Siri Helle: Med berre nevane

Kapittel 1:

Der eg lærer meg å elske ei motorsag Treet vil ikkje velte. Eg er heilt aleine på hytta, og det store treet som står nærast hytteveggen, vil ikkje ned. Eg dreg alt eg kan, og slår inn alt eg har av kilar, men treet står like støtt. Og det verste av alt: Eg har vore så ivrig på å sikre at eg har kutta heile stammen, at eg har skore meg gjennom brytekanten. Kanten eg har sett att mellom felleskar og hovudskar som treet skal knekke kontrollert langs for å ramle ned den vegen eg vil, har fått eit stort hòl. Midt innpå, heldigvis, men likevel: Treet står, men eg veit ikkje kor mykje det står på. Helvete.

Eg visste at det treet kom til å verte vanskeleg, at det ikkje kom til å velte heilt av seg sjølv. Til det var altfor mange av greinene på feil side av treet. Sitkagranene farfaren min samvitsfullt planta i etterkrigstida står no så tett at det ikkje er sollys eller plass til greiner midt i klynga.

Greinene må vekse seg ut av skogen. Inn mot hytteveggane mine.

Den vegen kan eg ikkje felle treet.

Difor har eg utsett det. Stått under trestammen, halde rundt han medan eg kika opp for å vurdere tyngdepunktet i treet. Vorte samd med meg sjølv om at det kunne vore verre, men det kunne jammen vore betre òg. I tillegg må eg nok innrømme at stammen er den tjukkaste eg har vore borti her oppe. Kring ein halv meter i diameter, akkurat så tjukk at eg ikkje kan orsake meg med at sverdet på motorsaga er for kort.

Det skal gå heilt fint å felle treet. Eg må berre ikkje gjere noko feil.

Hytta mi er det mange framleis vil kalle ei ordentleg hytte.

Kring 25 kvadratmeter stor, utan straum og utan innlagt vatn, og utan bilveg fram. Då farfaren min, Steinar Helle, fekk ho opp hit - til fjella bakom Holmedal, barndomsbygda mi ved Dalsfjorden - i byrjinga av femtiåra, låg ho verkeleg på fjellet òg. Med utsikt og slikt.

Det gjer ho ikkje lenger. Ho er meir som den vesle stova mormor og dei åtte ungane flyttar til ute i skogen.

Men ho er så fin. Dei to kilometrane og 300 høgdemetrane det er å gå frå vegen er akkurat nok til å få opp hjarterytmen og ned den mentale pulsen, men ikkje lenger enn at det meste går an å bere med seg opp. Vel framme ligg ho fint til ved ei elv som alltid er stor nok til å bade i, ofte akkurat for stor til å kome over, og full av det friskaste vatnet eg kan tenke

meg. Ho har ein svartomn som både kokar og held hytta varm, ein peis, heimebygde hyttemøblar, verdas trongaste kjøken og altfor mange gamle parafinlampar eg verken klarer å kaste eller bruke.

Eg arva hytta etter at far min døydde, men det gjekk mange år før eg forstod kva for ein skatt eg hadde fått. Dei siste fire-fem åra er det likevel her eg har kjent meg aller mest heime. Kanskje heng det saman med at eg har eit prosjekt: Farfar planta trea, men han ville vore samd med meg i at dei har fylt funksjonen sin no. Det er på tide å få dei vekk, få utsikta og sollyset attende.

Hytta mi er òg ein liten del av mitt vesle familiekapittel av industrihistoria. Farfar bygde ikkje hytta sjølv. Ho vart bygd som eit elevprosjekt på snikkarskulen som den gong låg i Holmedal.

Den ferdige hytta skulle sidan loddast ut i bygda, og eigentleg var det slett ikkje farfar som skulle ha ho, men ein annan. Så smelte Steinar Helle statuskortet i bordet. Farfar var fabrikkdirektør, og når fabrikkdirektøren ville ha hytta, vart det slik.

At farfar skulle verte fabrikkdirektør var langt frå skrive i stjernene. Eigentleg hadde han utvandra til Amerika.

Noko av det tøffaste eg kunne syne venane mine då eg var lita, var den no plomberte pistolen han bar på seg då han jobba som sjauar på kaiene i Chicago i Al Capone-tida.

Farfar var i USA, men farmor var heime – ho jobba som lærar i Holmedal. Men ho skulle over, ho òg. Historia fortel at billetten var kjøpt og kofferten pakka då brevet kom: Krisa hadde råka Amerika, krakket, sjølvsagt. Steinar hadde mista jobben, ho måtte ikkje reise, han ville kome heim i staden.

Slik vart det brevet det viktigaste brevet i mitt liv, for hadde det kome fram berre nokre dagar seinare, hadde farmor reist og truleg vorte verande trass i krisa, og eg ville ikkje vorte fødd. Men det er ei anna historie.

For Steinar kom altså heim. Med tomme lommer og ingen jobb å gå til. Det same gjaldt broren Sigmund, som dreiv familiegarden i Holmedal. Myra heitte garden. Han var ikkje nok å leve av. Men på garden stod ei smie, og far deira hadde vore bygdesmed og lært dei å smi.

Så då byrja dei med det. Å smi. Knivblad. Laga skaft og slirer. Selde. Lokalt fyrst. Så vart det mogleg med større marknader. Då pakka farfar sykkelveskene fulle av knivar, sette seg på setet og trakka i veg, over fjella og heilt til hovudstaden. Der selde han knivane for 40 øre stykket. Og salet gjekk godt. Lommeboka til farfar var full då han sykla heim att, så full at han unnte seg ei vertshusovernatting på toppen, oppe på høgfjellet, altså. Han la lommeboka under hovudputa - der skulle ho vel ligge trygt.

Neste morgon stod han opp, sette seg på sykkelen og trilla ned att frå fjellet. Vel nede ville han ha seg ein kopp kaffi og greip etter lommeboka – som ikkje var der. Ho låg framleis der han hadde lagt ho: under puta, oppe på fjellet. Då var det berre å trakke seg opp att og hente ho.

Med seg heim att hadde han òg ein ordre på 200 knivar.

Jubelen skal ha stått i taket. Og historia er framleis god.

Både farfar og farmor var døde før eg vart fødd, så møte dei fekk eg aldri, men i slike historier var – er - dei likevel i nærleiken. Eg vaks opp med knivfabrikken, som då for lenge sidan var flytta ut av den vesle gardssmia og inn i det som ein gong hadde vore ein smørfabrikk i Holmedal. På det meste sysselsette fabrikken - som den gong som no produserer dei kjende Helle-knivane - over 100 personar.

Etter skulen gjekk eg gjerne dit, fyrst til kontoret til far min - Svein - som hadde teke over etter sin far og vorte fabrikkdirektør, han òg. Der var det av og til ein sjokoladebit å få frå ei sigareske. Men mest spanande var det å få gå inn dei tunge dørene og ned i fabrikken.

Der inne var det raudglødande og varmt, men likevel reint, hugsar eg, det gneistra og støva og lukta, lukta stort sett stål – det er framleis lukta av barndom for meg – men òg treverk, der dei jobba med skafta, eller skinn og lêr i slireavdelinga. Linolje. Tobakk. Pulverkaffi. I hovudet mitt hadde karane som jobba der rutete skjorte, forklede av lêr og hud av lêr inne i hendene, hendene som kunne ta om lag kor som helst på dei etter kvart så kvasse knivblada utan å ta skade av det.

Tydelegast var likevel lyden. «Kadunk, kadunk-dunk.»

Fallhammaren var plassert for seg sjølv i ein krok, men var sentrum i fabrikken for meg. «Kadunk, kadunk-dunk», sa han, om att og om matt, «kadunk, kadunk-dunk», slo seg ned i stålet han trefte, og ut av stålet kom knivbladet, firkanta og ubrukeleg, men prosessen var i gang.

Eg er fødd i 1982. Mykje har endra seg i Noreg berre i mi levetid. Fabrikklydar har forsvunne. 30 prosent av jobbane i fastlandsindustrien i Noreg (altså utanom oljen) er vekk.

Berre halvparten så stor del av jobbane i Noreg er industrijobbar i dag som det året eg vart fødd. Same skjebne lid dei andre praktiske yrka: Av bønder er det att nærare ein tredjedel, av bergsverksarbeidarane om lag halvparten.

Nordmenn flest jobbar rett og slett ikkje i landbruk og fiskeri lenger. Ikkje jobbar vi på meieria, fiskemottaka, slakteria eller hermetikkfabrikkane lenger heller: Stadig færre hender er sysselsette i fabrikkane.

Men i neste ledd, der jobbar vi. I tertiærnæringane - sal og service, kommunikasjon og informasjon, rådgjeving og tenesteyting - der vert det stadig fleire jobbar. Dei verkelege jobbvinnarane er likevel å finne ein annan stad: I løpet av mi levetid har det vorte nærare dobbelt så mange jobbar innan informasjon og kommunikasjon, og meir enn dobbelt så mange i den offentlege forvaltninga. 1 Nordmenn på jobb kontrollerer, korrigerer, planlegg og beskriv - men gjennomføringa overlèt vi i stor grad til andre.

Endringa gjeld likevel ikkje alle. Framleis jobbar 4500 nordmenn med tekstil-, kles- og lêrvareindustri, og talet på jobbar i bygg og anlegg er nær dobla sidan eg vart fødd. 2 Kvar einaste dag, kvar einaste morgon, ja, før du i det heile er komen ut av senga, nyt du godt av at nokon framleis jobbar med hendene. Vi er heilt avhengige av at nokon har praktiske jobbar, bygger og lagar fysiske ting som skal stå rett opp og ned og vare eller brukast til dei er utslitne eller etast opp eller noko heilt anna.

Vi kan verte så postindustrielle vi vil i samfunnet vårt, men alt det fysiske vi har kring oss – og som vi ikkje har laga sjølve – heng framleis uløyseleg saman med at nokon andre har laga det - sjølv om desse nokon har hatt stadig meir hjelp av ei eller fleire maskiner, er dei sistnemnde unnverlege: Det einaste vi ikkje kan ta ut av likninga «produksjon», er framleis mennesket. , det kunne han ikkje. Det kan heller ikkje bror min, Svein-Erik, som nyleg tok over direktørstolen.

Men Jan Steffen Helle, han kan. No er han produksjonssjef på fabrikken. Reisa hans attende til Holmedal og knivfabrikken byrja på ungdomsskulen, då ei omvising på yrkesskulen i nabobygda synte han vegen vidare. Vegen heitte plate og sveis, og synte seg å vere riktig.

– Sidan eg hadde over gjennomsnittet gode karakterar på ungdomsskulen, vart det eit helvete heime. Men eg følte med ein gong at eg var komen til noko eg treivst med, fortel Jan Steffen.

Det vart etter kvart fagbrev, sveiseteknisk fagskule, bustad i Bergen og jobb i oljeindustrien. Så flytta han heim og byrja i produksjonen på knivfabrikken, fyrst i ti prosent stilling. No har han vore gjennom dei aller fleste stasjonane og er klar for å ta ansvar i minst hundre prosent.