Επίλεκτα - Η μεταφυσική του έρωτα by Brainfood

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΑ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΜΑΡΙΑ ΕΞΑΡΧΟΥ



Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε τους ποιητές να προσπαθούν να περιγράψουν τον έρωτα των δύο φύλων. Αυτή είναι κατά κανόνα η κεντρική ιδέα κάθε θεατρικού έργου, δραματικού ή κωμικού, ρομαντικού ή κλασικού, αμερικανικού ή ευρωπαϊκού.

Επιπλέον, αποτελεί το κυρίως σώμα των έργων τόσο της λυρικής όσο και της επικής ποίησης, ειδικά αν συμπεριλάβουμε σ’ αυτό τα αμέτρητα

μυθιστορήματα που γράφονται κάθε χρόνο εδώ και αιώνες σε κάθε πολιτισμένη χώρα της Ευρώπης, με την ίδια συνέπεια που τα δέντρα βγάζουν καρπούς. Όλα αυτά τα έργα δεν είναι παρά μικρές ή μεγάλες περιγραφές από διαφορετική οπτική γωνία του συγκεκριμένου πάθους. Επιπλέον, οι πιο επιτυχημένες απεικονίσεις του

έρωτα, όπως για παράδειγμα το Ρωμαίος και

Ιουλιέτα, το Ιουλία ή η νέα Ελοΐζ και ο Βέρθερος, έχουν μείνει στην ιστορία.

Ροσφουκώ λέει ότι ο έρωτας είναι σαν

φάντασμα, κάτι για το οποίο μιλάμε αλλά ποτέ

δεν έχουμε δει, και ο Λίχτενμπεργκ, στο δοκίμιό του «Για τη δύναμη του έρωτα» («Über die Macht der Liebe») τον αμφισβητεί και τον απορρίπτει ως μη πραγματικό και αφύσικο – αλλά

και οι δύο κάνουν λάθος. Αν ήταν ψεύτικος και αντίθετος προς την ανθρώπινη φύση –με άλλα λόγια, αν ήταν απλώς μια καρικατούρα που γεννούσε η φαντασία μας– δεν θα τον περιέγραφαν με τόσο ζήλο οι ποιητές όλων των εποχών, ούτε θα ήταν αμείωτο το ενδιαφέρον της ανθρωπότητας γι’ αυτόν, αφού οτιδήποτε διαθέτει καλλιτεχνική ομορφιά περιλαμβάνει και μια αλήθεια.

«Το μόνο όμορφο είναι το αληθινό.

Μόνο το αληθινό είναι αγαπητό».

(Νικολά Μπουαλό-Ντεσπερό)

ARTHUR SCHOPENHAUER

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚ Η ΤΟΥ Ε ΡΩΤΑ

Η εμπειρία, ωστόσο όχι η καθημερινή, επιβεβαιώνει πως αυτό που κατά κανόνα ξεκινά μόνο ως δυνατή αν και ελεγχόμενη συμπάθεια μπορεί να εξελιχθεί, κάτω από ορισμένες συνθήκες, σε πάθος δυνατότερο από οποιοδήποτε άλλο. Αυτό το συναίσθημα θα αγνο -

ήσει κάθε παράγοντα, θα παλέψει ενάντια

σε κάθε εμπόδιο με τρομερή δύναμη και επιμονή. Ένας άντρας θα ρισκάρει χωρίς δεύτερη

σκέψη τη ζωή του για χάρη του έρωτα. Μάλιστα, αν τον απορρίψουν θα θυσιαστεί, για να

αλλάξει γνώμη το αντικείμενο του πόθου του.

Οι Βέρθεροι και οι Τζάκοπο Όρτις δεν υπάρ -

χουν μόνο στα βιβλία. Στην Ευρώπη ξεπηδούν

κάθε χρόνο τουλάχιστον μια ντουζίνα σαν κι

αυτούς, που «χάθηκαν στον θάνατο του αγνώστου», όπως είπε ο Οράτιος στις Σάτυρές του

και όπως καταγράφεται στα επίσημα αρχεία ή

από τους δημοσιογράφους. Πράγματι, οι αναγνώστες των αστυνομικών στηλών στις αγγλικές και γαλλικές εφημερίδες θα επιβεβαιώσουν ό,τι είπα.

Ο έρωτας στέλνει ακόμα περισσότερους

ανθρώπους στο άσυλο. Κάθε χρόνο όλο και κάποια υπόθεση υπάρχει για ένα ζευγάρι που αυτοκτόνησε επειδή για πρακτικούς λόγους δεν γινόταν να παντρευτεί. Παρεμπιπτόντως,

δεν μπορώ να καταλάβω πώς τέτοιοι άνθρωποι, που είναι βέβαιοι ότι ο άλλος τους αγαπάει

και περιμένουν ότι θα είναι πραγματικά ευτυχι-

σμένοι μ’ αυτή την αγάπη, δεν αποφεύγουν τις

ακραίες λύσεις και προτιμούν να υποφέρουν

ή και να χάσουν μαζί με τη ζωή τους μια ευτυ -

χία πολύ ανώτερη από οποιαδήποτε άλλη είχαν

φανταστεί ποτέ. Όσο για τις μικρότερες στιγμές

και εκφάνσεις του έρωτα, όλοι μας τις βλέπουμε

καθημερινά και, αν δεν είμαστε ηλικιωμένοι, τις νιώθουμε κιόλας.

Κατόπιν όλων αυτών, κανείς δεν μπορεί να

αμφισβητήσει ούτε την αλήθεια ούτε τη σημασία του έρωτα. Αντί λοιπόν να απορεί κανείς

γιατί ένας φιλόσοφος γράφει γι’ αυτό το μόνιμο

θέμα των ποιητών, θα έπρεπε να νιώθει έκπληξη

ARTHUR SCHOPENHAUER

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚ Η ΤΟΥ Ε ΡΩΤΑ

που οι φιλόσοφοι σπάνια ασχολούνται μαζί του, που είναι πάντα τόσο σημαντικό στη ζωή ενός

ανθρώπου και που είναι γι’ αυτούς ανεκμετάλλευτο υλικό.

Πλάτωνας έχει ασχοληθεί περισσότερο απ’ όλους με το θέμα του έρωτα, ειδικά στο Συμπόσιο και στον Φαίδρο. Αλλά αυτά που είπε τον

τοποθετούν στη σφαίρα του μύθου, της φαντασίας και του αστείου και αφορούν κατά κύριο

λόγο τον έρωτα ενός νεαρού Έλληνα. Τα λίγα

που αναφέρει ο Ρουσό στο Περί ανισότητας

μεταξύ των ανθρώπων δεν είναι ούτε αρκετά ούτε ικανοποιητικά. Η πραγματεία του Καντ για

τον έρωτα στο τρίτο μέρος του έργου του Πάνω στο αίσθημα του ωραίου και του υπέροχου είναι πολύ επιφανειακή. Δείχνει ότι δεν έχει μελετήσει το ζήτημα σε βάθος και επομένως δεν είναι και τόσο αληθινά όσα γράφει. Τέλος, όλοι μπορούν να δουν ότι ο τρόπος που διαχειρίζεται το ζήτημα ο Πλάτνερ στην Ανθρωπολογία του είναι ανόητος και επιφανειακός.

Και για να διασκεδάσει και λίγο ο αναγνώ -

στης, αξίζει να αναφέρω τον ορισμό που δίνει ο

Σπινόζα στην Ηθική του, μόνο και μόνο για την

υπερβολική του αφέλεια: «Ο έρωτας είναι μια

γλυκιά αναστάτωση, που τη συνοδεύει η εντύ -

πωση ότι οφείλεται σε εξωτερικά αίτια». Δεν

θέλω ούτε να επηρεαστώ απ’ αυτά που είπαν

όσοι προηγήθηκαν ούτε να τα αμφισβητήσω.

Το ίδιο το ζήτημα του έρωτα με ανάγκασε να

ασχοληθώ αντικειμενικά μαζί του και έγινε

μοιραία αναπόσπαστο κομμάτι της κοσμοθεωρίας μου. Επιπλέον, περιμένω πως λιγότερο απ’ όλους θα δεχτούν την άποψή μου όσοι βρίσκονται τώρα στα δίχτυα αυτού του πάθους και προσπαθούν να εκφράσουν τα συναισθήματα που αναβλύζουν από μέσα τους με τις πιο θεσπέσιες και αιθέριες εικόνες. Αυτοί θα θεωρήσουν την προσέγγισή μου πολύ πραγματιστική, πολύ υλιστική, όσο μεταφυσική –ή μάλλον υπερβατική– κι αν είναι στην πραγματικότητα.

ARTHUR SCHOPENHAUER

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚ Η ΤΟΥ Ε ΡΩΤΑ

Πρώτα απ’ όλα, πρέπει να λάβουν υπόψη ότι το πλάσμα που σήμερα εξιδανικεύουν και γράφουν για χάρη του μαδριγάλια και σονέτα θα τους ήταν τελείως αδιάφορο αν είχε γεννηθεί δεκαοχτώ χρόνια νωρίτερα.

Κάθε είδος έρωτα, όσο αιθέριο και αν μοιάζει, έχει ως βάση του το σεξουαλικό ένστικτο.

Για την ακρίβεια είναι αυτό το ένστικτο, αλλά σε πιο απόλυτη, εξειδικευμένη και ίσως, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, εξατομικευμένη μορφή. Αν, σε αυτή τη βάση σκεφτεί κανείς τον

σημαντικό ρόλο που παίζει ο έρωτας, σε όλες τις εκφάνσεις και τα μεγέθη του, όχι μόνο στο θέατρο και τη λογοτεχνία αλλά και στην πραγματική ζωή, όπως και ότι είναι ένα από τα πιο

έντονα κίνητρα του ανθρώπου, μαζί με την ίδια

την αγάπη για ζωή, και αν κανείς αναλογιστεί

πως όλοι οι νέοι παγκοσμίως είναι διαρκώς

απασχολημένοι μαζί του τουλάχιστον τη μισή

ζωή τους και ότι καταλαμβάνει τουλάχιστον τις

μισές σκέψεις τους, καθώς και ότι είναι τελικός

ARTHUR SCHOPENHAUER

σκοπός σχεδόν κάθε ανθρώπινης προσπάθειας

και επηρεάζει αρνητικά τις σημαντικότερες

σχέσεις, διακόπτει σε ωριαία βάση ακόμα και

τις σοβαρότερες ενασχολήσεις μας, κάποιες

φορές οδηγεί για λίγο, ακόμα και τα δυνατότερα

μυαλά, στην τρέλα, ότι εύκολα διακόπτει τις

πολιτικές επαφές ή τις επιστημονικές μελέτες,

αφήνει τα ερωτικά γράμματά του και τις τούφες

από τα μαλλιά του σε υπουργικούς φακέλους

και βιβλία φιλοσοφίας, ότι γνωρίζει εξίσου καλά

να καταστρώνει τα πιο περίπλοκα και ύπουλα

σχέδια, να διαλύει τις σπουδαιότερες σχέσεις, να σπάει τους δυνατότερους δεσμούς, ότι καμιά φορά για χάρη του θυσιάζονται η ζωή, η υγεία, τα πλούτη, τα αξιώματα και η ευτυχία, ότι κάνει αναξιόπιστο τον κατά τ’ άλλα τίμιο, και μοιχό κάποιον που ως εκείνη τη στιγμή ήταν πιστός, και ότι γενικώς μοιάζει με κακό δαίμονα που σκοπός του είναι να ανατρέψει, να μπερδέψει και να ταράξει οτιδήποτε συναντά στον δρόμο του – αν, λοιπόν, τα λάβουμε όλα αυτά υπόψη, έχει κανείς κάθε λόγο να ρωτήσει: «Προς τι όλη

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚ Η ΤΟΥ Ε ΡΩΤΑ

αυτή η φασαρία; Γιατί όλη αυτή η πίεση, όλη αυτή η ένταση, το άγχος και η δίψα; Γιατί κάτι τόσο ασήμαντο να παίζει τόσο σπουδαίο ρόλο

και να προκαλεί αναστάτωση και σύγχυση στην καλοκουρδισμένη ζωή της ανθρωπότητας;» Όμως, για τον σοβαρό μελετητή ξεδιπλώ -

νεται σταδιακά η αλήθεια: δεν πρόκειται για

κάτι ασήμαντο. Η σημασία του έρωτα είναι ανάλογη της σοβαρότητας και του ζήλου που αφιερώνει κανείς στην αναζήτησή του. Ο απώτατος

στόχος όλων των ερωτικών σχέσεων, είτε αυτές

είναι τραγικές είτε αστείες, είναι πραγματικά

σημαντικότερος απ’ όλους τους άλλους στό -

χους του ανθρώπου και αξίζει άρα το μέγεθος

της σοβαρότητας με την οποία επιδιώκει κανείς

να πετύχει αυτό τον στόχο.

Στην πραγματικότητα, ο έρωτας καθορίζει

το πέρασμα στην επόμενη γενιά. Η ύπαρξη και

η φύση των δραματικών χαρακτήρων στα έργα

που θα παιχτούν, αφού η δική μας αυλαία πέσει, είναι αποτέλεσμα μιας επιπόλαιης ερωτικής

ARTHUR SCHOPENHAUER

σχέσης. Όπως η ζωή –η ύπαρξη («existentia»)–

αυτών των ανθρώπων του μέλλοντος ορίζεται γενικώς από το σεξουαλικό μας ένστικτο, έτσι και η φύση –η ουσία («essentia»)– αυτών των ανθρώπων ορίζεται από την επιλογή που

κάνει κάθε άτομο για να νιώσει ικανοποιημένο, δηλαδή από τον έρωτα, και είναι επομένως προ -

καθορισμένη. Αυτή είναι, άλλωστε, και η ουσία

του προβλήματος. Θα την κατανοήσουμε καλύ -

τερα αναλύοντας τις διαβαθμίσεις του έρωτα, από τη φευγαλέα αίσθηση μέχρι το πιο φλο -

γερό πάθος, και τότε θα δούμε πως η διαφορά προκύπτει από τον βαθμό εξατομίκευσης της επιλογής. Όλες οι ερωτικές σχέσεις αυτής της γενιάς μαζί είναι μια μελέτη πάνω στη σύνθεση της επόμενης γενιάς, από την οποία κρέμονται πάλι αμέτρητες γενιές του ανθρώπινου είδους. Ο έρωτας είναι τόσο σημαντικός

επειδή δεν έχει καμιά σχέση με τους πόνους

και τα βάσανα κάθε ατόμου, αντίθετα με όλα τα άλλα ζητήματα. Πρέπει να εξασφαλίσει τη

μελλοντική επιβίωση και τη μοναδικότητα του

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚ Η ΤΟΥ Ε ΡΩΤΑ

ανθρώπινου είδους. Συνεπώς, η επιθυμία του

ατόμου ταυτίζεται γενικότερα με την επιθυμία

του είδους, κάτι που προσθέτει μια δραματική, βαθιά σημασία στις ερωτικές σχέσεις και κάνει

τις κλιμακώσεις και τις δυσκολίες τους να αποκτούν υπερβατικές διαστάσεις, συναισθήματα

που εδώ και αιώνες οι ποιητές δεν κουράζονται

να απεικονίζουν με διάφορους τρόπους. Δεν

υπάρχει θέμα που να ενδιαφέρει το αναγνω -

στικό κοινό περισσότερο από τον έρωτα, καθώς

αφορά μεν τις χαρές και τα βάσανα της ανθρω -

πότητας, αλλά ταράζει σαν σεισμός οτιδήποτε

σχετίζεται με το συμφέρον του ατόμου.

Γι’ αυτό είναι τόσο δύσκολο να γράψει κανείς

ένα ενδιαφέρον δράμα, αν δεν υπάρχει στην ιστορία το κίνητρο του έρωτα. Επιπλέον, πρόκειται για ανεξάντλητο θέμα, παρόλο που χρησιμοποιείται διαρκώς.

Ό,τι παρουσιάζεται στη συνείδηση του ατόμου ως σεξουαλικό ένστικτο γενικώς, χωρίς

ARTHUR SCHOPENHAUER

να επικεντρώνεται σε κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο, είναι πολύ απλά, σε μια γενικότερη εκδοχή, η θέληση για ζωή. Από την άλλη πλευρά, ό,τι παρουσιάζεται ως σεξουαλικό ένστικτο επικεντρωμένο σε κάποιο πρόσωπο είναι η θέληση να ζήσει κανείς μέσα σε μια απόλυτα καθορισμένη ατομικότητα. Σ’ αυτή την περίπτωση, το σεξουαλικό ένστικτο καλύπτεται πολύ έξυπνα με τον μανδύα της αντικειμενικής εκτίμησης, παρόλο που πρόκειται για υποκειμενική ανάγκη και είναι, επομένως, απατηλή. Η φύση χρειάζεται αυτά τα στρατηγήματα για να πετύχει τον σκοπό της. Στόχος κάθε ερωτευμένου άντρα, όσο πραγματική και βαθιά κι αν μοιάζει να είναι η εκτίμηση που τρέφει για το αντικείμενο του πόθου του, είναι να το αποκτήσει και αυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι τον

σημαντικότερο ρόλο δεν τον παίζει η αμοιβαιότητα του έρωτα αλλά το δικαίωμα ιδιοκτησίας

του. Δεν παρηγορείται κανείς αν ξέρει απλώς

ότι ο έρωτάς του έχει ανταπόκριση, αν δεν του

ανήκει το αντικείμενο του πόθου του. Πολλοί

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚ Η ΤΟΥ Ε ΡΩΤΑ

μάλιστα αυτοκτόνησαν επειδή βρέθηκαν σ’

αυτή τη θέση. Από την άλλη, ένας άντρας που

είναι πολύ ερωτευμένος αρκείται στο να έχει

το αντικείμενο του πόθου του, ακόμα κι αν δεν

υπάρχει ανταπόδοση του συναισθήματος. Αυτό

δείχνουν τόσο οι καταναγκαστικοί γάμοι όσο και οι απόπειρες εντυπωσιασμού, καθώς ένας άντρας που δεν βρίσκει ανταπόκριση συχνά

κάνει ακριβά δώρα στη γυναίκα που ποθεί, παρόλο που εκείνη δεν τον θέλει, ή κάνει άλλου είδους θυσίες για να εξαγοράσει τη συμπάθειά της.

Ο πραγματικός στόχος του ρομαντικού στοιχείου, παρόλο που οι εμπλεκόμενοι δεν το αντιλαμβάνονται, είναι να έρθει ένα συγκεκριμένο πλάσμα στον κόσμο, ενώ ο τρόπος που θα γίνει αυτό είναι δευτερεύουσας σημασίας. Όσο κι αν αρνούνται τον βλάσφημο ρεαλισμό των λόγων μου όσοι χαρακτηρίζονται από τα λεπτά τους αισθήματα, και ειδικά όσοι είναι ερωτευμένοι, αυτή είναι η πραγματικότητα.

ARTHUR SCHOPENHAUER

Δεν είναι, άλλωστε, πολύ ανώτερος σκοπός ο καθορισμός των ατομικών χαρακτηριστικών της επόμενης γενιάς σε σχέση με τα ευχάριστα συναισθήματα και τις υπερβατικές σαπουνόφουσκες; Απ’ όλους τους στόχους του ανθρώπου, υπάρχει κάποιος υψηλότερος και σημαντικότερος; Αυτός και μόνο ανταποκρίνεται σ’

εκείνο το βαθύ συναίσθημα που χαρακτηρίζει

το πάθος του έρωτα, στη σοβαρότητα της κατάστασης και στη βαρύτητα που αποκτούν όλες οι λεπτομέρειες που τον αφορούν. Μόνο αν θεωρήσουμε αυτό τον σκοπό σωστό βγάζει νόημα ότι ξεπερνάμε τόσες δυσκολίες και υπομένουμε αμέτρητα βάσανα και άγχη για να κερδίσουμε το αντικείμενο του πόθου μας. Κι αυτό επειδή, μέσα απ’ όλη την πάλη και τα προβλήματα, ξεπροβάλλει η επόμενη γενιά, με την αποφασιστικότητα όλων των ατόμων που την απαρτίζουν. Πράγματι, η επόμενη γενιά ετοιμάζεται

ήδη, μέσα από την προσεκτική, καθοριστική και προφανώς περίπλοκη επιλογή ατόμου για την ικανοποίηση του σεξουαλικού μας ενστίκτου,

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚ Η ΤΟΥ Ε ΡΩΤΑ

που εμείς αποκαλούμε έρωτα. Η αγάπη που

φουντώνει ανάμεσα σε δυο εραστές είναι στην

πραγματικότητα η θέληση για ζωή ενός νέου όντος, του οποίου θα είναι οι γονείς. Πράγματι, εκεί που συναντιέται το γεμάτο πόθο βλέμμα

τους προετοιμάζεται η νέα ζωή, που εκφράζε-

ται μετά ως η ολοκληρωμένη ατομική ύπαρξη

του μέλλοντος. Οι εραστές επιθυμούν να είναι

πραγματικά ενωμένοι, να ζουν ως μονάδα και

να παραμείνουν έτσι για το υπόλοιπο της ζωής

τους, κι αυτή η επιθυμία πραγματοποιείται με τη γέννηση των παιδιών τους, που κληρονο -

μούν τα χαρακτηριστικά και των δύο, αλλά συνδυασμένα και ενωμένα σε ένα πλάσμα.

Αντίθετα, αν ένας άντρας και μια γυναίκα αντιπαθιούνται ξεκάθαρα, θα φέρουν στον κόσμο ένα άσχημο, ιδιότροπο και δυστυχισμένο πλάσμα. Έτσι, πρέπει να δώσουμε βάση στα λόγια του Καλντερόν όταν αποκαλεί τη φρικτή Σεμίραμη «κόρη του ανέμου», παρουσιάζοντάς την ωστόσο σαν κόρη της αποπλάνησης, για να ακολουθήσει μετά ο φόνος του συζύγου της.

Τέλος, η θέληση για ζωή είναι αυτή που εντοπίζεται σε ολόκληρο το είδος, όταν έλκονται τόσο έντονα και αποκλειστικά δύο άτομα διαφορετικού φύλου. Αυτή η θέληση πραγματώνεται στο πλάσμα του οποίου αυτά τα άτομα θα γίνουν γονείς με έναν τρόπο που ανταποκρίνεται στους στόχους της. Το νέο πλάσμα θα κληρονομήσει τη θέληση και τον χαρακτήρα του πατέρα του, το μυαλό της μητέρας του και έναν συνδυασμό της μορφής τους. Κατά κανόνα, ωστόσο, παίρνει κανείς την όψη του πατέρα και τη σωματική διάπλαση της μάνας, όπως ισχύει

και για τα μικρά των ζώων... Είναι αδύνατο να

εξηγήσει κανείς την ατομικότητα της ύπαρξης, που είναι τόσο μοναδική και ιδιαίτερη. Και είναι εξίσου αδύνατο να εξηγήσει το πάθος δύο ανθρώπων, που είναι επίσης ξεχωριστό και ασυνήθιστο σε κάθε περίπτωση. Πράγματι, στην

ουσία πρόκειται για το ίδιο πράγμα. Η πρώτη

μορφή πραγμάτωσης είναι εμφανής, ενώ η δεύτερη υπόρρητη.

ARTHUR SCHOPENHAUER