. Bij gebrek aan muizen wordt het jongste uiltje dan soms opgegeten door het oudste. Dit deed pijn aan het gevoelige hart van Marcel.

Zo’n inventarisatieronde eindigde dan ook dikwijls in tranen en gejammer.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Tekst: Fons Vervoort 13

NATUUR.BEWEGING

In 2005 besloot Marcel om aan zijn levenswerk te beginnen en opende het Opvangcentrum voor Vogels en Wilde dieren (VOC). Zijn plaats in de werkgroep werd in 2005 en 2006 door Filip Collet overgenomen.

Tijdens de wintercontroles in 2005 werd Walter Van Ginhoven door de kerkuilenmicrobe aangestoken. Hij is nu nog steeds betrokken bij de inventarisaties en het maken, herstellen en inrichten van nestkasten of broedplaatsen.

Vanaf 2006 werden de kerkuilen in de gemeente Schoten opgevolgd door Dirk, Jan en Philippe Helsen.

Toen Walter zonodig op reis moest stond Fons weer alleen. Maar in de diepste duistere kelder van Natuurpunt Antwerpen Noord kwijnde iemand weg die graag nog eens de zon wou zien.

Zo werd Frank Goossens in 2007 herboren, en herleefde helemaal toen hij zijn eerste kerkuil vasthield.

In 2012 vervoegde Nico De Bruyne, die samen met Frank actief was in de steenuilenwerking, de kerkuilenwerkploeg.

Zo gaat het nu Meestal worden we vergezeld door één van de volgende erkende vogelringers Arent Raapsaet, Bram Vogels, Francois Boel, Gie Goris, Ludo Roodhaert en Robert Wijnants.

Andere sporadische helpers, maar even belangrijk als de vaste ploeg, waren Albert De Mayer, Andre D’Hoine, Bram Van Loock,

14

Caroline Gentil, Dirk Swaenen, Henri Moeskops, Hubert Michielsen, Hugo Koens, Jef De Ridder, Jorgen Opdebeek, Lucas Bergmans, Vic Smeuninck, Walter Sluis e.a.

Hoe gaat zo’n nestcontrole in zijn werk?

Nestcontroles worden pas uitgevoerd nadat toestemming tot controle wordt gegeven van de overkoepelende Kerkuilwerkgroep Vlaanderen vzw.

Pas dan kunnen er afspraken tot toegang gemaakt worden met de gebruikers van het pand waar de nestkast of de broedplaats zich bevindt.

Voor de veiligheid van de controleurs gebeurt dit minimaal met twee personen.

Om de rust en veiligheid van adulte dieren en pulli te garanderen gaan we systematisch te werk.

Eerst wordt de invliegopening van de nestkast dichtgemaakt. Daarna wordt de ladder tegen of naast de nestkast geplaatst. Pas dan kan de controleur de ladder op, met als bagage een diepe emmer vastgemaakt aan een lang touw, een groot doek om de emmer af te sluiten en een raam om tussen de nestbak en het deksel te schuiven. Dit belet de uilen om weg te vliegen.

Eventuele pulli worden in de emmer gezet, met een doek over de emmerrand. Via het touw wordt de emmer neergelaten. De pulli worden geringd en via dezelfde weg opnieuw in de nestkast gezet.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

De tabel toont de aanwezigheid of sporen van kerkuilen per gemeente of district:

Gemeente

Aantal bezoeken 48

Aantal sporen 1

140

31

61

2040 Zandvliet

40

8

10

2170 Merksem

42

1

2180 Ekeren

121

30

52

2030 Antwerpen 2040 Berendrecht

Aantal jongen

Resultaten

2180 Mariaburg

In de loop van 20 jaar onderzoek werden 1212 bezoeken afgelegd om mogelijke broedplaatsen of geschikte habitats te vinden, om nestkasten te plaatsen en om ruimtes in te richten waar de kerkuil in kan rusten. Veel van die bezoeken waren eenmalig, omdat de omgeving of de beschikbare ruimtes in gebouwen ongeschikt waren.

2900 Schoten

172

13

9

2930 Brasschaat

226

38

28

25

1

2930 Maria-ter-heide

73

2940 Hoevenen 2940 Stabroek

108

2

2950 Kapellen

140

15

12

76

28

43

2990 Wuustwezel

Op deze 1212 bezoeken werden tijdens 167 controles sporen van aanwezigheid zoals braakballen, adulte vogels, eieren of pulli waargenomen. In totaal werden binnen ons werkingsgebied 215 pulli geteld in 12 verschillende nestkasten waarin 52 keer gebroed werd. Uit onze gegevens blijkt dat 87,44% van de broedpopulatie kerkuilen in onze regio in nestkasten broedt. De grafiek toont het aantal getelde jongen in onze nestkasten per kalenderjaar. De aangroei van het aantal jonge kerkuilen volgt hier de toename van het aantal beschikbare nestkasten en het beschikbare voedsel.

NATUUR.BEWEGING

Controles van kerkuilen mogen enkel uitgevoerd worden door vogelringers of door personen met een vergunning “Afwijking van het verbod op het opzettelijk en betekenisvol verstoren van beschermde soorten”, afgeleverd door het Agentschap van Natuur en Bos. Bovendien moeten ze in het bezit zijn van een legitimatiebewijs, afgeleverd door Kerkuilwerkgroep Vlaanderen vzw.

De lange winter met veel sneeuw in 2013 heeft niet alleen in Antwerpen Noord maar in heel Vlaanderen voor een zeer slecht broedseizoen gezorgd. Geheel onverwacht is 2016 het derde beste jaar voor Antwerpen Noord. Dit alles moedigt ons aan om meer kerkuilennestkasten te plaatsen en deze prachtige vogels te blijven monitoren. We kijken al uit naar het volgende broedseizoen.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

15

SOORT IN DE KIJKER

Muurhagedis in de Antwerpse haven De muurhagedis (Podarcis muralis) is een soort die leeft van Zuid-Europa tot Wallonië. Sinds 2004 duiken er echter steeds vaker exemplaren op in Vlaanderen en sinds kort ook in de Antwerpse haven.

Tekst: Tim Vochten, Dries Martens Foto’s: Tim Vochten 16

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

In Vlaanderen vind je ook nog andere soorten hagedissen, zoals de levendbarende hagedis (Zootoca vivipara), de hazelworm (Anguis fragilis) en de erg zeldzame zandhagedis (Lacerta agilis).

In de Antwerpse haven zijn enkel populaties van muurhagedis en levendbarende hagedis bekend. Deze laatste kan je herkennen aan de rondere lichaamsbouw (minder afgeplat). Ook de kop is ronder en kleiner. Verder zijn de poten en tenen korter dan bij de muurhagedis.

Met de trein naar warme oorden Van nature is de muurhagedis een zuidelijk reptiel, waarbij de Samber en de Maas de noordelijke grenzen vormden van zijn natuurlijk verspreidingsgebied. Sinds 2004 wordt de muurhagedis echter steeds vaker boven die grens (in Vlaanderen) waargenomen.

Opwarming van de aarde en treinen blijken daarbij een rol te spelen.

verspreiden, zijn de spoorwegen ook gewoon een geschikte habitat voor de muurhagedis.

Muurhagedissen hebben namelijk een tamelijk xerofiel karakter. Dat houdt in dat ze goed zijn aangepast om op droge plaatsen te overleven.

Er is zelfs meer: het zijn echte zonnekloppers.

In hun natuurlijke leefgebied komen ze soms veelvuldig voor op zuidgerichte rotspartijen. In Vlaanderen moeten ze het stellen met surrogaat­ biotopen (namaak) zoals de ballaststenen onder spoorwegen.

SOORT IN DE KIJKER

De muurhagedis is een kleine (7 cm), afgeplatte hagedis met een relatief lange staart (12 cm).

De bovenzijde is bruinachtig met zeer fijne schubben. De kop is groot en plat. Daarnaast heeft een muurhagedis vrij lange poten en lange tenen. Toch is het ene diertje het andere niet. In Vlaanderen komen namelijk ook twee ondersoorten voor: Podarcis muralis brogniardi en Podarcis muralis maculiventris.

Muurhagedis in de Antwerpse haven Aangezien de Antwerpse haven rijk is aan spoorwegen en dus een geschikte habitat voor de muurhagedis is, was het slechts een kwestie van tijd voor de eerste muurhagedissen in de Antwerpse haven ontdekt werden. In 2011 werd het eerste exemplaar waargenomen en het aantal individuen en waarnemingen is sindsdien sterk gestegen. We hebben in het najaar van 2016 een populatie nabij Vollers aan de Oosterweel­ steenweg en eentje aan de spoorzone langs de Kastelweg in kaart kunnen brengen. Bij de populatie aan Vollers werden 11 exemplaren geteld, terwijl er aan de Kastelweg maar liefst 73 individuen geteld werden. Verwacht wordt dat deze populaties de komende jaren nog verder zullen aangroeien en zich zullen verspreiden over de rest van het havengebied.

De succesvolle voortplanting is in Vlaanderen wellicht pas mogelijk geworden doordat de gemiddelde temperatuur in juli de voorbije decennia gestegen is. Warme(re) Verspreiding van muurhagedis in de Antwerpse haven. zomer­temperaturen zijn voor De roze bolletjes tonen alle afzonderlijke waarnemingen van Tim Vochten begin september 2016. de muurhagedis van cruciaal belang; enkel bij een voldoende hoge temperatuur maken hun eieren immers kans om zich te kunnen ontwikkelen.

Hoe de muurhagedis zich juist weet te verspreiden in Vlaanderen is niet zeker, maar waarschijnlijk reist hij gewoon mee met goederen­treinen. Zo bevindt 74% van de populaties van muurhagedissen zich langs spoorwegbermen. Twee derde daarvan is gebonden aan rangeerstations, plaatsen dus waar goederentreinen soms voor langere tijd stilstaan.

Behalve een transportmiddel om zich makkelijk te Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

17

NATUUR.ACTUEEL

Windmolens in de haven: zoeken naar evenwicht Meer hernieuwbare energie nodig Begin oktober 2016 werd door het Europees Parlement het Klimaatverdrag van Parijs geratificeerd. Eerder deden dat ook de Verenigde Staten en China die op mondiaal niveau zowat de grootste uitstoters zijn van broeikasgassen.

Met hun ondertekening kon dit nieuwe Klimaatverdrag op 4 november 2016 in werking treden.

Door de overeenkomst van Parijs wordt wereldwijd ingezet op hernieuwbare energie, energie-efficiëntie en de ontwikkeling van koolstofarme technologie.

Daarmee moet de uitstoot van broeikasgassen verder worden teruggedrongen en de opwarming van de aarde worden beperkt tot maximaal 2 °C, met 1,5 °C als streefwaarde.

Volgens eerder gemaakte afspraken moet in 2030 het percentage hernieuwbare energie in de EU ten minste 27% bedragen. Lidstaten mogen natuurlijk altijd een hoger percentage nastreven. Inzetten op groene energie is voor Vlaanderen een hele uitdaging. Het is dus evident dat wij als Natuurpunt mee zoeken naar een goed kader om 60 tot 100 windturbines te bouwen in het noordelijk deel havengebied op Rechteroever.

Tekst en foto’s: Willy Ibens 18

Om een goed evenwicht te behouden tussen baten en lasten wordt door VLEEMO NV (de uitvoerder van dit windmolenpark) gewerkt aan een strategische Plan-MER (Milieu Effecten Rapport). De eerste fase is de opstelling van een ‘Kennisgevingsnota’ waarin wordt opgelijst

hoe en wat er moet worden onderzocht om de hinder voor mens en natuur tot een minimum te beperken. Dit moet resulteren in een (kleuren) kaart van het havengebied waar windmolens mogelijk zijn en waar niet.

Geen windturbines in natuurgebied, erfgoedlandschappen en buffergebieden In het voorjaar van 2016 vond een openbare inspraakronde plaats rond een eerste versie van de Kennisgevingsnota. Dit gaf de mogelijkheid tot het aanbrengen van opmerkingen en suggesties voor het onderzoeken van mogelijke milieueffecten. Eén van de belangrijkste opmerkingen was de afbakening van het plangebied waarin potentieel windturbines kunnen worden gebouwd. Zowat alle open ruimte tussen Ekeren en de noordgrens van Zandvliet kwam in aanmerking om windturbines te bouwen. In natuurgebieden zoals Bospolder, Ekers Moeras, Opstalvallei, Kuifeend en Grote Kreek laat de wetgever evenwel niet toe dat er windturbines worden geplaatst. Ook in de Polder van Ettenhoven als erfgoedlandschap, in de bufferzone de Zouten in Berendrecht, het bouwvrije landbouwgebied van de Kabeljauwpolder en de woonzones van Berendrecht en Zandvliet zijn planologisch geen windturbines mogelijk.

Het was dus op zijn minst vreemd dat al deze gebieden toch zouden worden onderzocht.

De stelling dat de Kabeljauwpolder door één van de aandeelhouders van VLEEMO NV was aangekocht om er windturbines te bouwen zorgde eveneens voor enig wantrouwen in het lopende proces. Een eenvoudige toetsing met

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

De administratie hield rekening met de opmerkingen vanuit Natuurpunt, de landbouwsector en de betrokken gemeente­ besturen en liet het plangebied beperken tot het afgebakende havengebied. En daar behoren al de opgesomde gebieden niet bij. Of daarmee de Kabeljauwpolder definitief uit de gevarenzone is, kan op dit ogenblik niet worden beantwoord.

Het neemt voorlopig wel de druk weg op deze voor de polderbewoners waardevolle open ruimtes.

Zoeken naar de juiste criteria voor het afbakenen van de zones waarin wel of geen turbines mogelijk zijn.

De opdracht en tevens grote uitdaging is een inplantingskaart opstellen met rode zones (geen windturbines), oranje zones (mogelijk wel of geen windturbines) en groene zones (wel windturbines). Voor de disciplines geluid, gezondheid, bodem, slagschaduw, landschap, erfgoed en flora zijn er vrij duidelijke wettelijke kaders. Voor de discipline fauna en meer bepaald voor vleermuizen en vogels ligt het allemaal veel moeilijker. De aanwezigheid van natuurgebieden die het leef-, rust- of fourageer­g ebied zijn van soorten die op Vlaams en/of Europees niveau belangrijk zijn en de verplaatsingen van soorten tussen deze gebieden maken dat avifauna en vleermuizen een moeilijk te definiëren criterium vormen.

Komt daarboven nog dat grote rivieren zoals de Schelde een belangrijke rol spelen voor seizoenstrek van vogels tussen hun broed- en overwinteringsgebied.

Bepalend is de berekening van het aantal aanvarings­slachtoffers en de aantallen vogels die verstoord worden in hun rust- en/of foerageer­ gebied of tijdens dagelijkse vlieg­bewegingen tussen deze gebieden (barrièrewerking) door het volledige windmolenpark. Er moet vooral onderzocht worden wat de grootteorde is van het aantal aanvarings­slachtoffers van het totale windmolenpark, rekening houdend met de effectieve locatie van de windmolens en de effectieve realisatie van de nieuwe natuurcompensatiegebieden.

Daarbij wordt de 1%-norm gehanteerd met de gemiddelde jaarlijkse natuurlijke sterfte

in een lokale populatie als basis. Indien de additionele sterfte als gevolg van aanvaring met de geplande turbines minder bedraagt dan 1% van de gemiddelde jaarlijkse natuurlijke sterfte kan dit als een verwaarloosbaar effect op de populaties worden beschouwd en brengt dit het instandhoudingsdoel voor deze soort niet in het gedrang. Ook voor vleermuizen mag de additionele sterfte geen effect hebben op de gunstige staat van instandhouding.

NATUUR.ACTUEEL

de bestemmingplannen en de erfgoedwetgeving zou immers automatisch resulteren in het aanduiden ervan als rode zones.

Het blijft voor natuurbeschermers een moeilijke realiteit om te aanvaarden dat vogels zich te pletter mogen vliegen tegen windturbines. Ook het bepalen van de grootte van de lokale populatie en de verhouding ervan tot de landelijke populatie is een moeilijke klus. Het gaat hier immers niet enkel over het aantal broedende vogels maar ook over vogels die het havengebied overvliegen van en naar hun rustgebieden en voedselgebieden. Ook de seizoenstrek en de stuwing ervan in smalle corridors als gevolg van natuurlijke en onnatuurlijke hindernissen laat zich niet zomaar in kaart brengen.

Conclusie: gericht onderzoek en snelle opstart van de natuurcompensaties Wij hebben al eerder duidelijk gesteld dat windturbines in de haven welkom zijn. 60 tot 100 turbines is echter niet niks. Voor Natuurpunt zijn er wat het natuurluik betreft twee belangrijke randvoorwaarden. In eerste instantie is er bijkomend onderzoek nodig van de vogeltrek in en rond het havengebied. Het onderzoeksproject van het INBO (Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek) waarbij door middel van radar al de vogelbewegingen in kaart kunnen worden gebracht - zowel naar aantallen, richting, vlieghoogte en tijdstip - moet hoogdringend worden opgestart. Daarnaast moet er snel werk gemaakt worden van de geplande natuurinrichtingswerken in de Opstalvallei. Zo kan er op korte termijn een duidelijk beeld komen van de nieuwe vlieg­ bewegingen en kunnen de juiste corridors worden gevrijwaard.

De idee dat het windmolenpark in het havengebied op Rechteroever er zeker komt omdat het van groot algemeen belang is en dat er bij een te grote negatieve impact op de vogelstand maar moet worden gezocht naar nieuwe natuurcompensatiegebieden in de regio is voor Natuurpunt niet realistisch. Het zou het moeilijk bereikte evenwicht tussen landbouw en natuur weer op de helling zetten.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

19

Agenda

elke donderdag

9 u, Groene tornado’s, zie p.30 Trefpunt: Ecoloods Natuurpunt, Donkweg, Einde van de Lindenlei, Antwerpen Ekeren

9.30 u, Werkdag Opstalvallei, zie p.30 Trefpunt: Uitkijkpost kanaaldok, Antwerpen Berendrecht

za 10

9.30, werkdag in Het Wijtschot, zie p.30 Trefpunt: Centraal in het gebied, bereikbaar via ingang, kruispunt Wijtschotbaan en Patappeltorenweg, Schoten

zo 18

zo 18

14 u, Nieuwe en oude natuur op de rand van het Antwerps havengebied, zie p.33 Trefpunt: parking naast kerk Sint-Jan Baptist, Schouwvegersstraat, Antwerpen Berendrecht 10 u, Wintergasten op het Groot Buitenschoor, zie p.33 Trefpunt: e-paviljoen BASF, Scheldelaan tegenover ingang 6, Antwerpen Zandvliet 13.30 u WinterWendeWandeling, zie p.33 Trefpunt: parking (linkse kant) bedrijf Raster, Kampweg 178 U, Wuustwezel

do 22 20 u, Raad van Bestuur Trefpunt: Natuur.huis, Steenstraat 25, Antwerpen Ekeren

januari za 7

20

14 u, Winterwandeling in ‘t Asbroek, zie p.34 Trefpunt: Ingang ‘t Asbroek, Asbroeklaan, Schoten

za 21

9.30 u, Knotwilgenactie Lindehoeve, zie p.31 Trefpunt: Lindehoeve, Schriek 152, Antwerpen Ekeren

za 21

Uitstap Plantentuin Meise, zie p.34 Trefpunt: Natuur.huis, Steenstraat 25, Antwerpen Ekeren

december

za 10

za 17

zo 15

9.30 u, Knotwilgenactie Mariahoeve, zie p.31 Trefpunt: Mariahoeve, ten einde privéweg naast Puihoek 78, Antwerpen Ekeren

zo 8

10 u, Schorrenborrel, zie p.34 Trefpunt: e-paviljoen BASF, Scheldelaan tegenover ingang 6, Antwerpen Zandvliet

zo 8

14 u, Nieuwe en oude natuur op de rand van het Antwerps havengebied, zie p.33 Trefpunt: parking naast kerk Sint-Jan Baptist, Schouwvegersstraat, Antwerpen Berendrecht

do 26 Raad van Bestuur Trefpunt: Natuur.huis, Steenstraat 25, Antwerpen Ekeren za 28 9 u, Werkdag in De Kooldries, zie p.30 Trefpunt: Ingang De Kooldries, Boudewijnstraat, ingang langs de Paepestraat achter de Cuvee Hoeve, Brecht za 28 10 u, Dag van de Pad, zie p.32 Trefpunt: hoek Miksebaan en de Papestraat, Brasschaat za 28 Paddenoverzet + schoolbezoeken, zie p.32 Trefpunt: Kruispunt Miksebaan en Kerkedreef, Brasschaat Trefpunt: Kruispunt Mieksebaan en Vriendschapslaan, Brecht Trefpunt: Kruispunt Kasteeldreef en Kapelsestraat, Kapellen za 28

Het Grote Vogelweekend

zo 29 14 u, Wintergasten in Bospolder, zie p.34 Trefpunt: Voetgangersbrug over de A12 (kant Vierkerkenstraat), op het einde van de Vierkerkenstraat, Antwerpen Ekeren

februari za 4

9.30 u, Werkdag in Ruige Heide, zie p.31 Trefpunt: Hoek Kalmthoutsebaan en Gaspeldoornstraat, Antwerpen Zandvliet

za 4

9.30 u, Werkdag Huzarenberg, zie p.31 Trefpunt: Oud Broek, Stabroek

zo 5

10 u, Voordracht “Van Vlaamse vallei tot Westerschelde”, zie p.35 Trefpunt: e-paviljoen BASF, Scheldelaan tegenover ingang 6, Antwerpen Zandvliet

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

zo 5

10 u, Winterwandeling in Het Wijtschot, zie p.35 Trefpunt: Parking Vier Notelaars, Wijtschotbaan, Schoten

za 25

9 u, Werkdag De Kuifeend, zie p.31 Trefpunt: Parking “De Kuifeend”, Noorderlaan, toegang 3 (Rangeerstation), Antwerpen Oorderen

za 11

9.30 u, Werkdag Opstalvallei, zie p.30 Trefpunt: Uitkijkpost kanaaldok, Antwerpen Berendrecht

za 25

za 11

Ankona ontmoetingsdag Trefpunt: UA Campus Groenenborger, Groenenborgerlaan 171, Antwerpen

9 u, Werkdag in De Kooldries, zie p.30 Trefpunt: Ingang De Kooldries, Boudewijnstraat, ingang langs de Paepestraat achter de Cuvee Hoeve, Brecht

zo 12

14 u, Glühweinwandeling Ravenhof, zie p.35 Trefpunt: Parking Ravenhof, Oudbroek, Stabroek

za 18

9.30 u, Werkdag in Bospolder, zie p.31 Trefpunt: Voetgangersbrug over de A12 (kant domein Muisbroek), op het einde van de Vierkerkenstraat, Schoonbroek

zo 19

14 u, Nieuwe en oude natuur op de rand van het Antwerps havengebied, zie p.33 Trefpunt: parking naast kerk Sint-Jan Baptist, Schouwvegersstraat, Antwerpen Berendrecht

zo 19

14 u, Wintergasten in De Leeuwerk, zie p.35 Trefpunt: Ingang gebied De Leeuwerk, Groenstraat, Brecht

do 23 Raad van Bestuur Trefpunt: Natuur.huis, Steenstraat 25, Antwerpen Ekeren

maart za 4

9.30 u, Werkdag Opstalvallei, zie p.30 Trefpunt: Uitkijkpost kanaaldok, Antwerpen Berendrecht

za 4

14 u, Nieuwe en oude natuur op de rand van het Antwerps havengebied, zie p.33 Trefpunt: parking naast kerk Sint-Jan Baptist, Schouwvegersstraat, Antwerpen Berendrecht

di 7

19.30 u, Cursus solitaire bijen, zie p.32 Trefpunt: Mikerf, Mikhof 25, Brasschaat

za 11

9.30 u, Werkdag in Bospolder, zie p.31 Trefpunt: Voetgangersbrug over de A12 (kant domein Muisbroek), op het einde van de Vierkerkenstraat, Schoonbroek

zo 12

8.30 u, Laagwaterwandeling, zie p.36 Trefpunt: e-paviljoen BASF, Scheldelaan tegenover ingang 6, Antwerpen Zandvliet

zo 12

9.30 u, Excursie naar Kuifeend en Grote Kreek, zie p.36 Trefpunt: Natuur.huis, Steenstraat 25, Antwerpen Oorderen

Algemene vergadering - vrijdag 17 maart - 19.30 u Onze afdeling wordt gevormd door mensen zoals jij, die zich betrokken voelen bij hun omgeving en ook aan hun (klein)kinderen een boeiende leefomgeving mét natuur willen doorgeven.

We vinden het erg belangrijk dat ook jij je stem kan laten horen én willen je bedanken voor je steun.

De algemene vergadering vindt plaats op vrijdagavond 17 maart.

De deuren openen om 19.30 u, om 20 u gaan we van start.

Dit jaar organiseert onze afdeling Kapellen onze ledenbijeenkomst. We bieden een gevarieerd programma zodat niemand zich gaat vervelen.

Trefpunt: Ecoloods Natuurpunt, Donkweg 1, Einde van de Lindenlei, Antwerpen Ekeren

Deelname is gratis voor alle leden. Graag vooraf inschrijven via e-mail naar het Natuur.huis, antwerpennoord@natuurpunt.be.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

21

MET SNOR OP STAP

Wilgen naar de kapper Sommige bomen moeten af en toe eens naar de kapper.

De knotwilg is zo’n boom.

In januari is het vaak kapperstijd.

Dan moeten de dikke takken eraf.

Tekst: Mart Pauwels Tekening: Pascale Vantieghem 22

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Wist je dat de echte naam van de knotwilg ‘schietwilg’ is? Normaal kan de schietwilg makkelijk een hoogte van 25 m bereiken.

Door hem bovenaf af te zagen schieten er aan het eind van de stam nieuwe, dunne takken uit. Elk jaar worden die dikker en dikker. Als je de natuur haar gang laat gaan, worden die takken na een poosje te dik en te zwaar voor de stam. Daarom moeten die takken af en toe worden afgezaagd. Dat heet ‘knotten’. Deze boom heeft om de drie tot vier jaar die kapbeurt nodig. Naast knotwilgen zijn er ook knotvormen van populier, es, linde, zwarte els, haagbeuk en zelfs van zomereik.

Waterhuishouding Wilgen werden vroeger vooral aangeplant langs weiden. Ze vormen een goed scherm tegen de wind en bieden beschutting aan de dieren. Bovendien zijn het echte waterpompen. Ze zuigen het overtollige water uit de grond en zorgen ervoor dat de weide geen zompige brij wordt. Je weet dat bomen via hun bladeren heel wat water kunnen verdampen. Een knotwilg die volop in blad staat kan gemiddeld honderd liter water per dag verdampen!

Een belangrijke rol als levensgemeenschap Als wilgen ouder worden komen er barsten in de stam. Maar dat is niet zo erg. Steenuilen, ringmussen en andere holenbroeders vinden een onderkomen in de holten en gaten van oude knotwilgen. Door het vele knotten ontstaan in het midden van het wilgenhoofd holen waarin water blijft staan.

Daardoor begint het binnenste van de boom te rotten. Er ontstaat een soort houtmolm die op potgrond lijkt. Als daarin zaadjes van planten of struiken terecht komen, kunnen die gaan groeien.

De soepele twijgen gebruikte hij om manden te vlechten. De stevige takken kon hij ook gebruiken om hooioppers te maken. Vooral met de nieuwe, jonge twijgen valt heel wat te doen. Die worden ook wel wilgentenen genoemd.

Stekken en knotten Niets zo gemakkelijk als schietwilgen planten en omtoveren tot knotbomen.

Kies een niet te droge plek en maak daar plantputten van dik een halve meter diep.

Haal dan uit de knotwilgen enkele polsdikke takken van 2,5 tot 3 m. Verwijder de zijtakjes en maak enkele kerven in de onderste halve meter van de stek. Duw hem in de putbodem, vul de put en druk de aarde aan.

Klus geklaard.

MET SNOR OP STAP

Een boom met menselijke trekken

In de lente ontwaken de slapende knoppen en vormen ze twijgen die snel uitgroeien tot forse takken. Een beetje uitdunnen, tijdig kappen om het openscheuren te vermijden. Elk jaar worden jouw knotwilgen nog mooier: mooiere schors, fraaier silhouet en dan dat zilvergroen op de onderzijde van de bladeren.

Doe mee!

Ben je nieuwsgierig geworden? Kom dan meehelpen op één van onze knotbeurten.

Kijk maar eens of je dunne twijgjes kan krijgen.

Misschien kan je er iets mee knutselen.

Snoeihout De mensen gingen de boom knotten omdat het snoeihout voor hen zeer nuttig was. Het dikke hout gebruikte de boer om klompen te maken of als brandhout.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

23

NATUUR.BELEID

Natuurgebied Opstalvallei weer wat dichterbij

Tekst en foto’s: Willy Ibens 24

Op 11 oktober 2016 deed de Raad van State uitspraak over het ‘GRUP (Gewestelijk Ruimtelijk Uitvoeringsplan) afbakening zeehavengebied Antwerpen’ voor het gedeelte van de Rechterscheldeoever.

Zij verwerpen daarin het verzoek van Vleemo NV (de uitvoerders van het windmolenproject op Rechteroever) om dit plan te vernietigen.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Voor mens en natuur in en rond de haven is dit een goede zaak. Er komen voor lange tijd duidelijke grenzen aan het havengebied op Rechteroever. Er wordt gekozen voor haven­ inbreiding in plaats van -uitbreiding. De landbouwsector krijgt de zekerheid dat er niet wordt geraakt aan de Polder van Ettenhoven. De Opstalvallei ten zuiden van Berendrecht wordt omgevormd van buffergebied, reservegebied voor wonen en zone voor sliblagunering tot natuurgebied. Niets staat de start van natuurinrichting nog in de weg: als buffer tussen het havengebied en het woongebied en met grote kansen voor natuur en natuurbeleving.

Van havenuitbreiding zonder grenzen …

De discussies rond de uitbreiding van de Antwerpse haven in noordelijke richting en de omvorming van de Antwerpse Noorderpolders tot havengebied zijn niet nieuw.

Zo’n 130 jaar geleden werd er hevig strijd gevoerd in het Federaal Parlement over de plannen voor ‘den grooten doorsteek’ (La Grande Coupure).

Hiermee zou de Schelde worden verlegd in een zachte boog vanaf Kruisschans, doorheen de Polders van Oorderen en Wilmarsdonk tot aan de Antwerpse Rede.

De Eerste Wereldoorlog gaf de doodsteek aan dit project maar opende gelijktijdig nieuwe uitbreidingsmogelijkheden naar het noorden.

Het concept van Antwerpen als nationaal militair bolwerk werd verlaten en de haven kon zich verder uitbreiden in noordelijke richting .

Reeds voor de Tweede Wereldoorlog werden de dorpen Oosterweel, Wilmarsdonk en Oorderen onteigend. De polders rond Lillo, Berendecht en Zandvliet maakten daarna plaats voor het Churchilldok, het Kanaaldok en grote zones havengebonden industrie. In de jaren vijftig bestonden zelfs plannen om de dorpen Berendrecht en Zandvliet te onteigenen voor havenuitbreiding.

NATUUR.BELEID

Met deze nieuwe uitspraak zijn alle procedures bij de Raad van State afgerond en is het duidelijk dat het GRUP voor de haven van 30 april 2013 - wat de Rechteroever betreft - van kracht blijft.

Dat hierdoor veel vruchtbare landbouwgrond verloren ging staat buiten kijf. Ook het idyllische beeld van een vlak en uitgestrekt polderland, dooraderd met groene dijken en ingevuld met lieflijke dorpen, verdween. Dit beeld van het verleden bepaalt heden nog mee het verzet van een deel van de polderbewoners tegen eender welke plannen van het Antwerps Havenbedrijf.

… tot compensaties voor verloren natuur De Vlaamse Regering heeft in 2013 resoluut gekozen voor de verdere havenontwikkeling in een evenwicht met wonen, natuur, landbouw en erfgoed. Het voorziet op de Rechterschelde­ oever in de uitbreiding van het rangeerstation Antwerpen-Noord en in de aanleg van het Logistiek Park Schijns, een 87 hectare grote multimodale logistieke zone. Hierbij gaan delen van het Europees beschermde Vogelrichtlijngebied De Kuifeend verloren: voornamelijk rietmoeras, open water, natte graslanden en struweel. Dat was eerder al het geval toen hier nieuwe spoorinfrastructuur werd aangelegd, de zogenaamde Main-hub.

Sleur- en trekwerk ... een unieke groepsactiviteit tijdens een teambuiling in de Opstalvallei.

Foto links: zaterdag 24 september • een groep medewerkers - sommigen met hun gezin - van de ABN AMRO bank uit Berchem Foto rechts: donderdag 29 september • BASF medewerkers

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

25

NATUUR.BELEID

Het GRUP compenseert dit verlies door in de Opstalvallei een gebied om te vormen tot natte natuur. Het compensatiegebied Opstalvallei moet zich op de vegetatietypes toespitsen die verloren gingen. Het zorgt ervoor dat Vlaanderen in het Vogelrichtlijngebied De Kuifeend kan voldoen aan de Europese verplichtingen voor het in stand houden van zeldzame vogelsoorten zoals de roerdomp, bruine kiekendief, blauwborst en rietzanger.

Heel wat gronden in de Opstalvallei zijn al in het bezit van de stad Antwerpen, de Vlaamse overheid of het Antwerps Havenbedrijf.

De eerste fase, die nu beheerd wordt door Natuurpunt Antwerpen Noord, werd zelfs volledig uitgevoerd op gronden van de haven.

Ook voor de tweede fase blijft het aantal onteigeningen beperkt, vooral in vergelijking met andere mogelijke locaties voor de verplichte natuurcompensatie.

Bovendien ligt de polder van Berendrecht vrij laag, zodat er bij de werken minder grondverzet nodig is. Met relatief beperkte ingrepen kunnen de waterplassen, rietvelden en drassige graslanden worden hersteld. Diverse studies wezen uit dat de Opstalvallei bijzonder geschikt is voor de ontwikkeling van dit type natuur.

Er zijn nu al heel wat landschapselementen aanwezig voor water- en rietvogels, zoals grachten en sloten, riet en een open landschap.

Momenteel liggen in de Opstalvallei vooral landbouwgronden. Om als volwaardige natuur­ compensatie te dienen voor de natte natuur moet de Opstalvallei op maat van de verschillende doelsoorten worden ingericht en beheerd. De

meeste dieren ontwikkelen zich het best in een robuust en omvangrijk natuurgebied. Zonder zo’n weidse natuurkern zouden er meerdere kleinere gebieden nodig zijn - met in totaal een grotere oppervlakte - om dezelfde natuurdoelen te bereiken. Bovendien vormt een uitgestrekt natuurgebied een betere buffer tussen het haven- en woongebied.

Het staat buiten kijf dat de voorbije decennia net in landbouwgebied veel kwetsbare, typische soorten zijn achteruitgegaan of verdwenen.

Vooral akker- en weidevogels kregen de voorbije jaren rake klappen, ondanks heel veel overheidsmaatregelen om deze vogels te beschermen. Het recente Living Planet Report van WWF noemt, niet onterecht, de landbouw als één van de belangrijkste oorzaken voor het wereldwijd verdwijnen van populaties aan wilde soorten planten en dieren. Een meer duurzame landbouw moet soelaas bieden. Gezien zowat de helft van Vlaanderen in landbouwgebied ligt, is het aan de landbouwsector om in hun agrarische gebieden naar een natuurvriendelijkere landbouw te streven.

Toch nog tegenwind?

De ideeën rond de natuurontwikkeling in de Opstalvallei werden opgenomen in het Antwerpse Groenplan dat na een uitgebreide consultatieronde eerstdaags bij het Antwerpse Schepencollege op tafel zal liggen. Het is geen bindend plan. Belangrijk is wel dat het de richting aangeeft en dat er concrete acties worden opgenomen die het toekomstige, groene landschapsbeeld voor de stad Antwerpen moeten uitwerken en versterken.

Foto: Willy Ibens Op vrijdag 16 september gingen in de Opstavallei 135 leerlingen en leerkrachten van de Sint Ludgardisschool uit Antwerpen aan de slag om wilgenopslag te verwijderen.

26

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Als straks door het Antwerps Havenbedrijf een nieuwe bouwvergunningsaanvraag wordt ingediend, waarin een aantal knelpunten rond buurtwegen en waterhuishouding worden opgelost, staat er normaal niets meer in de weg om de Opstalvallei effectief in te richten als natuurgebied.

Dat dachten wij toch, tot op het moment dat Natuurpunt een overleg had met Schepen Rob Van de Velde over een aantal groene en ruimtelijke dossiers in het Antwerpse.

Het hoofdstuk van de Opstalvallei in het Groenplan moest volgens hem 100% herschreven worden. Blijkbaar op vraag van Polders Investeringsfonds NV, dat één van de aandeelhouders is van Vleemo NV en ook één van de bedrijven was die voor de Raad van State het voor de Antwerpse haven levensnoodzakelijke GRUP heeft aangevochten.

Door de stedelijke administratie Ruimte werd plots de bestemming ‘natuurgebied’ ingevuld als een ‘gemengd open ruimte gebied’ waarin alle openruimtefuncties mogelijk blijven, inclusief landbouw. Iets later - ter voorbereiding van de Gecoro Antwerpen (Gemeentelijke Commissie voor Ruimtelijke Ordening) van november 2016 - werd de doelstelling van het natuurgebied Opstalvallei herschreven tot “Een open watersysteem met respect voor het landschap, waar natuur en landbouw zich vinden.” Voor Natuurpunt was hiermee de maat echt overvol.

NATUUR.BELEID

Ook in de Structuurschets Berendrecht en Zandvliet, die in februari 2015 tot stand kwam via een interactief participatieproces met de polderbewoners, werd het concept van de natte natuur in de Opstalvallei opgenomen in de visiekaart. Naast het verbeteren van de biodiversiteit creëert het mogelijkheden voor zachte recreatie en beleving van natuur en het open landschap.

Conclusie De ontwikkeling en het herstel van de natuur en het natuurlijk milieu door landbouw blijft voor ons een utopie, een wensdroom.

Natuurlijk zijn wij grote voorstander van experimenten rond duurzame landbouw in het landbouwgebied. Landbouw neemt immers meer dan de helft in van de totale oppervlakte van Vlaanderen.

Onze schaarse natuurgebieden en meer bepaald het natuurcompensatiegebied Opstalvallei hervormen tot een proefveld voor biolandbouw staat echter haaks op de afspraken en engagementen die aan de basis liggen van het GRUP afbakening zeehavengebied Antwerpen. Een plan waardoor die Antwerpse haven verder kan ontwikkelen in harmonie met wonen, natuur, landbouw en erfgoed mag geen droombeeld blijven.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

27

DANKZIJ JULLIE STEUN

De kerkuil Wetenschappelijke indeling Klasse: Aves (vogels) Orde: Strigiformes (uilen) Familie: Tytonidae (kerkuilen) Geslacht en soort: Tyto alba (kerkuil)

Ondersoorten: •

Tyto alba alba (witte kerkuil)

•

Tyto alba guttata (kerkuil)

Afmetingen en gewicht ♂ (g)

♀ ( g)

lengte (cm)

witte kerkuil

240 - 360

245 - 425

33 - 35

kerkuil

250 - 400

252 - 480

33 - 35

Er zijn ongeveer 200 soorten uilen in de wereld.

De kerkuil behoort tot de Tytonidae, waarvan er 18 soorten bestaan. Enkel de Tyto alba komt in Europa voor.

Habitat

Voedsel

Leeft in een open landschap met ruige kanten, bosranden, verruigde graslanden, heggen en bermen die allemaal een rijke voedselbron zijn.

Nestplaats

Het uitpluizen van hun braakballen waar onverteerbare delen, botten, haren e.d. inzitten geeft een beeld van hun prooidieren. Ook via camera’s in nestkasten worden de prooien gedetermineerd.

Broedde oorspronkelijk in rotsspleten en holle bomen. Is nu een cultuurvolger.

Woelmuizen, spitsmuizen, muizen, ratten en in mindere mate vogels vormen zijn hoofdvoedsel.

Verkiest donkere plaatsen om te rusten en te broeden: boerderijen, kerken, kastelen, schuren, torens, duiventillen, schoorstenen, verlaten gebouwen, … Ongeveer 80% van de Vlaamse kerkuilen broedt in nestkasten.

Leeftijd kerkuilen

Nakomelingen Een legsel bestaat meestal uit 4 à 7 eieren die om de 2-3 dagen gelegd worden. Nadat het eerste ei gelegd is, duurt de broedtijd 29 tot 34 dagen.

Tekst: Fons Vervoort 28

De eieren komen niet allemaal gelijktijdig uit, maar volgen de eilegcyclus. Na 10 à 13 weken kunnen de jonge vogels zelfstandig voedsel zoeken.

De jongen vliegen uit wanner ze ongeveer 3 maanden oud zijn. Hun sterftecijfer bereikt dan een eerste hoogtepunt. Ze zijn nog onervaren, en vooral het verkeer maakt slachtoffers.

Een tweede sterftepiek zien we in de winter, wanneer er veel sneeuw ligt en er minder voedsel gevonden wordt. Het sterftecijfer van eerstejaars vogels ligt rond 70%.

Kunnen de jongen de eerste drie jaar overleven, dan hebben ze goede kansen om oud te worden.

12 tot 17 jaar is geen uitzondering.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Onze kerkuilenwerkgroep is actief ten noorden van Antwerpen.

Dit is een bosrijke regio met grote bebouwde kernen. De ruimte voor het opbouwen van een grote gezonde populatie is beperkt. Bestaande broedplaatsen gaan verloren omdat geschikte gebouwen afgebroken of dichtgemaakt worden.

Daarnaast staan hun voedselgebieden onder druk door het verdwijnen van houtkanten, hagen en bosjes.

Door actief op zoek te gaan naar geschikte habitats en rustplaatsen werden in de regio 143 plaatsen bezocht. Meestal op vraag van de eigenaars of van mensen die kerkuilen waargenomen hebben.

Er werden de voorbije 20 jaar 46 kerkuil­ nestkasten geplaatst, waarvan er nu nog 39 in gebruik zijn. Door renovaties of afbraak van gebouwen verliezen we regelmatig goede plaatsen. Er worden nu regelmatig 47 locaties onderzocht naar het voorkomen en broeden van kerkuilen.

De nestkast wordt op een houten constructie, op een balk of op de vloer gezet op enige afstand van het invlieggat in de buitenmuur van het gebouw. Dit geeft de jonge vogels de gelegenheid om hun vleugels te oefenen op een veilige plaats. Waar dit niet mogelijk is worden inlooppijpen gebruikt of wordt het invlieggat van de nestkast tegen de opening in de muur gezet. Hierbij vliegen de uilen rechtsreeks naar binnen/buiten en blijft de ruimte vrij van braakballen en uitwerpselen. Ook gebruiken we inlooppijpen die niet aan de nestkast verbonden zijn om duiven buiten het gebouw te houden.

DANKZIJ JULLIE STEUN

Wat doet NAN voor de kerkuil?

Uit de jaarlijkse tellingen blijkt dat het aantal jonge kerkuilen (pulli) evenredig toeneemt met het aantal geplaatste nestkasten. De inzet van onze werkgroep wordt dus gewaardeerd en draagt bij tot het onderhouden van een gezonde populatie kerkuilen in de regio Antwerpen Noord.

Oproep voor meldingen van kerkuilen Weet je waar er kerkuilen verblijven of zie je er geregeld, neem dan contact op met het secretariaat van Natuurpunt Antwerpen Noord (tel. 03 541 58 25).

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

29

NATUUR.BEHEER

Winterbeheer Tot aan de start van het broedseizoen 2017 zijn we zowat iedere donderdag en zaterdag actief in één van onze natuurgebieden.

Laat je niet afschrikken: er zijn lichte en zware werkjes. Iedereen doet mee aan het tempo waarmee hij of zij zich het best voelt. Er is tijd voor een babbel en midden in een natuurgebied is er altijd wel wat nieuws te ontdekken. De plaatselijke beheergroep zorgt voor begeleiding, het nodige werkmateriaal en werkhandschoenen. En natuurlijk is er ook een drankje en lekkere soep als de dagen wat kouder worden.

Groene tornado’s Iedere donderdag zijn de Groene tornado’s present in één van onze natuurgebieden.

We komen samen om 9 u aan de Ecoloods en vertrekken met ons werkmateriaal en Natuurpunt-vervoer naar de plaats waar gewerkt wordt. We zijn terug rond 15.30 u.

Wil ook jij een Groene tornado worden? Kom dan zeker langs om kennis te maken met deze actieve ploeg natuurvrijwilligers.

Afspraak elke donderdag om 9 u, Ecoloods Natuurpunt, Donkweg, einde van de Lindenlei, Ekeren.

Opgelet: op donderdag 29 december zal er niet gewerkt worden!

30

Wijtschot Op deze werkdag maaien en zagen we opslag weg en proberen zoveel mogelijk alles op te ruimen en in de container van de gemeente te werpen. Een ideaal werkje in de koude decembermaand. Natuurpunt Schoten hoopt op veel helpende handen, want die maken het werk licht.

Voor meer info contacteer je best Fonne Bruggemans, tel. 0498-39.71.73, email: fonneb@telenet.be.

Afspraak op zaterdag 10 december vanaf 9.30 u, centraal in het gebied, bereikbaar via ingang, kruispunt Wijtschotbaan en Patappeltorenweg in Schoten.

Opstalvallei

Kooldries - Hoofsweer

Door opslag van wilgen te verwijderen geven we het riet meer kans om uit te breiden. Sommige wilgen staan in het water, dus laarzen zijn aan te raden!

Het natuurgebied Kooldries - Hoofsweer in Brecht is als waterrijk natuurgebied een perfecte biotoop voor allerlei amfibieën. We onderhouden poelen en graslandjes.

Afspraak op zaterdag 10 december, 11 februari en 4 maart vanaf 9.30 u, uitkijkpost aan het kanaaldok. Pijlen wijzen je de weg vanaf de hoek aan St. Jan Baptiststraat en Zoutestraat, Berendrecht.

Afspraak op zaterdag 28 januari, 25 februari en 25 maart vanaf 9 u, ingang van De Kooldries, Boudewijnstraat (ingang langs de Paepestraat achter de Cuvee Hoeve), Brecht.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Huzarenberg

Door de steeds toenemende ecologische verschraling van ons landschap dreigen deze typische cultuurhistorische landschaps­ elementen te verdwijnen.

We snoeien de fruitbomen in onze boomgaard.

Als je ook vindt dat knotwilgen thuis horen in ons landschap, dan zijn deze knotwilgenacties zeker iets voor jou.

Afspraak op zaterdag 4 februari om 9.30 u aan Huzarenberg, Oud Broek, Stabroek. Pijlen wijzen je de weg.

Afspraak op zaterdag 7 januari vanaf 9.30 u, Mariahoeve, ten einde priveweg naast Puihoek 78, Ekeren.

Afspraak op zaterdag 21 januari vanaf 9.30 u, Lindehoeve, Schriek 152, Ekeren.

Ruige Heide Na bijna 15 jaar beheer beginnen we de exoten onder controle te krijgen. De droge heide die bedreigd wordt door bosvorming krijgt nieuwe kansen op opengekapte plaatsen in het reservaat.

Afspraak op zaterdag 4 februari om 9.30 u aan hoek Kalmthoutsebaan en Gaspeldoornstraat, Zandvliet.

or ng vo n i t r o k 10% rpuntlede art) a u Natu n van lidk ertoo v p o (

Voor info over de juiste locatie contacteer je best Harry Van der Horst, tel. 0497-89.14.64.

NATUUR.BEHEER

Wilgen knotten

Bospolder Ekers Moeras Tijdens de winter knotten we de wilgen en verwijderen we boomopslag in de rietvelden in de Bospolder en het Ekers Moeras.

Afspraak op zaterdag 18 februari en 11 maart vanaf 9.30 u, voetgangersbrug over de A12, langs de kant van domein Muisbroek, op het einde van de Vierkerkenstraat, Schoonbroek.

De Kuifeend De winter is de periode bij uitstek om beheerwerken uit te voeren. Wilgen of vlieren kappen in rietvelden en het hout afvoeren is een intussen jaarlijks ritueel. Zo geven we rietvogels meer kansen om er later te broeden.

Iedere helpende hand is belangrijk. Werk­ handschoenen zijn zeker een aanrader.

Afspraak op zaterdag 25 februari om 9 u, parking “De Kuifeend”, Noorderlaan, toegang 3 (Rangeerstation), Antwerpen Schoonbroek.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

31

NATUUR.ACTIEF

Dag van de Pad en paddenoverzet Wil je graag één of meerdere avonden of ochtenden per week deze dieren helpen?

Neem dan zeker contact op met de verantwoordelijken van onze paddenoverzetacties: • Brasschaat: Johan Neegers tel. 0479-99.54.01 (na de werkuren) Trefpunt elke avond om 20 u aan het infobord op de hoek Miksebaan-Kerkedreef, Brasschaat.

Ook in 2017 organiseren we opnieuw een aantal amifibieën­overzetacties in ons werkingsgebied.

De overzetactie gaat traditioneel van start met de Dag van de Pad in Brasschaat.

Afspraak op zaterdag 28 januari vanaf 10 u op de hoek van de Miksebaan en de Papestraat, Brasschaat. Stevige schoenen of laarzen en regenkledij zijn aangeraden. Warme drank zal voorzien worden.

• Brecht: Peter Block tel. 0472-29.99.38 peterblock1@hotmail.com Trefpunt: hoek van de Mieksebaan en de Vriendschaps­laan, Brecht.

• Kapellen: Robert Wynants tel. 03-605.68.80 robert.wynants@hotmail.com Trefpunt: Hoek Kasteeldreef – Kapelsestraat, Kapellen.

Cursus solitaire bijen De wereld staat op zijn kop. Onze belangrijkste bondgenoten in de voedselproductie sterven uit. Honingbijen verdwijnen letterlijk uit hun korven en ook wilde bijen vinden geen eten meer. De hoogste tijd dus om deze boeiende diergroep eens grondig onder de loep te nemen en te kijken hoe we hen kunnen helpen.

In deze cursus kom je alles te weten over roodgatjes en geeltipjes, zilveren fluitjes en gouden slakkenhuisbijen. We leren ze herkennen en bekijken hun levenswijze, nestplaatsen en voedselvoorkeur. Met onze praktische tips maak je ook van je eigen tuin een bijenreservaat. Naast enkele theorielessen trekken we ook effectief het veld in op zoek naar bijen.

De prijs van deze cursus bedraagt € 36 voor leden en € 63 voor niet-leden waarbij je meteen voor een jaar lid wordt van Natuurpunt.

Om organisatorische redenen is het aantal inschrijvingen beperkt tot 25 cursisten.

32

Inschrijven kan door te mailen naar antwerpennoord@natuurpunt.be of door tijdens de kantooruren te bellen naar het Natuur.huis, tel. 03-541.58.25.

De inschrijving is pas definitief na overschrijving van het cursusgeld op rekeningnummer BE77 2200 3405 7342 met vermelding van je lidnummer + “cursus solitaire bijen”.

Theorie Dinsdagen 7, 14 en 28 maart Deze lessen duren telkens 3 uur en zullen plaatsvinden van 19.30 u tot 22.30 u Plaats: Mikerf, Mikhof 25 in Brasschaat.

Praktijk Zaterdagen 25 maart, 16 mei en 17 juni De praktijklessen vinden plaats van 13.30 u tot 17 u.

Tijdens de eerste les (theorieles) zal afgesproken worden waar de praktijklessen plaatsvinden.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Berendrecht en het Reigersbos zijn onafscheidelijk met elkaar verbonden.

Maar er is nog meer natuur te ontdekken op de rand van de haven ten zuiden van Berendrecht. Rond de Opstalbeek, die zich vanuit Stabroek een weg baant naar de Schelde, wordt nieuwe natuur ontwikkeld: het Opstalvalleigebied.

Als buffer tussen haven en woongebied, als een nieuwe thuis voor eenden, rietvogels en roerdompen. En als een groene omgeving waar wandelaars kunnen genieten van al wat leeft en beweegt in de natuur.

Afspraak op zaterdagen 17 december en 4 maart, zondagen 8 januari en 19 februari om 14 u, parking naast Sint-Jan Baptistkerk, Schouwvegerstraat in Antwerpen Berendrecht.

VERGEET NIET TE GENIETEN

Nieuwe en oude natuur op de rand van het Antwerps havengebied

Winter op het Groot Buitenschoor Winter is het seizoen waarbij het lijkt alsof de natuur in slaap gedommeld is. Hoewel, schijn bedriegt!

Wij nemen je mee op een verkenning in en om het Groot Buitenschoor op zoek naar winters leven.

Belangrijk: goed aanzittende rubberlaarzen zijn noodzakelijk!

Afspraak op zondag 18 december om 10 u, e-paviljoen BASF, Scheldelaan tegenover ingang 6, Zandvliet (wegbeschrijving zie www.scheldeschorren.be).

Vijftiende WinterWendeWandeling De vijftiende editie van de WinterWendeWandeling van Natuurpunt Brasschaat staat voor de deur. Dit jaar wandelen we nog eens door het Groot Schietveld.

Deze keer benaderen we het Groot Schietveld vanaf Wuustwezel.

We wandelen langs de bossen Uilenbos en West Beersgat waar een woordje uitleg gegeven wordt over de traditionele Kempische bosbouw en de nieuwe tendenzen in het bosbeheer. In de omgeving van het Moerken bekijken we een zeldzaam stukje laagveen naast een duinrug waar sporen gevonden werden van prehistorische menselijke activiteiten: een kampplaats uit de

Middensteentijd van 7000 jaar oud.

We bekijken het heidebeheer door afplaggen en afdammen. Sporen van negentiende-eeuwse pogingen om de heide te ontginnen voor bosen landbouw zijn nog duidelijk in het landschap aanwezig.

We vieren de winterwende - de kortste dag van het jaar - met een warm of koud drankje voor alle deelnemers.

Langs de rand van het weidse landschap van de doelenzone stappen we terug richting de zandwinningsput die in de winter vaak watervogels aantrekt.

Afspraak op zondag 18 december om 13.30 u, parking( linkse kant) van bedrijf Raster, Kampweg 178 U in Wuustwezel. Het einde is voorzien rond 17 u. Bij vochtig weer zijn stevige wandelschoenen of laarzen aangeraden.

Tussendoor zullen ook actuele thema’s aan bod komen, want al lijkt het Groot Schietveld een ongerept natuurlijk landschap, de bedreigingen zijn nooit ver weg.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Voor meer info contacteer je Johan Neegers, tel. 0479-99.54.01 (na de werkuren).

33

VERGEET NIET TE GENIETEN

Schorrenborrel Na een allesverfrissende schorren­ wandeling bieden wij je, ter gelegenheid van het nieuwe jaar, een schorrenborrel aan.

Ons bezoekerscentrum is open vanaf 9.30 u voor een voorafgaandelijke droge en moddervrije kennismaking met onze brakwaterschorren.

Belangrijk: goed aanzittende rubberlaarzen zijn noodzakelijk!

Afspraak op zondag 8 januari om 10 u, e-paviljoen BASF (Scheldelaan tegenover ingang 6, wegbeschrijving zie www.scheldeschorren.be) in Antwerpen Zandvliet.

Uitstap plantentuin Meise Op zaterdag 21 januari gaan we met de plantenwerkgroep op uitstap naar de plantentuin van Meise.

Wat we precies gaan doen beslissen we ter plaatse. We kunnen op zoek gaan naar de mooiste winterbloeiers of de welbekende serres induiken, al naargelang het weer of onze luim.

Ideaal om beginnende winterblues de kop in te drukken.

Ga je graag mee, neem dan contact op met Hilde Peeters: BlangenoisPeeters@skynet.be.

Winterwandeling in ‘t Asbroek Niets te zien in de natuur tijdens de winter? Kom dan maar eens kijken in ‘t Asbroek. Vogels uit het hoge noorden doen zich te goed aan diverse zaden. Met wat geluk zien we een zwerm sijsjes op de talrijke elzenpropjes. Onze natuurgids laat je zien hoe je de bomen in de winter toch kan herkennen. Op het dode hout vinden we nog massa’s zwammen. Onze mossen zijn nu op zijn mooist.

Ontdek ook de sporen van reeën en andere zoogdieren.

In de winter is er meer kans op een waarneming.

Vergeet niet om stevige schoenen aan te doen.

Afspraak op zondag 15 januari om 14 u, ingang ‘t Asbroek, Asbroeklaan in Schoten.

Wintergasten in Bospolder We gaan vogels spotten in de Bospolder.

De plassen hier maken deel uit van de gebieden rond de Schelde waar jaarlijks vele verschillende watervogels komen overwinteren. Ze kunnen in hun noordelijke broedplaats niet overleven omdat hun foerageergebied dichtvriest. Het is hier dan ook dikwijls een allegaartje van kleuren, grote en kleine groepen eenden, ganzen en andere soorten vogels.

De moeite om te komen kijken. Vergeet je verrekijker niet!

Afspraak op zondag 29 januari om 14 u, aan de voetgangersbrug over de A12, op het einde van de Vier­ kerkenstraat in Antwerpen Schoonbroek.

34

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

We nemen je mee op een reis door de tijd en volgen een jonge Schelde die zich een weg baant door de Vlaamse vallei naar een verre Noordzee. Een Vlaamse Vallei die na de laatste ijstijd (het Weichselien) stilaan maar zeker opgevuld geraakt en de rivieren dwingt een andere weg te zoeken. Een Schelde die 10.000 jaar geleden een doorbraak forceerde bij Hoboken en sindsdien langs Antwerpen naar de Noordzee stroomt.

Desnerck (1974) - kopergravure (1654) - zicht op fort van Lillo Bron: VLIZ - http://www.vliz.be/wetenschatten

Afspraak op zondag 5 februari om 10 u, e-paviljoen BASF (Scheldelaan tegenover ingang 6, weg­beschrijving zie www.scheldeschorren.be) in Antwerpen Zandvliet.

Het aantal plaatsen is beperkt, dus je kan je best aanmelden via onze website.

VERGEET NIET TE GENIETEN

Voordracht ‘Van Vlaamse Vallei tot Westerschelde’

Winterwandeling in het Wijtschot Een wandeling in het Wijtschot is altijd een beetje een avontuur. Nergens in Schoten is het winters landschap mooier dan in ons reservaat. Via het reebos, ooit aangeplant op een oude maïsakker, bereiken we de oude zandwinningsput. Van op het wandelpad bovenaan hebben we een prachtig overzicht op het geaccidenteerde reliëf.

Beneden kunnen we genieten van het microklimaat dat in de put heerst. De waterpartijen die in de zomer uitgedroogd waren zijn terug gevuld. Misschien zijn ze wel dichtgevroren. Overal zijn sporen van reeën te bekijken. De buizerd is hier een trouwe gast. Troepen staartmeesjes vliegen druk over en weer op zoek naar zaden. Trek je stevige schoenen aan en kom mee genieten van de Schotense natuur.

Afspraak op zondag 5 februari om 10 u, parking van de Vier Notelaars, Wijtschotbaan 12 in Schoten.

Via de ecotuin en de mooie eikendreef bereiken we de ingang van het Wijtschot.

Gluhweinwandeling aan Ravenhof Naar jaarlijkse gewoonte gaan we dit unieke domein Ravenhof verkennen.

Bovendien maken we kennis met de recent aangekochte boomgaard op de rand van dit gebied, die tegen dan een grote metamorfose zal ondergaan hebben.

Na afloop kan je genieten van een warm drankje en maak je kans om met een leuke vogeltaart naar huis te gaan.

Afspraak op zondag 12 februari om 14 u, parking Ravenhof, Oudbroek in Stabroek.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Wintergasten in De Leeuwerk We wandelen door het gemeentelijk natuurgebied De Leeuwerk, een kleiputtengebied waar de kamsalamander voorkomt en in deze periode talrijke watervogels overwinteren. Aan de nieuwe vogelkijkwand kijken we met telescopen naar deze wintergasten.

Afspraak op zondag 19 februari om 14 u, ingang gebied De Leeuwerk, Groenstraat in Brecht.

35

VERGEET NIET TE GENIETEN

Excursie De Kuifeend en Grote Kreek

Laagwaterwandeling Groot Buitenschoor

Het voorjaar lonkt. Stilaan komt de natuur weer tot leven na de winterperiode. Sommige wintergasten verblijven nog in onze regio. Voorjaarsbroeders zoals de winterkoning of heggenmus laten zich echter al horen, klaar voor de zorg van het komende nageslacht.

Rond deze tijd van het jaar hebben we het verschijnsel van de equinox­ getijden: extra hoge hoogwaters en extra lage laagwaters. Dat biedt de unieke mogelijkheid om bij laagwater kennis te maken met stukken die normalerwijze altijd onder water blijven.

Afspraak op zondag 12 maart om 9.30 u, Natuur.huis, Steenstraat 25 in Ekeren. Einde voorzien rond 12 u.

Warme kledij is zeker aan te raden.

Afspraak op zondag 12 maart om 8.30 u, e-paviljoen BASF (Scheldelaan tegenover ingang 6, wegbeschrijving zie www.scheldeschorren.be) in Antwerpen Zandvliet.

Ons bezoekerscentrum is open vanaf 8 u voor een voorafgaandelijke droge en moddervrije kennismaking met onze brakwaterschorren.

Quiz in Kapellen Op donderdag 30 maart organiseren we, samen met de milieudienst van Kapellen, een plezierige quiz.

Thema dit jaar is: “weer en wind” maar ook worden er vragen gesteld over gezondheid, dierenweetjes, media enz. Je hoeft echt geen bolleboos te zijn om deel te nemen!

Een tafel van 6 personen kost € 15. Kom met vrienden naar dit gezellig samenzijn want er zijn mooie prijzen te winnen voor alle deelnemers!

Inschrijven kan vanaf 15 februari via de milieudienst van Kapellen: milieudienst@kapellen.be.

Afspraak op donderdag 30 maart, zaal Eskapade, Kapelsestraat 233 ( net voor het containerpark) in Kapellen. De quiz begint om 20 u; het einde is voorzien rond 23 u.

36

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Met onze producten kan je jouw tuin of balkon diervriendelijk inrichten, ook als je weinig plaats hebt. Zo help je de dieren aan een geschikt leefgebied.

WINKELHOEKJE

Verwelkom dieren in jouw tuin.

In onze winkel vind je een uitgebreid assortiment nestkasten. Van houten nestkastjes tot de oersterke WoodStone nestkasten, je vindt ze allemaal in onze Natuur.winkel.

Naast nestgelegenheden voor vogels beschikken wij ook over een gevarieerd aanbod insectenhotels.

Om de vogels te voeren hebben we allerlei vogelvoederhuisjes, voedersilo’s en pindakaaspothouders voor vogelpindakaas. Alles om het vogels voeren zo eenvoudig mogelijk te maken.

Heb je een eekhoorn gesignaleerd in je tuin, kijk dan ook eens naar ons eekhoornvoederhuis. Het is leuk om te zien hoe dit acrobatische diertje zijn voer weet te bemachtigen.

We hebben een uitgebreide voorraad aan voer voor veel soorten tuinvogels en andere tuindieren zoals eekhoorns en egels. We hebben zadenmixen voor voedertafels, maar ook vogelvoer speciaal voor voedersilo’s. Ons vetvoer zoals vetbollen staat bekend als zeer calorierijk. Daarnaast hebben we een uitgebreid assortiment vogelpindakaas en pindacakes voor vogels.

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

37

COLOFON

Natuurpunt Antwerpen Noord vzw is een regionale afdeling van Natuurpunt.

Lid worden Lidgeld per gezin: € 27/jaar. Storten op rekeningnr. BE77 2200 3405 7342 met vermelding van lidnummer of voor nieuwe leden met vermelding van naam en adres. Je ontvangt dan zowel Natuur.blad als Natuur.ruimte. Bovendien krijg je korting bij aankopen in onze Natuur.winkel.

Leden van Natuurpunt uit een ander werkingsgebied kunnen voor € 7 een abonnement op Natuur.ruimte nemen. Te storten op rekeningnr. BE77 2200 3405 7342 met vermelding van je lidnummer, naam en adres.

Giften Donateurs storten een extra bijdrage bovenop hun lidgeld. Vanaf € 40 per kalenderjaar krijg je een fiscaal attest. Storten op BE56 2930 2120 7588 met vermelding ‘project 3797 Antwerpen Noord’.

Legaten Geregeld besluiten mensen om een legaat op te nemen in hun testament. Voor legaten aan een vzw zoals Natuurpunt Antwerpen Noord voorziet de wetgever erfenisrechten van slechts 8,8%. Zo weet je dat jouw schenking bijna volledig ten goede komt aan onze vereniging. De opbrengst van deze legaten gebruiken we voor de aankoop van natuurgebieden.

Er bestaan verschillende formules. Het systeem van duolegaten bijvoorbeeld is zowel voor het goede doel als voor je erfgenamen een interessante formule. Zeker als je erfgenamen verre familieleden zijn of zelfs mensen met wie je geen familieband hebt. Met dit systeem betalen zij immers geen torenhoge successierechten.

Overweeg je ook om die stap te zetten en onze vereniging te begunstigen, dan raden wij je aan een notaris te raadplegen. Die kan je exact meededelen hoe je te werk moet gaan en welke formule best bij jou past. Voor meer informatie kan je terecht bij Willy Ibens .

Natuur.huis, Natuur.winkel en Natuur.documentatiecentrum Steenstraat 25, 2180 Ekeren tel. 03‑541.58.25, fax 03‑541.63.55 Open van maandag tot en met vrijdag van 10 u tot 12.30 u en van 13 u tot 17 u e‑mail: antwerpennoord@natuurpunt.be website: www.antwerpennoord.be BTW‑nummer: BE 0429 415 832 Rekeningnr. BE77 2200 3405 7342

Contacten secretariaat: Iris Buermans (administratie): iris.buermans@natuurpunt.be Mathias Michielsen (bewegingsconsulent): mathias.michielsen@natuurpunt.be

Antwerpse haven Natuurlijker: Johan Baetens: johan.baetens@natuurpunt.be Dries Martens: dries.martens@natuurpunt.be Tim Vochten: tim.vochten@natuurpunt.be

Opvangcentrum voor Vogels en Wilde Dieren Brasschaat vzw Holleweg 43 2950 Kapellen tel. 0473‑48.48.97 e-mail: peeters.m@skynet.be

38

Voorzitter: Willy Ibens willy.ibens@natuurpunt.be GSM: 0475-91.03.16 Werking Kerk- en Steenuilen: Frank Goossens (0487-46.82.69) Fons Vervoort (03‑647.18.70) Werking Planten: info Natuur.huis (03‑541.58.25) Werking Vleermuizen: Wout Willems (0485-03.79. 85) Werking Vlinders: Hugo Wouters (03‑569.05.78) Werking Vogels: Ludo Benoy (0476-43.15.42) Werking Berendrecht, Zandvliet en Lillo: Guy Leys (03‑569.00.38) Werking Brasschaat: Johan Neegers (0479-99.54.01) Werking Brecht: Rudi Bosschaerts (03‑636.38.62) Werking Ekeren: info Natuur.huis (03‑541.58.25) Werking Kapellen: Ria Verduyckt (0486-79.47.63) Werking Schoten: Fonne Bruggemans (0498-39.71.73) Werking Stabroek: Harry Van der Horst (03‑568.15.78) Werking Wuustwezel: Thea Van Bueren (03‑658.99.07)

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Polderke - bio Eén Polderke (33 cl) kost € 1,50 (€ 1,70 voor niet-leden) + € 0,10 waarborg leeggoed.

Een bak (24 flesje) kost € 34 (€ 38 voor niet-leden).

Waarborg van € 4,50 voor leeggoed (flesjes en bak) niet inbegrepen.

Natuur.ruimte is het driemaandelijks ledenblad van Natuurpunt Antwerpen Noord vzw.

Werkten mee aan dit nummer: Iris Buermans, Ivo De Belder, Nathalie De Maeght, Jos Franken, Willy Ibens, Dries Martens, Mathias Michielsen, Mart Pauwels, Guido Segerink, Stefan Versweyveld, Fons Vervoort, Tim Vochten Illustraties en foto’s: Fonne Bruggemans, Luc Crols, Hans Dekker, Pros De Lang, Frank Goossens, Willy Ibens, Marc Lehouck, Jankees Schwiebbe (birdphono.nl), Dirk Swaenen, Pascale Vantieghem, Tim Vochten, Frank Wagemans, foto-archief Natuurpunt Antwerpen Noord, http://www.vliz.be/wetenschatten

Met de steun van

Foto voorpagina: Fort van Ertbrand - Willy Ibens Oplage: 4.600 exemplaren

Natuur.ruimte • december 2016 - februari 2017

Verantw. Uitg.: Willy Ibens, Steenstraat 25 - 2180 Ekeren

Afgiftekantoor Antwerpen X p702 133 Retouradres: Natuurpunt Antwerpen Noord vzw Steenstraat 25 2180 Ekeren

Bospolderloop - zaterdag 17 december

Natuurpunt Antwerpen Noord nodigt iedereen uit voor een sportieve voormiddag in de Bospolder.

Ons natuurgebied wordt opengesteld voor iedereen die wil kennismaken met het loop- en wandelparcours.

We hebben een ronde van 3 en 5 km uitgestippeld. Zowel competitiebeesten als gezellige joggers en wandelaars zijn van harte welkom! Breng gerust supporters mee. Zij kunnen zich verwarmen aan één van onze vuurkorven met een lekkere tas soep of chocomelk.

Vanaf 10 u starten de inschrijvingen. Niet-leden betalen € 1, leden starten gratis. Om 10.30 u vertrekken de snelste lopers, gevolgd door een joggende groep. De rij wordt gesloten door wandelaars. Het parcours is de hele voormiddag open dus je kan ook na de officiële start nog aansluiten.

Iedereen die zijn ronde afmaakt, krijgt van ons een gratis drankje bij aankomst.

Afspraak op zaterdag 17 december van 10 u tot 14 u, parking Ekersedijk, t.h.v. ingang Bospolder, Ekeren.

GPS coördinaten 51.282478, 4.390576.